Antkowi

Przyjaciele Agnieszki

monumenta archaeologica barbaricaseries gemina

tomus III

Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork

FUNDACJA MONUMENTA ARCHAEOLOGICA BARBARICAINsTyTUT ARCHEOLOGII UNIwERsyTETU wARszAwskIEGO

In medIo polonIae barbarIcae

aGnIeSZKa UrbanIaK In memorIam

wARszAwA 2014

Redakcja tomuJacek Andrzejowski

Recenzent tomudr hab. Bartosz kontny

Opracowanie graficzneRadosław Prochowicz

Tłumaczenia streszczeńJan schuster

Skład i łamanieRadosław Prochowicz, Jacek Andrzejowski

KorektaAutorzy

Radosław Prochowicz

OkładkaEmaliowana zapinka brązowa z Babiego Dołu-Borcza,

z badań Magdaleny Maczyńskiej i Agnieszki Urbaniak w 2005 roku(fot. Miron Bogacki)

© Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica© Instytut Archeologii Uniwersytetu warszawskiego

© Autorzy

IssN 1644-8774IsBN 978-83-927585-7-0 (FMAB)IsBN 978-83-61376-22-4 (IAUw)

Druk: drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 warszawa

Od redakcji / Vorwort der Redaktion 9

Bibliografia prac Agnieszki Urbaniak 11

Magdalena MączyńskaDr Agnieszka Urbaniak (1974–2013) 15

* * *

Jacek Andrzejowskize studiów nad związkami przeworsko-wielbarskimi na wschodnim Mazowszu – cmentarzysko w wyszkowie nad Bugiem 19 studien zum Verhältnis von Przeworsk- und wielbark-kultur in Ostmasowien – das Gräberfeld von wyszków am Bug 42

Adam Cieślińskisystem informacji geograficznej (GIs) dla cmentarzyska kultury wielbarskiejw Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 45 Die Anwendung des Geografischen Informationsssystems (GIs) im Falle des wielbark-Gräberfeldes von Babi Dół-Borcz, kr. kartuzy 63

katarzyna CzarneckaPochwa z ażurową okładziną z witaszewic – szczególny import ze środkowej Polski 65 Eine schwertscheide mit durchbrochen gearbeiteter Auflage von witaszewice – ein besonderes Importstück aus zentralpolen 77

Grzegorz DomańskiCmentarzysko w Nowym Raduszcu 79 Das Gräberfeld von Nowy Raduszec 89

Przemysław HarasimRzadkie metody rytualnego niszczenia militariów kultury oksywskiej 91 seltene Formen ritueller Beschädigung von Militaria der Oksywie-kultur 98

Ireneusz Jakubczykwokół zapinki typu A.158 ze złotej, pow. sandomierski 99 zu einer Fibel A.158 von złota, kr. sandomierz 108

Andrzej kokowskiNieznane stanowisko kultury wielbarskiej ze strużnicy, pow. złotowski 109 Ein unbekannter Fundplatz der wielbark-kultur bei strużnica, kr. złotów 114

spis treści

Henryk Machajewskizagroda na osadzie ludności kultury przeworskiej w miejscowości konotopa, pow. warszawski-zachodni 115 Ein Gehöft in einer siedlung der Przeworsk-kultur von konotopa, kr. warszawa-zachód 124

Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzińska-Nowak, Joanna zagórska-TelegaEkscentryczna dama znad Liswarty. O pewnych aspektach zróżnicowania stroju kobiecego w środowisku kultury przeworskiej 125 Eine exzentrische Dame von der Liswarta. zu einigen Aspekten der Unterschiede in der Frauentracht im Przeworsk-Milieu 134

Magdalena Natuniewicz-sekułazniszczone cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w szpondowie, pow. płoński, woj. mazowieckie 135 Ein zerstörtes Gräberfeld der vorrömischen Eisenzeit und der römischen kaiserzeit von szpondowo, kr. Płońsk 150

Barbara Niezabitowska-wiśniewskaMiniaturowe naczynka wykonane na kole z cmentarzysk kultury wielbarskiej w Ulowie na Roztoczu 163 Ein scheibengedrehtes Miniaturgefäß vom wielbark-Gräberfeld von Ulów im Roztocze-Höhenzug 173

wojciech Nowakowskizagadkowe cmentarzysko kurhanowe w Gorle, na wschodnich Mazurach 175Ein rätselhaftes Hügelgräberfeld von Gorło in Ostmasuren 188

Radosław ProchowiczNaprawiane zapinki kapturkowe z cmentarzyska kultury wielbarskiej w szelkowie Nowym, pow. makowski 191 Reparierte Rollenkappenfibeln des wielbark-Gräberfeldes von szelków Nowy, kr. Maków Mazowiecki 196

Jan schusterkolejne elementy mozaiki – nieznane zabytki z cmentarzyska z późnej starożytności w skowarczu (d. Schönwarling) 197weitere Mosaiksteine – bislang unbekannte Funde von der frühgeschichtlichen Nekropole von skowarcz (ehem. Schönwarling) 208

kalina skóraBransolety i dzieci. kilka spostrzeżeń o ozdobach, dzieciństwie i obrządku pogrzebowym w kulturze wielbarskiej 211 Armringe und kinder. Einige Beobachtungen zu schmuck, kindheit und Bestattungssitten in der wielbark-kultur 221

Anna strobinPochówek w kłodzie z zapinkami oczkowatymi serii pruskiej na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Brzynie, pow. pucki 223 Eine Baumsargbestattung mit Augenfibeln der preußischen Nebenserie auf dem Gräberfeld der wielbark-kultur von Brzyno, kr. Puck 232

* * *

Claus von Carnap-Bornheim, wojciech NowakowskiMonumenta Archaeologica Barbarica – die Idee einer wissenschaftlichen Aufgabeund ihre Verwirklichung 233

In medIo polonIae barbarIcae MonuMenta archaeologica BarBarica, SerieS geMina, toMuS iii

Warszawa 2014

Po raz pierwszy raz spotkałem Agnieszkę w 1993 roku, w czasie badań archeologicznych w Babim Dole-Bor-czu. Nie przypuszczałem wówczas, że wykopaliskowa znajomość przerodzi się w wieloletnią przyjaźń, oraz że przyjdzie nam dzielić wspólne zainteresowania za-wodowe. wiązały się one m.in. z konstrukcją zapinek z okresu wpływów rzymskich, z którym to problemem zetknęliśmy się w trakcie prac redakcyjnych nad mo-nografią cmentarzyska w Ciebłowicach Dużych nad Pilicą1. zdobyte wówczas doświadczenie okazało się niezwykle przydatne, gdy wśród materiałów z bada-nego przeze mnie cmentarzyska w szelkowie Nowym2 zaczęły się pojawiać naprawiane zapinki kapturkowe typu A.41. zdążyłem je jeszcze Agnieszce pokazać...

stanowisko w szelkowie Nowym położone jest na niewielkim piaszczystym wyniesieniu na wysokim brzegu Orzyca, w bezpośrednim sąsiedztwie wysunię-tych najdalej na północny zachód zabudowań szelkowa starego (Ryc. 1). Podczas prowadzonych tu od 2006 roku prac wykopaliskowych przebadano łącznie ok. 3500 m2, na którym to obszarze odsłonięto 343 obiekty archeologiczne. większość z nich (248) stanowią groby ciałopalne i inhumacyjne ludności kultur przeworskiej i wielbarskiej, datowane na okres wpływów rzymskich i wczesną fazę okresu wędrówek ludów.

1 M. kulczyńska, M. Dzięgielewska 2008.2 szelków Nowy, gm. szelków stary, pow. makowski, woj. ma-zowieckie, stan. 11.

Dotychczas na cmentarzysku w szelkowie Nowym odkryto 18 wykonanych ze stopu miedzi zapinek typu A.41, z czego 13 pochodzi z zespołów zwartych kultury wielbarskiej (obiekty 10A, 23, 35, 48, 79, 99, 178, 281 i 289), zaś pozostałe to znaleziska luźne z powierzch-ni stanowiska. w główkach pięciu z nich znajdują się dodatkowe elementy, wzmacniające lub zastępujące uszkodzone oryginalne części mocujące sprężynę do zapinki – kapturki i koszulkę na cięciwę.

Fragment takiej zapinki – część kabłąka o długości 2,4 cm, z główką i grzebykiem przy przejściu w nie-zachowaną nóżkę – został znaleziony warstwie ziemi ornej (Ryc. 2:a). kabłąk tego egzemplarza zdobią trzy grupy podwójnych bruzd umieszczonych wzdłuż osi zapinki, a grzebyk dwie bruzdy poprzeczne. sprężyny brak, pozostała jedynie cięciwa tkwiąca w resztkach koszulki. Jeden z kapturków odłamał się, trudno jed-nak określić, czy w czasie użytkowania zapinki, czy też dopiero w wyniku procesów postdepozycyjnych. Od spodu, w środkowej części główki, znajduje się płytka zakończona trzpieniem osadzonym w otworze w głów-ce zapinki, a następnie rozklepanym; pośrodku płytki przebito otwór na oś sprężyny.

Druga, podobna zapinka pochodzi z grobu ciałopal-nego (obiekt 99). zachowała się w dwóch fragmentach o łącznej długości 3,5 cm (Ryc. 2:b). kabłąk i grzebyk są zdobione identycznie jak w wypadku fibuli opisa-nej wyżej. koszulka na cięciwę sprężyny oraz kaptur-ki zostały ułamane prawdopodobnie jeszcze w trakcie użytkowania fibuli. Oś sprężyny osadzono w otworze

Radosław Prochowicz

Naprawiane zapinki kapturkowe z cmentarzyska kultury wielbarskiej w szelkowie Nowym, pow. makowski

192

Radosław Prochowicz

płytki, której trzpień umieszczono w otworze wybitym w główce zapinki i następnie rozklepano.

kolejne dwie fibule znaleziono w wypełnisku znisz-czonego grobu inhumacyjnego (obiekt 10A). są one do siebie bardzo podobne zarówno pod względem wymia-rów – długość obydwu wynosi 3,4 cm, jak i zdobienia – na kabłąkach znajdują się cztery podłużne bruzdy (po jednej przy krawędziach i dwie pośrodku kabłą-ka), na grzebykach dwie poprzeczne, a nóżce jedna (Ryc. 2:c.d). w obu wypadkach koszulka okrywająca cięciwę sprężyny jest nieco rozgięta z prawej strony, a sprężyna od spodu przymocowana dodatkowo wy-giętym haczykowato drucikiem, którego jeden koniec osadzono w otworze wybitym w główce zapinki. Fibule różni stopień zachowania kapturków: jedna z nich ma obłamane spodnie części kapturków, druga zaś tylko jeden. Również stan zużycia obydwu egzemplarzy jest inny – zapinka z odłamanym kapturkiem ma wyraźnie asymetryczną nóżkę, co jest skutkiem długotrwałego ocierania o tkaninę jednego z jej boków.

Ostatnia z interesujących nas zapinek pochodzi z po-pielnicowego grobu ciałopalnego (obiekt 23). zachowa-ła się w całości, przy czym jej powierzchnia pomiędzy grzebykiem a główką jest nieco odkształcona na skutek działania ognia; jej długość wynosi 3,7 cm (Ryc. 2:e). zdobią ją pasma pseudofiligranu ujętego w dwie bruz-dy: na kabłąku znajdują trzy podłużne, na nóżce – jed-

no poprzeczne. Na grzebyku wykonano dwie głębokie bruzdy, których brzegi ozdobiono dodatkowo naci-naniem. z elementów mocowania sprężyny pozostały koszulka na cięciwę i jeden kapturek. Brak drugiego kapturka trudno wyjaśnić – ślady po nim zatarło lek-kie przepalenie tego miejsca w ogniu stosu ciałopalne-go. Mógł on ulec zniszczeniu na stosie lub wcześniej, w  trakcie użytkowania fibuli, niewykluczone też, że jego brak spowodowany był wadliwym odlewem lub nie dość ostrożną obróbką gotowego odlewu. za tym, że kapturka nie było już na etapie produkcji zapinki, przemawiać może otworek przebity od wewnętrznej strony fibuli, a zatem przed zamontowaniem sprężyny, pośrodku główki zapinki. Mógł on służyć do osadzenia haczyka przytrzymującego sprężynę; rozmieszczenie zwojów tej ostatniej każe wątpić, że w tym otworze umocowano koniec sprężyny3.

3 Takie rozwiązanie konstrukcyjne jest bardzo częste wśród fibul kapturkowych serii zachodniej (por. H. Drescher 1957, 84, ryc. 1, 2), wczesnych typów (A.38–39) serii wschodniej (M. Olędzki 1992, 52, ryc. 2, 3; 1995, 231, ryc. 3, 4) oraz zapinek mieszanych drugiej i czwartej grupy Almgrena (J. Andrzejowski 1994, 92–93). w wypadku późnych fibul kapturkowych serii wschodniej (typy A.40–41) podobny zabieg stosowano raczej sporadycznie. Moż-na tu wymienić przykłady z Horno, Lkr. spree-Neiße, D, grób z 1999 roku (s. Berg-Hobohm 2000, 116, ryc. 106, 107:1), ko-walewka, pow. obornicki, groby 37 i 145 (T. skorupka 2001, 23,

Ryc. 1. Lokalizacja stan. 11 w szelkowie Nowym, pow. makowski

193

Naprawiane zapinki kapturkowe z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Szelkowie Nowym, pow. makowski

w kulturze wielbarskiej zapinki kapturkowe typu A.41 są dość często spotykanym elementem stroju4, rzadko jednak na poszczególnych stanowiskach znaj-dowano więcej niż trzy egzemplarze5. zbiory liczące, podobnie jak ten z cmentarzyska w szelkowie Nowym, powyżej pięciu fibul, pochodzą z niespełna dziesięciu cmentarzysk6.

47, 134, tabl. 11/37:4, 42/145:1.2), czy Niedanowa, pow. nidzicki, grób 557 (w. ziemlińska-Odojowa 1999, 97, tabl. CCI/557:2). 4 Por. J. schuster 2005, ryc. 35; 2006, ryc. 12; M. Mączyńska 2006, ryc. 5; 2011, ryc. 13.5 M. Mączyńska 2006, 170–175, ryc. 4–7.6 w zestawieniach M. Mączyńskiej (2006, 170–175, ryc. 4–7; tam dalsza literatura) znajdują się następujące stanowiska: Elbląg, ul. Moniuszki, pow. elbląski, Elbląg-Pole Nowomiejskie, pow. elblą-ski, Gostkowo-Folsąg, pow. toruński, Grębocin, pow. toruński, kowalewko, pow. obornicki, Niedanowo, pow. nidzicki, i Brześć- -Tryszyn (Брэст-Трышын, pаён Брэсцкі, BLs).

Dotychczas nikt nie prowadził studiów nad uszko-dzeniami i naprawami zapinek pochodzących z terenu kultury wielbarskiej. Badania w tym zakresie podjęto natomiast w odniesieniu do materiałów odkrywanych na terenie obecnych Niemiec7. wśród wyników tych analiz uwagę zwracają ustalenia dotyczące zapinek kap-turkowych, które należały do najczęściej naprawianych, przy czym w wypadku odmian starszych, datowanych na fazę B1, uszkodzenia i naprawy rejestrowane są znacznie częściej niż w wypadku młodszych, po cho-dzą cych z fazy B2

8. Przeprowadzenie podobnej analizy w odniesieniu

do materiałów kultury wielbarskiej zdecydowanie wy-kracza poza ramy niniejszego artykułu. znamienne jest jednak, że spośród cmentarzysk, na których odkryto

7 Np.: E. Cosack 1979; J. von Richthofen 1995; 2000.8 Por. H. Drescher 1957, 90, przyp. 15; J. von Richthofen 1995, 85–87.

Ryc. 2. Naprawiane zapinki ze stanowiska 11 w szelkowie Nowym. pow. makowski, ze znalezisk luźnych (a) oraz z obiektów 99 (b), 10A (c, d) i 23 (e). wszystko stopy miedzi. Rys. B. karch

194

Radosław Prochowicz

więcej niż pięć fibul A.41, naprawiane egzemplarze te-go typu zanotowano tylko na jednym – w weklicach, pow. elbląski9. w wypadku jednej z nich, z grobu 90, ułamany prawy kapturek został zastąpiony wygiętym drucikiem10. kolejna, znaleziona w warstwie ziemi or-nej, ma kapturek przynitowany11. Niewykluczone, że na-prawiana była także zapinka pochodząca z grobu 29/30. w górnej części jej kabłąka znajduje się otworek, który mógł służyć do osadzenia haczyka podtrzymującego sprężynę. zdaniem dr Magdaleny Natuniewicz-sekuły otwór ten powstał jednak w wyniku działania wysokiej temperatury stosu ciałopalnego na metal, osłabiony w tym miejscu wcześniejszym kuciem.

To, że na terenie kultury wielbarskiej naprawiane zapinki typu A.41 nie należą do znalezisk częstych, potwierdza w jakimś stopniu „skarb” przedmiotów metalowych z Łubianej, pow. kościerski. wchodzące w jego skład zabytki pochodzą z wyrabowanych grobów z wielu cmentarzysk12. Na tej podstawie można uznać, że zbiór przedmiotów tworzących depozyt jest swego rodzaju próbą statystyczną. w tym kontekście szcze-gólnego znaczenia nabiera fakt, że żadna spośród 21 zapinek typu A.41 z tego „skarbu”13 nie jest naprawiana.

Odkrycie na cmentarzysku w szelkowie Nowym aż pięciu naprawianych fibul typu A.41 jest sytuacją wyjątkową. wyjaśnienie zjawiska tak licznych napraw akurat tego typu zapinek nie jest jednak łatwe. Możliwe, że przyczyną ich szczególnej podatności na uszkodze-nia była niska jakość metalu, z którego je wykonano. Hipotezy tej nie da się jednak zweryfikować bez po-równania składu chemicznego zarówno naprawianych, jak i nieuszkodzonych fibul typu A.41 z tej nekropo-li. Niewykluczone jednak, że przyczyn należy szukać w sposobie i czasie ich użytkowania. Dobrą ilustracją są tu zapinki z obiektu 10A (Ryc. 2:c.d). sądzić można, że rozwinięcie z jednej strony kapturków i koszulki na cięciwę było spowodowane działaniem dużych sił poja-wiających się, kiedy zapinka spinała np. ciężki płaszcz. Opisane odkształcenia powstać też mogły w wyniku tzw. zmęczenia materiału, gdy zapinki używano do spięcia lżejszego stroju, ale wykorzystywano je bardzo

9 z tego cmentarzyska pochodzi najliczniejsza w kulturze wiel-barskiej grupa zapinek kapturkowych typu A.41. Analizując ma-teriały z badań z lat 1984–2004 M. Natuniewicz-sekuła i J. Oku-licz-kozaryn (2007, 68, ryc. 16–20) wymieniają 63 egzemplarze o cechach typów A II 40–41; prace wykopaliskowe na stanowisku są w weklicach są kontynuowane.10 M. Natuniewicz-sekuła, J. Okulicz-kozaryn 2011, tabl. XIII/ 29/30:2.11 zapinka, odkryta w 2008, pochodzi z niepublikowanych badań dr Magdaleny Natuniewicz-sekuły z Instytutu Archeologii i Et-nologii PAN, której dziękuję za informacje na jej temat.12 M. Mączyńska 2011, 245–246.13 Por. M. Mączyńska 2006, 163.

długo. Na tę możliwość wskazuje asymetria nóżki jed-nej z zapinek z obiektu 10A (Ryc. 2:c), będąca zapewne skutkiem długotrwałego pocierania o tkaninę.

wydaje się, że w wypadku zapinek z szelkowa Nowe-go to wyjaśnienie jest bardziej prawdopodobne, trud-no bowiem znaleźć powód, dla którego akurat zapinki tego typu i akurat wyłącznie w grupie użytkującej to cmentarzysko służyć miały do spinania ciężkich tkanin. wyjaśnienie odkształceń fibul z obiektu 10A długoś-cią czasu ich użytkowania jest interesujące w kontek-ście pochowania w nim osoby młodocianej (infans II/iuvenis – 10–14 lat)14. Na ogół zapinki odkrywane w po-chówkach dzieci lub osób młodocianych nie noszą ja-kichkolwiek śladów użytkowania lub są one nieznacz-ne, jeżeli zaś pojawią się w nich fibule silniej zużyte, to uznaje się je za dary grobowe lub odziedziczone ele-menty stroju15. Podobnej sprzeczności pomiędzy wie-kiem pochowanego a stopniem zużycia zapinki16 nie obserwujemy w wypadku dwóch innych egzemplarzy, pochodzących z obiektów 23 i 99. Pochowano w nich bowiem kobiety w wieku odpowiednio adultus/matu­rus (ok. 35 lat) i późny adultus, a więc należące do nich fibule służyć im mogły dostatecznie długo, by pojawiły się na nich ślady zużycia.

Trudno jest jednoznacznie określić, co było przyczy-ną konieczności naprawiania uszkodzonych zapinek. Niewykluczone, że miało to związek z ograniczeniem dostępu do surowca, który mógłby posłużyć do wyko-nania nowych fibul. zdaniem E. Cosacka wskazywać na to może zmniejszanie wymiarów zapinek, nadawanie im formy sugerującej użycie do ich wyrobu większej ilości metalu niż miało to miejsce w rzeczywistości, oraz wykonywanie ich aparatów zapięcia z żelaza17. w wypadku materiałów kultury wielbarskiej z szelkowa Nowego ocena dwóch pierwszych przesłanek jest nie-możliwa, gdyż najstarsze zespoły wielbarskie datowane są tutaj właśnie zapinkami typu A.41 – czyli nie mamy zabytków, z którymi moglibyśmy je porównać. Także żelazne elementy zapięcia zapinek ze stopu miedzi na nekropoli szelkowskiej są rzadkością – dotychczas nie odkryto tu ani jednej tak wykonanej fibuli kapturkowej, a wśród zapinek 1. i 8. serii V grupy Almgrena znalazły się zaledwie dwa egzemplarze18.

14 Oznaczenia antropologiczne wykonał dr Łukasz Maurycy sta-naszek z Pracowni Antropologicznej Państwowego Muzeum Ar-cheologicznego w warszawie. 15 J. von Richthofen 1995, 77–79; 2000, 33.16 J. von Richthofen 2000, 74–79, ryc. 88–106.17 E. Cosack 1979, 74.18 Jedna zapinka A.96 z obiektu 129 z pochówkiem popielnico-wym oraz znaleziona luźno na powierzchni stanowiska zapin-ka A.128.

195

Naprawiane zapinki kapturkowe z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Szelkowie Nowym, pow. makowski

Być może fakt częstego naprawiania opisanych tu zapinek typu A.41 wiązał się z ich szczególnym zna-czeniem – materialnym lub społecznym. Na to ostatnie wskazuje analiza znalezisk z terenów obecnych Nie-miec, która pokazała, że okres użytkowania fibul II gru-py Almgrena jest jednym z najdłuższych19. Świadczyć o tym mają wspomniany już znaczny stopień zużycia wielu egzemplarzy oraz częstsze niż w innych wypad-kach naprawy. Nie wynikało to jednak z ubóstwa ich właścicieli, bowiem zapinki kapturkowe, w tym eg-zemplarze mocno zużyte i naprawiane, znajdowano w stosunkowo bogato wyposażonych grobach – nie-wykluczone więc, że pełniły one funkcję wyznacznika statusu społecznego20.

Czy z podobną sytuacją mamy do czynienia w szel-kowie Nowym? wydaje się, że tak. wszystkie gro-by, w których odkryto fibule typu A.41, bez względu na stan ich zachowania, obfitowały w inne elemen-ty wyposażenia – głównie liczne paciorki, ale też

19 J. von Richthofen 1995, 87.20 J. von Richthofen 1995, 87.

przedmioty wykonane ze srebra (klamerki esowate lub paciorki dwustożkowe). Tymczasem w grobach z fibu-lami 1. i 8. serii V grupy Almgrena – archeologicznie współczesnymi zapinkom typu A.41 – na ogół nie było żadnych innych darów.

Przedstawione tu rozważania trudno uznać za roz-strzygające. Możliwe, że nowe dane do powyższych dociekań wniosą badania specjalistyczne, np. składu chemicznego i traseologiczne. Równie prawdopodobne jest jednak, że próbując wyjaśnić obecność w szelkowie Nowym tak licznych naprawianych zapinek typu A.41, nadal pozostaniemy w sferze przypuszczeń.

Radosław ProchowiczPaństwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawieul. Długa 52 «Arsenał»PL 00­241 Warszawaradekprochowicz@wp.pl

bibliografia

almgren, o. 1923 Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten

nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig2 (stockholm1 1897).

andrzejowski, J. 1994 Zapinki o cechach mieszanych II i IV grupy Almgre­

na, Barbaricum 3, warszawa, 87–129.

berg-Hobohm, S. 2000 Brandbestattung einer jungen Frau aus dem germa­

nischen Hügelgräberfeld von Horno, (w:) J. kunow (red.), Ausgrabungen im Niederlausitzer Braunkoh­lenrevier 1999, Arbeitsberichte zur Bodendenkmal-pflege in Brandenburg 6, Pritzen, 115–119.

cosack, e. 1979 Die Fibeln der Älteren Römischen Kaiserzeit in der

Germania libera (Dänemark, DDR, BRD, Nieder­lande, CSSR). Eine technologisch­archäologische Analyse. Teil I: Armbrustfibeln, Rollenkappenfibeln, Augenfibeln, Göttinger schriften zur Vor- und Früh-geschichte 19, Neumünster.

drescher, H.1957 Die Technik der germanischen Rollenkappenfibeln,

„Germania” 35, 80–95.

dzięgielewska, m., Kulczyńska, m. 2008 Ciebłowice Duże. Ein Gräberfeld der Przeworsk­Kul­

tur im südwestlichen Masowien, Monumenta Archae-ologica Barbarica XIV, warszawa.

mączyńska, m.2006 Uwagi o niektórych typach zapinek II grupy serii

wschodniej Oscara Almgrena, „wiadomości Arche-ologiczne” LVIII, 159–184.

2011 Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łubiana, Kreis Kościerzyna (Pommern), „Bericht der Römisch-Germanischen kommission” 90 (2009), 7–481.

natuniewicz-Sekuła, m., okulicz-Kozaryn, J.2007 Wybrane groby z importami rzymskimi z cmentarzy­

ska w Weklicach, pow. elbląski, stan. 7, „wiadomości Archeologiczne” LIX, 45–75.

2011 A Cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavation 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, war-szawa.

von richthofen, J.1995 Gebrauchsspuren an Silber­ und Bronzefibeln der äl­

teren römischen Kaiserzeit Norddeutschlands, „Offa” 51 (1994), 49–100.

2000 Fibelgebrauch – gebrauchte Fibeln. Studien an Fibeln der älteren Römischen Kaiserzeit, Archäologische Berichte 13, Bonn.

Schuster, J. 2005 Die Beziehungen der Gebiete Ostbrandenburg zur

Wielbark­ und Przeworsk­Kultur im späten 2. und

196

Radosław Prochowicz

frühen 3. Jh. n. Chr. mit einer formenkundlichen Un­tersuchung der späten Rollenkappenfibeln A II 41, „Veröffentlichungen zur brandenburgischen Lan-desarchäologie” 36/37 (2002–2003), 89–161.

2006 O późnych zapinkach kapturkowych (A II 41), „wia-domości Archeologiczne” LVIII, 101–120.

Skorupka, T. 2001 Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności

kultury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do począt­ku III w. n.e.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, tom II: wiel-kopolska cz. 3, Poznań.

Ziemlińska-odojowa, W. 1999 Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk­ und Wiel ­

bark­Kultur in Nordmasowien, Monumenta Archae-ologica Barbarica VII, kraków.

reparierte rollenkappenfibeln des Wielbark-Gräberfeldes von Szelków nowy, Kr. maków mazowiecki

Vom wielbark-Gräberfeld bei szelków Nowy, kr. Ma-ków Mazowiecki (Abb. 1) stammen 14 Fibeln der Form Almgren 41. Fünf von ihnen (Abb. 2) weisen beschä-digte Elemente der spiralbefestigung auf – d.h. Rollen-kappen und sehnenhülse. Eine so hohe zahl an repa-rierten Fibeln Almgren 41 ist für einen Fundplatz der wielbark-kultur ungewöhnlich. Untersuchungen von J. von Richthofen (1995; 2000) am Fibelmaterial aus dem Gebiet des heutigen Deutschland ergaben, dass an Fibeln Almgren Gruppe II (sowohl bei älteren als auch bei jüngeren Varianten) spuren äußerst langer Trage-zeit zu beobachten sind und dass diese häufiger als an-dere Formen repariert wurden. Möglicherweise ist der

Grund dafür im unzureichenden zugang zu Material oder in einem hohen materiellen oder immateriellen wert der Fibeln zu suchen (J. von Richthofen 1995, 87).

Alle Gräber von szelków Nowy mit Fibeln Almg-ren 41 – egal, ob repariert oder nicht – zeichnen sich durch ein reicheres Grabinventar aus: vornehmlich mit zahlreiche Perlen, aber auch mit aus silber gefertigte Gegenständen (schließhaken, bikonischen Perlen). Gräber mit Fibeln Almgren Gruppe V, serie 1 und se-rie 8, die wie die Fibeln Almgren 41 datieren, bargen hingegen in der Regel keine weiteren Beigaben. Es ist folglich nicht auszuschließen, dass Fibeln Almgren 41 statusanzeiger waren.