Złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok

monumenta archaeologica barbaricaseries gemina

tomus ii

Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork

INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGOFUNDACJA UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO

FUNDACJA MONUMENTA ARCHAEOLOGICA BARBARICAPAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W WARSZAWIE

TERRABARBARICA

ŁÓDŹ–WARSZAWA 2010

Studia ofiarowane

Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin

Redakcja tomuAgnieszka Urbaniak, Radosław ProchowiczIreneusz Jakubczyk, Maksim Levada, Jan Schuster

Opracowanie graficzneIreneusz Jakubczyk, Radosław Prochowicz

Skład i łamanieRadosław Prochowicz

Okładka/obwolutaJan Schuster, Maksim Levada

© Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego© Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica

© Autorzy

ISSN 1644-8774

ISBN 978-83-928887-5-8 (IAUŁ)

ISBN 978-83-927585-1-8 (FMAB)

Druk: drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa

siegmar von schnurbein

Liebe Magda! 7

Bibliografia prac Magdaleny Mączyńskiej 9

Od redakcji 16

teresa dąbrowska

Pierwsze spotkania 23

IN OCCIDENTEM GERMANIAM

matthias becker

Frauen und Fibeln 29

jan bemmann

Völkerwanderungszeitliche Artefakte aus dem Schwarzmeergebiet in der Sammlung Pierre Mavrogordato 41

michel kazanski, anna mastykova

Les tombes de chevaux chez les fédérés de l’Empire d’Orient sur la côte est de la mer Noire (IIe-VIe s.) 57

Jörg kleemann Im Westen nichts neues? 73

achim leube

Wolf von Seefeld – ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936–1945 79

ulla lund hansen

Perlen und Perlenmode – Perlen als sozialer und familiärer Indikator 87

michael müller-wille

Deponierungen von Tieren und Tierteilen in Siedlungen der Römischen Kaiserzeit zwischen Elbe und Main – drei Beispiele: Haferwisch, Bremen-Rekum und Kelsterbach 97

heino neumayer Ein kaiserzeitlicher(?) Goldarmring aus Helgoland 107

dieter Quast

Ortbandzwinge der Goldgriffspathen-Gruppe aus Topornica bei Zamość (woj. lubelskie) 119

NUNC DE SUEBIS DICENDUM EST

jacek andrzejowski, tomasz rakowski, katarzyna watemborska

Emaliowana zapinka tarczowata z Jartyporów nad Liwcem 133

marcin biborski, piotr kaczanowski

Celtycki miecz z Mazowsza 155

vadim belâvec, anna bitner-wróblewska

Bałtyjskie czy gockie? Wisiorki wiaderkowate wariantu Pâtrovičy-Žviliai 167

tomasz bochnak, patryk frankowski

Brązowy aerofon z Malborka: carnyx, lituus czy olifant? 179

aleksander bursche

Monety rzymskie z Illerup Ådal 197

adam cieśliński

Stratygrafia pozioma trzech cmentarzysk z „cichego kącika” kultury wielbarskiej 211

katarzyna czarnecka

Metalowe pojemniczki tzw. Amulettendose w europejskim Barbaricum 229

grzegorz domański

Zróżnicowanie obrządku pogrzebowego kultury luboszyckiej 239

alicja gałęzowska Znaleziska z okresu rzymskiego z terenu Ukrainy w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu 251

anna juga-szymańska, paweł szymański

Prowincjonalnorzymska zapinka tarczowata z Czerwonego Dworu koło Gołdapi 261

maciej karwowski

Spätantike Glasarmringe aus Niederleis in Niederösterreich 283

andrzej kasprzak

Grób z wieńcem kamiennym na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Miechęcinie, pow. Kołobrzeg 301

andrzej kokowski

Nieznana część skarbu bursztynu z Basonii 309

jerzy kolendo

Roman Bronze on the Territory of Barbaricum. On a Find of a Military Diploma from Ukraine 315

bartosz kontny Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka 321

bartosz kontny, magdalena natuniewicz-sekuła

„Jeździec bez głowy” et alii, czyli znaleziska ostróg z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Weklicach 333

piotr łuczkiewicz

Rzadki okaz fibuli oczkowatej typu A 45 z Lubelszczyzny. Drążgów, pow. Ryki, woj. lubelskie 347

henryk machajewski

Wczesnorzymski pochówek z Troszyna, pow. Kamień Pomorski 357

andrzej maciałowicz

Interesujący zespół grobowy z nowych badań na cmentarzysku kultury przeworskiejw Gołębiewie, pow. Nidzica (d. Taubendorf, Kr. Neidenburg) 367

renata madyda-legutko, judyta rodzińska-nowak, joanna zagórska-telega (kraków)Złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok 387

magdalena natuniewicz-sekuła

Unikatowy, „brązowy” dzban rzymski w stylu egiptyzującym z Weklic – nowe odkrycia… 397

barbara niezabitowska-wiśniewska

Klamerka esowata z okolic Swaryczowa, gm. Komarów-Osada, pow. Zamość 417

wojciech nowakowski

Nördlich der Olsztyn-Gruppe. Die völkerwanderungszeitlichen Gräberfelder an der mittleren Alle 423

michał parczewski

Cmentarzysko z okresu rzymskiego w miejscowości Leszno, pow. Warszawa-Zachód 433

mirosław pietrzak, franciszek rożnowski

Kilka uwag o obrządku pogrzebowym w kulturze wielbarskiej w okresie wpływów rzymskich na przykładzie cmentarzysk w Pruszczu Gdańskim, stan. 7 i 10, woj. pomorskie 439

mirosław rudnicki

Zespół zabytków z grobu 368 w Kosewie. Uwagi ponad 100 lat po odkryciu 445

agnieszka ruta, anna strobin

Materiały kultury wielbarskiej z cmentarzyska w Krzykosach, woj. pomorskie 457

péter tomka

Über ein Haus und eine Fibel 475

małgorzata tuszyńska

Interesujący pochówek kobiecy z cmentarzyska w Kamienicy Szlacheckiej na Pojezierzu Kaszubskim 489

jozef zábojník

Zur Problematik der Zierscheiben des frühen Mittelalters 497

HIC SUEBIAE FINIS

АлексАндр И. АйбАбИн, ЭлзАрА А. ХАйредИновА

Римская воинская пряжка из Лучистого 509

Игорь о. гАврИтуХИн

Необычная наxoдка из Кpыма (к изучению поздних форм двупластинчатых фибул) 517

Игорь н. ХрАпунов

Оружие из могильника Нейзац 535

МАксИМ е. левАдА

Сухоносивка 557

БорИс в. МАгоМедов

Украашеения c привесками на памятниках черняховской культуры 595

евгенИй А. Молев

О вероятности локализации Дороса на месте античного Китея 603

олег в. ШАров

Римска фибула из Старой Ладоги 607

еленА А. зИнько, вИктор н. зИнько, Алексей в. зИнько

Основные проблемы этно-политической истории Европейского Боспора в V в. н. э. 631

qUOD FEMINA DOMINATUR

aldona andrzejewska, aleksander andrzejewski Elementy uzbrojenia kultury przeworskiej z Otłoczyna na Kujawach 647

maria magdalena blombergowa

Stefan Sylwerjusz Cybulski badacz i nauczyciel kultury greckiej i rzymskiej 1858–1937 653

lucyna domańska, seweryn rzepecki, michał góra

Wstępne wyniki badań cmentarzyska kultury przeworskiej w Pikutkowie stan. 28, gm. Brześć Kujawski 659

lucyna domańska, seweryn rzepecki, karolina kot, magdalena piotrowska

Budowla halowa z Polesia, stan. 1, gm. Łyszkowice 673

marian głosek

Problem przeżywania się późnorzymskich fibul z podwiniętą nóżką na stanowiskach z kulturowymi elementami słowiańskimi 687

tadeusz grabarczyk

O odkryciu zaplecza osadniczego nekropoli odrzańskiej 693

radosław janiak

Czy w Mściszewicach odkryto kolejny pochówek kultury wielbarskiej? 697

andrzej janowski, tomasz kurasiński, kalina skóra

Między naturą a kulturą. Znaleziska skamieniałych zębów rekina i próba ich interpretacji 703

jerzy maik

Tkaniny importowane z Imperium w kulturze wielbarskiej 713

tomasz olszacki

Kazimierz Wielki jako „książę” europejskiego Trecenta. Szkic do portretu 719

maciej pawlikowski, monika błaszczak, agnieszka urbaniak

Badania mineralogiczne zjawiska korozji przedmiotów z brązuStanowisko Babi Dół-Borcz, powiat Kartuzy 731

mariusz rychter

Elementy konstrukcyjne domu „ryglowego” z okresu wpływów rzymskich odkrytego na stanowisku nr 1w Kręcieszkach 745

jan schuster

Germanische Spinnrocken im nördlichen Mitteleuropa 755

jerzy sikora

Najstarszy horyzont wczesnośredniowiecznych obiektów grodowych w Polsce Centralnej. Próba identyfikacji i interpretacji zjawiska 767

Justyn skowron

Forma odlewnicza z osady w Rawie Mazowieckiej, stan. 3, woj. łódzkie kilka słów o użytkowania ołowiu w kulturze przeworskiej 785

kalina skóra Przyczynek do badań nad podwójnymi grobami szkieletowymi w obrzędowości pogrzebowej kultury wielbarskiej 791

ilona skupińska-løvset

On the Fecundity Deities of Syro-Palestine. The quadesh Type 809

adrianna szczerba

Rzecz o niezwykłych kobietach (Działalność archeologiczna Marii Butrymówny i Katarzyny Skarżyńskiej) 813

lubomira tyszler

Panna z Deszczynaterra sigillata z cmentarzyska pod Gorzowem Wielkopolskim 819

krzystof walenta

Monety antyczne na terenie tzw. Ziemi chojnickiej 829

agnieszka urbaniak, ireneusz jakubczyk, radosław prochowicz

„Będąc młodą lekarką…” 833

TERRA BARBARicA MonuMenta archaeologica BarBarica, SerieS geMina, toMuS ii

Łódź-Warszawa 2010

Jeden z głównych nurtów zainteresowań badawczych Profesor Magdaleny Mączyńskiej stanowi problema-tyka zróżnicowania stylistycznego i chronologicznego elementów stroju kobiecego na terenie środkowo euro-pejskiego Barbaricum w okresie rzymskim i we wczes-nej fazie okresu wędrówek ludów oraz zagadnienie jego rekonstrukcji. Szczególnie wiele uwagi Badacz-ka ta poświęciła analizie kolii występujących w śro-dowisku gockim (M. Tempelmann-Mączyńska 1985, 137–140, tejże 1986; 1988; 1989, 65–84; M. Mączyń-ska 1981; 1997; J. Kolendo, M. Mączyńska 1991).

Kultura przeworska uchodzi za jednostkę pozba-wioną znalezisk licznych, efektownych ozdób (K. Go-dłowski 1981, 90–105). Do pewnego stopnia na taki stan rzeczy niewątpliwie rzutuje praktykowany przez ludność tej kultury ciałopalny obrządek pogrzebowy, z którym związany jest zwyczaj intencjonalnego prze-palania i niszczenia w ogniu stosu elementów wypo-sażenia. Ubóstwo ozdób ludności wspomnianej jed-nostki kulturowej widoczne jest zwłaszcza w porów-naniu ze znaleziskami pochodzącymi z obszaru sąsia-dującej z nią kultury wielbarskiej.

Nieco inaczej przedstawia się jednak sytuacja w okre sie wczesnorzymskim na obszarze określanym jako wschodnia strefa kultury przeworskiej, obejmu-jącym głównie prawobrzeżne Mazowsze, z którego pochodzą zróżnicowane formy ozdób, wykonanych niekiedy z metali szlachetnych, przejawiających wy-raźne nawiązania stylistyczne do środowiska kultury wielbarskiej w okresie rozwoju tzw. stylu barokowego (J. Andrzejowski 2001, 67–74, ryc. 9–14).

W świetle powyższych uwag szczególną pozycję zajmuje odkryte niedawno cmentarzysko w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok, woj. podkarpackie, będące pierwszą nekropolą z okresu rzymskiego w strefie polskich Kar-pat1. Rezultaty wstępnej analizy 41 odkrytych dotąd inwentarzy grobowych, pozwalają sądzić, iż niektóre materiały pochodzące ze wspomnianego cmentarzyska wykazują ścisłe związki z terenami tzw. wschodniej strefy kultury przeworskiej. O powiązaniach tych świad-czą między innymi znaleziska dwóch złotych wisiorków. Prezentowane znaleziska pochodzą z dwóch pochówków popielnicowych, oznaczonych numerami 10 i 22.

Stopiony egzemplarz złotego wisiorka z grobu oznaczonego jako obiekt nr 10, odkryty wewnątrz popielnicy, ze względu na stan zachowania trudno jest jednoznacznie zaliczyć do któregoś z wyróżnianych w literaturze typów tej kategorii zabytków (Ryc. 1:4). Z uwagi na obecność na zachowanej części korpusu zdobienia wykonanego techniką granulacji, w ukła-dach pionowych, okaz ten jest zbliżony do niektórych wisiorków kulistych, zaliczonych do typu Ia i Ib1 w klasyfikacji A. Kokowskiego (1991). Natomiast wydłużona forma korpusu sugeruje, że może w tym przypadku chodzić o egzemplarz odwrotnie gruszko-waty. Zachowany kolisty element zdobiony granulacją, pochodzący zapewne z dolnej partii zabytku, może

1 R. Madyda-Legutko, E. Pohorska-Kleja, J. Rodzińska-Nowak 2005; R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagórska--Telega 2006a; tychże 2006b; 2007; 2008.

renata madyda-legutko, judyta rodzińska-nowak, joanna zagórska-telega (kraków)

złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w prusieku, stan. 25, gm. sanok

388

Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzińska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega

Ryc. 1. 1–3a – Prusiek, gm. Sanok, woj. podkarpackie, stan 25, grób 22; 4 – Prusiek, gm. Sanok, woj. podkarpackie, stan 25, grób 10; 5.6 – Opatów, gm. loco, woj. śląskie, grób 827; 7 – Nadkole, gm. Łochów, woj. mazowieckie, grób 44B; 8 – Łączany, gm. Wierzbica,

woj. mazowieckie, grób 43; Oblin, gm. Maciejowice, woj. mazowieckie, grób 26b

389

Złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok

pochodzić zarówno z wisiorka kulistego, jak i odwrot-nie gruszkowatego (Ryc. 1:4).

Funkcję popielnicy w omawianym obiekcie nr 10 pełniło naczynie wazowate, lepione ręcznie, o czar-nych, gładkich, wyświecanych powierzchniach, zdo-bione ornamentem w postaci odciskanych grup dołków palcowych. Pod dnem popielnicy znajdowało się sku-pisko przedmiotów żelaznych, tworzących zwartą bryłę, wśród których można wyróżnić okucie żelazne, czworokątnie zgięte, zapewne od skrzyneczki. Oprócz analizowanego egzemplarza wisiorka wewnątrz po-pielnicy odkryto jeszcze drobne fragmenty przedmio-tów brązowych, kilkanaście fragmentów paciorków szklanych barwy mlecznobiałej oraz stopy szkła, dwa dalsze taśmowate okucia żelazne, czterokrotnie zgięte, od skrzyneczki, przęślik gliniany i fragment przedmio-tu żelaznego. Ponadto, w obrębie wypełniska jamy grobowej natrafiono na paciorek szklany, stop szkła i fragment przedmiotu brązowego. W południowo- -zachodniej części wspomnianej jamy, na wysokości dna popielnicy, znajdowało się skupisko przedmiotów żelaznych i brązowych, w skład którego wchodziły fragmenty blachy brązowej, fragment okucia zamka szkatułki, oraz fragment noża żelaznego.

W grobie oznaczonym jako obiekt nr 22 znaleziono dobrze zachowany złoty wisiorek kulisty, zdobiony granulacją i perłowanym drutem (Ryc. 1:1). Charak-teryzuje się on niezdobionym korpusem (o średnicy 1,4 cm), u dołu którego, na podstawie utworzonej z jednego pasma nacinanego drutu, zawieszona jest dekoracja w postaci grona złożonego z czterech kulek, wykonanych techniką granulacji. Cylindryczne zwień-czenie wisiorka oraz uszko wykonane jest z dwóch pasm perłowanego drutu. Jest on najbliższy typowi I wg A. von Müllera (1956) oraz typowi Ia wg klasyfi-kacji A. Kokowskiego (1991). Zwraca uwagę, iż wi-siorek ten nie nosi śladów działania temperatury stosu.

Oprócz wspomnianego wisiorka w obrębie jamy grobowej znajdowała się zapinka żelazna A V/8 zdo-biona na kabłąku i grzebyku srebrną granulacją i fili-granem (Ryc. 1:2), fragment innej, silnie zniszczonej zapinki brązowej, nieokreślonego typu, paciorki szkla-ne, drobiny silnie przepalonego szkła, przypuszczalnie z paciorków, kręgi rybie prawdopodobnie wchodzące również w skład kolii, fragmenty grzebienia kościane-go, masywne kółko brązowe, 2 przęśliki gliniane oraz stopy brązu, ołowiu i srebra. Popielnicę stanowiło naczynie ręcznie lepione, formą zbliżone do wazowa-tego, silnie rozlasowane. Na poziomie dna popielnicy, na północ od niej, zalegały silnie skorodowane frag-menty wytłaczanej blaszki brązowej, z zachowanym jednym nitem, stanowiące zapewne elementy wystro-ju drewnianej skrzyneczki (Ryc. 1:3.3a). W skład obydwu opisanych wyżej inwentarzy grobowych

wchodziły też fragmenty, stosunkowo licznych, naczyń ceramicznych. Zarówno w przypadku obiektu nr 10, jak i nr 22, kobiecy model wyposażenia grobowego jest zbieżny z wynikami analizy antropologicznej2.

Ogólne cechy obydwu omawianych pochówków, tj. popielnicowa forma grobu oraz model wyposażenia, składającego się z licznych i zróżnicowanych przed-miotów, wskazują, iż datowanie analizowanych gro-bów może przypadać na rozwiniętą fazę B2 (por. R. Ma dyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak, J. Zagór-ska-Telega 2005, 183). Grób nr 10 nie zawierał dobrych datowników, określenie jego chronologii oprzeć nale-ży przede wszystkim na znalezisku wspomnianego złotego wisiorka. Natomiast w skład inwentarza grobu oznaczonego jako obiekt 22 wchodziła fragmentarycz-nie zachowana żelazna zapinka A V serii 8, tj. z grze-bykiem na główce (Ryc. 1:2). Grzebyk i częściowo kabłąk tego egzemplarza pokrywa srebrna blaszka, zdobiona filigranem i granulacją. Fibula ta, będąca unikatowym znaleziskiem w inwentarzach kultury przeworskiej, stanowi interesujący przykład zastoso-wania maniery zdobniczej, występującej na brązowych zapinkach A V serii 8, typowej dla środowiska kultury wielbarskiej w okresie rozwoju tzw. stylu barokowego, tj. w fazie B2/C1 młodszego okresu rzymskiego (H. Ma-chajewski 1998, 189; M. Mączyńska, D. Rudnicka 2004, 402, 414, ryc. 7:9, 14, 16). Natomiast na obsza-rze kultury przeworskiej kabłąki żelaznych zapinek z grzebykiem na główce zdobiono sporadycznie, za-zwyczaj za pomocą poprzecznych żłobków inkrusto-wanych srebrnym drutem, niekiedy pokrywających cały grzebyk (K. Godłowski 1977, 17–18; H. Macha-jewski 1998, 189, 190; J. Tejral 1999, 151, 155). W ma-nierze zdobniczej, nawiązującej do stylu wyrobów kultury wielbarskiej, za pomocą srebrnej granulacji zdobiona jest także żelazna zapinka typu A 41, znale-ziona luźno na terenie osady w miejscowości Charbi-nowice, stan. 1, gm. Opatowiec, woj. świętokrzyskie, położonej w południowej części zasięgu kultury prze-worskiej3.

W świetle powyższych uwag można sądzić, iż chro-nologię grobów oznaczonych na cmentarzysku w Pru-sieku jako obiekty 10 i 22 należy odnieść do schyłku fazy B2 lub do horyzontu znalezisk typowych dla wy-posażenia grobów kobiecych, określanego jako faza

2 W grobie nr 22 pochowana została kobieta w wieku maturus oraz drugi osobnik dorosły o nieokreślonej płci, natomiast w gro-bie nr 10 kobieta w wieku adultus-maturus. Serdecznie dzięku-jemy Pani mgr Ewie Marynicz-Głaz za wykonanie analiz antro-pologicznych materiału kostnego z cmentarzyska w Prusieku. 3 Panu mgr. Michałowi Grygielowi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego serdecznie dziękujemy za infor-mację o tej fibuli, pochodzącej z jego niepublikowanych badań.

390


B2/C1 w obrębie fazy C1a młodszego okresu rzymskie-go (K. Godłowski 1982, 64–65). Datowanie to jest zgodne z pozycją chronologiczną większości znalezisk złotych wisiorków kulistych na terenie wschodniej strefy kultury przeworskiej, przypadającą na fazę B2 wczesnego okresu rzymskiego oraz fazę B2/C1 młod-szego okresu rzymskiego (A. Kokowski 1991, 117; J. Andrzejowski 2001, 70, ryc. 11)4.

Złote wisiorki kuliste5 znane są z wielu inwentarzy grobowych o kobiecym modelu wyposażenia, pocho-dzących ze wschodniej strefie kultury przeworskiej. Wystąpiły one na cmentarzysku w Kamieńczyku, gm. Wyszków, w grobie nr 54 (T. Dąbrowska 1997, 20, tabl. XXVI:3), w Nadkolu, gm. Łochów, w grobach nr 44B (Ryc. 1:7) i 121 (J. Andrzejowski 1998, 27, 45, tabl. XXXIV:8, LXXV:2), w Piastowie, gm. Krzynow-łoga Mała, w grobie 15 (F. E. Peiser 1916, 6, 8, tabl. II:27) oraz w Tuchlinie, gm. Brańszczyk, w grobie nr 3 (Ł. Okuliczowa, 373, ryc. 5:a). Najprawdopodobniej z elektronu został wykonany wisiorek odkryty na cmentarzysku w Modle, gm. Wiśniewo, woj. mazo-wieckie, w grobie 96 (gr. 19/76) (A. Grzymkowski 1986, 249, ryc. 18:d)6. Poza tym zwartym zasięgiem występowania złotych wisiorków kulistych na prawo-brzeżnym Mazowszu7, pojedynczy egzemplarz takiego wisiorka znany jest także z grobu 23 na cmentarzysku w Grodzisku Mazowieckim, gm. loco, woj. mazowiec-kie, położonego na lewym brzegu Wisły (B. Barankie-wicz 1959, 203–204, tabl. VII:24). Dalsze złote wi-siorki pochodzą z innych regionów w obrębie wschod-niej części zasięgu kultury przeworskiej. Jeden egzem-plarz kulisty oraz fragment silnie zniszczonego dru-giego wisiorka, pochodzą także z cmentarzyska w Opoce, gm. Końskowola, woj. lubelskie (groby 72 i 61) (E. Szarek-Waszkowska 1971, 99, 102, tabl. XXX:4; tabl. XXXVI:3) .

Zwraca uwagę, iż złote wisiorki kuliste znane są z terenu Mazowsza również z grobów o męskim mo-delu wyposażenia. Należy tu wymienić egzemplarz

4 Poświadczone jest jedno znalezisko złotego wisiorka kuliste-go odkryte w kontekście datowanym na fazę B1 wczesnego okresu rzymskiego (Kamieńczyk, gr 232). W tym przypadku należy zwrócić uwagę, że grób został zniszczony przez wkop (nowożytny) i nie można wykluczyć ewentualności, że inwen-tarz jest wtórnie zmieszany (T. Dąbrowska 1997, 53). 5 W omawianej strefie występują też srebrne wisiorki kuliste, które nie będą analizowane w niniejszym opracowaniu. 6 W wymienionej publikacji zabytek określono jako srebrny. Informację dotyczącą stopu, z jakiego wykonany został wisio-rek, zawdzięczamy uprzejmości Pana mgr. J. Andrzejowskiego.7 Niepublikowany, złoty wisiorek kulisty pochodzi z cmenta-rzyska w Purzycach-Trojanach, gm. Grudusk, woj. mazowiec-kie. Niniejszym uprzejmie dziękujemy za tę informację mgr. Jackowi Andrzejowskiemu.

z grobu nr 232 z cmentarzyska w Kamieńczyku, w któ-rym wystąpił pojedynczy element uzbrojenia w posta-ci silnie profilowanego imacza (T. Dąbrowska 1997, 52, tabl. CXVII:3)8. Współwystępowanie wisiorka omawianego typu z elementami uzbrojenia obserwu-jemy także w grobie nr 26b w Oblinie, gm. Maciejo-wice (Ryc. 1:9 – K. Czarnecka 2007, 17, 78, 116–117, tabl. XXIV:1). Ponadto z grobu wojownika pochodzi wisiorek wykonany z elektronu z Orońska, gm. loco (grób bez numeru – A. Kokowski 1991, 108–109, ryc. 3). Obydwie ostatnio wspomniane nekropole nie wykazują, oprócz wspomnianych złotych ozdób, cech charakterystycznych dla strefy wschodniej kultury przeworskiej.

Na tle wyraźnie rysującej się koncentracji złotych wisiorków kulistych we wschodniej strefie osadnictwa ludności kultury przeworskiej, szczególnym znalezi-skiem jest egzemplarz z terenu Dolnego Śląska, po-chodzący z grobu w Dobrej, gm. Dobroszyce (Chr. Pe-scheck 1939, 45, 318, ryc. 38:10).

W obrębie analizowanej grupy złotych wisiorków kulistych obserwuje się niekiedy znaczne zróżnicowa-nie w zakresie detali budowy oraz zdobienia. Trudno jest wskazać dwa identyczne egzemplarze. Spośród wymienionych wyżej zabytków, egzemplarze podobne do wisiorka z Prusieka (grób 22) o kulistym, niezdo-bionym korpusie typu Ia wg klasyfikacji A. Kokow-skiego, znane są z cmentarzysk w Kamieńczyku (groby 54 i 232), Nadkolu (grób 44B, ryc. 1:7) i Opo-ce (grób 72). Nawiązuje do nich złoty wisiorek z Do-brej, u dołu którego znajduje się oszczędna granulacja. Zbliżone do typu Ia egzemplarze, charakteryzujące się jednakże bogato zdobionym korpusem, pochodzą z Orońska (grób bez numeru) oraz z nekropoli w miej-scowości Piastowo (grób 15), przy czym ten ostatnio wspomniany zabytek odznacza się korpusem zbliżo-nym nieco do walcowatego. Pozostałe złote wisiorki kuliste, znane z cmentarzysk w Oblinie (grób 26b; ryc. 1:9), Modle (grób 96), Nadkolu (grób 121) oraz w Grodzisku Mazowieckim, pow. loco (grób 23), re-prezentują typ Ib1 w klasyfikacji A. Kokowskiego (1991). Uszko pierwszego z wymienionych egzempla-rzy oraz zabytku z Grodziska Mazowieckiego zdobio-ne jest granulacją, natomiast uszko wisiorka z Modły – nacinanym filigranem. W przypadku wisiorka z Nad-kola (grób 121) korpus dekorowany jest aplikacjami z drucików oraz granulacją, a uszko dwoma pasmami filigranu.

Występowanie wisiorków kulistych, wykonanych z metali szlachetnych, w inwentarzach kultury prze-

8 Analiza antropologiczna materiału kostnego wskazała najpraw-dopodobniej na pochówek kobiety w wieku 45–55 lat (T. Dą-browska 1997, 52); por. przypis nr 4.

391


worskiej interpretuje się jako przejaw wpływów ze środowiska kultury wielbarskiej (J. Andrzejowski 2001, 70)9. Złote wisiorki kuliste są bowiem typowe

9 W środowisku kultury przeworskiej występują również wi-siorki kuliste, wykonane z brązu i żelaza (A. Kokowski 1991, 117, ryc. 6:d–h.j).

dla inwentarzy wspomnianej kultury10, poświadczone są jednak także w grupie gustowskiej, na terenie nad-

10 Np.: Rządz-Grudziądz, gm. Grudziądz, gr. I (W. La Baume 1928, 40, ryc. 2; A. Kokowski 1991, ryc.5:d); Poznań-Szeląg (M. Piaszykówna 1952 248–249, ryc. 74:2; A. Kokowski 1991, ryc. 5:g.k; M. Chłodnicki 1996, 41, ryc. 27).

Ryc. 2. Złote i elektronowe wisiorki kuliste i odwrotnie gruszkowate na terenie kultury przeworskiej. 1 – wisiorki kuliste złote; 2 – wisiorki kuliste elektronowe; 3 – wisiorki odwrotnie gruszkowate złote.

1 – Chmielów Piaskowy, gm. Bodzechów, woj. świętokrzyskie; 2 – Dobra, gm. Dobroszyce, woj. dolnośląskie; 3 – Grodzisk Mazowiecki, gm. loco, woj. mazowieckie; 4 – Kamieńczyk, gm. Wyszków, woj. mazowieckie; 5 – Kurów, gm. Nowe Skalbmierzyce, woj. wielkopolskie; 6 – Łączany gm. Wierzbica, woj. mazowieckie; 7 – Modła, gm. Wiśniowo, woj. mazowieckie; 8 – Nadkole, gm. Łochów, woj. mazowieckie; 9 – Oblin, gm. Maciejowice, woj. mazowieckie; 10 – Opatów, gm. loco, woj. śląskie; 11 – Opoka, gm. Końskowola, woj. lubelskie; 12 – Orońsko, gm. loco, woj. mazowieckie; 13 – Piastowo, gm. Krzynowłoga Mała, woj. mazowieckie; 14 – Prusiek, gm. Sanok, woj. podkarpackie; 15 – Purzyce-Trojany, gm. Grudusk, woj. mazowieckie; 16 – Stary Zamek, gm. Sobótka,

woj. dolnośląskie; 17 – Tuchlin, gm. Brańszczyk, woj. mazowieckie.

392


łabskiego kręgu kulturowego i w Kotlinie Czeskiej (Typ I wg A. von Müllera 1956, 106).

Obecność elementów charakterystycznych dla śro-dowiska kultury wielbarskiej obserwuje się nie tylko we wschodniej, ale sporadycznie także w zachodniej części zasięgu kultury przeworskiej, czego świadec-twem jest wspomniany wyżej inwentarz ciałopalnego grobu z Dobrej. W inwentarzu tym, oprócz złotego wisiorka kulistego, znajduje się fragment srebrnej, pozłacanej bransolety wężowatej (Ch. Peschek 1939, 318, ryc. 35:8; J. Andrzejowski 1994, 322, ryc. 8). Należy też wspomnieć, iż srebrna bransoleta wężowa-ta, zdobiona złotymi drucikami, pochodzi także z gro-bu nr 1563, z cmentarzyska w Kietrzu, na Wyżynie Głubczyckiej (M. Gedl 1988, 155, ryc. 32:a; J. Andrze-jowski 1994, 322, ryc. 8). Występowanie omawianych zabytków w dorzeczu Odry można interpretować, analogicznie jak obecność tamże niektórych elemen-tów uzbrojenia, zdobionych w sposób charakterystycz-ny dla wschodniej strefy kultury przeworskiej, jako przejaw oddziaływań płynących z terenów położonych na prawym brzegu Wisły (P. Kaczanowski, J. Zabo-rowski 1988, 234–236, ryc. 9). Ostatnio pojawiła się jednakże hipoteza, wedle której metalowe części stro-ju typowe dla środowiska kultury wielbarskiej w fazie B2/C1, pojawiające się na obszarach położonych na zachód i południowy zachód od zwartego jej zasięgu, można łączyć z wędrówką pewnych grup ludności wspomnianej jednostki kulturowej w kierunku zachod-nim, podjętą w tym samym czasie, w którym doszło do migracji na południowy-wschód (J. Schuster 2007).

Jak już wyżej wspomniano, nie można jednoznacz-nie wykluczyć ewentualności, iż stopiony złoty wisio-rek z grobu oznaczonego jako ob. 10 na cmentarzysku w Prusieku był egzemplarzem odwrotnie gruszkowa-tym. Wisiorki wspomnianego typu należą do bardzo rzadkich znalezisk w środowisku kultury przeworskiej. Pojedyncze ich okazy pochodzą ze stanowisk położo-nych na zachód od środkowego biegu Wisły oraz z ob-szaru zlokalizowanego nad górną Odrą. Odkryto je na cmentarzyskach: w Chmielowie Piaskowym, gm. Bodzechów (grób 39 – K. Godłowski, T. Wichman 1998, 57, tabl. LVIII:10), Łączanach, gm. Wierzbica (grób 43 – ryc. 1:8; por. B. Bujakowska 2004), Opato-wie, stan. 1, gm. loco (grób 827 – ryc. 1:5; por. K. God-łowski 1970, 250, ryc. 1:f), w Kurowie, gm. Nowe Skalmierzyce (M. Chłodnicki 1996, 40, ryc. 25) oraz w Starym Zamku, gm. Sobótka (grób 6 – G. Domański 1992, 105, tabl. 3). Wisiorki te występują przede wszystkim w zespołach grobowych datowanych na fazę B2/C1 młodszego okresu rzymskiego (Chmielów Piaskowy, gr. 39, Łączany, gr. 43, Opatów, gr. 827). Jedynie pochówek ze Starego Zamku datowany jest na fazę B1a wczesnego okresu rzymskiego.

Obecność złotych wisiorków odwrotnie gruszkowa-tych w inwentarzach kultury przeworskiej interpreto-wana jest, analogicznie do wisiorków kulistych, jako przejaw wpływów ze strony środowiska kultury wiel-barskiej11. Wisiorki omawianego typu stosunkowo licznie występują nie tylko w kulturze wielbarskiej, ale także w północnej części Nadłabia, zwłaszcza w Meklemburgii, a także w Skandynawii (A. von Müller 1956, 106–113; J.-P. Schmidt 2001, 140–145). Pojawienie się złotego wisiorka odwrotnie gruszko-watego na terenie położonym nad górną Odrą w ciągu fazy B1 wczesnego okresu rzymskiego, należy łączyć z oddziaływaniami nadłabskiego kręgu kulturowego oraz impulsami płynącymi z Kotliny Czeskiej12.

Złote wisiorki, zarówno kuliste, jak i odwrotnie gruszkowate, należały niewątpliwie do grupy przed-miotów, których obecność w wyposażeniu grobowym podkreślała wysoki status zmarłej osoby. Warto odno-tować, iż w inwentarzach grobów kobiecych z terenu kultury przeworskiej, zawierających złote wisiorki, występują, podobnie jak w przypadku omawianych pochówków z nekropoli prusieckiej, fibule dekorowa-ne srebrem13, a także metalowe elementy skrzyneczek drewnianych14.

W obydwu grobach, odkrytych na cmentarzysku w Prusieku, z których pochodzą znaleziska złotych wisiorków, poświadczone są także nadtopione pacior-ki oraz stopy szkła, pochodzące zapewne z paciorków, a w obiekcie 22 wystąpiły ponadto kręgi rybie, które również mogły być noszone w kolii wraz z paciorkami. Podobną sytuację obserwuje się także w przypadku innych pochówków, w których natrafiono na złote wisiorki. Paciorki szklane potwierdzone są w inwen-tarzu grobu 15 z miejscowości Piastowo oraz w grobie kobiety pochowanej wraz z dzieckiem w wieku infans I na cmentarzysku w Modle (gr. 96)15. Wisiorek wiader-kowaty stanowiący najprawdopodobniej wraz z wisior-

11 Obecność wisiorka odwrotnie gruszkowatego w dorzeczu Prosny w Kurowie koresponduje z znaleziskami bransolet wężowatych na tym terenie (E. Kaszewska 1990; J. Andrzejow-ski 2001, ryc. 80). Bransoleta wężowata znana jest z południo-wo-zachodniego Mazowsza z cmentarzyska w Ciebłowicach Dużych (M. Dzięgielewska, M. Kulczyńska 2008, 52, 76, tabl. LIX:76/1). 12 np.: Neubrandenburg, gr. 31 (A. Leube 1978, 19, ryc. 11); Dobřichov-Pičhora, okr. Kolín, gr. I oraz znalezisko luźne (E. Dro berjar 1999, 96, 97, tabl. 1/I:2, 95:26).13 Chmielów Piaskowy, gr. 39, Nadkole, gr. 44B, 121, Modła, gr. 96, Opoka, gr. 72.14 Chmielów Piaskowy, gr. 39, Kamieńczyk, gr. 54, Nadkole, gr. 121, Opoka, gr. 72, Piastowo, gr. 15.15 Dziękujemy panu Panu mgr. J. Andrzejowskiemu z udostęp-nienie analiz materiału kostnego z tego cmentarzyska.

393


kiem kulistym element kolii znajduje się natomiast w grobie 44B na nekropoli w Nadkolu.

Na szczególną uwagę zasługuje ponadto grób nr 39 z Chmielowa Piaskowego (K. Godłowski, T. Wichman 1998, 36, Tabl. LVIII/39:9–12) oraz grób nr 827 z Opa-towa, w których to inwentarzach poświadczone są obok złotych wisiorków odwrotnie gruszkowatych zawiesz-ki w kształcie lunulae. W pierwszym z wymienionych grobów jest to fragment ozdobnej złotej zawieszki, współwystępującej z częściowo zachowanymi dwiema srebrnymi ozdobami. W drugim pochówku wystąpiły trzy brązowe zawieszki półksiężycowate zdobione wzdłuż brzegu wytłaczanymi dołeczkami (Ryc. 1:6). Kolie, w skład których wchodziły złote wisiorki odwrot-nie gruszkowate lub kuliste wraz z innymi ozdobami wykonanymi z szlachetnych metali, znane są także z terenu Meklemburgii (J.-P. Schmidt 2001, 140, nr kat. 2,6,7,17) i Pomorza Zachodniego (H. J. Eggers, 1953).

W świetle przedstawionych uwag należy stwierdzić, że znaleziska złotych wisiorków z cmentarzyska lud-ności kultury przeworskiej w Prusieku, gm. Sanok, stanowią interesujący przyczynek do studiów nad kontaktami interkulturowymi na przełomie wczesnego i młodszego okresu rzymskiego na terenie europejskie-go Barbaricum. Znaleziska złotych wisiorków kuli-

stych oraz mniej od nich liczne egzemplarze wisiorków odwrotnie gruszkowatych, poza dwoma wyjątkami (grób nr 232 z Kamieńczyka oraz pochówek ze Stare-go Zamku), występują w inwentarzach kultury prze-worskiej w obrębie tego samego, wąskiego horyzontu chronologicznego, obejmującego schyłek fazy B2 wczesnego okresu rzymskiego oraz fazę B2/C1 młod-szego okresu rzymskiego. W obrębie wspomnianego horyzontu w zespołach grobowych omawianej jednost-ki kulturowej pojawiają się także inne metalowe części stroju, typowe dla środowiska kultury wielbarskiej w okresie rozwoju tzw. stylu barokowego (J. Andrze-jowski 2001, 82–83).

Prof. dr hab. Renata Madyda-LegutkoDr Judyta Rodzińska-NowakMgr Joanna Zagórska-TelegaInstytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiegoul. Gołębia 1131-007Krakó[email protected]@[email protected]

literatura

Andrzejowski, J.1994 Powiązania kultury przeworskiej i wielbarskiej

w świetle znalezisk bransolet, Kultura Prze-worska 1, Lublin, 317–341.

1998 Nadkole. A Cementery of the Przeworsk Cul-ture in Eastern Poland, Monumenta Archaeo-logica Barbarica 5, Kraków.

2001 Wschodnia strefa kultury przeworskiej – pró-ba definicji, „Wiadomości Archeologiczne” 54 (1995–1998), 59–87.

Barankiewicz, B.1959 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Grodzi-

sku Mazowieckim, „Materiały Starożytne” 5, 191–231.

Bujakowska, B. 2004 Łączany, pow. radomski, woj. mazowieckie,

w: J. Andrzejowski, A. Kokowski, Chr. Leiber (red.), Wandalowie strażnicy bursztynowego szlaku. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 8 marca – 16 czerwca 2004, Katalog wystawy, Lublin-Warszawa, 330–331.

La Baume von, W.1928 Zwei germanische Grabfunde aus Rondsen,

Kr. Graudenz (Römische Kaiserzeit), „Man-nus” Ergänzungsband 6, 39–44.

Chłodnicki, M.1996 Skarby Muzeum Archeologicznego w Pozna-

niu. Historia ich pozyskania, zaginięcia i od-zyskania, Poznań.

Dąbrowska, T.1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-

Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archa-eologica Barbarica 3, Kraków.

Domański, G.1992 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich,

w: K. Wachowski, G. Domański (red.), Wcze-snopolskie cmentarzysko w Starym Zamku, Wrocław.

Droberjar, E.1999 Dobřichov-Pičhora. Ein Brandgräberfeld der

älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen (Ein

394


Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reichs), Fontes Archaeologici Pragensens 23, Pragae.

Dzięgielewska, M., Kulczyńska, M.2008 Ciebłowice Duże. Ein Gräberfeld der Prze-

worsk-Kultur im südwestlichen Masowien, Monumenta Archaeologica Barbarica 14, War-szawa.

Eggers, J. H.1953 Lübsow, ein germanischer Fürstensitz der

älteren Kaiserzeit, „Praehistorische Zeit-schrift” 34/35 (1949–1950), 58–111.

Gedl, M.1988 Obiekty z okresu wpływów rzymskich na cmen-

tarzysku w Kietrzu, woj. Opole, w: M. Gedl (red.), Scripta Archaeologica, Warszawa-Kra-ków, 119–198.

Godłowski, K. 1970 Odkrycie dalszych grobów na cmentarzysku

kultury łużyckiej i okresu wpływów rzymskich w Opatowie, pow. Kłobuck, „Sprawozdania Archeologiczne” 22, 243–251.

1977 Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku. Część II, „Materiały Sta-rożytne i Wczesnośredniowieczne” 4, 7–237.

1981 Kultura przeworska w: J. Wielowiejski (red.), Prahistoria Ziem Polskich 5: Późny okres lateński i okres rzymski, Wrocław, 106–120.

1982 Północni barbarzyńcy i wojny markomańskie w świetle archeologii, w: J. Wielowiejski (red.), Scripta Archaeologica 2. Znaczenie wojen mar-komańskich dla państwa rzymskiego i północ-nego Barbaricum, Warszawa, 48–80.

Godłowski, K., Wichman, T.1998 Chmielów Piaskowy. Ein Gräberfeld der

Przeworsk-Kultur im Świętokrzyskie-Gebirge, Monumenta Archaeologica Barbarica 6, Kra-ków.

Grzymkowski, A.1986 Wstępne wyniki badań na birytualnym cmen-

tarzysku ciałopalnym i szkieletowym w Modle, gm. Wiśniewo, woj. Ciechanów, „Sprawozda-nia Archeologiczne” 38, 223–258.

Kaczanowski, P., Zaborowski, J.1988 Bemerkungen über die Bewaffnung der Bevöl-

kerung der Wielbark-Kultur, w: J. Gurba, A. Ko-kowski (red.), Kultura wielbarska w młod szym okresie rzymskim 1, Lublin, 221–239.

Kaszewska, E.1990 Bransolety żmijowate w Polsce środkowej,

„Prace i Materiały Muzeum Archeologiczne-go i Etnograficznego w Łodzi” seria archeolo-giczna 34 (1987), 117–124.

Kokowski, A.1991 Grób wojownika kultury przeworskiej z Oroń-

ska w woj. radomskim, Acta Universitatis Lo-dziensis, Folia Archaeologica 12, Łódź, 105–133.

Kolendo, J., Mączyńska, M.1991 Opis stroju germańskiego w Germanii Tacyta.

Próba konfrontacji tekstu i danych archeolo-gicznych, „Kwartalnik Historii Kultury Mate-rialnej” 39/3, 247–277.

Leube, A.1978 Neubrandenburg. Ein germanischer Bestat-

tungsplatz des 1. Jahrhunderts u.Z., Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte der Bezirke Ro-stock, Beiträge Ur- und Frühgeschichte Bezir-ke Rostock, Schwerin und Neubrandenburg 11, Berlin.

Machajewski, H.1998 Die Fibeln der Gruppe V, Serie 8, im östlichen

Teil Mitteleuropas, w: J. Kunow (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren, For-schungen zur Archäologie im Land Branden-burg 3 [2002], Wünsdorf, 187–196.

Madyda-Legutko, R., Pohorska-Kleja, E., Rodziń-ska-Nowak, J.2005 Cmentarzysko w Prusieku, gm. Sanok, woj.

podkarpackie, stan. 25. Uwagi o przenikaniu ludności kultury przeworskiej w strefę Karpat polskich we wczesnym okresie rzymskim, „Ac-ta Archaeologica Carpathica” 40, 115–128.

Madyda-Legutko, R, Rodzińska-Nowak, J. Zagór-ska-Telega, J.2005 Uwagi na temat reguł wyposażania zmarłych

w kulturze przeworskiej w okresie rzymskim, w: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński (red.), Do, ut des – dar, pochówek, tradycja. Funeralia Lednickie, Spotkanie 7, Poznań, 181–188.

2006a Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, pow. Sanok, „Rocznik Przemyski” 42/2, Archeologia, 59–67.

2006b Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w polskich Karpatach, „Wiadomości Arche-ologiczne” 58, 394–400.

395


2007 Wyniki dalszych badań na cmentarzysku kul-tury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok, „Rocznik Przemyski” 43/2, Archeolo-gia, 61–69.

2008 Wyniki najnowszych badań na cmentarzysku ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, pow. Sanok, „Rocznik Przemyski” 44/2, Archeologia, 45–52.

Mączyńska, M.1981 Przemiany stroju kobiecego w kulturach wiel-

barskiej i czerniachowskiej, w: T. Malinowski (red.) Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, 235–243.

1997 Die „barbarische” Kette der Römischen Kai-serzeit – ihre Zusammensetzung am Beispiel der Černjachov-Kultur, w: U. von Freeden, A. Wieczorek (red.) Perlen. Archaologie, Techniken, Analysen, Kolloquien zur Vor- und Fruhgeschichte 1, Bonn, 103–116.

Mączyńska, M., Rudnicka, D.2004 Ein Grab mit römischen Importen aus Czar-

nówko, Kr. Lębork (Pommern), „Germania” 82/2, 397–429.

Müller von, A.1956 Die birnen- und kugelförmigen Anhänger der

älteren römischen Kaiserzeit, „Offa” 15, 93–114.

Okuliczowa, Ł.1964 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tuchli-

nie, pow. Wyszków, „Wiadomości Archeolo-giczne” 30/3-4, 372–387.

Piaszykówna, M.1952 Pradzieje miasta Poznania, Poznań.

Peiser, F. E.1916 Das Gräberfeld von Pajki bei Praßnitz in

Polen, Königsberg.

Schmidt, J.-P.2001 Ein Bestattungsplatz der älteren römischen

Kaiserzeit mit vergoldeten Silberberlock aus Ostvorpommern, „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern, Jahrbuch 2000” 48, 129–148.

Schuster, J.2007 Wpływy wielbarskie na zachód od Odry,

w: M. Fu dziński, H. Paner (red.) Nowe mate-riały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 433–456.

Szarek-Waszkowska, E.1971 Cmentarzysko kultury przeworskiej w miej-

scowości Opoka, pow. Puławy, „Studia i Ma-teriały Lubelskie” 5, 79–185.

Tejral, J. 1999 Die Völkerwanderungen des 2. und 3. Jh.s und

ihr Niederschlag im archäologischen Befund des Mitteldonauraumes, w: J. Tejral (red.) Das mitteleuropäische Barbaricum und die Krise des römischen Weltreiches im 3. Jahrhundert, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 12, Brno, 137–213.

Tempelmann-Mączyńska, M.1985 Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der

frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch--Germanische Forschungen 43, Mainz.

1986 Der Goldfund aus dem 5. Jahrhundert n. Chr. aus Granada-Albaicín und seine Beziehungen zu Mittel- und Osteuropa, „Madrider Mittei-lungen” 27, 375–388.

1988 Strój kobiecy kultury wielbarskiej i jego po-wiązania z sąsiednimi obszarami, w: J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młod szym okresie rzymskim 1, Lublin, 205–220.

1989 Das Frauentrachtzubehör des mittel- und osteuropäischen Barbaricums in der römi-schen Kaiserzeit, Kraków.

Złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok

Documents

Transcript of Złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok