MGR WOJCIECH P. ZGURECKI

Doktorant, Instytut Archeologii i Etnologii

Polska Akademia Nauk

Adres do korespondencji: wojciech.zgurecki@gmail.com

Wiedza i Edukacja, VIII 2014

KURHAN NR IV W ŁĘKACH MAŁYCH, GM. KOŚCIAN – ANALIZA

KONSTRUKCYJNA OBIEKTU KULTURY UNIETYCKIEJ W KONTEKŚCIE

OBRZĄDKU POGRZEBOWEGO LUDNOŚCI KULTURY UNIETYCKIEJ

Człowiek żyje w czasie i przestrzeni, którą kształtuje poprzez swój rozwój. To truistyczne

stwierdzenie stało się dla mnie punktem wyjścia do analizy konstrukcji grobów posiadających

dodatkowe elementy ziemne, drewniane i kamienne. Wg mojej opinii, gdy człowiek wznosi

określone obiekty to jednocześnie nadaje im określony sens i funkcję, którą jego następcy

mogą przejąć. W ten sposób tworzona jest symboliczna więź między pokoleniowa, która

szczególnie wyraźna jest na przykładzie wspomnianych form grobów. Poprzez analizę

konstrukcyjną kurhanu nr IV z Łęk Małych zamierzam poddać analizie hipotezę dotyczącą

możliwości rozwoju tych form konstrukcyjnych. Gdyż uważam, iż miały większe znaczenie

wśród ówczesnej społeczności z racji adaptacji ich do różnych form konstrukcyjnych i

zarazem kreatywnego ich przystosowywania do konkretnej potrzeby. Co w efekcie stwarzać

mogło możliwość przystosowywania różnego rodzaju budowli sepulkralnych znanych z

cmentarzysk płaskich do potrzeb konstrukcji kurhanowych. W tym celu analizowany obiekt

zostanie rozpatrzony w nieco szerszej perspektywie obrządku pogrzebowego kultury

unietyckiej.

W latach 80 XIX wieku Wilhelm Schwartz w swych pracach dotyczących archeologii

Wielkopolski wspominał o cmentarzysku liczącym 11 obiektów i mającym się znajdować na

terenach przynależnych do wsi Wilanowo, Wołkowo oraz Łęki Małe (Shwartz 1881; 1882). Z

kolei z innego opracowania, tj. „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych

krajów słowiańskich (1883), można dowiedzieć się, iż „(…) pod wsią Konojad znajduje się

cmentarzysko, z którego wydobyto urny i przedmioty brązowe. Pomiędzy przedmiotami

glinianymi do osobliwszych należało naczynie w kształcie herbatnika o dwóch małych uszkach

i róg do picia, czarno połyskujący (…)” (Słownik […] 1883, s. 346). Przytaczane powyżej

opisy dotyczą cmentarzyska kurhanowego z Łęk Małych i występującego na północno-

wschodnich peryferiach kultury unietyckiej, tj. w północnej części doliny obrzańskiej, na

obszarze wysoczyzny w okolicy rzeki Mogilnicy.

W środowisku kultury unietyckiej zwyczaj grzebania zmarłych w kurhanach nie

należał do częstych i można przypuszczać, że chowano w nich szczątki osób należących do

wyróżnionej grupy społecznej. Ponadto w przypadku pozostałych odkryć tego rodzaju

stanowisk występowały one pojedynczo w obrębie tego samego cmentarzyska. Poza

cmentarzyskiem wielkopolskim znane są jeszcze one m.in. ze Śląska gdzie wystąpiły m.in. w

Szczepankowicach i Kątach Wrocławskich (Sarnowska 1969, s. 24 i 35), z terenu Czech

(Filip 1951, s. 213), Moraw (Tihelka 1953, s. 236, Schranil 1928, s. 93) oraz Brandenburgii

(Bohm 1935, s. 4). Przy czym warto odnotować, iż nieco większe zagęszczenie kurhanów

odnotowane zostało w rejonie Saksonii i Turyngii, lecz nawet tam występowały one

pojedynczo na cmentarzysku.

Choć stanowiska sepulkralne stanowią jedno z najobszerniejszych źródeł wiedzy o

przeszłych obyczajach, to ukazanie ich na szerszym tle umożliwia pełniejsze zrozumienie

bardziej złożonych procesów funkcjonowania tej kategorii stanowisk wśród ludności kultury

unietyckiej (por. m.in. S. Kadrow 2001, s. 19). Z tego względu zgadzam się z opinią S.

Kadrowa, który pisze (2001, s. 22): „Znaczenie podstawowe dla zrozumienia i wyjaśnienia

sytuacji i procesów społeczno-kulturowych w Europie Środkowej na przełomie III i II

tysiąclecia ma (…) wyważona analiza tak wewnętrznych jak i zewnętrznych czynników

rozwojowych. (…) Każdy proces społeczno-kulturowy ma naturę złożoną i jest z reguły

wielostronnie warunkowany. Wśród wielu czynników generujących zwykle jego przebieg do

najważniejszych należą te, które powstają na styku wzajemnie na siebie oddziaływujących sfer

gospodarki, społeczeństwa i ideologii (…) oraz środowiska przyrodniczego” (por. m.in. S.

Kadrow 2001, s. 19). Jednakże zasadniczym celem podejmowanym w niniejszym artykule

jest analiza konstrukcyjna obiektu nr IV z Łęk Małych, pow. Kościański. Już Nietsche mawiał,

iż chcąc latać trzeba nauczyć się wpierw chodzić. Przekładając to powiedzenie na interesujące

mnie zagadnienie obrządku pogrzebowego kultury Unietyckiej należy wpierw rozpoznać

drobniejsze jego elementy, aniżeli prowadzić od razu całościową analizę zagadnienia,

unikając w ten sposób możliwość pominięcia szczegółów istotnych dla stosowanych rytuałów

przez ludność ww. kultury. Podejmowana w niniejszym artykule analiza wpisuje się według

mnie w to stwierdzenie w całości. Daje, bowiem, sposobność do prześledzenia nie tylko

sposobu wznoszenia tego typu obiektów, usytuowania względem pozostałych kurhanów na

cmentarzysku, rozplanowania przestrzeni wewnętrznej tego obiektu, możliwych analogii do

stosowanych konstrukcji w tzw. grobach płaskich, ale przede wszystkim może przybliżyć

przynależność kulturową tej formy konstrukcyjnej. Podejmowane tu rozważania zostały

podparte wcześniej przeprowadzonymi kwerendami w Bibliotekach Instytutu Archeologii i

Etnologii PAN, Instytutu Archeologii UW, Archiwum Muzeum Archeologicznego w

Poznaniu i w Pracowni Wczesnej Epoki Brązu w MA w Poznaniu.

Pierwsze regularne badania wykopaliskowe cmentarzyska kurhanowego w Łękach

Małych podjęto dopiero w roku 1933. Prowadził je wówczas Zdzisław Rajewski, wraz ze

Słuchaczami Akademickiego Koła Polskiego Towarzystwa Prehistorycznego, na jednym

tylko obiekcie odkrywając przy tym konstrukcje kamienne pełniące funkcje obstaw komory

grobowej. Prócz tego odnaleziono aregularnie ułożone szczątki ludzkie a także bliżej

nieokreślony przedmiot wykonany z brązu. Co warte uwagi były to pierwsze systematyczne

badania grobu kultury unietyckiej na terenie Wielkopolski (Kowieńska-Piaszykowa 2006.

s.10). Badania nad obiektami na cmentarzysku kurhanowym w Łękach Małych przejęło

następnie Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, które prowadziło je od 1935 do 1970 r. Taki

okres czasu był spowodowany wskutek 2 wojny światowej, która poczyniła szkody nie tylko

w materiale archeologicznym i infrastrukturze muzealnej i uniwersyteckiej lecz przede

wszystkim w efekcie niewyobrażalnych strat ludzkich wśród kadry naukowej. Osiągnięte

wyniki z badań przed i powojennych (1953-1970) zostały opublikowane w formie

sprawozdań z obszernym materiałem ilustracyjnym dla poszczególnych kurhanów

(Kostzewski 1935, Kowieńska-Piaszykowa i kurnatowski 1954, Kowieńska-Piaszykowa 1956,

1968) i ostatnio także ukazały się w formie opracowań zbiorczych (Kowiańska-Piaszykowa

2006; 2008). Ponadto należy zauważyć, iż w Archiwum oraz w Pracowni Wczesnej Epoki

Brązu Muzeum Archeologicznego w Poznaniu znajdują się dzienniki badań, notatki oraz

materiały źródłowe a także pozyskane w efekcie prowadzonych prac wykopaliskowych

znaleziska dające sposobność bliższego zapoznania się z badanym cmentarzyskiem

kurhanowym w Łękach Małych, o czym miałem sposobność przekonania się osobiście

przeprowadzając w Muzeum Archeologicznym Kwerendę Naukową w związku, z którą

chciałbym podziękować pracownikom Archiwum oraz Pracowni Wczesnej Epoki Brązu MA

w Poznaniu za okazaną mi pomoc.

Cmentarzysko w Łękach Małych założone zostało na pagórku ozu, który stanowił

kulminację wzniesienia położonego na zachód od rzeki Mogilnicy (Bartkowski 1954). Od

najdawniejszych czasów wraz ze wzniesieniem było ono punktem charakterystycznym

okolicy, nad którą dominowało. Pod względem administracyjnym obszar cmentarzyska

podlega pod granice wsi Wilanowo i Łęki Małe. Z kolei jego dalsza zniszczona część

rozciąga się w kierunku północno-zachodnim, w stronę wsi Wołkowo. Przy czym został tu

uwzględniony podział administracyjny stosowany jeszcze w trakcie prowadzonych badań z

lat 1950-1970. Obecnie na skutek zmian administracyjnych kurhany z Łęk Małych zostały

przyłączone do wsi Wilanowo, a cmentarzysko kurhanowe oznaczone w materiałach AZP

jako stanowisko nr 12. Kurhany z Łęk Małych zostały usytuowane w rzędzie zorientowanym

z SE na NW w odległości od 30 do 70 m pomiędzy poszczególnymi obiektami (por. fot. 01).

Powyższe informacje potwierdzane są przez mapę gruntów właścicieli ziemskich z wsi Łęki

Małe z początku XX wieku, a na której umieszczono usytuowanie poszczególnych kurhanów

(por. fot. 02). Omawiane skupisko kurhanów tworzy zwartą koncentrację obiektów

występujących w obrębie jednego cmentarzyska. Jest to istotne gdyż wszystkie kurhany

unietyckie z Saksonii, Czech i Śląska lokowane były pojedynczo na cmentarzysku. Najbliższą

analogią do kurhanów z Łęk Małych jest cmentarzysko z Goli Górowskiej, na którym

wystąpiły trzy nasypy kamienne znajdujące się ponad głównymi grobami. Z kolei na

cmentarzyskach z tzw. grobami płaskimi (m.in. Przecławice, Mierczyce, Tomice, Żerniki

Wielkie) można dostrzec wyraźnie wyodrębniające się skupiska, które grupujące od kilku do

kilkunastu grobów w wzajemnej odległości od kilkudziesięciu cm nawet do kilku metrów, co

może stanowić pewną analogię zarówno do rozplanowania kurhanów na cmentarzysku w

Łękach Małych jak i sposobu w jaki rozmieszczone zostały pochówki w ich wnętrzu. Irena

Lasak (1988, s. 93) dla cmentarzyska z Przecławic zauważa, ze „niezależnie od koncepcji,

jakie z tym faktem można łączyć (cmentarzyska rodowe?), należałoby stwierdzić, ze są to

skupiska zawierające pochówki różnoczasowe”. Tymbardziej zastanawia, iż skupienia grobów

z najstarszych faz użytkowania cmentarzyska w Przecławicach związane mają być z rodzajem

budowli słupowej w typie szałasu, a której analogię stanowią budowle wznoszone na osadach

i konstrukcji drewniane znajdująca się w kurhanie z Szczepankowic czy też budowla słupowa

z Wrocławia Oporowa. Podobne skupiska grobów znane są z wielu cmentarzysk unietyckich

z terenu Czech, gdzie badacze interpretują to zjawisko jako odbicie tradycji rodowych lub

rodzinnych, czyli struktury i organizacji społecznej ówczesnych mieszkańców tych ziem.

Groby płaskie kultury unietyckiej oraz kurhany na cmentarzysku są rozlokowane rzędowo,

pojedynczo lub w skupieniach. W Wilczkowicach czy też Marszowicach groby umieszczone

były w szeregu, a w Gostkowicach i Domasławiu rozdzielone na dwa nierówne rzędy. Taki

sposób lokalizacji jam grobowych mógł być związany z oznaczeniem przestrzennym miejsc

pochówku zmarłych chowanych przez dłuższy czas.

Interesujący mnie tu kurhan nr IV jest największym z grupy czterech zachowanych

obiektów na cmentarzysku w Łękach Małych. W chwili rozpoczęcia badań wykopaliskowych

posiadał średnicę podstawy 50 m przy wysokości 4,4 m (por tab. Wymiarów konstrukcji

grobów).

Fot. 01.

Budulcem płaszcza ziemnego tego kurhanu była miejscowa gleba w postaci piasków

mało gliniastych oraz gliniastych, gliny zwałowej, żwirku oraz brunatnej ziemi z zawartością

resztek organicznych, zaś u podstawy kurhanu zachowała się warstwa próchnicy pierwotnej

(opis wg Bartkowskiego T., źródło: Archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu). Pod

płaszczem znajdował się znacznych rozmiarów kamienny grób główny (oznaczony jako A)

wraz z pięcioma grobami bocznymi (oznaczonymi jako 1, 2 i 3 oraz B i C). Grób główny w

momencie odsłaniania otoczony był rodzajem wału kamiennego, którego zewnętrzna średnica

wynosiła 13,5 x 11,0 m przy wysokości ok. 2,3 m. Podstawę tego wału tworzyły głazy

narzutowe o średnicy 1 m, wśród których odnaleziono żarno. Analogiczna sytuacja wystąpiła

w przypadku nasypu kamiennego z kurhanu w Szczepankowicach, w którego jednak

przypadku w obrębie nasypu wystąpiło przeszło 30 żaren. Dopiero na tak utworzony krąg z

głazów, ściśle układano kamienie polne od największych na dole do coraz mniejszych przy

szczycie nasypu. Grób A, znajdujący się pod tą konstrukcją, wkopano na głębokość ok. 20 cm

w podłoże, co odróżnia go z kolei od wspomnianego kurhanu ze Szczepankowic, gdzie grób

główny został umieszczony na powierzchni pierwotnej gruntu i przykryty zabezpieczeniem w

postaci konstrukcji drewnianej. Na dnie jamy grobu A w kurhanie nr IV znajdowały się ślady

zmurszałego drewna o rozmiarach 35 cm długości i 11 cm szerokości, które mogą stanowić

pozostałość drewnianych elementów zabezpieczających bezpośrednio zmarłego (być może w

Fot. 02

rodzaju trumny). Po zachodniej stronie kurhanu, poza granicami głównego grobu,

występowały ślady ognisk oraz groby boczne. Dwa z nich posiadały obwarowania kamienne

(gr. B i C), co wydaje się zastanawiające zwłaszcza w przypadku lokowania grobów w

kurhanie. Najbliżej wału kamiennego, gdyż zaledwie 1 m w kierunku zachodnim od niego,

znajdował się grób C. Posiadał kształt kolisty o górnej średnicy 0,70 m i dolnej 0,57 m.

Tworzył rodzaj grobu lejowego o głębokości 0,9 m, którego ściany boczne wzniesione zostały

z średnich i małych kamieni. Wypełnisko jego tworzyła czarna ziemia, gdzie na trzech

poziomach możliwe było wyróżnienie pozostałości pochowków. W odległości 6 m od grobu

głównego A znajdował się grób boczny B posiadający konstrukcję skrzyniową. Posiadał

kształt prostokątnej bryły o wymiarach 2,3 m długości oraz 1,5 m szerokości przy ok. 0,85 m

wysokości, a na jego dnie znajdowały się cztery poprzeczne rzędy kamieni, zaś ściany boczne

i przykrycie stanowiły kamienie polne. W niedalekiej odległości od grobu B odsłonięto

regularne skupisko kamieni D, być może ma ono związek z etapem wznoszenia kopca. Jak

widać w obrębie tego samego obiektu i co więcej na wspólnej powierzchni pierwotnej zostały

umieszczone różnego rodzaju konstrukcje, których przeznaczeniem było ochrona i

wyróżnienie pochówku w płaszczyźnie terenu. Wśród tych konstrukcji wymienić należy

komorę kamienną grobu głównego, skrzynię kamienną grobu B, obwarowania kamienne

grobów B i C i wreszcie wystąpienie nasypu kamiennego/wału kamiennego ponad lub wokół

grobu głównego i płaszcza ziemnego nad całością założenia. Zastosowanie takiego

rozwiązania przestrzennego dla analizowanego tu kurhanu nr IV sugeruje, iż pierwotnie

zarezerwowano określoną przestrzeń dla wyróżnionych spośród grupy społecznej jednostek w

celu przyszłego złożenia ich szczątków do grobów. Wydaje się zatem, iż w początkowym

etapie swego funkcjonowania przestrzeń sakralna obecnego kurhanu nr IV istniała jako

wyznaczony obszar, w którym umiejscowione zostały być może jednoczasowo konstrukcje

grobów i następnie wraz z upływem czasu składani byli do nich zmarli, czyli tzw.

cmentarzysko płaskie. Dopiero pochowanie ostatniego zmarłego i zakończenie wszelkich

rytuałów wiążących się ze zmarłymi rozpoczęło kolejną fazę jego istnienia, w której

wyznaczony obszar wraz z istniejącymi na nim pochowkami ostatecznie „zamknięto”

usypując ponad nim płaszcz ziemny, co jest sugestią także współcześnie, iż określona „linia”

rodu została zamknięta. Należy ponadto zwrócić uwagę, iż stosowane w kulturze unietyckiej

standardy układu zwłok przełożyły się niejako na sposób rozplanowania przestrzeni

wewnętrznej obiektu. Otóż grób główny umiejscowiony został w centrum obiektu, 1 m w

kierunku zachodnim od niego znajdował się grób C i 6 m od niego – grób B. Sytuację tą

można symbolicznie odnieść do grobów zbiorowych, w których im bliższe położenie tym

większe prawdopodobieństwo pokrewieństwa. Zaś orientacja względem stron świata sugeruje

ich wspólne ukierunkowanie w stronę wschodu słońca, które jest także symbolem

odradzającego się życia wśród społeczności pierwotnych. Co więcej taki sposób interpretacji

może potwierdzać umiejscowienie śladów palenisk i skupiska kamiennego (nr D) także po

zachodniej stronie obiektu, a które łącznie mogą stanowić pozostałość obrzędów

ukierunkowanych właśnie w stronę wschodu a wraz z nim odrodzenia się zmarłego.

W materiale występuje wiele analogii do ww. konstrukcji i to, co ciekawe

niekoniecznie związanych z samymi kurhanami, lecz także z pochówkami związanymi z tzw.

cmentarzyskami płaskimi. Już pierwszym i oczywistym podobieństwem narzucającym się po

ww. opisie konstrukcji grobów kurhanu nr IV są ich analogie do grobu z Żernik Wielkich, czy

tez pod względem zastosowania formy leja do grobu z Krzesin i do grobu głównego z

kurhanu nr III z tego samego cmentarzyska. Z kolei obwarowania kamienne z grobów

bocznych kurhanu nr IV zdecydowanie mają swe szersze analogie w materiale. Na

stanowiskach sepulkralnych KU mogą występować pod postacią obwarowań pełnych, w

których kamienie układane są wzdłuż trzech bądź czterech ścian jamy grobowej (np.

Domasław, grób nr 23), jako obwarowania częściowe, gdy kamienie wyznaczają narożniki

jamy grobowej (np. Marszowice, grób nr 9) lub ilość większej ich ilości umieszczonej wokół

głowy lub nóg zmarłego (np. Tomice, gr. 18) czy też w formie obstawy wyposażenia (np.

Przecławice, grób 17, Glinica, grób 2). Są to najczęstsze formy konstrukcyjne występujące w

grobach Kultury Unietyckiej zarówno dla jam grobowych bez naziemnej formy

zabezpieczenia, jak też dla kurhanów. Były one wznoszone przez cały wczesny okres epoki

brązu wszystkich są charakterystyczne dla wszystkich faz rozwoju kultury unietyckiej.

Kolejne już formy zabezpieczeń w postaci skrzyń kamiennych, szalunków czy też trumien

drewnianych występują w obrębie jamy grobowej wzmacniając jej ściany i tworząc rodzaj

wewnętrznej komory, do której składano szczątki zmarłego a ich rozmiary są porównywalne

do rozmiarów samej jamy grobowej (por. tab. 1). Z uwagi na rodzaj zastosowanego surowca

trudno jednoznacznie określić częstotliwość stosowania drewna jako zabezpieczenia jamy

grobowej czy bezpośrednio szczątków zmarłego. Zabezpieczenie bezpośrednie szczątków

zmarłego w postaci trumny wystąpiło głównie na stanowisku w Przecławicach, a na

pozostałych można zaledwie domniemywać o obecności tej formy zabezpieczenia (np. kurhan

z Łęk Małych) i jest datowane na fazę klasyczną rozwoju kultury unietyckiej oraz jej fazę

poklasyczną. Wykonywane były z kłody drewna, wydrążonej najpewniej całościowo poprzez

obciosywanie i wypalanie (Lasak I. 1982, s. 122). Osiągały one długość od 1,0 do 2,4 m przy

szerokości od 1,0 do 2,2 m (por. tab. 1). Kształt trumien był z reguły prostokątny z

zaokrąglonymi narożami, zaś w profilu poprzecznym przybierał formę niecki o łukowato

zwężających się ku górze ściankach bocznych.

Tab. Zestawienie wybranych wymiarów konstrukcji grobowych dla kurhanu nr IV z

Łęk Małych.

Miejscowość Rodzaj konstrukcji Fi

(m)

H

(m)

Długość

(m)

Szerokość

(m)

Głębokość

(m)

Gola Górowska,

Kurhan nr III Nasyp kamienny 3,2 1,4 0,2-0,4

Gola Górowska,

Kurhan nr II Nasyp kamienny 2,6 1,3 0,1-0,15

Gola Górowska,

Kurhan nr II Nasyp kamienny 1,6 0,9 0,1-0,15

Szczepankowice Nasyp kamienny 1,2-

1,6 8 7

Guzowice Nasyp kamienny 1 4 2,1

Łęki Małe, Kurhan

III Wał Kamienny 8 1,3

Łęki Małe, Kurhan

III Płaszcz 30 3,1

Łęki Małe, Kurhan

II Płaszcz 30 3,9

Łęki Małe, Kurhan

I Płaszcz 24 4,6

Szczepankowice Płaszcz 25 5

Bąkowo Płaszcz 6 0,8

Borów Skrzynia kamienna 1,1 0,75

Brożec Skrzynia kamienna 1,1 0,7 0,5

Gorszewice, grób

50 Skrzynia kamienna 1,7 0,6

Łęki Małe, Kurhan

I, grób C

Bruki

wielowarstwowe 3 2,5

Łęki Małe, Kurhan

III, grób główny

Bruki

wielowarstwowe

4,8-

0,5 1,45-7,6

Tomice, grób 19 Bruki

wielowarstwowe 1,5 0,25-0,35 2,65

Krosno Odrzańskie,

grób I

Obwarowanie

kamienne 0,2-0,5

Krosno Odrzańskie,

grób II

Obwarowanie

kamienne 1,4

Łęki Małe, Kurhan

I, grób A

Obwarowanie

kamienne 4,5 4

Gorzów

Wielkopolski

Płyta kamienna nad

grobem 1 0,9

Łęki Małe, Kurhan

III, grób boczny

Kamienie nad

grobem 2 1,3

Szczepankowice

Konstrukcja

drewniana w typie

szałasu

8

Przecławice, grób 2 Trumna 0,63 0,4

Przecławice, grób

24 Trumna 0,7 0,5 0,5

Przecławice, grób

53 Trumna 0,73 0,3 0,8

Przecławice, grób 6 Trumna 0,95 0,45 0,1

Przecławice, grób

15 Trumna 1,1 1 0,74

Przecławice, grób

21 Trumna 1,1-1,25 0,45-0,65 1,1

Przecławice, grób 7 Trumna 1,24 0,4 1,2

Przecławice, grób

19 Trumna 1,3 0,9 1,1

Przecławice, grób 3 Trumna 1,35 0,45

Przecławice, grób

28 Trumna 1,57 0,8-1 2,25

Przecławice, grób 9 Trumna 1,6 0,8 0,35

Przecławice, grób 5 Trumna 1,7 0,65 1,2

Miejscowość Rodzaj konstrukcji Fi

(m)

H

(m)

Długość

(m)

Szerokość

(m)

Głębokość

(m)

Przecławice, grób

12 Trumna 1,8 0,8 0,45

Przecławice, grób

22 Trumna 1,8 0,95 0,85

Przecławice, grób

28 Trumna 1,8 0,35-0,55 0,5

Przecławice, grób

52 Trumna 1,85 1,2 0,85

Przecławice, grób

48 Trumna 2 0,6 1

Przecławice, grób

17 Trumna 2,15 0,73 0,25

Przecławice, grób

26 Trumna 2 0,85 0,65-0,8

Z kolei skrzynie kamienne nie należą do licznych konstrukcji, gdyż pochodzą zaledwie z

czterech stanowisk i są datowane na III i IV fazę rozwoju kultury unietyckiej (tj. Borowo,

Brożec, Gorszewice i Łęki Małe) będąc łączone z obiektami w typie kurhanu. Posiadały one

kształt prostokątny o zbliżonych wymiarach, przy czym konstrukcje kamienne z Borowa i

Brożca tworzyły raczej rodzaj czworobocznej komory o niewielkich różnicach względem

siebie. W przypadku pierwszym mamy do czynienia ze skrzynią tworzoną przez

zróżnicowane pod względem wielkości płyty kamienne o średniej grubości 0,5 cm i ułożone

przy wszystkich ścianach grobu. Druga z ww. konstrukcji posiadała płyty kamienne ułożone

jedynie przy ścianie południowej i wschodniej grobu. Natomiast jej stronę zachodnią

uzupełniała ściana wzniesiona z kamieni polnych, zaś północna pozostała bez obudowy. I

wreszcie jedne z ostatnich konstrukcji, które wystąpiły w obrębie kurhanu nr IV w Łękach

Małych, tj. nasypy kamienne. W większości przypadków tego rodzaju konstrukcje występują

wraz z płaszczem ziemnym tworząc kurhan, prócz nich można dostrzec przykłady grob ponad

którymi wystąpiły wyłącznie nasypy kamienne i w stosunku do których można domniemywać

zaledwie o istnieniu nasypu ziemnego. W przypadku wałów kamiennych z kurhanów nr III i

IV w Łękach Małych znajdujących się ponad grobami głównymi możemy mieć do czynienia

z niedokończoną konstrukcją nasypu kamiennego. Można wyróżnić dwie formy nasypów, tj.

wznoszoną na planie kwadratu oraz owalu. Te pierwsze są wznoszone przez wielowarstwowe

bruki, które zachowały się na dziewięciu stanowiskach. Największy z nich to obiekt z Krzesin

odznaczający się rozmiarami 3,0 x 2,0 x 1,2 m, pozostałe są już mniejsze i posiadają rozmiary

w granicach od 1,1 do 1,5 m długości przy szerokości od 0,3 do 1,0 m (por. tab. 1). Nasypom

kamiennym wznoszonym z kolei na planie owalu towarzyszą niekiedy dodatkowe

zabezpieczenia konstrukcyjne jam grobowych w postaci płyt czy też skrzyń kamiennych (np.

Gola Górowska, Kromolin).

Ryc. 1. Analiza konstrukcyjna grobu głównego z kurhanu nr IV w Łękach

Malych. Legenda: kolor czerwony – wieniec zewnętrzny; kolor pomarańczowy –

wieniec wewnętrzny, zewnętrzna warstwa najniższej warstwy wału kamiennego;

kolor żółty – kamienie aregularnie ułożone na granicy korytarza prowadzącego

do komory grobowej; linia fioletowa – korona wału; strzałka bezbarwna –

oznaczenie załamań „wejścia” do grobu głównego; strzałka zielona – oznaczenie

wejścia symbolicznego i głównego;

Weryfikując wnioski z prowadzonych badań na stanowisku w Łękach Małych, które

ukazały się zarówno drukiem (np. Kowianska-Piaszykowa 2006; 2008) jak tez znajdujących

się w Archiwum NID oraz Archiwum i Pracowni Wczesnej Epoki Brązu MAP, poddałem

analizie konstrukcyjnej grób główny pochodzący z kurhanu nr IV. W ich efekcie możliwe

było wyróżnienie przez ze mnie kilku etapów wznoszenia tego grobu, a które mogły

występować w pewnym odstępie czasu. I tak jako pierwszy wydaje się, iż oznaczony został

obszar grobowca głównego poprzez wieniec ułożony w formie nieregularnego pierścienia z

kamieni o średniej wielkości głownie do 1 m (patrz ryc. 1, wieniec kolor czerwony) i

stanowią zewnętrzny, niepełny krąg. Następnie rozpoczęto wznoszenie nasypu lub wału

kamiennego na planie owalu, który wyznaczały największe kamienie u jego podstawy

tworząc rodzaj wewnętrznego i pełnego kręgu kamiennego.

Ryc. 2. Ryc. 1. Analiza konstrukcyjna grobu głównego z kurhanu nr IV w Łękach

Malych. Legenda: kolor czerwony – wieniec zewnętrzny; kolor pomarańczowy –

wieniec wewnętrzny, zewnętrzna warstwa najniższej warstwy wału kamiennego;

kolor żółty – kamienie aregularnie ułożone na granicy korytarza prowadzącego

do komory grobowej; linia fioletowa – korona wału; strzałka oraz obszar

zamknięty sześciokątem jasnozielonym maksymalny zasięg komory grobowej;

linia oraz obszar zamknięty sześciokątem zielonym – maksymalny zasięg

zniszczeń dokonanych przez wkop rabunkowy.

Wzniesienie konstrukcji kamiennej zarówno w postaci nasypu jak i wału na równi jest

prawdopodobne. Przy czym należy zwrócić uwagę, iż wewnątrz grobowca widoczny znacznej

wielkości wkop rabunkowy (na ryc. oznaczony kolorem jasno zielonym) mógł spowodować

pewne szkody w konstrukcji grobu maksymalnie sięgające od 1 do 2,5 m (ryc. 2, oznaczone

kolorem zielonym) i w efekcie jedynie w nieznacznym stopniu osiągając linię korony wału

(na ryc. oznaczone kolorem fioletowym). W wyniku procesów zapoczątkowanych przez

wkop rabunkowy wydaje się, iż można wykluczyć istnienie w tym miejscu nasypu

kamiennego. Od strony północno – wschodniej konstrukcji, w jej pierścieniu zewnętrznym

obecna jest niewielka przerwa do 1 m szerokości stanowiąca rodzaj symbolicznej bramy. Z

uwagi na ukształtowanie tej części obiektu i wyróżnienie może być także formą ślepych wrót.

Natomiast od strony południowej w grobowcu umiejscowiono główne wejście prowadzące

korytarzem/galerią do komory głównej.

Ryc. 3. Analiza konstrukcyjna grobu głównego z kurhanu nr IV w Łękach

Malych; oznaczenie wymiarów konstrukcji grobu głównego; Legenda: kolor

czerwony – wieniec zewnętrzny; kolor pomarańczowy – wieniec wewnętrzny,

zewnętrzna warstwa najniższej warstwy wału kamiennego; kolor żółty –

kamienie aregularnie ułożone na granicy korytarza prowadzącego do komory

grobowej; linia fioletowa – korona wału;

Zostało ono następnie zasklepione zapewne po zakończeniu funkcjonowania grobu, na co

wskazuje nieregularny układ kamieni w tej części obiektu (patrz ryc. 3, Układ kamieni w

kolorze żółtym). Od tej strony grobowiec posiadał wyraźnie wyodrębniającą się od całości

założenia konstrukcję. Bowiem, od strony głównej bramy umiejscowiono wyraźnie większe

kamienie powyżej 1 m średnicy stanowiąca jej wyróżnik a całe usypisko stanowiące blokadę

do korytarza/galerii było nieznacznie przesunięte w stronę południową. Całość usytuowano w

formie czworoboku wysuwając ją z owalnego planu wału kamiennego tego grobu. Analiza

obiektu wskazuje na celowe wzniesienie grobowca w takiej formie. Od strony północnej

grobowiec posiadał wyraźnie masywniejszą, półkolistą budowę, podczas gdy od strony

południowej gdzie znajdowało się domniemane wejście grobowiec był wyraźniej

czworoboczny i smuklejszy. Po nałożeniu siatki triangulacyjnej na część północną tzw.

nasypu kamiennego, okazało się, iż część ta była celowo wzniesiona w ten sposób by

utrzymać ciężar nasypu ziemnego, którego szczyt wypadał w tej właśnie części obiektu.

Według mojej opinii czworoboczna forma konstrukcji południowej mogła pełnić rolę przypór

wzmacniających część północną obiektu.

Cmentarzyska stanowią rodzaj zamkniętego zespołu źródeł zachowujących zmiany,

które następują w trakcie rozwoju społeczności w jej sferze materialnej i duchowej. Przy

czym należy pamiętać, iż są one jedynie wypadkową wielu obecnie uchwytnych w materiale

zmiennych i przez to wpływających na sposób rozumienia pierwotnej struktury kulturowej.

Poprzez takie rozumienie stanowisk sepulkralnych ludności kultury unietyckiej możliwe jest

wysunięcie następujących wniosków z przeprowadzonej analizy.

W środowisku KU zabezpieczenia jam grobowych lub bezpośrednio szczątków

zmarłego występowały pod postacią elementów ziemnych, drewnianych i kamiennych

znajdując się w lub nad jamą grobową. Były stosowane zarówno jako forma oznaczenia grobu

w płaszczyźnie terenu (np. płaszcze ziemne, nasypy kamienne, bruki, płyty kamienne), w celu

bezpośredniej ochrony ciała zmarłego (np. całun, naczynie zasobowe, trumna) bądź

zabezpieczenia konstrukcji jamy grobowej (np. szalunki drewniane, skrzynie kamienne). W

zależności od stopnia skomplikowania konstrukcji danego obiektu, grób może posiadać kilka

tych form jednocześnie lub tylko jedną. Tymbardziej zastanawiać może ich obecność w

kurhanach, a w tym właśnie w interesującym mnie tu obiekcie nr IV z Łęk Małych. Jednakże

poddając dotąd analizie obiekty posiadające dodatkowe elementy ziemne, drewniane czy

kamienne można bez trudu zauważyć podobieństwa między nimi, które wyrażają się m.in.

rozmiarami czy posiadanymi kształtami obiektów, choć już trudno wyróżnić jeden schemat

ich budowy czy rozplanowania przestrzeni w ich wnętrzu. Mogłoby się wydawać, iż

wspólnym mianownikiem w przypadku kurhanów KU jest posiadanie grobów bocznych –

jednak czy na pewno? I tak na przykład dla śląskiego obiektu ze Szczepankowic można

wyróżnić dwie fazy jego rozbudowy. Pierwsza związana jest z budową komory głównej i

osłaniającego ją nasypu kamiennego i płaszcza ziemnego. Druga zaś związana jest z

powstaniem dwóch grobów wkopanych w płaszcz ziemny pierwszego kopca i usypaniem

drugiego, większego płaszcza ziemnego. Tym samym należy uznać, iż w obiekcie tym

znajdują się groby główne dwu różnych faz użytkowania obiektu i prowadzących do jego

rozbudowy o charakterze „pionowym”. Z odmienną sytuacją spotykamy się wlasnie w

przypadku cmentarzyska kurhanowego w Łękach Małych i analizowanego tu obiektu nr IV,

gdzie kurhany rozbudowywane są w płaszczyźnie horyzontalnej nie zaś pionowej, jak to jest

w przypadku ww. obiektu. Wiele z nich ponadto posiada dodatkowe elementy kamienne czy

drewniane bądź nawet wyposażenie porównywalne z grobami głównymi. I tak np. w kurhanie

IV z Łęk Małych grób główny z elementami drewnianymi (trumna?) wkopano w podłoże i

wyróżniono wałem kamiennym. Natomiast już występujące po jego zachodniej stronie

pozostałe groby posiadały konstrukcje skrzyniową (grób B) oraz lejową (grób C), a wszystkie

z oznaczeniem w postaci obwarowania kamiennego charakteryzującego zazwyczaj tzw. groby

płaskie i mającego je oznaczać na powierzchni pierwotnej gruntu. Można zatem

domniemywać, iż co prawda płaszcz ziemny objął swym zasięgiem wszystkie pochówki to

jednak początkowo obszar ten funkcjonował jako cmentarzysko „otwarte”, tj. nie przykryte

płaszczem ziemnym. Co więc warto zauważyć, iż zasada konstrukcji wg której został

wzniesiony grób C została powtórzona przy tworzeniu grobu głównego z kurhanu nr III i

także otoczonego wałem kamiennym.

Posiłkując się definicją kurhanu wg Sudnik-Wójcikowska B. (2013) można zauważyć,

iż nie jest istotna ilość grobów, a to czy posiadają one nasyp kamienny lub płaszcz ziemny.

Przykładem tego są choćby kurhany z Goli Górowskiej posiadające jedynie nasypy kamienne,

czy z Gross Gastrosse lub Nowego Zagora gdzie groby z skrzynią kamienną miały być

nakryte płaszczem ziemnym. Różnica polega na tym, iż w przypadku Szczepankowic i Łęk

Małych obok jam grobowych o znacznych rozmiarach konstrukcji kamiennej lub kamienno

drewnianej pojawiają się mniejszych rozmiarów groby. O ile jednak można przyjąć, iż

pojedyncze pochówki z nasypami kamiennymi lub kamienno ziemnymi powstały w przeciągu

jednej fazy rozwoju danego obiektu to trudno domniemywać by obiekt o konstrukcji złożonej

z kilku grobów, a znajdujących się pod wspólnym płaszczem, powstał w równie krótkim

przedziale czasu. Dlatego w moim przekonaniu kurhany z Łęk Małych w analogii do obiektu

ze Szczepankowic są obiektami rozbudowywanymi w ciągu kilku faz ich użytkowania.

Pochówki lokowane wokół głównego grobu przyczyniały się do rozbudowania istniejącego

założenia sepulkralnego, co można było zaobserwować na podanym przykładzie kurhanu nr

IV z Łęk Małych. Tym samym w pierwszej kolejności wyznaczany był obszar dla grona osób

związanych ze sobą być może pod względem pokrewieństwa lub zależności hierarchicznej, a

dla których w późniejszych etapach wznoszone były groby. Bez względu na stopień

zależności poszczególnych osób względem siebie, wyznaczony obszar tworzył w pierwszej

fazie rozbudowy przyszłego kurhanu strefę otwartą i dopiero wraz z zakończeniem etapu

zakładania ostatniego pochówku zamykano całość obszaru tworząc z niego rodzaj

sanktuarium – pomnika pamięci o przodkach. W tym rozumieniu kurhan stanowi

konstrukcyjne zabezpieczenie i zarazem oznaczenie wcześniej istniejącego na danym terenie

cmentarzyska wyróżnionej osoby lub bardziej grupy osób. W związku, z czym pierwszą fazę

rozbudowy późniejszego kurhanu uważam, iż należy określić mianem cmentarzyska. Przy

czym różni się ono od innych założeń sepulkralnych właśnie poprzez posiadanie płaszcza

ziemnego wskazującego na istnienie oddzielnej warstwy społecznej tym wyróżnianej.

Innym nasuwającym się w tym momencie wnioskiem jest występowanie konstrukcji

na cmentarzyskach grobów płaskich analogicznych do występujących pod nasypami bądź

płaszczami kurhanów. Dość wspomnieć o budowli słupowej z Przecławic, konstrukcji grobu

lejowego z Krzesina czy Żernik Wielkich, czy wreszcie grobów zaopatrywanych w bruki lub

obwarowania kamienne, a które w różnym stopniu także wystąpiły w obiektach z Łęk Małych

w tym także w kurhanie nr IV. Jest to ciekawy przykład rosnącej potrzeby wyróżnienia się

spośród dotychczas sprawowanych rytów, a zarazem podkreślenia roli, jaką sprawował

zmarły w danej społeczności. W tym ujęciu groby płaskie zaopatrywane w dodatkowe

elementy ziemne, kamienne bądź drewniane mogą być tego przykładem. W efekcie zaś stale

modyfikowanych konstrukcji grobów, mogła powstać idea kurhanu jako wyróżnika

określonej grupy osób – zarówno mężczyzn jak też kobiet znajdujących się u szczytu

hierarchii ówczesnej społeczności. Ponadto groby od zawsze istniały w pamięci ludzkiej

dłużej niż tylko przez okres funkcjonowania danego miejsca jako cmentarzyska. Budując

rodzaj tradycji – pamięci o przodkach mogłyby, zatem istnieć w dwu podstawowych etapach

swego rozwoju. Pierwszy obejmowałby fazę sepulkralną stanowiska, gdy następowały

wszelkie czynności związane z chowaniem zmarłych i sprawowaniem obrzędów. Drugi

natomiast związany byłby z rytualnym zamknięciem danego miejsca jako strefy sepulkralnej i

zmiany jej roli na sanktuaryjną, a więc wyłącznie kultową.

Społeczności kultury unietyckiej stosując różne elementy ziemne, drewniane i kamienne

w konstrukcji grobu nie tylko potrafiły je przystosowywać do określonych celów, ale co

ważne kreatywnie rozwijały. Pod względem konstrukcyjnym możliwe jest wyróżnienie

pochowków posiadających ziemne, drewniane oraz kamienne zabezpieczenia jamy grobowej.

Tworzą one zabezpieczenia bezpośrednie konstrukcji grobu lub szczątków zmarłego, przy

czym mogą współwystępować bądź tylko stanowić pojedynczą formę zabezpieczenia i/lub

oznaczenia pochówku. Pojawienie się grobów posiadających ww. formy zabezpieczeń jamy

grobowej musiało posiadać bliższy sens dla danej społeczności. Trudno wykluczyć ich

symboliczne związki z metaforą domu zmarłego, a którego przykładem jest choćby budowla

słupowa z grobu w Szczepankowicach czy też w pewnym sensie także konstrukcja grobu

głównego z kurhanu nr I i IV. Z drugiej jednak strony w przypadku grobów o konstrukcji

lejowej trudno o jednoznaczną interpretację. W kontekście całej konstrukcji kurhanu, którego

te groby stanowią jedynie fragment (np. analizowany tu przykład z Łęk Małych - kurhan IV,

grób C; ale też z tego samego cmentarzyska kurhan III, grób A czy z obiekt z Krzesina),

wydają się posiadać raczej charakter pochówków zbiorowych.

Zastanawiać może także sposób wyboru przestrzeni pod cmentarz grobów płaskich lub

przyszłego kurhanu, a zarazem to jak tą przestrzeń zaznaczano w płaszczyźnie terenu.

Możliwe jest, iż tak jak w niektórych kurhanach tak w przypadku grobów płaskich przestrzeń

tą wyznaczał krąg, np. poprzez obwarowanie, wieniec kamienny bądź inną formę oznaczenia

grobu w płaszczyźnie terenu (np. płyta kamienna, bruk). Tworzony w ten sposób obszar mógł

tworzyć strefy sacrum i profanum. Sam zaś grób dla ludności KU jako miejsce święte

stanowiłby strefę sepulkralną i zarazem sanktuaryjną, a pośredniczącą pomiędzy żyjącymi na

ziemi i w zaświatach.

Reasumując, w oparciu o przeprowadzoną analizę konstrukcyjną kurhanu nr IV z Łęk

Małych oraz syntezę i krytykę dotychczasowej wiedzy pogrzebowego zakresie obrządku

pogrzebowego ludności KU jest możliwe stwierdzenie kilku zasadniczych kwestii. Otóż

pomimo standaryzacji tworzonych konstrukcji jam pojawiają się pewnego rodzaju

innowacyjne zastosowania użytkowanych rozwiązań budowlanych. Jest tak w przypadku

stosowania bruków kamiennych, które umiejscawiano zarówno na dnie jak i ponad jamą

grobu, lecz także stosowano ich zwielokrotnione sekwencje tworzące w efekcie lejową formę

grobu (np. Krzelów, Łęki Małe). Dlatego uważam, że wiele zastosowanych rozwiązań

konstrukcji kamiennych (np. skrzynie kamienne) czy drewnianych (np. trumny, konstrukcja

szałasowa) mogło zostać wprost przeniesionych z tzw. grobów płaskich do obiektów w typie

kurhanu. Czego wymownym przykładem są m.in. konstrukcje szałasowe z grobu płaskiego z

Wrocławia-Oporowa i kurhanu w Szczepankowicach, ale także zabezpieczenia zwłok

zmarłego w postaci trumny z cmentarzyska w Przecławicach i znajdujące się także na

cmentarzysku kurhanowym w Łękach Małych (np. anaizoway tu przykład kurhanu nr IV). W

tym kontekście należy zauważyć podstawową różnicę pomiedzy obiektami z Łęk Małych a

kurhanem ze Szczepankowic. Pomimo, iż obydwa są zaliczane do jednego etnosu

kulturowego, to pod względem konstrukcyjnym, rozplanowania przestrzeni wewnętrznej i

sposobu ich rozbudowy różnią się diametralnie. Obiekt ze Szczepankowic był przeznaczony

dla jednej osoby a później tylko rozbudowany o pochówki osób prawdopodobnie związanych

ze zmarłym i z oddzielnym zewnętrznym nasypem dla każdej fazy rozbudowy obiektu. Co

więcej występował pojedynczo na cmentarzysko, czym z powyższym wpisuje się w pełni w

standardy tworzenia kurhanów przez ludność KU. Natomiast już obiekty z Łęk Małych nie

tylko zostały zgrupowane w jednym miejscu, ale też w ich wnętrzu na jednym poziomie

rozmieszczono grupę grobów na zasadzie cmentarzyska. Dalsze różnice widoczne są w

sposobie tworzenia konstrukcji kurhanów. W przypadku obiektu ze Szczepankowic widoczna

jest większa planowość i staranność wykonania obiektu, której wzniesiona była dla jednostki.

Jej całkowitym przeciwieństwem jest obiekt nr IV z Łęk Małych oraz pozostałe z tego

stanowiska. Pod względem konstrukcyjnym widać w nich mniejszą dbałość o jakość, gdyż

całość założenia przeznaczona jest dla większej grupy ludzi równoprawnych względem siebie.

Kończąc warto zauważyć, iż analiza konstrukcyjna obiektu nr IV z Łęk Małych

ujawniła jego złożoną konstrukcję i co istotne etapową budowę. Biorąc pod uwagę sposób

wykonania kurhanów ze wspomnianego cmentarzyska i przede wszystkim usytuowanie ich na

nim w większej liczbie (najbliższą analogią do tego stanowiska jest cmentarzysko z Goli

Górowskiej) należy poddać jako problem badawczy do przyszłego zastanowienia możliwość

realnego ich łączenia z Kultura Unietycką. Tymbardziej, iż w całym interesującym mnie tu

ugrupowaniu nie istnieje ani jeden przykład podobnego cmentarzyska, prócz dwu wyżej

wspomnianych (w obrębie obszaru zajętego we wczesnym okresie epoki brązu są one

wysunięte najdalej na północny wschód). Osobiście uważam, że możliwe jest rozważenie

hipotezy, według której cmentarzysko to pod względem konstrukcyjnym posiadałoby genezę

miejscową i nie wywodziłoby się z środowisko unietyckiego, z którego pochodziłaby

wyłącznie wytwórczość odnajdywana w grobach chowana jako wyposażenie pochówków. W

tym kontekście rozwój konstrukcji grobowych, rozplanowanie przestrzenne cmentarzyska i

być może też układ wewnętrzny konstrukcji kurhanów z Łęk Małych w tym analizowanego tu

obiektu nr IV może posiadać wcześniejszą genezę, a sięgającą okresu eneolitu.

BIBLIOGRAFIA

Buikstra J. E., Ubelaker D. H.

1994, Standards for data collection from human skeletal remains. Proceedings of a

Seminar at The Field Museum of Natural History, Arkansas Archaeological Survey

Research Series, t. 44.

Butent-Stefaniak B.,

1997, Z badań nad stosunkami kulturowymi w dorzeczu górnej i środkowej Odry we

wczenym okresie epoki brązu, Wrocław

Gedl M.

1964, Wczesny Gołachowski starszy okres epoki brązu na Górnym Śląsku, PA,

Gołachowski. 16, s. 24-55.

1982, Uwagi dyskusyjne Gołachowski wczesnym okresie epoki brązu Gołachowski

zachodniej części Polski, AP, t. 2, Gołachowski. 419-428.

1989, Wczesna epoka brązu, [w:] Pradzieje ziem polskich. Od paleolitu do

środkowego okresu lateńskiego. Epoka brązu Gołachowski początki epoki żelaza, t. 1,

cz. 2, Warszawa-Łódź, Gołachowski.393-487.

Gołachowski S., Kostrubiec B., Zagożdżon A.

1974, Metody badań geograficzno-osadniczych, Warszawa

Jaeger M.

2012, Social Archeology or Archeology of Elites?, [w:] Universitätsfoschungen zur

prächistorischen archäologie, t. 215, cz. 2, red. Kienlin T.L., Zimmermann A., s. 393-

403, Bonn

Jarysz R.

2000, Sprawozdanie z badań archeologicznych kurhanu (rejestr zabytków 7/Arch/2000)

w Kątach Wrocławskich, Wrocław

Kadrow S.

1995, The Identity of Bronze Age Europe. International Conference: British Museum

27-29 October 1994, Sprawozdania Archeologiczne, t. XLVII, s. 307-309.

1995, Absolute Chronology. Archaeological Europe 2500-500 B. C., Verona 20-23

April 1995, Sprawozdania Archeologiczne, t. XLVII, s. 311-313.

2001, U progu nowej epoki. Gospodarka i społeczeństwo wczesnego okresu epoki

brązu w Europie Środkowej, Kraków

Kobyliński Z.

1986, Koncepcja „terytorium eksploatowanego przez osadę” w archeologii brytyjskiej

i jej implikacje badawcze, Archeologia Polski, 31: 1, s. 7-30.

Kowiańska-Piaszykowa M. (red.),

2008, Cmentarzysko kurhanowe z wczesnej epoki brązu w Łękach Małych w

Wielkopolsce, Poznań

Knapowska-Mikołajczykowa A.

1957, Wczesny okres epoki brazu Kajman Wielkopolsce, FAP, Kajman. 7, s. 31-115

Lasak I.

1982, Pochówki w trumnach drewnianych jako forma obrządku grzebalnego we

wczesnym okresie epoki brązu w świetle badań w Przecławicach, woj. Wrocławskie,

Silesia Antiqua, t. 24, s. 89-108.

1988, Cmentarzysko ludności kultury unietyckiej w Przecławicach, Studia

Archeologiczne, Wrocław 1996, Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim,

część I – Materiały źródłowe, Monografie archeologiczne, t. 2, Wrocław.

2001, Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim, część II – zagadnienia

kulturowo-osadnicze, Wrocław

Nocuń P., Paternoga M., Tarasiński A.

2000, Nowoodkryty kurhan kultury unietyckiej w Kątach Wrocławskich, Śląskie

Sprawozdania Archeologiczne, t. 42, s. 465-471.

Pokutta D., Frei K.M.,

2011, Isotopic study of Szczepankowice Early Bronze Age barrow burial ground

southwestern Poland, Silesia Antiqua, t. 47, s.70-91.

Pokutta D.A., Baron J., Dąbrowski P., Karlsson Ch.

2013, The Únětice tribal elitesand the question of power. Isotopic investigastion of the

Katy Wrocławskie barrow, SW Poland, Gothenburg-Wrocław-Southampton.

Rajman J.

2000, Geografia ludności i osadnictwa. Przewodnik metodyczny, Kraków

2003, Geografia ludności i osadnictwa, Słownik terminologiczny, Kraków

Romanow J., Wachowski Tarnowska., Miszkiewicz B.,

1973, Tomice, pow. Dzierżoniów – wielokulturowe stanowisko archeologiczne,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Sarnowska W.

1969, Kultura Unietycka w Polsce, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków.

1975, Kultura Unietycka w Polsce, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Rudnik-Wójcikowska B.

2012, Kurhany na "Dzikich Polach" – dziedzictwo kultury i ostoja ukraińskiego stepu,

Warszawa.

Szmukier W.

1977, Przyczynek do zagadnienia wyróżnienia późnej fazy kultury unietyckiej w

Polsce, Archeologia Polski, t. 22, s. 389-398

Ubelaker D. H.,

1989, Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation, Washington

Zimmermann A.,

2003, Landschaftsarchäologie I: Die Bandkeramik auf der Aldenhovener Platte,

BRGK, 83 (2002), s. 17-38. Zimmermann A., Hilpert J., Wendt K.P. 2009, stimations

of populations density for selected periods between the neolthic and AD 1800,

Human Biology, t. 81, cz. 2-3, s. 357-380, Wayne State University Press, detroit-

Michigan.