Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

289

1. Wstęp

W czasie ratowniczych badań wykopaliskowych, prowadzonych w ramach prac przy budowie autostra-dy A4 natrafi ono w miejscowości Targowisko, pow. wielicki, między innymi na obiekty archeologiczne datowane na epokę brązu, związane z ludnością kultury łużyckiej. Na stanowisku, oznaczonym nr--em 10, odsłonięto 2 groby ciałopalne (nry: 292, 697) zawierające wyroby bursztynowe i/lub szklane, a także 1 jamę osadową (nr 1469), w której odkryto szklany paciorek (Górski et al. 2006, 571). Pierwszy z nich (nr 292) datowany jest na III EB (= BrD--HaA1), drugi (nr 697) – na IV EB (= HaA2-HaB1), zaś jama (nr 1469) – na 2. połowę III – 1. połowę IV EB (= HaA1-HaA2). Obiekty, w których znaleziono wspomniane przedmioty nie grupują się w jednej części stanowiska. Ogólnie można powiedzieć, że groby wystąpiły po stronie zachodniej, zaś jama – po wschodniej.

Z grobu nr 292 wydobyto w sumie 28 ułamków szkła z około 18 paciorków: 6 (po około 4 egz.) – w naczyniu nr 2 (ryc. 1a), 6 fragmentów (z 5 egz.) – w naczyniu nr 3 (ryc. 1b), zaś 16 fragmentów (po około 9 egz.) – w jamie grobowej (ryc. 1c). Jak wyka-zały badania antropologiczne w omawianym grobie pochowano dziecko w wieku Infans II (por. Wróbel, w tym tomie).

Znacznie bogaciej wyposażony w omawiane przedmioty był osobnik dorosły (płci nie udało się określić), którego szczątki złożono do grobu ozna-czonego nr-em 697. W obiekcie znaleziono niezwy-kłą kolię składającą się z bursztynowego rozdziela-cza, około 380 paciorków szklanych oraz skrętu ze

złotego drutu (ryc. 2 i 3). Na podstawie obserwacji poczynionych in situ (ryc. 4) można się domyślać, że rozdzielacz stanowił centralną część naszyjnika. Po obu jego stronach znajdowały się nawleczone na 5 sznurków szklane paciorki. Trudno wskazać, w jakim miejscu zawieszony był niewielki1, pięciozwojowy skręt ze złotego drutu (ryc. 2c, 3c); być może spinał on sznurki w miejscu, w którym kończyły się już pa-ciorki szklane (nie można wykluczyć, że do komple-tu naszyjnika brakuje drugiej złotej spiralki, a może i kolejnych rozdzielaczy wykonanych z surowców organicznych; zob. rekonstrukcje pektorałów odkry-tych nad rzeką Dyja [prawym dopływem Morawy] – Hänsel 2003, ryc. 1, 5, 6).

Jeden paciorek, zachowany w dwóch częściach, wykonany ze szkła odkryto także w jamie osadowej nr 1469 (ryc. 5).

2. Analiza typologiczno-chronologiczna

2.1. Bursztynowy rozdzielacz

Przedmiot bursztynowy (ryc. 3a) należy do wyro-bów określanych jako rozdzielacze (Bukowski 2002, 64, 122) lub rozdzielniki do kolii (Mazurowski 1983, 51; Czebreszuk 2011, 92), rzadziej zaś – suwakami (Karwowski 2004). Ma on kształt zbliżony do pro-stopadłościanu, z dłuższymi bokami równymi (około 2,25 cm), a krótszymi o nieco odmiennej wysokości (1,03 cm i 1,16 cm). Okaz z Targowiska ma grubość

1 Maksymalna wysokość wynosi 0,47 cm, maksymalna śred-nica – 0,50 cm, zaś średnica drutu – 0,06-0,07 cm.

Tomasz Purowski

4.6 BURSZTYNOWY ROZDZIELACZ I SZKLANE PACIORKI ODKRYTE W OBIEKTACH KULTURY ŁUŻYCKIEJ

W TARGOWISKU, POW. WIELICKI

Tomasz Purowski,Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki„Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce”, Kraków 2014s. 289-306

TOMASZ PUROWSKI

290

około 0,50 cm i posiada 5 kanalików o podobnej średnicy (około 0,30 cm), usytuowanych równolegle do krótszych boków. Przedmioty takie bywają nazy-wane „rozdzielnikami prostokątnymi” (Czebreszuk 2011, 92).

Znaleziska bursztynowych rozdzielaczy do kolii z prostą perforacją odnotowywane są dość licznie na początku epoki brązu przede wszystkim w po-łudniowej Francji, południowych Niemczech, Cze-chach i Grecji (np. du Gardin 2003, 181, ryc. 1-4, mapa 1; Stahl 2006, tabl. 6a; Czebreszuk 2011, 116-123). Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na skupisko przyalpejskie, związane z kulturami mogiłowymi (Czebreszuk 2011, 51). W czasie rozwoju kultury pól popielnicowych rozdzielacze spotykane są spora-dycznie (Hänsel 2003, 171). Okaz z Targowiska jest jedynym takim przedmiotem z epoki brązu odkrytym na obszarach Polski (por. Bukowski 2002). Najbliż-sze do niego odpowiedniki stanowią egzemplarze znalezione nad rzeką Dyja (dopływem Morawy), datowane na X-IX w. p.n.e. (Hänsel 2003, 160, 161, 171, ryc. 5b, 6b).

2.2. Paciorki szklane

Paciorki szklane są dość jednolite formalnie (ryc. 1-5). Wszystkie są niezdobione i wykonane ze szkła wyraźnie przejrzystego, barwy turkusowej2. Różnią się między sobą nieco wielkością oraz formą.

Okazy odkryte w grobie nr 697 (ryc. 2-4) są małe lub średniej wielkości3 – ich maksymalna średnica wy-nosi najczęściej około 0,45 cm (rzadziej około 0,40 cm lub około 0,50 cm, a wyjątkowo około 0,60 cm), zaś średnica kanalika około 0,25-0,30 cm. Korpusy pa-ciorków mają przeważnie kształt pierścieniowaty (275 egz.; np. ryc. 3:1-2), mniej liczne przypominają wycinek środkowej części kuli (107 egz.; np. ryc. 3:3-7)4, a sporadycznie stożek ze ściętym wierzchołkiem

2 Taka barwa szkła jest też określana jako „jasnoniebieska”, „błękitna” lub „zielononiebieska”.

3 Przyjmuję, że paciorek „mały” ma średnicę < 0,5 cm, „śred-ni” ≥ 0,5 i < 1 cm, zaś „duży” ≥ 1 cm (Purowski 2007b, 79).

4 Należy zauważyć, że w przypadku niewielkich egzempla-rzy, które z jednej strony są wyższe, a z drugiej niższe niekiedy trudno jednoznacznie określić czy konkretny okaz jest pierścienio-waty czy ma kształt wycinka środkowej części kuli.

Ryc. 1. Targowisko, pow. wielicki. Fragmenty paciorków szklanych odkryte w grobie nr 292. Przedmioty wydobyte: a – z naczynia nr 2; b – z naczynia nr 3; c – z jamy grobowej

Fig. 1. Targowisko, the Wieliczka district. Fragments of glass beads from Grave 292. The items taken out of: a – vessel 2; b – vessel 3; c – the burial pit

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

291

Ryc. 2. Targowisko, pow. wielicki. Kolia odkryta w grobie nr 697. a – bursztynowy rozdzielacz; b – paciorki szklane; c – skręt ze złotego drutu

Fig. 2. Targowisko, the Wieliczka district. The necklace from Grave 697. a – an amber spacer bead; b – glass beads; c – a twisted gold wire

TOMASZ PUROWSKI

292

Ryc. 3. Targowisko, pow. wielicki. Kolia odkryta w grobie nr 697. a – bursztynowy rozdzielacz; b – paciorki szklane; c – skręt ze złotego drutu

Fig. 3. Targowisko, the Wieliczka district. The necklace from Grave 697. a – an amber spacer bead; b – glass beads; c – a twisted gold wire

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

293

i przewężeniem w środku (1 egz.; ryc. 3:8). W sumie więc wyróżniono 383 korpusy (5 zachowanych jest fragmentarycznie), ale niektóre są ze sobą połączo-ne. W trzech przypadkach dwa korpusy stykają się „grzbietem” (ryc. 3:9, 10), w jednym – dwa korpusy połączone są końcami (ryc. 3:11), a w jednym – trzy korpusy połączone są „grzbietem” (ryc. 3:12). Gdyby egzemplarze te traktować jako okazy wielosegmen-towe liczbę paciorków znalezionych w grobie nr 697 trzeba by szacować na 377, gdyby zaś uznać, że złą-czyły się one przypadkowo – na 383.

Przedmioty znalezione w grobie nr 292 (ryc. 1), obecnie pokruszone i mocno zniekształcone, z pew-nością były większe od okazów odkrytych w obiekcie nr 697. Zapewne były podobne do dużego paciorka (o średnicy 1,2 cm), o kształcie przypominającym wycinek środkowej części kuli, który wydobyto z jamy osadniczej nr 1469 (ryc. 5). Z uwagi na stan zachowania zabytków z grobu nr 292 nie można wy-kluczyć, że niektóre z nich mogły mieć formę pier-ścieniowatą lub zbliżoną do kuli.

Posługując się podziałem stworzonym dla wy-robów szklanych znanych ze stanowisk kultury łużyckiej w międzyrzeczu Noteci i środkowej Odry (Purowski 2012c) paciorki z grobu nr 697 można w większości zaliczyć do podgrupy I.III.II. (okazy

Ryc. 4. Targowisko, pow. wielicki. Kolia z grobu nr 697 in situFig. 4. Targowisko, the Wieliczka district. The necklace from Grave 697 in situ

Ryc. 5. Targowisko, pow. wielicki. Paciorek szklany odkryty w jamie osadowej nr 1469

Fig. 5. Targowisko, the Wieliczka district. A glass bead from Settlement Pit 1469

TOMASZ PUROWSKI

294

z jednym korpusem, o formie pierścieniowatej lub w kształcie wycinka środkowej części kuli, małe lub średniej wielkości, ze szkła wyraźnie przejrzy-stego, niebieskiego), zaś z grobu nr 292 oraz z jamy nr 1469 – do podgrupy I.IV.II. (okazy z jednym korpusem, o formie kulistej lub w kształcie wy-cinka środkowej części kuli, duże, sporadycznie średniej wielkości, ze szkła wyraźnie przejrzystego, niebieskiego)5.

Paciorki szklane są rzadkie na stanowiskach kultury łużyckiej datowanych na epokę brązu. Ich najwcześniejsze znaleziska koncentrują się w połu-dniowej części Górnego Śląska (Gedl 1984, ryc. 21). Najliczniejsze i najbliżej odkryte okazy, analogiczne do znanych z Targowiska, pochodzą jednak z Ma-łopolski – z grobu nr 417 z Krakowa-Bieżanowa, datowanego na IV EB (Archeologiczna autostrada… 2011, 10-11; Purowski 2012a). Wydobyto z niego kolię złożoną z 350-366 paciorków szklanych (nie-które korpusy są ze sobą połączone), 34 paciorków bursztynowych oraz 4 brązowych skrętów. Paciorki szklane mają przeważnie kształt pierścieniowaty lub wycinka środkowej części kuli i wykonane są z two-rzywa wyraźnie przejrzystego, barwy turkusowej lub – rzadziej – zielonkawej. Wszystkie, poza jednym egzemplarzem, są małe lub średniej wielkości – te przedmioty są bliźniaczo podobne do paciorków od-krytych w Targowisku w grobie nr 697. Tylko jeden okaz z Krakowa-Bieżanowa jest duży – przypomina on egzemplarze wydobyte w Targowisku, z obiektów nr 292 i 1469.

Liczne paciorki szklane, podobne do ujawnionych w Targowisku odsłonięto też na nekropoli w Kietrzu, pow. głubczycki. W grobach nr 544 oraz 1267 z IV EB (Gedl 1989, 48-49, 105-106, ryc. 4, tabl. XXI) natrafi ono na małe lub średniej wielkości paciorki z korpusem pierścieniowatym lub w kształcie wy-cinka środkowej części kuli, ze szkła wyraźnie przej-rzystego barwy turkusowej, które można zaliczyć do podgrupy I.III.II. Kilka okazów ma dwa korpusy połączone „grzbietem” lub końcami (Gedl 1989, ryc. 4). Okazy bardziej zbliżone do egzemplarzy od-krytych w Targowisku w grobie nr 292 oraz w jamie osadowej nr 1469, znaleziono w Kietrzu w grobach nr 1938A i 1975, położonych w strefi e najstarszych obiektów z epoki brązu (II-IV EB) na tym stanowisku (Gedl 1984, 99; 1996, 137). Grób nr 2343, w którym

5 We wspomnianej pracy okazy wielosegmentowe wykonane ze szkła wyraźnie przejrzystego nie zostały wydzielone (Purowski 2012c).

natrafi ono na jeden okaz wykonany ze szkła wyraźnie przejrzystego barwy turkusowej (Gedl 1984, 107), można nawet „…z dość dużym prawdopodobień-stwem datować na młodszą fazę II okresu epoki brązu (brąz C)” (Gedl 1984, 64).

Podobne paciorki szklane znaleziono również na cmentarzysku w Samborowicach, pow. raciborski. Na przykład z grobu nr 111 – datowanego na IV EB – pochodzi kolia złożona ze 146 lub 147 niedużych egzemplarzy wykonanych ze szkła wyraźnie przej-rzystego barwy turkusowej (Abłamowiczowie 1989, 62, fot. 26, tabl. XI 10, 12). Są one bliźniaczo podobne do okazów wydobytych z grobu nr 697 w Targowi-sku oraz z grobów nry 544 i 1267 w Kietrzu i nr 417 z Krakowa-Bieżanowa. Warto podkreślić, że wszyst-kie odkryto w obiektach z IV EB.

Na obszarach Polski południowej paciorki szklane wykonane ze szkła wyraźnie przejrzyste-go, barwy turkusowej znaleziono jeszcze na innych cmentarzyskach datowanych na epokę brązu, m.in. w Zbrojewsku, pow. kłobucki7, Krzanowicach, pow. raciborski (Pawliński 1986, 199-200, ryc. 1c), Doma-sławiu, pow. wrocławski (Purowski 2013, 31-32, ryc. 3b, c, k-m) czy w Lipniku, pow. przeworski (Blajer, Przybyła 2006, 76, ryc. 8:8-11). Z innych obszarów naszego kraju znane są mniej licznie (por. Purowski 2013, 31-32).

Paciorki wykonane ze szkła wyraźnie przejrzyste-go koloru turkusowego podgrup I.III.II. i I.IV.II. zna-my także ze stanowisk datowanych na wczesną epokę żelaza. Należy jednak podkreślić, że są to przedmioty przypominające kształtem i stanem zachowania paciorki odkryte w Targowisku w obiektach nr 292 i 1469 (ich powierzchnia zewnętrzna jest najczęściej porowata, mocno skorodowana). Najwięcej takich okazów zanotowano w Wielkopolsce i na Śląsku (Pu-rowski 2012c, 67-68, 327).

Z powyższego przeglądu znalezisk wynika, że paciorki wykonane ze szkła wyraźnie przejrzystego, barwy turkusowej, najczęściej o formie pierście-niowatej lub w kształcie wycinka środkowej części kuli, pojawiły się na obszarach Polski, głównie na Śląsku i terenach przyległych, w III i IV EB (wyjąt-kowo już w II EB), przy czym nieduże okazy, dobrze

6 Na opublikowanej ilustracji szkło zdaje się mieć barwę ciemnoniebieską. Dzięki uprzejmości Pana mgr. Marcina Reznera z Muzeum w Raciborzu wiem, że tworzywo, z którego wykona-no paciorki z Samborowic jest wyraźnie przejrzyste i ma kolor turkusowy.

7 Informacja ustna mgr. Karola Dzięgielewskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

295

zachowane (takie, jak z grobu nr 697 z Targowiska) trafi ały na tereny obecnych ziem polskich przede wszystkim w IV EB (Purowski 2013, 32). Paciorki, których szkło jest obecne najczęściej mocno skoro-dowane, spotykane są jeszcze – przede wszystkim na Śląsku i w Wielkopolsce – w obiektach archeologicz-nych datowanych na okres halsztacki.

Podobną chronologię mają paciorki podgrup I.III II. i I.IV.II. znane z innych obszarów europej-skich. Obok okazów starszych, datowanych na BrC/BrD (np. z Jänkendorf na Łużycach; Puttkammer 2007, 132), III EB (np. z Heiligenthal koło Ham-burga; Fendel 2006, 29-31, ryc. 36, 39, 40, 104) czy IV EB (np. w Estavayer-le-Lac czy Concise w Szwajcarii; Die Pfahlbauer… 2004, nr 71 i nr 72), spotykane są egzemplarze w kontekstach z wczesnej epoki żelaza (por. np. Venclová 1990, 48-49, 51; Eibner-Persy 1980, 185, tabl. 77:4; Bakarić 2006, ryc. na s. 66). Warto tu jednak podkreślić, że bardzo podobne paciorki szklane do odkrytych w Targowi-sku w grobie nr 697 pochodzą m.in. z osad odsło-niętych w miejscowościach Frattesina oraz Maricona di Malera w północnej Italii, istniejących w XII-IX w. p.n.e. lub XII-X w. p.n.e. (por. Bellintani, Stefan 2009, 72; Towle et al. 2001, 10, 11; Towle 2002, 486, 490, 540 [próbka nr 202], 541 [próbki nry 217, 218]). Na stanowiskach tych odkryto warsztaty szklarskie (Henderson 2000, 51; Towle et al. 2001, 11, 46; Tow-le 2002, 330nn.) i nie można wykluczyć, że nieduże paciorki szklane z Targowiska wykonano w którymś z ośrodków produkcyjnych funkcjonującym w epoce brązu w dolinie Padu.

3. Technika wykonania

3.1. Bursztynowy rozdzielacz

Na zachowanej części bursztynowego rozdziela-cza do kolii nie udało się dostrzec śladów świadczą-cych o technice jego produkcji. Można się jedynie domyślać, że przedmiot wykonano technikami me-chanicznymi, polegającymi – w pierwszej kolejności – na przykrawaniu lub cięciu bryły surowca do odpo-wiedniej wielkości, zaś w drugiej – na piłowaniu i/lub gładzeniu (szlifowaniu) jej boków w celu uzyskania kształtu prostopadłościanu (tzw. obróbka wstępna; Mazurowski 1983, 92-93). Następnie wykonano per-foracje wywiercając 5 kanalików. Prawdopodobnie gotowy rozdzielacz był jeszcze gładzony surowcami organicznymi (np. skórą czy tekstyliami), aby nadać

jego powierzchni zewnętrznej większy połysk (tzw. obróbka końcowa; Mazurowski 1983, 92-93; Czebre-szuk 2011, 27-28). Przedmioty omawianej kategorii wykonywali zapewne specjaliści o dużych umiejęt-nościach zaopatrzeni w odpowiednie narzędzia (Cze-breszuk 2011, 92).

3.2. Paciorki szklane

Dużo łatwiej wskazać na podstawową technikę produkcji szklanych paciorków odkrytych w Targo-wisku. Ślady zabiegów technicznych zauważone na większości okazów znalezionych w grobie nr 697 potwierdzają, że wykonano je metodą nawijania8. Na 363 korpusach dostrzeżono niezatopiony jeden (96 egz.) lub oba końce (267 egz.) szklanej nitki, czyli na 95%! Najczęściej wystają one wyraźnie po-nad powierzchnię przyotworową (np. ryc. 3:1, 6, 7). Niekiedy pozostał po nich tylko niewielki wyrostek ze śladami po ukruszeniu – najbardziej wystającą część już po ostygnięciu szkła odłamywano. Na powierzchni przyotworowej 4 paciorków zauwa-żono „rogi” (ryc. 3:3-5). Najpewniej powstały one w następujący sposób: szeroki koniec szklanej nitki, wystający ponad powierzchnię przyotworową, został naciśnięty od góry jakimś narzędziem (prętem?); w środku powstało wgłębienie, a po bokach poja-wiły się wystające szpiczaste wyrostki, nazwane tu umownie „rogami”.

Poza niezatopionymi końcami szklanej nitki rów-nież inne ślady wskazują na zastosowanie techniki nawijania. Na kilku okazach dostrzeżono ślady zwija-nia na jednej (2 egz.) lub obu (2 egz.) powierzchniach przyotworowych, a na kolejnych – niezatopiony bok szklanej nitki przy powierzchni przyotworowej (6 egz.), na boku (1 egz.) lub na powierzchni przyo-tworowej i boku (1 egz.).

W szkle 7 paciorków dostrzeżono pojedyncze pę-cherze elipsoidalne ułożone koncentrycznie, spiralnie lub ukośnie (ryc. 3:13). Największe mają długość od około 0,10 cm do 0,15 cm. Najczęściej w szkle omawianych przedmiotów znajdują się liczne, bar-dzo małe pęcherze okrągłe. Niekiedy grupują się one po kilka-kilkanaście. W 4 przypadkach dostrze-żono, że tworzą ciągi pęcherzy okrągłych ułożonych jeden za drugim, spiralnie w stosunku do kanalika. Zarówno wspomniane „ciągi”, jak i ukierunkowane

8 Na temat tej metody zob. np. Dekówna, Szymański 1971, 286; Stawiarska 1974, 182-185; 1985, 20-22; Dekówna 1992, 397; 2007, 81-82; Purowski 2007a; 2008; 2012c.

TOMASZ PUROWSKI

296

charakterystycznie pęcherze elipsoidalne, są kolej-nym dowodem na to, że analizowane paciorki wyko-nano metodą nawijania.

W szkle okazu z obiektu osadniczego nr 1469 zwracają uwagę zmiany korozyjne ukierunkowane spiralnie lub koncentrycznie w stosunku do kanalika. Mogą one wskazywać, że paciorek powstał dzięki nawinięciu nitki lub pasma szkła wokół pręta.

Podsumowując, należy stwierdzić, że paciorki od-kryte w Targowisku wykonano metodą nawijania. Za technikę uzupełniającą – mającą na celu zamazanie śladów produkcyjnych – należy uznać wciskanie koń-ca szklanej nitki w korpus paciorka, co pozostawiło ślady w postaci „rogów”, a także urywanie końców szklanej nitki. Oba zabiegi, mające poprawić kształt przedmiotów, nie były często stosowane. W obu chodziło o usunięcie końca szklanej nitki. Różnica polegała na tym, że pierwszy stosowano kiedy szkło było jeszcze plastyczne, zaś drugi – gdy już ostygło.

Należy zwrócić uwagę, że pojedyncze paciorki (oraz ich kanaliki) mają w przekroju poprzecznym kształt jajowaty lub przypominający literę „D” (ryc. 3:1, 2). Oznacza to, że po uformowaniu i ściąg-nięciu ich z pręta uległy drobnym deformacją.

Problemem nierozstrzygniętym pozostaje czy paciorki wielosegmentowe zostały wykonane inten-cjonalnie, czy też ich korpusy złączyły się ze sobą przypadkowo. A jeśli celowo, to czy każdy korpus robiono osobno, a następnie połączono w całość, czy też wykonano paciorek wielosegmentowy za jednym razem (tworząc najpierw jeden, a później drugi kor-pus). Na najbardziej złożonym egzemplarzu z Tar-gowiska środkowy korpus ma na jednej powierzchni przyotworowej małe wybrzuszenie (ryc. 3:12). Jeśli jest to ślad po końcu szklanej nitki, to oznaczałoby, że każdy z trzech korpusów tego paciorka wykonano osobno, a następnie połączono je w jeden przedmiot.

4. Analiza technologiczno-chronologiczna

Do badań laboratoryjnych wybrane zostały trzy paciorki szklane: dwa odkryte w grobie nr 697 (próbki nr 86 i 87) oraz jeden znaleziony w jamie osadniczej nr 1469 (próbka nr 108). Szkło wszyst-kich okazów jest wyraźnie przejrzyste i ma barwę turkusową (ryc. 6). Różnią się one wielkością (dwa są małe, a jeden duży) oraz stanem zachowania (szkło powierzchni zewnętrznej paciorka z jamy osadniczej jest mocno skorodowane).

Badania fi zykochemiczne wykonał metodą mi-kroanalizy rentgenowskiej (EPMA – Electron Probe Micro-Analysis) dr Piotr Dzierżanowski w Między-instytutowym Laboratorium Mikroanalizy Minerałów i Substancji Syntetycznych Instytutu Geochemii, Mi-neralogii i Petrologii na Wydziale Geologii Uniwer-sytetu Warszawskiego (tab. 1). Analizowane obszary dokumentowano jako obrazy BSE (Backscattered Electrons – elektrony wstecznie rozproszone). Poka-zują one różnice w składzie chemicznym tworzywa, co pozwala m.in. odpowiedzieć na pytania: czy szkło jest jednorodne pod względem składu chemicznego i czy zawiera dużo (a jeśli tak, to jakich) inkluzji.

Biorąc pod uwagę zawartość tlenków magnezu i potasu9 w szkłach z Targowiska (ryc. 7) – wska-zującą na zastosowany surowiec alkaliczny (topnik szkła) – można zaliczyć tworzywo próbek nr 86 i 87 do szkieł niskomagnezowych i wysokopotasowych LMHK (Low Magnesium, High Potassium Glass), zaś próbki nr 108 – do szkieł wysokomagnezowych HMG (High Magnesium Glass) (por. np. Henderson 1988; 1989; 2000; Towle, et al. 2001, tab. 1).

4.1. Szkło wysokomagnezowe HMG

Dotychczasowe badania wykazały, że szkła HMG charakteryzują się najczęściej zawartością K2O do około 4%, a MgO od około 2% do 6%, rzadziej wyższą. Zdaniem wielu badaczy, soda użyta do ich wytopu pochodziła z popiołu roślin halofi towych (np. Henderson 1989; 2000, 57, 59; Towle et al. 2001, 7, 8, tab. 1; Gratuze, Billaud 2003, 13; Nikita, Hender-son 2006, 73). W starożytności pozyskiwano go ze spalenia roślin rosnących w pobliżu słonych jezior i mórz oraz na niektórych obszarach pustynnych i stepowych, m.in. takich jak soliród (Salicornia) czy solanka (Salsola) (np. Turner 1956, 42T; Henderson 1985, 274; 2000, 25). Analiza ich składu chemiczne-go wykazała, że zawierają one dużą ilość nie tylko związków sody, ale też – w przeciwieństwie do na-tronu (sody mineralnej) – potasu i magnezu (np. Brill 1999, 486; Barkoudah, Henderson 2006).

Jest prawdopodobne, że pierwsze szkła HMG wykonywano w Mezopotamii już pod koniec III tys. p.n.e., ale na szerszą skalę wytapiano je od około XVI w. p.n.e. Są one charakterystyczne dla war-sztatów Egiptu, Mezopotamii, mykeńskiej Grecji,

9 O kryteriach klasyfi kacji składu chemicznego szkieł pra-dziejowych zob. np. Purowski 2012c, 49-50, 154nn.; 2013, 24, 41nn.

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

297

Anatolii, południowo-zachodniego Iranu oraz środ-kowej Azji (Henderson 1989, 38; Towle et al. 2001, 7; Gratuze, Billaud 2003, 13). W Europie znajdowane są na stanowiskach z epoki brązu i z okresu halsztackie-go, a w Europie wschodniej jeszcze z IV-III w. p.n.e. (Henderson 1989; Galibin 2001, 124-25; Purowski et al. 2012, 154, 156-157, ryc. 6). Od około IX lub VIII w. p.n.e. szkła HMG zaczynają być zastępowa-ne niskomagnezowymi szkłami LMG, wytopionymi przy użyciu natronu (Henderson 1989, 42; Gratuze, Billaud 2003, 13; Nikita, Henderson 2006, 73).

Obrazy BSE tworzywa paciorka wydobytego z obiektu nr 1469 w Targowisku (próbka nr 108) wskazują, że szkło jest jednorodne (ryc. 8). Nie wyróżniają się w nim nieroztopione ziarna kwarcu czy inne większe inkluzje. Wykryto jedynie niedużą (o długości około 25 μm) inkluzję tlenku miedzi (CuO). Pęcherze gazowe są nieliczne i bardzo małe (o średnicy do około 20-30 μm, przeważnie jednak mniejsze; ryc. 8a). Ponadto, na obrazie BSE udało się zauważyć drobne kryształki (ryc. 8b) składają-ce się głównie ze związków krzemionki, wapnia i sodu, które najpewniej powstały na skutek procesu dewitryfi kacji (odszklenia)10. Jak wiadomo szkło jest ciałem bezpostaciowym (niekrystalicznym), które otrzymuje się dzięki możliwości przechłodze-nia roztworu (masy szklanej). Możliwość przechło-dzenia zawdzięczamy relatywnie dużej lepkości (inaczej: ciągliwości, plastyczności) szkła, szybko zwiększającej się w trakcie obniżania temperatury. Dzięki temu siły ruchu konieczne do skupienia się atomów są w szkle za małe, aby w odpowiednio krótkim czasie mogły utworzyć uporządkowaną, krystaliczną budowę, pokonując siły wewnętrz-nego tarcia, czyli jej lepkość. Zdarza się jednak, że masa szklana pozostawiona przez dłuższy czas w odpowiedniej temperaturze (np. w piecu topli-wym) może skrystalizować i przestanie być ciałem bezpostaciowym (przestanie być więc szkłem). Dlatego też krystalizacja masy szklanej nazywana jest „odszkleniem”, a kryształy spotykane w szkle – mimo iż mogą mieć taki sam skład chemiczny jak szkło – uważane są za „ciała obce” (Nowotny 1959, 24). Właśnie takie „ciała obce” obecne są w szkle próbki nr 108.

Głównymi składnikami szkła HMG odkrytego w Targowisku są tlenki: krzemu (61,10% SiO2), sodu (18,25% Na2O), potasu (3,95% K2O), wapnia (7,95%

10 Informacja ustna dr. Piotra Dzierżanowskiego.

CaO) i magnezu (5,78% MgO). Wyższa zawartość Na2O (ryc. 9), K2O i MgO (ryc. 7) jest związana – jak wspomniano wyżej – z dodaniem do zestawu szklar-skiego popiołów roślin halofi towych. Głównym celem takiego zabiegu było dostarczenie alkaliów – dobrych topników szkła (Nowotny 1959, 198nn.).

Niską zawartość związków glinu (0,67% Al2O3) i żelaza (0,40% Fe2O3) można wytłumaczyć wyko-rzystaniem w procesie produkcyjnym szkła z Targo-wiska dobrej jakości piasku kwarcowego lub kamieni kwarcowych. Zdaniem B. Gratuze (2009, 12, 13) mała ilość glinu w szkłach z okresu halsztackiego może wskazywać, że wykonano je nie z piasku, ale z kwarcu. Według J. Hendersona (2000, 27) jeśli wykorzystywano czystsze, mineralne, źródła krze-mionki, takie jak kwarc (często w formie kamycz-ków rzecznych), to towarzyszą im znacznie niższe poziomy zanieczyszczeń związkami żelaza. Gdyby założyć, że w procesie produkcyjnym szkła odkryte-go w Targowisku użyto kamieni kwarcowych, to na-leżałoby przyjąć, że duża ilość wapnia (7,95% CaO) musiała zostać do niego wprowadzona oddzielnie (nie tylko ze źródłem krzemu i alkaliów). Nie można tego wykluczyć, bowiem – jak zauważa J. Henderson (2000, 29) – w starożytności piasek był oczyszczany z fragmentów muszelek, które następnie dodawano do zestawu szklarskiego w odmierzonych porcjach. W rezultacie udział CaO w większości szkieł „sodo-wo-wapniowych” jest zbliżony i wynosi 6,5-9%. Jest więc równie prawdopodobne, że szkło próbki nr 108 wykonano z zestawu dwuskładnikowego (1. dobrej jakości piasku, zawierającego dużo związków wap-nia, a mało glinu i żelaza; 2. popiołu roślin), jak i trój-składnikowego (1. surowca krzemionki, tj. kamieni kwarcowych, ewentualnie piasku oczyszczonego nie tylko ze szkodliwych zanieczyszczeń [np. związków żelaza], ale i z fragmentów muszelek [źródła wap-nia]; 2. popiołu roślin; 3. dodanego osobno surowca wapniowego).

Porównując główne składniki chemiczne w szkle próbki nr 108 do szkieł HMG z 2 połowy II tys. p.n.e. z Egiptu, Bliskiego Wschodu czy Europy (por. np. Brill 1999, 26nn.; Mass et al. 2002, tab. 1 i 2; Gra-tuze, Ramseyer 2003; Shortland, Eremin 2006, tab. 1; Nikita, Henderson 2006), a także z HaC z Euro-py (zob. np. Purowski 2012c, tab. 37), widać wiele analogii wskazujących na zastosowanie podobnych surowców głównych. Podkreślić jednak trzeba, że tworzywo próbki nr 108 cechuje się relatywnie wysokimi zawartościami związków, które łączone

TOMASZ PUROWSKI

298

są z popiołami roślin: K2O i MgO, wyższymi niż zaobserwowano u większości szkieł HMG (por. np. Hartmann et al. 1997, ryc. 6; Henderson 1989, ryc. 2.3 i 2.4; Nikita, Henderson 2006, ryc. 10 i 16; Jackson, Nicholson 2010, ryc. 1; Purowski 2012c, wykres 28). Na podstawie dotychczasowych badań wiadomo, że wyższe zawartości tlenku magnezu – związane z surowcem alkalicznym – obserwowane są częściej w szkłach mezopotamskich niż egipskich (Shortland, Eremin 2006); pamiętać jednak należy, że wskazanie jednego z tych obszarów jako miejsca wytopienia szkła wyłącznie na podstawie występują-cych w nim składników głównych może prowadzić do błędnych wniosków (Jackson, Nicholson 2010, 296-297). Szkła wytopione na obu wymienionych terenach różnią się wyraźnie zawartością niektórych pierwiastków śladowych (np. La, Cr, Ti, Zr), które w przypadku tworzyw z Targowiska nie zostały okre-ślone lub wystąpiły poniżej poziomu wykrywalności metody EPMA.

Jak wspomniano wyżej, szkło próbki nr 108 ma kolor turkusowy. Jego barwnikiem były z pew-nością związki miedzi (0,93% CuO). Mogły one zostać dodane do zestawu w postaci minerałów lub złomu brązu. Ponieważ w omawianym szkle nie udało się oznaczyć zawartości cyny (wystąpiła poniżej granicy wykrywalności metody, czyli po-niżej około 0,15% Sn), to wydaje się najbardziej prawdopodobne, że w procesie barwienia szkła odkrytego w Targowisku wykorzystano minerały miedzi, dość powszechnie znajdowane w wielu miejscach Europy, na obszarach nadśródziemno-morskich czy na Bliskim Wschodzie (por. Jackson, Nicholson 2010, 296). Szkło z Targowiska nie róż-ni się od turkusowych szkieł z Egiptu, Bliskiego

Wschodu czy Europy zastosowanym barwnikiem – wszystkie te tworzywa swój kolor zawdzięczają obecności związków miedzi (np. Purowski 2012c, 261; Henderson 2013, 75).

4.2. Szkła niskomagnezowe i wysokopotasowe LMHK („mieszanoalkaliczne”)

Szkła LMHK cechują się składem „mieszano-alkalicznym”; zawierają zarówno dużo związków potasu (przeważnie około 6,5-14% K2O), jak i sodu (najczęściej około 6-9%). Ponadto charakteryzują się niewielkimi ilościami tlenków magnezu (około 0,5-1% MgO) i wapnia (do około 2,5% CaO) (Henderson

Ryc. 6. Targowisko, pow. wielicki. Paciorki szklane badane fi zykochemicznie. Numery przy przedmiotach odpowiadają numerom próbki z tab. 1

Fig. 6. Targowisko, the Wieliczka district. Glass beads exa-mined physicochemically. The items are marked with num-bers corresponding to the numbers of the samples in Table 1

Tab. 1. Targowisko, pow. wielicki. Wyniki badań składu che-micznego szkieł przeprowadzone metodą EPMA

Tab. 1. Targowisko, the Wieliczka district. Results of glass chemical composition analyzes with the EPMA method

Nr próbki 86 87 108

SiO2 74,58 76,63 61,1

Na2O 6,39 6,38 18,25

K2O 8,46 9,12 3,95

CaO 1,53 1,6 7,95

MgO 0,48 0,51 5,78

Al2O3 1,11 1,17 0,67

Fe2O3 0,44 0,5 0,4

MnO < < <

Sb2O5 < < <

PbO < < <

CoO < < <

CuO 2,83 3,53 0,93

BaO < < <

TiO2 < < <

SnO2 0,25 0,26* <

ZnO < < <

As2O5 < < <

P2O5 0,19* 0,19* 0,22

SO3 < < 0,54

Cl < < 0,38

Objaśnienia: „<” – poniżej poziomu wykrywalności; * składnik odkryto tylko w jednej z trzech analiz.Explanation: "<” – below detection level; * component found in one of three analyzes.

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

299

1988, 440; Brill 1999, 58; Towle et al. 2001, tab. 1 i 3; Angelini et al. 2004, tab. 2 i 3; Venclová et al. 2011, 573, tab. 1). Szkła LMHK znane są z epoki brą-zu głównie z północnej Italii, ale i z Irlandii, Anglii, Francji, Niemiec, Szwajcarii, Grecji i Czech (np. Hen-derson 1988, 440; Towle et al. 2001, 7; Venclová et al. 2011, ryc. 1). W Polsce, jak do tej pory, wykryto je na cmentarzyskach kultury łużyckiej w Domasławiu, pow. wrocławski, Kietrzu, pow. głubczycki, oraz Kra-kowie Bieżanowie (Purowski 2012b; 2013, 46-48).

W analizowanym zbiorze dwa szkła (próbki nr 86 i 87) paciorków odkrytych w grobie nr 697 (ryc. 6) mają skład „mieszanoalkaliczny”. Jak widać na obra-zach BSE ich budowa fi zyczna różni się od opisanego powyżej tworzywa HMG. Szkło próbek nry 86 i 87 nie jest tak jednorodne, znajdują się w nim pęcherze gazowe oraz nieroztopiona krzemionka (ryc. 10a). Wyróżniają się także pojedyncze inkluzje złożone ze związków cyny (ryc. 10b). Na ryc. 10a można też do-strzec, że szkło warstwy zewnętrznej paciorka ma inną (ciemniejszą) barwę niż szkło warstwy wewnętrznej, co oznacza, że różnią się one nieco składem chemicz-nym (szkło zewnętrzne jest najpewniej skorodowane, zawiera mniej alkaliów; por. Purowski 2012c, 130, ryc. 44:1, tab. 106:6). Podobną budowę fi zykochemiczną, jaką zaobserwowano na obrazach BSE w przypadku próbek nry 86 i 87, mają niektóre szkła odkryte na wspomnianej wyżej osadzie w miejscowości Frattesi-na w północnej Italii (zob. Angelini et al. 2004, ryc. 3).

Składniki mające największy wpływ na właści-wości szkieł LMHK z Targowiska to tlenki: krzemu (74,58% i 76,63% SiO2), sodu (6,39% i 6,38% Na2O), potasu (8,46% i 9,12% K2O), wapnia (1,53% i 1,60% CaO) i magnezu (0,48% i 0,51% MgO). Główną cechą omawianych tworzyw jest zbliżona zawartość związków alkalicznych (ryc. 9). Suma K2O + Na2O w szkłach z Targowiska wynosi 14,84% i 15,5%, przy czym tlenku potasu jest o około 2-2,5% więcej niż tlenku sodu, co obrazuje relacja Na2O : K2O = oko-ło 0,7-0,75. Zawartość tlenków metali alkalicznych w tworzywach z Targowiska jest porównywalna do obserwowanej w innych szkłach LMHK odkrytych np. w północnej Italii czy w Czechach; suma Na2O + K2O wynosi w nich najczęściej 13-16%, zaś Na2O : K2O = około 1 (por. np. Towle et al. 2001, tab. 2 i 3; Angelini et al. 2004, 1179, tab. 2 i 3; Venclová, et al. 2011, tab. 1). Można więc przypuszczać, że w procesie wytopu omawianych szkieł wykorzystano surowce alkaliczne cechujące się zbliżonym składem chemicznym. Jakie to były surowce? – nie jesteśmy na

Ryc. 7. Korelacja zawartości MgO i K2O w szkłach z Targo-wiska, pow. wielicki (EPMA)

Fig. 7. Correlation between the contents of MgO and K2O in the glass from Targowisko, the Wieliczka district (EPMA)

Ryc. 8. Targowisko, pow. wielicki. Obraz BSE paciorka szklanego (nr próbki 108). a – pęcherze gazowe; b – krysz-tałki złożone głównie ze związków krzemionki, wapnia i sodu

Fig. 8. Targowisko, the Wieliczka district. The BSE image of a glass bead (sample 108). a – gas bubbles; b – crystals con-sisting mainly of compounds of silica, calcium and sodium

Ryc. 9. Korelacja zawartości Na2O i K2O w szkłach z Targo-wiska, pow. wielicki (EPMA)

Fig. 9. Correlation between the contents of Na2O and K2O in the glass from Targowisko, the Wieliczka district (EPMA)

TOMASZ PUROWSKI

300

obecnym etapie badań odpowiedzieć z całą pewnoś-cią. Od dawna naukowcy zastanawiają się, jakie skład-niki wprowadzane do zestawu spowodowały przedo-stanie się do szkła relatywnie dużych ilości zarówno sodu, jak i potasu (por. np. Brill 1992; Hartmann et al. 1997). Dość prawdopodobna wydaje się hipoteza, że dodawano ługowany popiół roślin (np. Hartmann et al. 1997, 554; Angelini et al. 2004, 1175, 1179). Nie można jednak wykluczyć innych źródeł alkaliów, np. natronu zanieczyszczonego związkami potasu (Brill 1992, 18) czy mieszaniny roślin kontynentalnych i morskich (Venclová et al. 2011, 577).

W procesie produkcyjnym szkieł LMHK odkry-tych w Targowisku w grobie nr 697 wykorzystano najprawdopodobniej dobrej jakości piasek kwarco-wy, z którym do szkła przedostały się – poza SiO2 – także niewielkie ilości Al2O3 (1,11% i 1,17%) i Fe2O3

(0,44% i 0,50%). Badane fi zykochemicznie szkła LMHK z innych obszarów charakteryzują się podob-nymi ilościami wspomnianych składników (por. np. Angelini et al. 2004, tab. 2 i 3; Venclová et al. 2011, tab. 1; Purowski 2012b; 2013, tab. 2:20).

O ile w szkłach LMHK zawartość tlenków me-tali alkalicznych (K2O i Na2O) jest zawsze wysoka, to ilość związków wapnia i magnezu jest najczęściej bardzo niska (por. np. Brill 1992, tab. 1; Towle et al. 2001, tab. na s. 38-40; Angelini et al. 2004, 1179, tab. 2 i 3). W tworzywach z Targowiska suma CaO + MgO

= 2,0-2,1%, zaś relacja CaO : MgO wynosi 3,1 lub 3,2. Podobne wyniki dostrzeżono także w niektórych szkłach „mieszanoalkalicznych” znanych z innych europejskich stanowisk (por. Purowski 2013, 47).

Niewielka zawartość CaO i MgO (około 2%) w szkłach LMHK z Targowiska (ryc. 11) dowodzi, że wytopiono je według receptury dwuskładnikowej (piasek + surowiec alkaliczny), a nie trójskładniko-wej (piasek + alkalia + surowiec wapniowy). Zda-niem J.L. Szczapowej, wskazują na to, nie tylko suma CaO + MgO < 6%, ale też proporcja (Na2O + K2O) : (CaO + MgO) > 3,3 (Ščapova 1990, 87); w szkłach z Targowiska oscyluje ona wokół liczby 7.

Jak wyżej wspomniano, szkło paciorków z Tar-gowiska ma kolor turkusowy. Największy wpływ na jego barwę miały związki miedzi (2,83% i 3,53% CuO). Obecność w składzie omawianych szkieł cyny (około 0,25% SnO2; zob. też ryc. 10b) może sugero-wać, że jako barwnik wykorzystano brąz (Hartmann et al. 1997, 555; Venclová et al. 2011, 578). Warto wspomnieć, że najlepszej jakości brązy zawierają od 7% do 13% cyny (np. Dąbrowski 2009, 192), a po-dobne proporcje CuO do SnO2 (92% do 8% oraz 93% do 7%) wykryto w próbkach nry 86 i 87 z Targowi-ska. W szkłach LMHK barwy turkusowej znanych z innych stanowisk europejskich można zauważyć analogiczną zawartość CuO, zaś ilość SnO2 jest bar-dziej zróżnicowana (por. np. Henderson 1985, tab. 2;

Ryc. 10. Targowisko, pow. wielicki. Obraz BSE paciorka szklanego (nr próbki 86). a – części przekroju paciorka; b – fragment paciorka w dużym powiększeniu; 1 – krzemionka; 2 – pęcherze gazowe; 3 – zob. ryc. 10b; 4 – kasyteryt; 5 – strefa bogata w cynę

Fig. 10. Targowisko, the Wieliczka district. The BSE image of a glass bead (sample 86). a – parts of a section of the bead; b – a fragment of the bead at a large magnifi cation; 1 – silica; 2 – gas bubbles; 3 – see Fig. 10b; 4 – cassiterite; 5 – a tin-rich area

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

301

Hartmann et al. 1997, 555; Towle et al. 2001, tab. na s. 38-40; Angelini et al. 2004, tab. 3; Venclová et al. 2011, 578, tab. 1; T. Purowski 2012b; 2013, 48).

Podsumowanie

Znaleziska wyrobów bursztynowych i szklanych z Targowiska uznać należy za niezwykłe. W grobie nr 697 odkryto wyjątkowy naszyjnik, złożony z bur-sztynowego rozdzielacza, aż 377 lub 383 (zob. wyżej) paciorków szklanych oraz skrętu ze złotego drutu. Z pozostałych obiektów (nry 292, 1469) pochodzi jeszcze około 19 paciorków szklanych. Łącznie liczbę przedmiotów wykonanych ze wspomnianego tworzywa należy szacować na około 396 lub 402.

Badania nad formą oraz technologią wytopu szkła paciorków zdają się wskazywać, że omawiane ozdo-by trafi ły w IV EB na tereny Małopolski z obszarów Niziny Padańskiej. Prawdopodobnie tam został wykonany rozdzielacz (z bursztynu sprowadzonego zapewne z północy) oraz liczne małe paciorki szklane (ze szkła LMHK wytopionego na miejscu), które na-stępnie połączono w okazałą kolię. Na równie efek-towny naszyjnik, złożony z ponad 350 paciorków szklanych, 34 paciorków bursztynowych i 4 skrętów brązowych natrafi ono w Krakowie Bieżanowie – cmentarzysku kultury łużyckiej położonym około 20 km od Targowiska. Oba znaleziska – choć związane

są z falą napływu biżuterii szklanej w III-IV EB na obszary Polski (głównie na Śląsk i do Małopolski) – nie mają na naszych ziemiach odpowiedników. Z pewnością złożono je do grobów osób wyróżniają-cych się w miejscowej społeczności „łużyckiej”.

Trudniej wskazać drogę, którą trafi ły na tereny Małopolski paciorki wykonane ze szkła HMG wy-topionego na obszarze wschodnionadśródziemno-morskim. Z tworzywa tego zrobiony jest paciorek odkryty w Targowisku w obiekcie nr 1469 (praw-dopodobnie ze szkła HMG wykonano też paciorki wydobyte z grobu nr 292). Być może przedmioty te sprowadzono na obszary dzisiejszej Polski za pośrednictwem ludności zamieszkującej Italię? Ob-rót szkłem wysokomagnezowym w basenie Morza Śródziemnego potwierdzony jest m.in. znaleziskami z wraku Uluburum, odkrytego niedaleko wybrzeży Turcji (Pulak 2008; Jackson, Nicholson 2010).

PodziękowaniaPowstanie niniejszej pracy było możliwe dzięki

uprzejmości osób opracowujących materiał zabytko-wy z Targowiska. Za przekazanie mi przedmiotów do badań serdecznie dziękuję Panu mgr. Bartłomiejowi Koniecznemu z Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad, zaś za zaproszenie mnie do opublikowania niniejszego tekstu w monografi i stanowiska wdzięcz-ny jestem Panu dr. Jackowi Górskiemu – dyrektorowi Muzeum Archeologicznego w Krakowie.

W powyższej pracy dotyczącej Targowiska wy-korzystuję wiedzę nabytą podczas licznych kwerend muzealnych i uniwersyteckich. Za życzliwe udostęp-nienie mi do badań kolekcjami szkieł bardzo dzię-kuję Panu prof. dr. hab. Janowi Chochorowskiemu i Panu mgr. Karolowi Dzięgielewskiemu z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krako-wie, Panu prof. dr. hab. Bogusławowi Gedidze oraz Paniom dr Dagmarze Łaciak, mgr Annie Józefow-skiej i mgr Izabelli Dolacie-Daszkiewicz z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN we Wrocławiu, Panu mgr. Bartłomiejowi Koniecznemu z Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad, Panom dr. Dominiko-wi Abłamowiczowi i mgr. Marianowi Pawlińskiemu z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, a także Pani mgr Joannie Muszale-Ciałowicz i Panu mgr. Marci-nowi Reznerowi z Muzeum w Raciborzu.

Gorące podziękowania kieruję do Pana dr. Pio-tra Dzierżanowskiego z Wydziału Geologii Uni-wersytetu Warszawskiego, za wykonanie badań fi zykochemicznych szkieł z Targowiska. Badania te

Ryc. 11. Korelacja zawartości CaO i MgO w szkłach z Targo-wiska, pow. wielicki (EPMA).

Fig. 11. Correlation between the contents of CaO and MgO in the glass from Targowisko, the Wieliczka district (EPMA).

TOMASZ PUROWSKI

302

zostały sfi nansowane ze środków Narodowego Cen-trum Nauki przyznanych mi na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/D/HS3/04464 (tytuł projektu: Tworzywa szkliste z późnej epoki brązu na ziemiach polskich) oraz ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach projektu badaw-czego nr N N109 202138 (tytuł projektu: Technologia wyrobu przedmiotów szklanych z wczesnej epoki że-laza odkrytych w międzyrzeczu Odry i Wisły).

Literatura

Abłamowiczowie R. i D. 1989 Badania ratownicze na cmentarzysku ciałopalnym

kultury łużyckiej w Samborowicach, woj. Katowice w 1982 roku, Śląskie Prace Prahistoryczne 1, 45-99.

Angelini I., Artioli G., Bellintani P., Diella V., Gemmi M., Polla A., Rossi A.

2004 Chemical analyses of Bronze Age glasses from Frattesi-na di Rovigo, Northern Italy, Journal of Archaeological Science 31, 1175-1184.

Archeologiczna autostrada…2011 Archeologiczna autostrada. Wykopaliska przy wielkich

inwestycjach drogowych pod Krakowem / Archeolo-gical motorway. Excavations carried out Turing great Road investment near Kraków, Kraków.

Bakarić L.2006 Pretpovijesni Prozor/Prehistoric Prozor, (w:) red.

L. Bakarić, Pretpovijesni jantar i staklo iz Prozora u Lici i Novog Mesta u Dolenjskoj/Prehistoric amber and glass from Prozor in Lika and Novo Mesto in Do-lenjska, Zagreb, 48-81.

Barkoudah Y., Henderson J. 2006 Plant ashes from Syria and the manufacture of ancient

glass: ethnographic and scientifi c aspects, Journal of Glass Studies 48, 297–321.

Bellintani P., Stefan L.2009 Nuovi dati sul primo vetro europeo: il caso di Frattesi-

na, (w:) Atti del Primo Convegno Interdisciplinare sul Vetro nei Beni Culturali e nell’Arte di Ieri e di Oggi, Parma, 27-28 Novembre 2008, 71-86.

Blajer W., Przybyła M. S.2006 Die Notgrabungen an der Fundstelle 5 in Lipnik, Kr.

Przeworsk in den Jahren 1999-2003 (2.-6. Grabungssai-son), Recherches Archeologiques de 1999-2003, 66-79.

Brill R. H. 1992 Chemical analysis of some glasses from Frattesina,

Journal of Glass Studies 34, 11-22.

1999 Chemical analyses of early glasses, 2, Tables of analy-ses, New York.

Bukowski Z.2002 Znaleziska bursztynu w zespołach z epoki brązu i wczes-

nej epoki żelaza z dorzecza Odry i Wisły, Warszawa.Czebreszuk J.

2011 Bursztyn w kulturze mykeńskiej. Zarys problematyki ba-dawczej, Poznań.

Dąbrowski J.2009 Polska przed trzema tysiącami lat. Czasy kultury łuży-

ckiej, Warszawa.Dekówna M.

1992 Produkcja i obróbka szkła (do XV wieku), (w:) red. B. Orłowski, Z dziejów techniki w dawnej Polsce, War-szawa, 379-410.

2007 Wczesnośredniowieczne ozdoby szklane ze zbio-rów Państwowego Muzeum Archeologicznego, na tle ogólnej problematyki rozwoju szklarstwa, (w:) red. W. Brzeziński, Skarby wieków średnich, Warszawa, 52-87.

Dekówna M., Szymański A.1971 Badanie technik produkcji wczesnośredniowiecznych

paciorków szklanych metodami petrografi cznymi, Sla-via Antiqua 18, 283-309.

Die Pfahlbauer… 2004 Die Pfahlbauer. 150 Objekte erzählen 150 Geschich-

ten/Les Lacustres. 150 objets racontent 150 histoires, Zürich.

Eibner-Persy A.1980 Hallstattzeitliche Grabhügel von Sopron (Ödenburg),

Wissenschaftliche Arbeiten aus dem Burgenland 62, Eisenstadt.

Fendel H.2006 Eine bronzezeitliche Frauenbestattung mit vollständi-

ger Schmucktracht aus Heiligenthal (Ldkr. Lüneburg), Hamburger Beiträge zur Archäologie, Werkstattreihe 7, Berlin.

Galibin V.A.2001 Sostav stekla kak arheologičeckij istočnik, Sankt-Peterburg.

du Gardin C. 2003 Amber spacer beads in the Neolithic and Bronze Ages

in Europe, (w:) Amber in archaeology: Proceedings of the Fourth International Conference on Amber in Ar-chaeology, Talsi, 2001, Riga, 180-197.

Gedl M. 1984 Wczesnołużyckie groby z konstrukcjami drewnianymi,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.1989 Groby z młodszego okresu epoki brązu na cmentarzysku

w Kietrzu, Kraków.

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

303

1996 Wczesnołużyckie cmentarzysko w Kietrzu (część III), Kraków.

Górski J., Grabowska B., Izdebska E., Konieczny B., Wilczyński J., Wojenka M.

2006 Wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych przeprowadzonych w obrębie stanowisk 8-11, 24 i 26 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. małopolskie w latach 2003-2004, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne, Raport 2003-2004 2, Warszawa, 555-584.

Gratuze B. 2009 Les premiers verres au natron retrouvés en Europe oc-

cidentale: composition chimique et chrono-typologie, (w:) red. K. Janssens, P. Degryse, P. Cosyns, J. Caen, L. Van’t dack, Annales du 17e Congrès de l'Association Internationale pour Histoire du Verre, Annales of the 17th Congress of the International Association for the History of Glass, Antwerp, 8-14.

Gratuze B., Billaud Y.2003 La circulation des perles en verre dans le Bassin

Méditerranéen, de l’Âge du Bronze moyen jusqu’au Hallstatt, (w:) red. D. Foy, M.-D. Nenna, Échanges et commerce du verre dans le monde antique. Actes du colloque de l’Association Française pour l’Archéologie du Verre Aix-en-Provence et Marseille 7-9 juin 2001, Monographies instrumentum 24, Montagnac, 11-15.

Gratuze B., Ramseyer D.2003 Perle en verre, (w:) red. D. Baudais, V. Piuz, Prez-vers-

-Siviriez «La Montaneire». Un habitat de l'âge du Bron-ze dans la Glâne, Archéologie Fribourgeoise/Freibur-ger Archäologie 18, Fribourg, 218-220.

Hänsel A.2003 Goldschmuck der Spätbronzezeit – Zu einer Neuerwer-

bung des Berliner Museums für Vor- und Frühgeschich-te, Acta Praehistorica et Archaeologica 35, 157-175.

Hartmann G., Kappel I., Grote K., Arndt B.1997 Chemistry and Technology of Prehistoric Glass from

Lower Saxony and Hesse, Journal of Archaeological Science 24/6, 547-559.

Henderson J.1985 The raw materials of early glass production, Oxford

Journal of Archaeology 4/3, 267-291. 1988 Glass production and Bronze Age Europe, Antiquity 62,

435-451.1989 The scientifi c analysis of ancient glass and its archaeo-

logical interpretation, (w:) red. J. Henderson, Scientifi c analysis in archaeology and its interpretation, Oxford, 30-62.

2000 The science and archaeology of materials, London--New York.

2013 Ancient glass: an interdisciplinary exploration, New York.Jackson C.M., Nicholson P.T.

2010 The provenance of some glass ingots from the Ulubu-run shipwreck, Journal of Archaeological Science 37, 295-301.

Karwowski M. 2004 Latènezeitliche Glasschieber aus Niederösterreich,

Acta Archaeologica Carpathica 39, 123-133.Mass J. L., Wypyski M. T., Stone R. E.

2002 Malkata and Lisht glassmaking technologies: towards a specifi c link between second millennium BC metal-lurgists and glassmakers, Archaeometry 44/1, 67-82.

Mazurowski R. F.1983 Bursztyn w epoce kamienia na ziemiach polskich, Ma-

teriały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 5, 7-134.Nikita K., Henderson J.

2006 Glass analyses from Mycenaean Thebes and Elateia: compositional evidence for a Mycenaean glass industry, Journal of Glass Studies 48, 71-120.

Nowotny W.1959 Podstawy technologii szkła, część I, Warszawa.

Pawliński M.1986 Krzanowice, woj. Katowice, Silesia Antiqua 28, 199-200.

Pulak, C. 2008 The Uluburun shipwreck and Late Bronze Age trade,

(w:) red. J. Aruz, K. Benzel, J.M. Evans, Beyond Baby-lon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millen-nium BC, New York, 288–385.

Purowski T.2007a Evidence of winding technique on glass beads discove-

red at the Lusatian culture stronghold in Wicina, site 1, Archaeologia Polona 45, 27–34.

2007b Przedmioty szklane odkryte na grodzie ludności kultury łużyckiej w Wicinie, stan. 1, Archeologia Środkowego Nadodrza 5, Zielona Góra, 75–172.

2008 Badania techniki wyrobu paciorków szklanych okresu halsztackiego metodami pe trografi cznymi, Archeologia Polski 53/1, 7–24.

2012a Paciorki szklane i bursztynowe z cmentarzyska kultury łużyckiej w Krakowie Bieżanowie, stan. 30, Warszawa, maszynopis w posiadaniu Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad.

2012b Technologia wyrobu przedmiotów szklanych z wczes-nej epoki żelaza odkrytych w międzyrzeczu Odry i Wisły, Warszawa, maszynopis przechowywany w Ar-chiwum i Pracowni Digitalizacji Danych Instytutu Ar-cheologii i Etnologii PAN w Warszawie.

2012c Wyroby szklane w kulturze łużyckiej w międzyrzeczu Noteci i środkowej Odry. Studium archeologiczno-tech-nologiczne, Warszawa.

TOMASZ PUROWSKI

304

2013 Wyroby ze szkła i „szklistego fajansu” odkryte na cmentarzysku kultur łużyckiej i regionalnej grupy krę-gu halsztackiego w Domasławiu, pow. wrocławski, Ar-cheologia Polski 58/1-2, 23-87.

Purowski T., Dzierżanowski P., Bulska E., Wagner B., Nowak A. 2012 A study of glass beads from the Hallstatt C-D from So-

uthwestern Poland: Implications for glass technology and provenance, Archaeometry 54/1, 144-166.

Puttkammer T.2007 Katalog zur Ausstellung, (w:) Bronzezeit. Die Lausitz

vor 3000 Jahren, Kamenz, 107-172.Shortland A. J., Eremin K.

2006 The analysis of second millennium glass from Egypt and Mesopotamia, Part 1: New WDS analyses, Archae-ometry 48/4, 581-603.

Stahl C.2006 Mitteleuropäische Bernsteinfunde von der Frühbronze-

bis zur Frühlatènezeit: Ihre Verbreitung, Formgebung, Zeitstellung und Herkunft, Dettelbach.

Stawiarska T.1974 Paciorki szklane z okresu wpływów rzymskich wystę-

pujące w kulturze zachodniobałtyjskiej, Archeologia Polski 19/1, 177-233.

1985 Paciorki szklane z obszaru Polski północnej w okresie wpły-wów rzymskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.

Ščapova J. L.1990 Comments on chemical technology, (w:) red. T. Mali-

nowski, Research on glass of the Lusatian and Pomera-nian cultures in Poland, Archeologia interregionalis 12, Słupsk, 87-106.

Towle A. C. 2002 A scientifi c and archaeological investigation of pre-

historic glasses from Italy, http://etheses.nottingham.ac.uk/1741/1/269710_Andy_Towle.pdf.

Towle A., Henderson J., Bellintani P., Gambacurta G. 2001 Frattesina and Adria: report of scientifi c analyses of ear-

ly glass from the Veneto, Padusa 37 (n.s.), 7-68.Turner W. E. S.

1956 Studies of ancient glasses and glassmaking processes. Part III. The chronology of the glassmaking constitu-ents, Journal of the Society of Glass Technology 40, 39T-52T.

Venclová N.1990 Prehistoric glass in Bohemia, Praha.

Venclová N., Hulínský V., Henderson J., Chenery S., Šulová L., Hložek J.

2011 Late Bronze Age mixed-alkali glasses from Bohemia, Archeologické rozhledy 53, 559-585.

TOMASZ PUROWSKI

An amber spacer bead and glass beads discovered at Lusatian culture features in Targowisko, the Wieliczka district

Summary

The team excavating a Lusatian culture cemetery in Targowisko, the Wieliczka district, has uncovered two cremation graves and one settlement pit with amber and/or glass products. Grave 292, dated to the Bronze Age III (= BrD-HaA1), yielded 28 glass pieces of approx. 18 beads (fi g. 1); Grave 697, from the 4th period of the Bronze Age (=HaA2-HaB1), contained a necklace consisting of an amber spacer bead, approx. 380 glass beads and a twisted gold wire (fi g. 2–4). One glass bead was found in Settlement Pit 1469 (fi g. 5), dated to the second half of the 3rd

or the fi rst half of the 4th period of the Bronze Age (=HaA1-HaA2).

Necklace amber spacer beads with a straight per-foration have been documented quite often for the Early Bronze Age, particularly in southern France, southern Germany, Czech Republic or Greece, but only sporadically for the Urnfi eld culture period. The spacer bead from Targowisko is the only Bronze Age item of that kind found in Poland. Its closest analogies come from the area on the Thaya river (a tributary to the Morava) and are dated to the 10th–9th centuries BC (Hänsel 2003).

All the beads from Targowisko are made of dis-tinctly transparent glass of a turquoise colour, with no ornamentation (fi g. 1–5). They differ slightly in their dimensions and form. The beads from Grave 697 (fi g. 2–4) are of small or medium size, usually with the maximum diameter of approx. 0.45 cm, less often of approx. 0.40 cm or 0.50 cm, exceptionally of approx. 0.60 cm, and with the diameter of the perfo-ration of approx. 0.25–0.30 cm. Their bodies tend to be ring-shaped (275 items); less often, they resemble a segment of the centre part of a sphere (107 items) or, sporadically, a cone with its vertex truncated and its middle narrowed (1 item). In sum, 383 bodies have been identifi ed, fi ve preserved only fragmentarily, some of them, however, being joined to each other. In three cases, two items are joined back-to-back (fi g. 3:9, 10); in one case, two items are connected by their ends (fi g. 3:11); in one case, three items are connected

Bursztynowy rozdzielacz i szklane paciorki odkryte w obiektach kultury łużyckiej w Targowisku, pow. wielicki

305

by their backs (fi g. 3:12). If those items are consid-ered as multisegment, the number of the beads found in Grave 697 is 377; if they are considered as joined to each other by accident, their number is 383.

The items from Grave 292 (fi g. 1), now crumbled and deformed to a great extent, were bigger than the items from Grave 697 and probably similar to the large bead, 1.2 cm in diameter, shaped like a segment of the centre part of a sphere, recovered from Settle-ment Pit 1469 (fi g. 5).

Beads made of distinctly transparent turquoise glass, mostly ring-shaped or resembling a segment of the centre part of a sphere, were imported to Poland, primarily to Silesia or the adjacent areas, in the 3rd and 4th periods, or exceptionally the 2nd period, of the Bronze Age; well-preserved small items found in Poland, such as those from Grave 697 in Targo-wisko, have mainly been dated to the 4th period of the Bronze Age. Such beads, with their glass now usually corroded to a considerable degree, have also been documented for as late as the Hallstatt period.

The glass beads from Targowisko were produced with the winding technique. Unsubmerged ends of the glass thread have been recorded in 363 items from Grave 697, i.e. in 95% of the cases (e.g. Fig 3:1, 6, 7). Additionally, the ends were torn off (fi g. 3:1) or pushed into the bodies of the beads, leaving horn-shaped marks (fi g. 3:3–5), to conceal the traces of production.

Three glass beads have been examined physico-chemically with the EPMA technique (table 1). In each examined item, the glass is distinctly trans-parent and of a turquoise colour (fi g. 6). Two items from Grave 697 (samples 86 and 87) are small with well-preserved glass, while the large item from Set-tlement Pit 1469 (sample 108) has a much corroded outer glass surface.

Due to its content of magnesium oxide and potas-sium oxide (fi g. 7), the glass of samples 86 and 87 has been classifi ed as Low Magnesium, High Potassium Glass (LMHK), while sample 108 has been identifi ed as High Magnesium Glass (HMG).

The HMG glass is homogeneous (fi g. 8). It con-tains only a small inclusion of copper oxide (CuO) and crystals consisting mainly of compounds of silica, calcium and sodium which most likely resulted from the process of devitrifi cation. The LMHK glass con-tains unmelted grains of silica and gas bubbles; there are also isolated inclusions of tin compounds (fi g. 10).

The LMHK glass from Targowisko differs from the HMG glass in its higher content of SiO2, K2O,

Al2O3, CuO and SnO2, and its lower content of Na2O, CaO and MgO (fi g. 7, 9, 11). The LMHK glass is made of a two-component batch: 1. sand; 2. alka-li material, while the HMG glass is a product of a two-component or three-component batch: 1. sand with a lot of calcium compounds, little iron and al-uminium; 2. plant ash, or 1. raw material of silica, i.e. quartz pebbles; or, alternatively, sand purifi ed not only from detrimental pollutants, e.g. iron com-pounds, but also from shell fragments, which are a source of calcium; 2. plant ash; 3. calcium raw mate-rial, added separately. All those items were coloured with copper compounds; in the LMHK glass, scrap bronze may have been used.

HMG glass was typical of workshops in Egypt, Mesopotamia, Mycenaean Greece, Anatolia, south-western Iran and central Asia. In western and central Europe, it has been documented at sites from the Bronze Age and the Hallstatt period; in eastern Europe, the glass has been recovered from sites dated to as late as the 4th–3rd centuries BC. In ca. the 9th or 8th centuries BC, that type of glass started to be replaced with Low Magnesium Glass (LMG). LMHK glass is known from Bronze Age sites located mainly in northern Italy, but also in Ireland, England, France, Germany, Switzerland, Greece and Czech Republic.

Research on the forms of beads and the technol-ogy of glass melting suggests that the ornaments from Targowisko were brought from the Po Plain to Malopolska in the 4th period of the Bronze Age. The spacer bead, presumably made of amber imported from the north, and the small glass beads, made of LMHK glass melted locally, were probably produced in the Po Plain, then linked with one another to form the ornate necklace. An equally impressive ornament, consisting of over 350 glass beads, 34 amber beads and 4 twisted wires, has been found at a Lusatian cul-ture cemetery near Targowisko in Krakow Bieżanów. Neither necklace has any analogies in Poland. Those pieces of jewellery were no doubt deposited in the graves of people who had played an important role in their communities.

It is more diffi cult to trace the trade route of the beads made of HMG glass melted in the eastern Mediterranean area. One possibility is that the beads: the item from Settlement Pit 1469 and, probably, the items from Grave 292, were imported to Malopolska through the agency of the Italian population.

Translated by A. Skucińska