Amber during Late Bronze Age and Iron Age in Albania

QENDRA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKEINSTITUTI I ARKEOLOGJISË

TIRANË

ILIRIAREVISTË ARKEOLOGJIKE

Nr. XXXVI (2012)

TIRANË 2013

RedaksiaLuan PËRZHITA (Kryeredaktor)Gëzim HOXHA (Sekretar i redaksisë)Shpresa GJONGECAJIlir GJIPALISaimir SHPUZA

Redaktor teknikElio HOBDARI

Redaktor gjuhësorAdelina ÇERPJA

Redaktor për gjuhën anglezeNevila MOLLA

ILIRIAREVISTË ARKEOLOGJIKE© INSTITUTI I ARKEOLOGJISË, 2013

ISSN 1727-2548

ILIRIA NR. XXXVI

Rovena KURTI

QELIBARI GJATË PERIUDHËS SË BRONZIT TË VONË DHETË HEKURIT NË SHQIPËRI

Prania e qelibarit gjatë periudhës së Bronzit dhe të Hekurit në territorin e Shqipërisënuk ka qenë objekt i një studimi sistematik. E njëjta mund të thuhet dhe për materialetë tjera të importit, si qelqi apo gurët gjysmë të çmuar, të përdorur në formën e rruazavesi elemente përbërëse të gjerdanëve të qafës. Në këtë punim synohet të analizohetqarkullimi i qelibarit përgjatë protohistorisë brenda kufijve të sotëm të Shqipërisë, dukendjekur një rend kronologjik nga periudha e Bronzit të vonë, kur ai shfaqet për herë tëparë, deri në shekullin V para Kr. Duke konsideruar vlerën që mbart në vetvete kymaterial importi, si dhe kontekstin mortor ku është gjetur, synohet të arrihet gjithashtunë disa vlerësime të karakterit social dhe kulturor.

Në botimet e ndryshme mbi varrezat tumulare të gërmuara në Shqipëri, rruazatprej qelibari janë të prezantuara në katalogët e varreve përkatëse, ndërkohë që analizae tyre ka pasur një karakter të përgjithshëm si në aspektin tipologjik-kronologjik, edheatë kulturor1. Bodinaku e konsideron qelibarin si materialin e parë të përdorur për këtëkategori stolie, të shfaqur në varrezat tumulare në Bronzin e vonë. Po ashtu, Aliupërmend shfaqjen e parë të qelibarit në zonën e Kolonjës në shekujt XIII-XII para Kr.,përdorimi i të cilit, sipas autorit, do të vazhdojë pa ndërprerje gjatë gjithë periudhës sëHekurit. Bep Jubani është i pari autor shqiptar i cili po në terma të përgjithshëm bënnjë analizë të shkurtër mbi rrugët e përhapjes së qelibarit gjatë periudhës së Hekurit tëzhvilluar në Shqipërinë Veriore. Autori sugjeron dhe një rrugë të futjes së qelibarit nëVeri të vendit përmes Ballkanit qendror, duke filluar nga bregu i Dalmacisë në Rrafshine Dukagjinit, dhe më pas në Kukës, në luginën e Matit dhe në Shkodër2.

Një interes i veçantë i është kushtuar pranisë së qelibarit në territorin e Shqipërisë

1 PRENDI 1974, f. 112; JUBANI 1969, f. 40, 42; BODINAKU 1982, f. 69, 83-84; ANDREA 1985, f. 91; ALIU

2004, f. 126-127; Idem. 2012, f. 218.2 JUBANI 1995, f. 369.

74 Qelibari gjatë periudhës së Bronzit dhe Hekurit në Shqipëri

3HAMMOND 1967, f. 331; HARDING 1972.4 LO SCHIAVO – BIETTI-SESTIERI 1974, f. 253.5 Greqi: HUGHES-BROCK 2011; Idem. 1985; 1993; 1998; 1999; 2003; 2005; HARDING – HUGHES-BROCK, 1974.Itali: NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 56-58; Idem., 1996; 2006 (et.al).Ballkan: PALAVESTRA – KRSTIČ 2006; PALAVESTRA 1997; Idem., 1987-1988; TODD 1998.6 NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 56-58; BOUZEK 1993, f. 141; Idem., 2005; PALAVESTRA – KRSTIÈ 2006,f. 21-29.7 GASLAINE 2010, f. 189, 202; HEYMANS – WIJNGAARDEN 2011, f. 131-132.8 BECK 1985, f. 191-199; Idem., 1998; BECK – LIU 1974; NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 57; PALAVESTRA

2007, f. 350; HARDING – HUGHES-BROCK 1974, f. 145; CZEBRESZUK 2007.9 GRIMALDI 1996, f. 12.10 PALAVESTRA 2007, f. 349-356.

dhe nga disa autorë të huaj. Duke e trajtuar në një kontekst më të gjerë të marrëdhënievemidis Egjeut dhe Adriatikut Verior apo Europës Qendrore gjatë Bronzit të vonë,Hammond dhe Harding theksojnë rolin që zinte bregu perëndimor i Shqipërisë në rrugëte kalimit të një sërë elementesh të prodhimit metalurgjik nga Europa Qendrore drejtEgjeut, duke theksuar dhe praninë e qelibarit në luginën e Matit dhe tumën 1 të Barçit3.Po ashtu, prania e qelibarit në luginën e Matit përmendet nga Fulvia Lo Schiavo si njëndër treguesit e kontakteve të vendosura përgjatë bregdetit lindor të Adriatikut nëfundin e Bronzit dhe fillimin e periudhës së Hekurit 4.

Ndërkohë që studimet mbi qelibarin në territorin e Shqipërisë kanë mbetur tëkufizuara, një sërë punimesh i janë referuar qarkullimit të tij në kulturat protohistoriketë dy brigjeve të Adriatikut, Ballkanit Qendror dhe Egjeut5. Origjina e largët eklasifikonte qelibarin si një material “ekzotik”, i cili bashkë me vlerat estetike, por dhemagjike-religjioze që i qenë bashkangjitur, i jepte atij një vlerë ekonomike si objektshkëmbimi. Rrjedhimisht, studimi i tij do të ofronte një informacion të pasur jo vetëm tëkarakterit social, por dhe mbi marrëdhëniet ndërkulturore dhe rrugët e komunikimit qëdo të lidhnin Europën Veriore me Mesdheun. Krahas përdorimit të tij si element istolisjes, vlerësimi i qelibarit si material me veti magjike dhe kuruese përmendet dhenga një sërë autorësh antikë6. Kjo mund të ketë qenë dhe një nga arsyet e gjetjes së tijnë shumë tempuj kryesisht në Greqi, por dhe në Itali, në gjysmën e parë të mijëvjeçarittë parë para Kr.7

Paralelisht, analizat shkencore të përbërjes dhe origjinës së materialit kanë filluarqë në fundin e shekullit XIX dhe kanë evoluar deri te metoda më e përdorur sot, ajo espektroskopisë me rreze infra të kuqe (infra-red spectroscopy)8. Ndonëse burimetë qelibarit ka në vende të ndryshme të botës9, pjesa më e madhe e materialit të gjeturnë kontekste arkeologjike nga Europa, Ballkani apo gjithë Mesdheu, ka rezultuar tëjetë e llojit succinite, me origjinë nga brigjet e Baltikut, i formuar 60 deri në 30 milionëvjet më parë në shtresa të hershme gjeologjike10. Burime të tjera, shumë më pak të

75Rovena KURTI

eksploruara në prehistori, ekzistonin në vende si Rumania, Sicilia etj.11 Ndonëse nëfazën aktuale të kërkimit ende nuk janë kryer analiza për përcaktimin e origjinës tëmaterialit nga Shqipëria, është shumë e pritshme që ashtu si dhe në vendgjetjet e tjeranga Ballkani dhe Mesdheu, ai të jetë i llojit succinite, pra me origjinë nga Baltiku.Gjithsesi, kryerja e analizave mbetet një detyrë për të ardhmen.

Qelibari gjatë periudhës së Bronzit të vonëBazuar në të dhënat që disponojmë deri më sot, në aspektin kronologjik, gjetjet më të

hershme të qelibarit në territorin e Shqipërisë lidhen me periudhën e Bronzit të vonë,duke filluar nga shekulli XIV para Kr., ose në terma të kronologjisë Egjeane nga Heladikui vonë IIIA2. Përgjatë Bronzit të vonë, deri në fazën e fillimit të periudhës së Hekurit(shek. XIV-X), ndonëse në një numër të vogël prej gjithsej rreth 61 rruazash të gjenduranë kontekste varresh, vendgjetjet janë të shpërndara si në veri, dhe në jug të vendit: nëtumën e Shtogjit dhe të Perlatit në luginën e Matit; në tumën 16 të Çinamakut; në tumën7 të Pazhokut; në Kashar; në tumat e Rehovës dhe Luarasit në pllajën e Kolonjës, si dhenë pellgun e Korçës në të dy tumat e Barçit (Fig. 1-2). Përfshirja në këtë periudhë e dyrruazave nga një tumë e gërmuar në Kashar mbetet jo e sigurt për arsye të mungesës sëkontekstit të gjetjeve12, ndonëse nisur nga aspekte morfologjike të formës, ato ngjasojnëmë shumë me rruazat e periudhës së Bronzit të vonë.

Tipat kryesore të rruazave në këtë periudhë janë si më poshtë:1) Rruaza të sheshta në formë disku, me profil bikonik lehtas të rrumbullakosur, të

shpuara vertikalisht në qendër. Përmasat variojnë nga 1,4 (diam.) x 0,5 cm (trash.), në1,8 (diam.) x 0,7 cm (trash.), Tab. I: 1; Tab. IV: 1-2 (Barç, tuma 2/varri 2: 2 rruaza);

2) rruaza të sheshta të shpuara në qendër, me trashësi që ndryshon nga njëra anënë tjetrën, me profilin e drejtë ose lehtas të harkuar. Ato më të rregullta i kanë të dyjafaqet e sheshta, ndërsa të tjerat faqen e poshtme të sheshtë dhe të sipërmen të çrregullt.Diametri varion nga 1,4 cm në 3,5 cm, Tab. I: 2-6; Tab. IV: 3-6 (Rehovë, varri 201: 2+rruaza; Rehovë, varri 186: 1 rruazë13; Barç, tuma 2/varri 2: gjithsej 4 rruaza; Barç,tuma 1/varri 47: 1 rruazë; Kashar: 1 rruazë);

3) rruaza bikonike të zgjatuara ose bikonike në elispsoidale, me prerje tërthoreovale, të shpuara përgjatë aksit qendror. Përmasat variojnë nga 1,3 (gjat.) x 0.9 cm(trash.), në 2,1 (gjat.) x 1,3 cm (trash.), Tab. I: 7-8, Tab. IV: 7-9 (Barç, tuma 2/varri 2:3 copë; Perlat, tuma 2/varri 3: 1 copë);

11 NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 56-57; CULTRARO 2007; BOUZEK 1985, f. 55.12 Sipas konstatimit personal të autorit të gërmimit Frano Prendi, në fshatin Kashar të rrethit tëTiranës, gjatë viteve 1950 është gërmuar një tumë shumë e dëmtuar në bashkëpunim me njëekip polak. Disa objekte nga kjo tumë gjenden në fondet e Institutit Arkeologjik në Tiranë.13 ALIU 2012, Tab. XV: 196, Tab. XVII: 211.

76

Fig. 1: Vendgjetjet e qelibarit gjatë periudhës së Bronzit të vonë.

Qelibari gjatë periudhës së Bronzit dhe Hekurit në Shqipëri

77Rovena KURTI

4) rruazë e tipit Allumiere, në formë cilindrike, me prerje tërthore trekëndore,zbukuruar me kanelyra transversale në gjithë gjatësinë. Përmasat: 5,2 cm (gjat.) x 1cm (trash.), Tab. I: 9; (Tuma e Perlatit);

5) pjesa më e madhe e rruazave të hasura në të gjitha vendgjetjet e lartpërmendurajanë amorfe, të shpuara në aksin qendror, Tab. I: 10-17.

Në një shikim të përgjithshëm të tipave të rruazave, pothuajse të njëjtat forma tëthjeshta gjeometrike, si ato në formë disku ose globulare të shtypur, dhe bikonike,qarkullojnë gjatë Bronzit të vonë në Ballkanin Perëndimor dhe Qendror, në Greqi, apodhe përgjatë brigjeve veriore të Adriatikut14. Rruazat në formë disku, me profil bikonikose me trashësi që ndryshon nga njëra anë tek tjetra janë karakteristike për Bronzin eVonë në Europë15, dhe po ashtu në vendin tonë ato i ndeshim nga shekulli XIII deri nëshekullin XI, respektivisht në tumat e Rehovës dhe të Barçit.

Format e punuara më me kujdes dhe me elemente morfologjike më të qarta shfaqennë vendin tonë në fazën fundore të periudhës së Bronzit dhe në kufijtë e fillimit tëperiudhës së Hekurit, si për shembull ato në formë disku të rregullt apo bikonike nga

Fig. 2: Kontekstet e varreve me rruaza qelibari të Bronzit të vonë.

14 PALAVESTRA 1997, f. 17, Plate 1; HARDING – HUGHES-BROCK 1974, f. 154-156, fig. 4-6; NEGRONI

CATACCHIO 1971; FORENBAHER 1995, f. 275-278.15 PALAVESTRA 1997, f. 35.


16 NEGRONI CATACCHIO 2006 (et.al.) 1464; BOUZEK 1998, f. 383; CULTRARO 2006.17 NEGRONI CATACCHIO 2006 (et.al.), Fig. 7.18 BOUZEK 1993, f. 143, Fig. 2; Idem. 2001, 383; CULTRARO 2006, f. 1542.19 PALAVESTRA 1997, f. 34.20 HARDING – HUGHES-BROCK 1974, f. 145-172; NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 56.21 PALAVESTRA - KRSTIČ 2006, f. 43.22 KILIAN-DIRLMEIER 1993, f. 49-56; BODINAKU 1995, f. 263; KILIAN-DIRLMEIER 1985, f. 258.23 HARDING 1972.

tuma 2 e Barçit (Tipi 1, 3-4). Dallohet në këtë fazë dhe rruaza e tipit “Allumiere” ngatuma e Perlatit në Mat, një nga dy tipat më karakteristikë dhe me përhapje të gjerëgjatë dy shekujve të fundit të mijëvjeçarit të dytë para Kr., ku kryesojnë të dyja brigjete Adriatikut Verior16. Ajo ka një shpërndarje më të kufizuar drejt Jugut, me vetëm pakraste në Greqi17. Ndonëse në disa harta të shpërndarjes së tipit tjetër, i ashtuquajtur“Tyrini”, me formë cilindrike ose lehtas bikonike dhe një kurriz të theksuar në qendër,shohim të piketuar dhe luginën e Matit18, deri më sot nuk e njohim në literaturënekzistuese praninë e tij në territorin e Shqipërisë. Më tepër tipit i afrohet një rruazë nëformë bikonike nga tuma 2 e Barçit (Tab. III: 8), por asaj i mungon kurrizi i theksuar,një element ky i rëndësishëm në morfologjinë e tipit.

Shfaqja e qelibarit në territorin e Shqipërisë gjatë mijëvjeçarit të dytë lidhet thuajseme të njëjtën kohë të shfaqjes së tij në vendet e tjera të Ballkanit apo në të dyja brigjet eAdriatikut19. Data më e hershme lidhet me fillimin e shekullit XVI para Kr., kur qelibarishfaqet në Greqi, në varret e ‘dysta’ të Mikenës20. Afërsisht gjatë të njëjtit shekull rruazate qelibarit hasen edhe në Ballkanin perëndimor dhe bregdetin Dalmat. Këtu, breguverilindor i Adriatikut dhe pjesa e tij e brendshme (Istria, pjesa veriore e Dalmacise dheLika) ishin zonat kryesore të përqendrimit të qelibarit. Një tjetër zonë e dallueshme ështëBallkani Qendror, përgjatë rrjedhës së lumenjve Drina, Zapadna-Morava dhe Ibar21.

Në kufijtë e shekujve XIV-XII para Kr. datohen në vendin tonë varret me rruazaqelibari si në tumat e Rehovës dhe Luarasit, tuma 16 e Çinamakut, si dhe tuma eShtogjit në Mat, të cilët shoqërohen me objekte metalike mirë të datuara. Një elementtë sigurt kronologjik ofron shpata e tipit Egjean nga tuma e Shtogjit, e datuar nëHeladikun e vonë (LHIIIA) ose në shekullin XIV para Kr. (1430-1300)22. Në sasithuajse të njëjtë prania e tij haset deri në fundin e periudhës së Bronzit apo në fazën ekalimit për në periudhën e Hekurit gjatë shekujve XI-X para Kr.

Nëse disa autorë të huaj e kanë parë territorin e Shqipërisë si një pikë kalimi tëqelibarit nga Veriu i Adriatikut në Greqi gjatë Bronzit të vonë, ashtu si dhe një sërëobjektesh metalike me origjinë veriore23, në anën tjetër numri i gjetjeve të qelibarit ngaShqipëria për këtë periudhë është shumë i vogël, nga të cilat vetëm 32 u përkasinshekujve XIV-XII para Kr. Vendgjetjet e qelibarit në Europë kishin tërhequr vëmendjene shumë autorëve drejt piketimit në hartë të rrugëve natyrore, por dhe kulturore të

79Rovena KURTI

kalimit të tij nga Baltiku drejt Europës Qendrore dhe Mesdheut24. Ndërkohë, numrigjithnjë e më i lartë i këtyre vendgjetjeve do të drejtonte disa autorë drejt rivlerësimit tëtermit “rrugë” të kalimit të materialit, duke e parë qarkullimin e tij në kontekstin e njërrjeti kompleks marrëdhëniesh, të cilat ndërpriten e ndryshojnë drejtimin për arsye tëndryshme ekonomike dhe kulturore25. Siç thekson dhe Hughes-Brock: “Qelibari ashtusi objektet e tjera do të ishte një ndër mjetet e shkëmbimit, me shpërndarje të gjerëmidis grupeve të ndryshme në gjithë Europën që nga Neoliti, dhe duke luajtur një rol tëcaktuar në proceset ekonomike dhe sociale, ashtu si dhe armët apo stolitë”26.

Periudha e fundit e Bronzit në Mesdheun Lindor karakterizohet nga shkëmbimeintensive ndërrajonale në distanca të largëta të lëndëve të para dhe një variacionielementesh të kulturës materiale27. Në këtë kontekst duhet ta shohim dhe qarkullimin eqelibarit në territorin e sotëm të Shqipërisë në Bronzin e vonë, periudhë gjatë së cilësështë vështirë të vësh një vijë ndarëse të ndikimeve veriore apo jugore, të reflektuara nëkategori të ndryshme të kulturës materiale, përfshirë dhe kontekstet e varreve me rruazaqelibari. Kështu, krahas shpatës me origjinë Egjeane nga varri 9 i tumës 2 të Shtogjitkemi dhe një majë heshte me origjinë veriore. Në varret e Bronzit të vonë të tumës sëRehovës, krahas gjilpërave me qafë të fryrë të tejshpuar me origjinë veriore, gjendendhe rruaza prej guri gjysmë të çmuar siç është kornalina, e cila haset dendur në varretmikenase. Ashtu si në Rehovë, rruazat e kornalinës janë gjetur në sasi të konsiderueshmenë varre të Bronzit të vonë në tumën e Luarasit, dhe në sasi më të ulët në tumën 1 tëBarçit. Është shumë e mundshme që futja e tyre në Juglindje të Shqipërisë ka qenë sirezultat i kontakteve me qendrat mikenase ku rruazat e kornalinës gjenden me shumicë,të siguruara nga këta të fundit përmes tregtisë me lindjen28. Gjithashtu, kombinimi ikornalinës me qelibarin, dy materiale me ngjyra të ngjashme, është karakteristikë eqendrave mikenase, por dhe jashtë Egjeut, në qendra me influencë të lartë mikenase29.Një tjetër element me influencë jugore në këto varre janë dhe spiralet e floririt apo paftaprej të njëjtit material në tumën e Rehovës, të konsideruara gjithashtu me origjinë ngabota mikenase30. Në fazën fundore të Bronzit dhe fillimin e Hekurit, varri 2 i tumës 2 tëBarçit përmban dy gjilpëra bronzi pa kokë me origjinë veriore, ndërkohë që në tumën 1rruazat e qelibarit shoqërohen me një amforisk importi Egjean të periudhës submikenase31.Edhe në territorin e Epirit gjatë Heladikut IIIB rruazat e qelibarit shoqërohen si me

24 DE NAVARO 1925, f. 481-507; NEGRONI CATACCHIO 1978, f. 659-696; BOUZEK 1993, f. 141-146.25 HUGHES-BROCK 2011, f. 108; PALAVESTRA 2007, f. 351.26 HUGHES-BROCK 2011, f. 108.27 GALANAKI (et.al.) 2007; HEYMANS – WIJNGAARDEN 2011, f. 124.28 LAFFINEUR 1999, f. 61-76; HUGHES-BROCK 2011, f. 100; HEYMANS – WIJNGAARDEN 2011, f. 128.29 HUGHES-BROCK 1993, f. 221; CINQUEPALMI (et.al.) 2006, f. 1618.30 ALIU 2012, f. 211.31 BEJKO 1994, f. 122.


32 HARDING – HUGHES-BROCK 1974, f. 150.33 HUGHES-BROCK 1985, f. 261; HARDING – HUGHES-BROCK 1974, f. 158; CULTRARO 2007, f. 381-383;PALAVESTRA 1997, f. 34-35.34 PALAVESTRA 1997, f. 35; Idem., 2007, f. 354.35 BOUZEK 1985, f. 58; GASLAIN 2010, f. 163; CULTRARO 2007, f. 386-388.36 HARDING – HUGHES-BROCK 1974, f. 149, 152-153; HUGHES-BROCK 1985, f. 261; HUGHES-BROCK

1999, f. 291; CZEBRESZUK 2007.37 BEJKO 2002.38 CULTRARO 2007, f. 390.39 BEJKO 1994, f. 124; Idem., 2002.40 JUBANI 1995, f. 363-369; LO SCHIAVO – BIETTI-SESTIERI 1974.41 TERžAN 2005; KORKUTI 1985, f. 93-109.42 JUBANI 1995, f. 363-369.

objekte të origjinës mikenase, ashtu dhe me maja heshte me origjinë veriore32.Numri mbizotërues i elementeve egjeanë në varret me qelibar sugjeron se në këtë

periudhë intensive shkëmbimesh veri-jug, ashtu si dhe në vende të tjera të Ballkanit dhe tëItalisë së Jugut33, apo dhe në rastin e Kosovës34, qarkullimi i qelibarit në vendin tonë gjatëBronzit të vonë, sidomos gjatë shekujve XIV-XII para Kr., ka qenë më shumë i lidhur mendikimin mikenas. Prania e lartë e qelibarit në qendrat mikenase dhe roli i tyre në kontrolline qarkullimit të qelibarit në Mesdhe përgjatë gjysmës së dytë të mijëvjeçarit të dytë ështëtrajtuar nga një sërë autorësh35. Shfaqja e qelibarit në territorin e Shqipërisë përkon meperiudhën kur në botën mikenase materiali fillon të ketë shpërndarje në një numër më tëmadh vendgjetjesh dhe duke nisur nga Heladikut IIIA ai fillon të gjendet përherë e mëtepër jashtë Peloponezit36. Në një kontekst më të gjerë, kjo periudhë përkon me rritjen einfluencës mikenase drejt zonave fqinje periferike, e cila dhe në vendin tonë gjatë HeladikutIIIB-IIIB2 pasqyrohet në elemente të ndryshme të kulturës materiale37.

Në fundin e mijëvjeçarit të dytë para Kr., rënia e qytetërimit mikenas do të ndikonte nëndryshimin e rrugëve të qarkullimit të qelibarit dhe si rrjedhojë në një ulje të konsiderueshmetë sasisë së tij në Mesdhe38. Nëse në juglindje të Shqipërisë vazhdon ndikimi dhe ruajtja ekontakteve me qendrat jugore, siç sugjerohet dhe nga qeramika e importit e periudhëssubmikenase në tumën 1 të Barçit39, në luginën e Matit shohim në këtë periudhë një portëtjetër komunikimi për futjen e qelibarit nga brigjet lindore të Adriatiku verior. Rruaza eqelibarit e tipit “Allumiere” në tumën e Perlatit, si dhe fibula e tipit “Golinjevo” nga e njëjtatumë, janë dëshmi të qarta të marrëdhënieve me bregdetin Dalmat40. Në këtë kontekstkontaktesh intensive detare përgjatë dhe midis dy brigjeve të Adriatikut në fund të periudhëssë Bronzit dhe fillimi të Hekurit41, shohim dhe shfaqjen e fibulës harkore në tumat e Patositdhe Dukatit në jugperëndim të vendit42, si shprehëse të marrëdhënieve të vendosura midisbregdetit tonë perëndimor dhe Italisë së Jugut. Mungesa e këtyre elementeve adriatikasenë brendësi të vendit, si për shembull në tumat e Shqipërisë juglindore, por dhe përqendrimimë i madh i rruazave të qelibarit në këto të fundit, nuk mbështet idenë e propozuar nga

81Rovena KURTI

Cultrardo të një rruge hipotetike “Egnatia” në kalimin e qelibarit nga perëndimi drejt lindjesnë fundin e mijëvjeçarit të dytë para Kr.43

Gjatë Bronzit të vonë qelibari ka qenë një material i rrallë dhe tregues statusi. Sidhe paraqitet në Fig. 2, thuajse të gjitha varret me rruaza qelibari kanë një takëm tëpasur mortor dhe shoqërohen me materiale të tjera importi, si qelqi, kornalina, si dheobjekte prej floriri, apo armë dhe enë, qofshin këto të fundit imitacione apo objekteimporti. Po ashtu, numri i vogël i rruazave të qelibarit në përgjithësi (çdo varr përmbannga 1 deri në 14 rruaza), por dhe në raport me ato të kornalinës në të njëjtat varre nëtumat e Luarasit dhe Rehovës, sugjeron se qelibari ishte një material i rrallë dhe përdorejnga persona me status të privilegjuar në komunitetet prehistorike të Bronzit të vonë.Në tumën e Rehovës kemi një raport të përgjithshëm prej rreth 10 rruazash qelibaridhe 453 prej kornaline për Bronzin e vonë44. Ashtu si në vendet e tjera rreth nesh,rruazat e qelibarit kanë qenë përdorur nga të dyja gjinitë, si femrat dhe meshkujt, portë lidhura më ngushtë me stolisjen femërore në formën e vargjeve, kombinuar nëshumicën e rasteve edhe me rruaza qelqi dhe guri.

Qelibari gjatë periudhës së HekuritAshtu si në periudhën e Bronzit, dhe në atë të Hekurit vendgjetje e vetme e qelibarit

janë kontekstet e varreve. Gjatë fazës së parë të Hekurit të hershëm, dhe kryesishtpërgjatë shekujve IX-VIII para Kr., haset një mungesë e qelibarit si në veri, dhe në jugtë vendit. Një situatë e ngjashme shihet dhe në Ballkan45, ndërkohë që në Greqi pasrënies së qytetërimit mikenas, qelibari dhe materialet e tjera të importit ndeshen mërrallë përgjatë periudhave protogjeometrike dhe gjeometrike46. Gjithashtu, edhe nëgadishullin Apenin, i cili do të përbëjë një zonë kyçe të tregtisë dhe të prodhimit tëobjekteve të qelibarit në Mesdhe përgjatë mijëvjeçarit të parë, vihet re një përqendrimmë i ulët në fillim të mijëvjeçarit krahasuar me shekujt në vijim47.

Një fazë e dytë e rëndësishme e qarkullimit të qelibarit në vendin tonë lidhet meHekurin e zhvilluar, duke filluar nga shekulli VII, dhe sidomos gjatë shekujve VI-V paraKr. Gjatë kësaj kohe ka një rritje si për sa i përket sasisë, me një numër prej rreth 5315+objektesh, por edhe të vendgjetjeve, ku dallohen tre zona kryesore: 1) Shqipëria Juglindore,ndonëse me një numër të ulët, në nekropolet e Kolonjës dhe të Pellgut të Korçës; 2)ndërsa përqendrimi më i lartë shihet në Shqipërinë Veriore, ku dallohet lugina e Matit; 3)dhe veçanërisht skaji verilindor, në zonën e bashkimit të Drinave (Fig. 3).

43 CULTRARO 2006, f. 1549.44 ALIU 2012, f. 218.45 PALAVESTRA – KRSTIČ 2006, f. 42.46 DUNBABIN 1962, f. 520-521; GASLAIN 2010, f. 177; HEYMANS – WIJNGAARDEN 2011, f. 131-132,134; BOUZEK 1998, f. 383-385.47 GASLAIN 2010, f. 20; PALAVESTRA – KRSTIČ 2006, f. 44; NEGRONI CATACCHIO 2011, f. 58.


Fig. 3. Vendgjetjet e qelibarit gjatë periudhës së Hekurit të zhvilluar.

83Rovena KURTI

Qelibari në këtë fazë është përdorur për tre kategori gjetjesh: I) rruaza; II) varësetë vogla ose amuleta; III) dhe shumë rrallë si element dekorativ i aplikuar në fibula.

I) Kategorisë së rruazave i përkasin dhe në këtë fazë pjesa më e madhe e objektevetë qelibarit ose rreth 99% e numrit të përgjithshëm, e përfaqësuar nga një tipologji mëe pasur ku dallohen tre grupe kryesore. Në grupin e parë përfshihen gjithë rruazatamorfe; në të dytin forma gjeometrike të ndryshme, ndërsa në grupin e tretë janëveçuar rruazat e zbukuruara me dekor i cili konsiston në incizim ose kanelyra.

1) Rruazat amorfe përbëjnë shumicën dhe ndeshen thuajse në të gjitha vendgjetjet.Pjesa më e madhe e tyre kanë faqëzime të çrregullta si dhe prerje tërthore të çrregullt,Tab. I: 18-22.

2) Grupi tjetër më i përfaqësuar formohet nga rruaza të formave të ndryshmegjeometrike:

a) forma globulare kryeson në grupin e formave gjeometrike, më pak janë sferike tëplota, ndërsa shumica kanë formë sferike të shtypur me diametër që varion nga 0,5 cm derinë 1,1 cm, të shpuara vertikalisht në qendër, Tab. I: 23-28, Tab. IV: 42-43. Ato i ndeshim nëShtogj/tuma 1; Rrethe-Bazje/tuma 148; Urakë/tuma 1; Perlat/tuma 2; Klos/tuma 149; Burrel/tuma 3; Kënetë/tuma 1, 2 dhe 5; Çinamak/tuma 1-2, 5 dhe në tumën e Rehovës.

Format e mëposhtme, b-e, janë më të pakta në numër, me nga 5 deri në 20 rruazapër çdo formë:

b) rruaza në trajtë disku të hollë, shumica rrethore ose të faqëzuara, 3 ose 4 këndore,të përmasave të vogla, 0,5 (diam.) x 0,2 cm (trash.), Tab. II: 29-40, Tab. IV: 10-12(Shtogj/tuma 1; Klos/tuma 1; Rrethe-Bazje/tuma 1; Urakë/tuma 1; Perlat/tuma 2;Kënetë/tuma 1, 2 dhe 4; Krumë/tuma 1, 5 dhe Çinamak/tuma 1-3 dhe 5);

c) unazore të vogla me diametër që varion nga 0,2 cm në 0,4 cm, the trashësia 0,2cm, Tab. II: 41-42, Tab. IV: 13-18 (Urakë/tuma 1; Perlat/tuma 2; Krumë/tuma 1;Çinamak/tuma 5; Rehovë);

d) në formë konike, bikonike e shkurtër ose e stërzgjatur, gjat. 0,8-1,8 cm, Tab. II:43-47, Tab. IV: 19-22 (Klos/tuma 1; Rrethe-Bazje/tuma 2; Kënetë/tuma 2, si dhe nëÇinamak/tuma 3, 5 dhe 9);

e) në formë cilindrike, me prerje rrethore, ovale ose dhe e faqëzuar, gjat: 0,5-2 cm,Tab. II: 48-54 (Klos/tuma 1; Rrethe-Bazje/tuma 1; Perlat/tuma 2; Kënetë/tuma 5;Krumë/tuma 1, 5, dhe Çinamak/tuma 1 dhe 16);

f) në aspektin sasior, në grupin e formave gjeometrike pas rruazave globulare vijojnëforma gjeometrike si trekëndore, trapezoidale, katërkëndore dhe rombike, Tab. II: 55-62,Tab. III: 63-73, Tab. IV: 23-31. Rruazat trekëndore dhe trapezoidale kanë gjatësi qëvarion nga 0,8 cm deri në 2,2 cm dhe trashësi nga 0,2 cm në 0,4 cm, disa janë petashuqe

48 ISLAMI 1982, f. 148, Pl. II: 26, 39.49 Ibid., f. 149, Pl. III: 6-7.


50 Ibid., f. 148, Pl. II: 12, 25.51 Ibid., f. 149, Pl. III: 6.

që dallohen për forma shumë të rregullta, ndërsa të tjerat kanë prerje tërthore katërkëndoreose të çrregullt, të shpuara të gjitha përgjatë aksit kryesor (Burrel/tuma 1; Rrethë-Bazje/tuma 1 dhe 250; Sanxhak/tuma 3; Shtogj/tuma 1; Klos/tuma 151; Çinamak/tuma 1, 3, 5, 8dhe 16; Myç-Has/tuma 3; Borovë). Rruazat rombike janë të shpuara përgjatë aksit mëtë gjatë, me prerje tërthore trekëndore ose katërkëndore, disa më të rregullta, ndërsa tëtjera me kënde te harkuara dhe brinjë paksa të çrregullta. Dimensionet variojnë nga 1,8(gjat.) x 0,3-0,8 cm (trash.), në 3,5 x 0,5 cm (Shtoj/tuma 4; Shtogj/tuma 1; Rrethë-Bazje/tuma 1, 2 dhe 7; Klos/tuma 1; Çinamak/tuma 1, 3 dhe 16; Krumë/tuma 6);

3) Zbukurimi me kanelyra ose incizim është aplikuar në një numër shumë të vogëlrruazash, 13 gjithsej:

a) me formë sferike ose sferike të shtypur, të zbukuruara me kanelyra vertikale,nga 8 deri në 12 kanelyra, të cilat i japin rruazës formën e rozetës. Gjithsej janë 8 copë,me diam. që varion midis 1,3 dhe 2,6 cm, ndërsa lartësia midis 0,9-1,5 cm, Tab. III: 74-77, Tab. IV: 34 (Kënetë/tuma 1 dhe Çinamak/tuma 1 dhe 16);

b) cilindrike ose tubulare, e zbukuruar me vija rrethore transversale të incizuara, epërfaqësuar vetëm nga 3 ekzemplarë nga i njëjti varr në tumën nr. 5 e Çinamakut, gjat.1,9 cm, Tab. III. 78, Tab. IV: 32;

c) një drejtkëndore (gjat. 2,8 cm) dhe një me formë të stërzgjatur të çrregullt (gjat.3,2 cm), zbukuruar të dyja me kanelyra gjatësore, Tab. III: 73, Tab. IV: 31, 33 (Çinamak/tuma 4 dhe 16);

II) Një numër i vogël gjetjesh janë të shpuara në njërin ekstrem duke u dhënë atyreformën e varëseve ose amuletave, gjithashtu pjesë përbërëse e gjerdanit. Ato kanë nëpërgjithësi madhësinë e rruazave, por dallohen dhe disa me përmasa më të mëdha:

1) varëse në formë bajameje, me prerje tërthore ovale, me një shpim që përshkonekstremin e gjerë, ndërsa ekstremi tjetër përfundon me majë, gjat. 2,5 cm, Tab. III: 81,Tab. IV: 36 (Shtogj/tuma 1: varri 1);

2) varëse në formë ovale dhe me prerje të tërthortë ovale, gjat. e ruajtur: 2,2 cm,Tab.III: 80; Tab. IV: 35 (Çinamak/tuma 5);

3) varëse ose rruazë në formën e shishes, 3 ekzemplarët i përkasin tumës nr. 5 tëÇinamakut, gjetur jashtë varreve, gjat. nga 1,6 në 2 cm, Tab. III: 79, Tab. IV: 37-39.Ato kanë një trup globular të zgjatur i cili në një rast i afrohet formës ovale, me faqene pasme lehtas të shtypur. Në pjesën e qafës ato ngushtohen dhe dallohen dy mënyratë trajtimit të qafës. Në një rast koka unazore e profiluar ndahet nga trupi nga incizimi thellë (Tab. IV: 37), ndërsa te dy të tjerat nga dy vija të incizuara të cilat në mesformojnë një kurriz të lehtë bikonik. Koka e profiluar e këtyre të fundit është e ndarë

85Rovena KURTI

përmes kanelyrave të shkurtra në katër pjesë (Tab. IV: 38-39). Përveç shpimit të tyrepërgjatë aksit qendror, rruaza më e plotë ka dhe një vrimë në qafë, por vetëm nënjërën anë, e cila lidhet me shpimin vertikal. Këto mënyra shpimi te një rruazë lidhenndoshta me funksionin e tyre dhe si rruaza, dhe si varëse apo amuleta;

4) varëse e tipit “wineskin”52, me formë gjysmë-elipsoidale, me faqen e pasme tësheshtë, ndërsa e sipërmja konvekse (Tab. III: 83). Skaji i sipërm veçohet nga trupigjysmëelipsoidal nga dy kanelyra horizontale midis të cilave formohet një kurriz i hollë,lehtas i ngritur në reliev. Koka ose skaji i sipërm zbukurohet me gdhendje dhe incizime,duke formuar disa fusha të vogla, prej gropëzimesh gjysmëelipsoidale dhe kurrizesh tëincizuara nga vija vertikale. Gjithsesi, është e vështirë të dallohet qartë dekori i fushave tëkokës për arsye të dëmtimit të kësaj pjese. Është e shpuar horizontalisht në skajin e sipërm,ndonëse kjo pjesë është e dëmtuar. Gjat. e ruajtur 2,9 cm (skaji i poshtëm mungon); gjer.2,9 -3,2 cm; trash. 0,7-1 cm. Këtij tipi në Shqipëri i përket vetëm një gjetje rasti nga Kruja;

5) varëse petashuqe në formë dardhe, gjat. 5,2 cm, Tab. III: 82 (Tuma e Rehovësjashtë varreve)53.

III) Përdorimi i qelibarit si element mbushës dhe dekorativ për fibula është i pranishëmnë një rast nga varri nr. 36 i tumës nr. 5 të Çinamakut, Tab. IV: 40. Fibula jo e plotë ipërket tipit me pllakë gjyslykore, e formuar prej një pllake kocke nga e cila ruhetvetëm një segment i qendrës, pas së cilës qëndron dhe një fragment i kapëses prejhekuri. Dy disqe të holla prej qelibari të gjetura në të njëjtin varr, me pjesën e sipërmelehtas të harkuar ose paksa konike dhe me diametër të njëjtë me të dyja gropëzimet eqendrës së disqeve prej kocke (diam. 1,1 cm), ndonëse jo të gjetura në pozicionin etyre origjinal, sugjerojnë përdorimin e tyre si element mbushës e dekorativ. Dy disqe tëngjashme, me diametër pak më të vogël (0,7 cm), janë gjetur në të njëjtën tumë jashtëvarreve (Tab. III: 84-85). Ndonëse ky tip fibule, i datuar nga mesi i shekullit VII-VIpara Kr., ka një përhapje të gjerë kryesisht në Peloponez deri në brigjet e Azisë sëVogël dhe Afrikës Veriore, si dhe Italinë e Jugut dhe më pak në Ballkan, rastet eruajtjes së disqeve prej qelibari janë më të rralla54. Në Shqipëri fibula me pllakë gjyslykorekocke ose fildishi vijnë nga varreza e Borovës të datuara këtu në mesin e shekullit VIpara Kr.55, ndërsa një numër më i madh i kapëseve të fibulave, prej hekuri apo bronzi,vijnë nga varre të periudhës së Hekurit si në Jug, dhe nëVeri të vendit56.

52 Termi i referohet një forme të caktuar ene e përdorur për ruajtjen dhe transportimin e verës, nëtrajtë thesi, e prodhuar prej lëkure kafshësh.53 ALIU 2012, f. 135-136, Tab. XLVI: 506.54 LO SCHIAVO 2010, f. 887-888; STOOP 1976, f. 148-149, tipi no. 17, Tav. LXX: 10; DUNBABIN 1962,f. 433-437; BLINKENBERG 1926, f. 262-271.55 ALIU 1994, f. 43.56 ALIU – BEJKO 2009, f. 78, tipi VI; ALIU 2012, f. 201, tab. XXIV, 311, f. 312; CEKA 1974, f. 143; LO

SCHIAVO – BIETTI-SESTIERI 1974, f. 253, fig. 17.3.


57 PALAVESTRA 1997, f. 35.58 PALAVESTRA – KRSTIČ 2006, f. 278.59 Ibid., f. 260-265.60 Ibid., f. 265.61 Ibid.

Numri i lartë i gjetjeve të qelibarit në Hekurin e zhvilluar përkon me një periudhëkulmore të qarkullimit të materialit në Mesdhe dhe në Ballkanin Perëndimor dhe atëQendror gjatë shekujve VI-V para Kr, ku ndeshim të gjitha tipat e sipërpërmendur57.Kështu, rruazat amorfe që përbëjnë dhe numrin më të lartë, përfaqësojnë një nga formatmë të thjeshta, ku në përgjithësi materiali bruto me faqëzimet natyrale të lëndës së parëkërkonte vetëm lëmim dhe shpim të aksit kryesor. Në aspektin sasior ato pasohen ngaforma të tjera të thjeshta gjeometrike ku kryesojnë rruazat globulare, sferike ose sferiketë shtypura, përgjithësisht me përmasa të vogla, të cilat po ashtu gjenden në sasi tëmëdha në Ballkan dhe Mesdhe në shekujt VII-V para Kr., ndërsa forma e tyre ka njështrije të gjerë kronologjike, nga periudha e Bronzit deri në periudha të vona historike58.

Forma të tjera gjeometrike, kryesisht ato rombike, trekëndore, katërkëndore osetrapezoidale, paraqesin më shumë interes në aspektin kronologjik, si forma të cilat ihasim dendur përgjatë shekujve VII-V para Kr. nga vendgjetje të ndryshme të Ballkanit,si në Atenica, Kompolje, Glasinac, Donja Dolina, Novi-Pazar, Trebenishte etj.59 Poashtu, një sërë varrezash të periudhës së Hekurit në Kosovë, si Banja e Pejës, Rugovë,Romajë, Karagaç60, kanë dhënë të njëjtat forma gjeometrike, të cilat si dhe në rastin eVeriut të Shqipërisë paraqesin në përgjithësi një përpunim më modest nga ana teknike,me forma jo perfekte, në përgjithësi me brinjë jo të rregullta dhe prerje të tërthortëjouniforme, si dhe një teknikë shpimi më të thjeshtë. Disi më komplekse për sa i përketteknikës së shpimit paraqitet rruaza drejtkëndore nga tuma 4 e Çinamakut, e cilapërveç shpimit përgjatë aksit kryesor, në qendër të njërës faqe ka një tjetër vrimë nëdrejtim pingul me të parën (Tab. III: 73, Tab. IV: 31). Një tjetër rruazë me formëtrekëndore nga tuma 8 e Çinamakut, krahas shpimit në aksin kryesor, ka disa vrima nëvijë të drejtë në mesin e njërës faqe. Ato paraqesin raste jo shumë të qarta të përdorimittë tyre, të cilat lidhen ndoshta me vargje më komplekse rruazash. Palavestra sugjeronvarjen në to të vargjeve të tjera prej rruazash61.

Një grup tjetër më të sofistikuar dhe që kërkon një investim më të madh në aspektinteknik të gdhendjes së materialit formojnë rruazat e zbukuruara me kanelyra ose incizim.Shumë të pakta në numër ato janë të përqendruara në skajin verilindor të vendit, nëzonën e bashkimit të Drinit të Bardhë dhe Drinit të Zi. Në një kuadër më të gjerë ato ihasim dendur në gjithë Ballkanin dhe në Mesdhe, kryesisht përgjatë shekujve VI-V paraKr. Përmendim këtu rruazat në formë sferike të shtypur me kanelyra vertikale ose nëformë rozete, një formë tipike e shekujve VI-V para Kr., si në Ballkan dhe në Italinë e

87Rovena KURTI

Jugut62. Në tumat e Çinamakut këtë formë e hasim gjatë Hekurit të zhvilluar jo vetëm nëmaterialin e qelibarit, por të aplikuar dhe në baltë dhe qelq. Gjithashtu, rruaza e zgjaturme kanelyra gjatësore (Tab. IV: 33) nga Çinamaku ka paralele të shumta në Ballkan63,ndërsa dallohen për punimin elegant rruazat tubulare me incizime transversale (Tab.III,78, Tab. IV: 32). Këto të fundit përfaqësojnë një tip të hasur dendur në Ballkanin Qendrordhe Perëndimor64, ndërsa dekori i afron më shumë me rruazat nga tuma e Pilatović nëSerbinë Perëndimore, datuar në shekullin VI para Kr65. Të njëjtin tip e ndeshim dhe nëbrigjet perëndimore të Adriatikut, në rajonin e Este66.

Varëset ose rruazat në formë shisheje kanë një përhapje të gjerë në Mesdhe, dhenë Ballkanin Qendror e Perëndimor67. Dy nga rastet tona ngjasojnë në mënyrë tëveçantë me një ekzemplar nga tuma e Romajës në Kosovë, dhe një tjetër nga Maqedoniatë datuara në shekullin VI para Kr.68

Varësja ose rruaza e tipit të ashtuquajtur “wineskin”, nga pikëpamja morfologjikeqëndron midis tipit “g” për sa i përket dekorit të kokës dhe “K” për sa i përket trajtimittë qafës në klasifikimin e bërë nga Palavestra. Ajo ka një përhapje më të ngushtë nëzonën e Ballkanit dhe kryesisht në atë qendror, si në Glasinac, Novi Pazar, Atenica,Rugova, Romaja, etj. dhe lidhet kronologjikisht me fundin e shekullit VI para Kr. dhefillimin e shekullit V para Kr69.

Po ashtu, varëse në formë bajameje ose konike janë të pranishme në BallkaninQendror, si në tumën Pilatović në Serbinë Perëndimore70 datuar në shekullin VI paraKr. Edhe për varësen në formë ovale paralele vijnë nga tuma e Iglarevos në Kosovëdatuar në të njëjtën periudhë71.

Të gjithë tipat e mësipërm bashkëjetojnë në shekujt VI-V para Kr. dhe në shumëraste gjenden të kombinuar në vargje. Kështu për shembull kemi raste ku format globularetë vogla ose në formë disku kombinohen në varg me ato katërkëndore më të mëdha, kukëto të fundit janë më të rralla dhe ndoshta kanë pasur një pozicion qendror në varg, si nërastin e varrit 23 nga tuma 1 e Rrethe-Bazjes. Në anën tjetër kemi dhe raste ku rruazate vogla globulare (Perlat 2/varri 8, 10; Urakë 1/varri 11) ose ato katërkëndore (Sanxhak3/varri 4; Shtogj 1/varri 16) formojnë vargje të veçanta (Tab. IV: 42-43).

62 Ibid., f. 244.63 Ibid., f. 244-253; PALAVESTRA 1997, f. 19, Plate II: 7, 9; 29, Plate VII a: 18; 31, Plate VIII a: 20.64 Ibid., 29, Plate VII a: 18; f.31, Plate VIII a: 20.65 PALAVESTRA – KRSTIČ 2006, f. 318.66 RAPOSSO 1998.67 PALAVESTRA 1997, f. 37.68 Ibid., 29, Plate VIIb: 16.69 PALAVESTRA – KRSTIČ 2006, f. 194-197.70 Ibid., f. 318.71 PALAVESTRA 1997, f. 17, Plate 1: 8-9.


72 JUBANI 1995, f. 535, 537.73 PALAVESTRA – KRSTIČ 2006, f. 46-47.74 Ibid., f. 48.75JUBANI 1985, f. 211-221; Idem., 1974, f. 197-199; BELA 1998, f. 217-222.76 VASIĆ 1977, f. 22-23.77 Ibid., f. 24.78 JUBANI 1995, f. 535.

Paralelet e ngushta në aspektin tipologjik me Ballkanin Qendror, si dhe mungesa eqelibarit në perëndim të vendit tonë, na çojnë në supozimin se përqendrimi i lartë imaterialit në Veri të Shqipërisë realizohej përmes rrugëve të brendshme të komunikimitmidis komuniteteve të Ballkanit. Nisur nga të dhënat që disponojmë deri më sot, ekzistonnjë mundësi e ulët e futjes së qelibarit në vendin tonë përmes rrugëve detare midis dybrigjeve të Adriatikut. Përmendim këtu praninë e ulët të qelibarit në tumat e Shtojit dhevetëm një fragment të vogël nga tuma 1 e Dukatit. Mungesa e qelibarit përgjatë bregdetitlindor të Adriatikut Jugor lidhet dhe me influencën e dy kolonive greke tashmë tëthemeluara, Epidamnus dhe Apolonia, të cilat do ta orientojnë këtë rajon drejt kontakteveme qendrat greke72. Gjithashtu, mungesa në korpusin tonë të figurinave të qelibarit,prodhime tipike të Gadishullit Apenin dhe të pranishme në Ballkanin Perëndimor eQendror, sugjerojnë se këto marrëdhënie transadriatike ishin të përqendruara më nëveri, ku njihet roli i Liburnëve në kontrollin e rrugëve detare, por dhe në kalimin eqelibarit nga brigjet e Adriatikut Verior drejt Ballkanit Qendror73.

Kështu, në skajin verilindor të vendit, lugina e Drinit të Bardhë ka luajtur një rol tërëndësishëm në kontaktet veri-jug. Tipat më diagnostikë të rruazave të qelibarit nga tumate Çinamakut dhe Kënetës gjejnë paralele më të afërta në territorin e Kosovës, si dhe mënë veri përgjatë luginës së Ibrit dhe Zapadna-Moravës, të cilat përbëjnë dhe një zonë kyçetë përqendrimit të qelibarit në Ballkanin Qendror74. Në një këndvështrim më të gjerë,marrëdhëniet kulturore midis këtyre zonave janë bërë tashmë të njohura dhe përmesaspekteve të tjera të kulturës materiale, si qeramika apo elemente të stolive dhe armëve75.

Shembulli më i mirë i kontakteve me Ballkanin Qendror është lugina e Matit. Përgjatëshekujve VI-V para Kr., në kohën kur influenca e kulturës së Glasinacit kishte arriturkulmin dhe në zona kufitare të saj76, në korpusin e pasur të stolive tipike të kësaj kulturenë tumat e luginës së Matit përfshihen edhe rruazat e qelibarit. Shumica e varreve datonpikërisht me këtë fazë, siç dhe vërtetohet nga fibula e tipit “Glasinac”, e cila në pjesënmë të madhe të rasteve paraqet një variant të vonë, datuar në shekujt VI-V para Kr.77.Jubani me të drejtë sugjeron se rrugët e kontaktit midis Matit dhe Glasinacit nuk kalojnëpërmes Kosovës dhe Shqipërisë Verilindore, të cilat paraqesin tipare periferike të kësajkulture, por janë të zhvendosura më në perëndim78. Kështu një tjetër rrugë e kalimit tëqelibarit mund të supozohet përgjatë luginës së Drinas në kufijtë lindorë të Bosnjës, dhedegëve të tij më në jug në Malin e Zi, ku bashkë me elemente të tjera të kulturës së

89Rovena KURTI

Glasinacit do të shfaqen në luginën e Matit dhe objektet e qelibarit.Në Shqipërinë Juglindore të gjitha varret me qelibar shoqërohen me importe greke të

fundit të periudhës arkaike, çka sugjeron se ndikimi helen i dha shtysë qarkullimit tëmaterialit në këto territore, i cili kishte munguar prej rreth katër shekujsh. Në këtë periudhëvihet re gjallërimi i tregtisë së qelibarit në një kontekst më të gjerë, përgjatë Vardarit dheMoravës, ku dallohet prania e tij në Pelagoni dhe në Maqedoninë veriperëndimore, sidhe rreth liqenit të Ohrit79. Duhet përmendur këtu dhe roli i luginës së Drinit të Zi nëkalimin e qelibarit drejt qendrave maqedonase. Rrugët e komunikimit dhe shkëmbimit tëvendosura përgjatë këtyre luginave duken qartë në depërtimin e ndikimit helen drejtBallkanit Qendror, duke filluar sidomos nga mesi i shekullit VI para Kr. Në këtë kontekstmarrëdhëniesh duhet parë dhe shfaqja e qelibarit në Shqipërinë Juglindore, ku elita vendasenë këtë fazë të kalimit në jetën qytetare do të kishin në zotërim objekte importi ngaqendrat greke80. Varreza e dystë e Borovës, e cila ka dhe numrin më të lartë të rruazavetë qelibarit në juglindje, është shprehja më e qartë e kësaj dukurie ku krahas një riti të rivarrimi, varret e pasura me elemente të ndryshme të kulturës materiale, si qeramika,armët apo stolitë, na japin një tablo të qartë të ndikimit helen81, ashtu si dhe në qendra tëtjera të Maqedonisë në shekujt VI-V para Kr.

Si një stoli e përdorur nga të dyja gjinitë, edhe gjatë kësaj periudhe rruazat e qelibaritlidhen më tepër me varre femërore, në formën e gjerdanëve, që në shumicën e rasteveshoqëroheshin dhe me materiale të tjera si qelqi, bronzi apo dhe guri. Ato gjenden nëvarre nga 1 deri në 23 rruaza në juglindje, ndërsa në luginën e Matit dhe Çinamak kavarre dhe me 300 deri në 600 rruaza. Si paraqitet në Fig. 4-7, varret me rruaza qelibariparaqesin në shumicën e rasteve kontekste të pasura, shprehëse të fuqisë ekonomikedhe një statusi të lartë në shoqëri, ku përveç qeramikës së importuar greke, spikasinmateriale të tjera importi, si flori, argjend dhe qelq. Shekujt VI-V para Kr. përkojnë nënjë kontekst më të gjerë me të ashtuquajturat “varre princërore” në Europën Qendrore,Ballkan82 dhe Gadishullin Apenin83, të cilat spikasin gjithashtu për një prani të lartë tëqelibarit në kontekstet e tyre. Këto elita fisnore sipas Palavestrës do të kishin nënkontroll rrugët “tregtare” përmes të cilave do të kalonte dhe qelibari, qoftë në formëne dhuratës apo shkëmbimit tregtar. Tipare elitare, ndonëse në një nivel më modest,duket të shfaqen në këto varre dhe në territorin tonë në shekujt VI-V para Kr.

Mungesa e punishteve krahasuar me numrin e lartë të vendgjetjeve të qelibaritjashtë Baltikut është e zakonshme84. Gjatë mijëvjeçarit të parë qendrat e prodhimit

79 PALAVESTRA – KRSTIČ 2006, f. 52.80 ALIU 1994, f. 56.81 Ibid., f. 54-56.82 BABIĆ 2002; PALAVESTRA 2003, f. 213-223; Idem., 1998.83 NEGRONI CATACCHIO 2011b, f. 63-73;84 HUGHES-BROCK 1998, f. 491.


Fig. 4. Kontekstet e varreve me rruaza qelibari të Hekurit të zhvilluar në Shqipërinë Jugore.

85 PRENDI (et.al.) 1955, Tab. IX, 2.

lidhen me Gadishullin Apenin, ku në shekujt VI-V para Kr. kryeson Italia e Jugut.Edhe për Ballkanin Palavestra sugjeron se objektet e qelibarit punoheshin në qendratë ndryshme të Italisë së Jugut. Nuk përjashtohet gjithsesi dhe mundësia e punishtevelokale, si për shembull kur bëhet fjalë për varësen e tipit “wineskin”, tipike kjo përBallkanit Qendror. Duhet të përmendim këtu dy fragmente qelibari nga varri 41 itumës 1 të Rrethe-Bazje në luginën e Matit85, të dyja të pashpuara dhe jo të plota, ngatë cilat ajo me përmasa të mëdha ruan një gjatësi prej 6,5 cm dhe 3,5 cm e gjerë (Fig.IV: 41). Edhe pse e fragmentuar, ajo mund të prezantojë një fragment materiali brutopër prodhim rruazash. Fragmenti nuk shoqërohet me rruaza të tjera në varr dhe përmbangjurmë të punimit mbi të, si shpime të vogla jo të tejshpuara. Megjithatë nuk përjashtohetmundësia se kemi të bëjmë me një tjetër varëse të tipit “wineskin” me përmasa tëmëdha, së cilës i mungon ekstremi i sipërm.

Përfundime

Në terma të kronologjisë relative, qarkullimi i qelibarit në territorin e Shqipërisë përgjatëprotohistorisë, ashtu si dhe në Ballkan, dhe më gjerë në Mesdhe, njeh dy faza kryesore,të cilat i përkasin respektivisht periudhës së Bronzit të vonë, duke nisur nga shekulli XIVderi në shekujt XI-X para Kr., dhe asaj të Hekurit të zhvilluar kryesisht në shekujt VI-Vpara Kr. Gjatë të dyja fazave shihen tri zona kryesore të përqendrimit të materialit: lugina

91Rovena KURTI

Fig. 5. Kontekstet e varreve me rruaza qelibari të Hekurit të zhvilluar në luginën e Matit dhenë tumat e Shtojit.


Fig. 6. Kontekstet e varreve me rruaza qelibari të Hekurit të zhvilluar në tumat e Çinamakut.

93Rovena KURTI

Fig. 7. Kontekstet e varreve me rruaza qelibari të Hekurit të zhvilluar nga tuma të tjera nëverilindje.

86 Vizatimet janë në shkallën 1:1, përveç nr. 31-32, 35-37 dhe 40-42 në Tab. II, të cilat paraqiten nëshkallën 2:1.

e Matit dhe zona e bashkimit të Drinit të Zi dhe të Drinit të Bardhë, të cilat kanë pasurpërqendrimin kryesor në Hekurin e zhvilluar dhe në sasi të ulët në Shqipërinë Juglindore.

I gjetur vetëm në kontekste varresh, qelibari ishte objekt luksi dhe element përbërësi stolisjes, kryesisht asaj femërore, në formë e rruazave, ndërsa në Hekurin e zhvilluar,shumë më rrallë ai përdorej dhe për varëse apo si element dekorues i fibulave. Ashtu sidhe kategori të tjera të kulturës materiale, qelibari ishte tregues i marrëdhënieve kulturoremidis komuniteteve të ndryshme fisnore protohistorike, të cilat ndanin midis tyre zakone,shije, por dhe elemente të përbashkëta të kostumit apo të shprehjes së statusit.

Lista e tabelave86

Tab. I: Barçi 1, varri 47: nr. 3, 11; Barç 2, varri 2: nr. 1-2, 5, 7, 13; Mat/ Shtogj 2,varri 9: nr. 4, 17; Kashar: nr. 6, 10; Perlat 2, varri 3: nr. 8-9; Çinamak 16, varri 2: nr. 14-16; Çinamak 1, varri 6: nr. 18-19; Mat/ Shtogj, jashtë varreve: nr. 20, 22; Burrel 1, varri32: nr. 21; Mat/ Shtogj 1, varri 14 dhe 16: nr. 23 dhe 24; Kënetë 2, varri 5: nr. 26-27;Rrethe-Bazje 1, varri 38: nr. 28.


Tab. II: Mat/ Shtogj 1, varri 1: nr. 29, varri 14: nr. 51, jashtë varreve: nr. 56; Rrethe-Bazje 1, varri 38: nr. 41, vari 19: nr. 47, varri 16: nr. 61; Rrethe –Bazje 2, varri 8: nr. 30,38; Rrethe-Bazje 7, varri 15: nr. 32, 46, 59; Klos 1, varri 5: nr. 31; Burrel 1, varri 32: nr.33, 39; Burrel 3, varri 4: nr. 36-37, 50, 52; Kënetë 2, varri 5: nr. 35, 43; Kënetë 4, varri5: nr. 34; Kënetë 5, varri 16: nr. 40; Çinamak 1, varri 18: nr. 49, Çinamak 3, varri 3: nr.44-45, 48, varri 12: nr. 55, 57; varri 13: nr. 62; Çinamak 5, varri 3: nr. 42, 54; Çinamak7, varri 13: nr. 60; Çinamak 16, varri 4: nr. 53; Shtoj 4, varri 11: nr. 58.

Tab. III: Burrel 1, varri 32: nr. 63; Rrethe-Bazje 1, varri 23: nr. 66; Rrethe-Bazje 7, varri15: nr. 64-65; Çinamak 1, varri 35: nr. 77; Çinamak 3, varri 3: nr. 70; Çinamak 3, varri 13: nr.68-69; Çinamak 4, varri 18: nr. 72-73; Çinamak 5, varri 2: nr. 78, 80, jashtë varreve: nr. 80,84-85; Çinamak 8, varri 18: nr. 67, varri 13: nr. 71; Çinamak 16, varri 4: nr. 74-76; Shtogj 1,varri 1: nr. 81; Rehovë, jashtë varreve: nr. 82; Krujë, gjetje rasti: nr. 83.

Tab. IV: Barç 2, varri 2: nr. 1-9; Çinamak3, varri 3: nr. 19-20, 23; Çinamak 4, varri 18:nr. 31; Çinamak 5, varri 32: nr. 10, 12; varri 3: nr. 13-18, 21-22, varri 13: nr. 24-27, varri2: nr. 32, 35, varri 36: nr. 40, jashtë varreve: nr. 37-39; Çinamak 8, varri 13: nr. 28-30;Çinamak 16, varri 4: nr. 33, Klos 1, varri 5: nr. 11; varri 9: nr. 42; Kënetë 1, varri 5: nr. 34;Shtogj 1, varri 1: nr. 36; Rrethe-Bazje 1, varri 41: nr. 41; Urakë 1, varri 11: nr. 43.

BibliografiALIU 1994: Varreza e Borovës, Iliria XXII (1994,1-2), f. 5-86.ALIU 2004: S. Aliu, Tuma e Luarasit, Tiranë.ALIU 2012: S. Aliu, Tuma e Rehovës, Korçë.ALIU – BEJKO 2009: S. Aliu, L. Bejko, Fibulat e varrezave të Kolonjës, Iliria XXXII

(2005-2006), f. 59-104.ANDREA 1985: Zh. Andrea, Kultura ilire e tumave në pellgun e Korçës, Tiranë.BABIĆ 2002: S. Babić, “Princely graves” of the central Balkans-a critical history

of research, European Journal of Archaeology, vol. 5 (1), f. 70-88.BECK 1985: C. W. Beck, The role of the scientist: The amber trade, the chemical

analysis of amber and the determination of Baltic provenance, Journalof Baltic Studies XVI/3 (Special issue: Studies in Baltic amber), f. 191-199.

BECK 1998: C. W. Beck, Chemical studies of amber, në Unione internazionale dellescienze Preistoriche e Protostoriche: atti del XIII cogresso, Forli, Italia,8-14 Septembre 1996, vol. 6/1, A.B.A.C.O, f. 379-382.

BECK – LIU 1974: C. Beck, T. Liu, The origin of archaeological amber artifactsfrom Yugoslavia, Bulletin de l’Academie Serbe des sciences et des arts51/13, f. 115-118.

BEJKO 1994: L. Bejko, Some problems of the Middle and Late Bronze Age in southernAlbania, Institute of Archaeology Bulletin, London, 31, f. 105-126.

BEJKO 2002: L. Bejko, Mycenaean presence and influence in Albania, në N. Cambi,S. Čače, dhe B. Kirigin (eds.), Greek influence along the East Adriatic

95Rovena KURTI

coast, Proceedings of International Conference, (24-26th September1998), Split, f. 9-24.

BELA 1998: M. Bela, Kultura materiale dhe shpirtërore e Lumës në epokën e Hekuritdhe lidhjet e saj me arealin e Shkodrës, Seminari i Dytë Ndërkombëtar‘Shkodra në shekuj’, Vëll. I, (Shkodër 22-29 Qershor 1995), f. 217-222.

BLINKENBERG 1926: Chr. Blinkenberg, Fibules Greques et Orientales, 1926.BODINAKU 1982: N. Bodinaku, Varreza tumulare e Pazhokut, Iliria XII (1982,1), f. 49-101.BODINAKU 1995: N. Bodinaku, The Late Bronze Age culture in Albania and the

relation with Balcanic and Aegean-Adriatic areas, në B. Hänsel (èd.)Handel, Tausch und Verkehr im bronze-und früheisenzeitlichenSüdosteuropa, (Südosteuropa-schriften, band 17. Prähistorischearchäeologie in Südosteuropa, band 11, München-Berlin, f. 259-268.

BOUZEK 1985: J. Bouzek, The Aegean, Anatolia and Europe: Cultural interrelationsin the second millennium B.C., Studies in Mediterranean Archaeology,vol. XXIX.

BOUZEK 1993: J. Bouzek, The shifts of the amber route, në C.W. Beck dhe J. Bouzek(eds.), Amber in Archaeology: Proceedings of the Second InternationalConference on Amber in Archaeology, Liblice 1990, f. 141-146.

BOUZEK 1998: J. Bouzek, Some new aspects of amber routes studies, në Amber inArchaeology, Proceedings of the XIII Congress, International Union ofPrehistoric and Protohistoric Sciences, Forli, Italia, 8-14 September 1996,A.B.A.C.O., f. 383-386.

BOUZEK 2007: J. Bouzek, The amber route, Apollo and the Hyperboreans, në GALANAKI

(et.al) 2007, f. 357-362.CEKA 1974: N. Ceka, Gërmimi i një tume në Dukat, Iliria III, f. 131-152.CINQUEPALMI (et.al.) 2006: A. Cinquepalmi, G. Recchia, I. Angelini, G. Artioli, P.

Bellintani, A. Polla, Exotica da siti interni: Il caso dell’insediamentodell’età dell Bronzo di Masseria Chianccuda (Brindisi), në Materieprime e scambi nella preistoria italiana, Atti della XXXIX RiunioneScientifica 25-27 Novembre 2004, (Vol. III), Firenze, f. 1495-1531.

CZEBRESZUK 2007: J. Czebreszuk, Amber between the Baltic and the Aegean in thethird and the second millennia B.C. (an outline of major issues), nëGALANAKI (et.al.) 2007, f. 363-370.

CULTRARO 2006: M. Cultraro, I vaghi di ambra del tipo Tirinto nella protostoriaitaliana: nuovi dati dall’area egeo-balcanica, në Materie prime escambi nella preistoria italiana, Atti della XXXIX Riunione Scientifica(Vol. III), 25-27 Novembre 2004, Firenze, f. 1533-1553.

CULTRARO 2007: M. Cultraro, Evidence of amber in Bronze Age Sicily: Local sources andthe Balkan-Mycenaean connection, në GALANAKI (et.al) 2007, f. 377-392.

DE NAVARO 1925: J.M. de Navaro, Prehistoric routes between Northern Europeand Italy defined by the amber trade, The Geographical Journal 66,1925, f. 481-507.

DUNBABIB 1962: T.J. Dunbabin (ed.), Perachora: The sanctuaries of Hera Akraia andLimenia II: Pottery, Ivories, Scarabs and other objects from the votivedeposit of Hera Limenia, Oxford.


FORENBAHER 1995: S. Forenbaher, Trade and exchange in Late Bronze and EarlyIron Age Croatia, në B. Hänsel (èd.), Handel, Tausch und Verkehr imbronze-und früheisenzeitlichen Südosteuropa, (Südosteuropa-schriften,band 17. Prähistorische archäeologie in Südosteuropa, band 11, München-Berlin, f. 269-282.

GALANAKI (et.al) 2007: I. Galanaki, H. Tomas, Y. Galanakis dhe R. Laffineur (eds.),Between the Aegean and the Baltic seas: Prehistory across broders,University of Zagreb, 11-14 April 2005, (2007), Aegaeum 27.

GASLAIN 2010: C. Gaslain, Archéologie de l’ambre en Méditerranée et en Orient Ancienaux Ages du Bronze et du Fer, Lille 2010, Thèse de Doctorat.

GRIMALDI 1996: D. A. Grimaldi, Amber: Window to the past, New York.HAMMOND 1967: N. G. L. Hammond, Epirus: The Geography, the ancient remains,

the history and the topography of Epirus and adjacent areas, Oxford.HARDING 1972: A. Harding, Illyrians, Italians and Mycenaeans: trans-Adriatic contacts during the Late Bronze Age, Studia Albanica 1972(2), f. 215-222.

HARDING – HUGHES-BROCK 1974: A. Harding dhe H. Hughes-Brock, Amber in theMycenaean world, Annual of the British School at Athens (69), f. 145-172.

HEYMANS – WIJNGAARDEN 2011: E. Heymans dhe G. J. von Wijngaarden, Low- valuedmanufactured exotics in the eastern Mediterranean in the Late BronzeAge and Early Iron Ages, në A. Vianello (ed.), Exotica in the PrehistoricMediterranean, 131-132.

HUGHES-BROCK 1985: H. Hughes-Brock, Amber and the Mycenaeans, në J. M. Todd(ed.), Studies in Baltic Amber. Journal of Baltic Studies XVI (specialissue), f. 257-67.

HUGHES-BROCK 1993: H. Hughes-Brock, Amber in the Aegean in the Late BronzeAge: some problems and perspectives, në C.W. Beck dhe J. Bouzek(eds.), Amber in Archaeology: Proceedings of the Second InternationalConference on Amber in Archaeology, Liblice 1990, f. 219-229.

HUGHES-BROCK 1998: H. Hughes-Brock, Mycenaean amber beads and ornaments:what can we learn from their shapes-and from one another? në Amberin Archaeology, Unione internazionale delle scienze Preistoriche eProtostoriche 1996: atti del XIII cogresso, 8-14 Septembre Forli, Italia1996, vol. 6/1, A.B.A.C.O, f. 491-6.

HUGHES-BROCK 1999: H. Hughes-Brock, Mycenaean beads: gender and socialcontexts, Oxford Journal of Archaeology 18, f. 277-296.

HUGHES-BROCK 2003: H. Hughes-Brock, Amber beads in Archaeology: publicationssince ca. 1993, në C.W.Beck, I.B.Loze dhe J.M.Todd (eds.), Amber inarchaeology: Proceedings of the Fourth International Conference onAmber in Archaeology, Talsi, 2001, f. 236-255.

HUGHES-BROCK 2005: H. Hughes-Brock, Amber and some other travelers in theBronze Age Aegean and Europe, në A. Dakouri-Hild dhe S. Sherrat(eds.), Autochthon: Papers presented to the O.T.P.K Dickinson on theoccasion of his Retirement, British Archaeological reports, InternationalSeries 1432, Oxford: Archeopress, f. 301-316.

97Rovena KURTI

HUGHES-BROCK 2011: H. Hughes-Brock, Exotic materials and objects sent to – andfrom ? – the Bronze Age Aegean. Some recent work and someobservations, në A. Vianello (ed.), Exotica in the PrehistoricMediterranean, Oxford, f. 99- 115.

ISLAMI 1982: S. Islami, Aspects de la civilisation tumulaire de Mat dans la Préhistoire,në Interaction and acculturation in the Mediterranean, Proceedings ofthe second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory,Amsterdam, 19-23 November 1980, f. 121-152.

JUBANI 1969: B. Jubani,Varreza tumulare e Çinamakut (Kukës), BA, f. 37-50.JUBANI 1974: B. Jubani,Të dhëna për kulturën tumulare të Shqipërisë Verilindore,

Kuvendi i Parë i Studimeve Ilire, Tiranë 15-22 Shtator 1972, f. 189-209.JUBANI 1985: B. Jubani, Tipare të kulturës ilire në trevën e Dardanisë, Iliria 1985 (2),

f. 211-221.JUBANI 1995: B. Jubani, Il trafico e gli scambi commerciali-culturali fra l’Albania ed

i paesi limitrofi nella prima epoca dell ferro, dans B. Hänsel (èd.) Handel,Tausch und Verkehr im bronze-und früheisenzeitlichen Südosteuropa,Südosteuropa-Schriften, band 17, Prähistorische archäeologie inSüdosteuropa, band 11, München-Berlin, 1995, f. 363-369.

KILIAN-DIRLMEIER 1985: I. Kilian-Dirlmeier, Schwerter Ägäischen typs in Albanien,Iliria XV, 1985 (2), 251-264.

KILIAN-DIRLMEIER 1993: I. Kilian-Dirlmeier, Die Schwerter in Griechenland(außerhalb der Peloponnes), Bulgarien und Albanien, PrähistorischeBronzefunde, Ab. 14, band 12, Mainz.

KORKUTI 1985: M. Korkuti, Marrëdhëniet midis dy brigjeve të Adriatikut në epokëne Bronzit dhe të Hekurit, Iliria XIV (1985,1), f. 93-109.

LAFFINEUR 1999: R. Laffineur, La Crète Minoenne et le monde Mycénien, në Cornalineet pierres précieuses. La Méditerranée de l’Antiquité à l’Islam, Actes ducolloque organisés au Musée du Louvre par le service culturel les 24 et25 Novembre, Paris, f. 61-76.

LO SCHIAVO 2010: F. Lo Schiavo, Le fibule dell’Italia meridionale et della Siciliadall’età dell bronzo recente all VI secolo a. C. , Prähistorichebronzefunde XIV/1, Stutgard.

LO SCHIAVO – BIETTI-SESTIERI 1974: F. Lo Schiavo, A.M. Bietti-Sestieri, Disa problemerreth marrëdhënieve midis Italisë dhe Gadishullit Ballkanik nëperiudhën e Bronzit të vonë-fillimet e epokës së Hekurit (Apendiks),Kuvendi i Parë i Studimeve Ilire I, f. 219-253.

NEGRONI CATACCHIO 1971: N. Negroni-Cattachio, La problematica dell’ambra nellaprotostoria italiana. La ambre intagliate delle culture protostorichedell’area Lombardo-veneta-tridentina, Mem. Museo Civ. Stor.Nat.Verona 18, f. 319-335.

NEGRONI CATACCHIO 1978: N. Negroni-Cattachio, L’ambra nella Protostoria Italiana,në Ambra, oro del nord, f. 659-696.

NEGRONI CATACCHIO 1996: N. Negroni-Catacchio, Le vie dell Ambra, I passi alpiniorientali e l’Alto Adriatico, në Aquileia e l’arco Alpino orientale, Attidella VI settimana di Studi Aquileiesi, Aquileia, f. 21-59.

98

NEGRONI CATACCHIO 2006 (et.al): N. Negroni-Catacchio, A. Massari dhe B. Raposso,L’ambra come indicatore di scambi nell’Italia pre e protostorica, nëAtti della XXXIX riunione scientifica dell’IIPP, Florence, f. 1439-1475.

NEGRONI CATACCHIO 2011a: N. Negroni-Catacchio, Amber in Antiquity, në A. Vianello(ed.), Exotica in the Prehistoric Mediterranean, Oxford, f. 56-58.

NEGRONI CATACCHIO 2011b: N. Negroni Catacchio, Amber and warrior princes of theOrientalising Period in Italy, në A. Vianello (ed.), Exotica in thePrehistoric Mediterranean, Oxford, f. 63-73.

PALAVESTRA 1987-1988: The Iron Age amber trade in the Balkans, Balcanica XVIII-XIX, f. 205-217.

PALAVESTRA 1997: A. Palavestra, Prehistoric glass and amber beads from Kosovo,Balcanica XXVIII, f. 15-43.

PALAVESTRA 1997: Landmarks of power: princely tombs in the central Balkan IronAge, në D. Bailey (ed.), The Archaeology of Value: Essays on prestigeand the processes of valuation, British Archaeological Reports,International series 730, Oxford, f. 55-69.

PALAVESTRA 2003: A. Palavestra, A composite amber jewelry set from Novi Pazar,në C.W.Beck, I.B.Loze dhe J.M.Todd (eds.), Amber in archaeology:Proceedings of the Fourth International Conference on Amber inArchaeology, Talsi 2001,Riga 2003, f. 213-223.

PALAVESTRA 2007: A. Palavestra, Was there an amber route? në GALANAKI (et.al)2007, f. 49-356.

PALAVESTRA – KRSTIČ 2006: A. Palavestra dhe V. Krstič, The magic of Amber, Belgrade:National Museum.

PRENDI 1974: F. Prendi, Vështrim mbi kulturën e periudhës së parë të hekurit nëShqipëri, Iliria (III), f. 103-130.

PRENDI (et.al.) 1955: F. Prendi, S. Islami, H. Ceka, S. Anamali, Zbulime të kulturësilire në Luginën e Matit, Bulletin i Shkencave Shoqërore 1, f. 110-135.

RAPOSSO 1998: B. Raposso, Presence and diffusion of amber artifacts in thepaleoveneto territory, në Amber in Archaeology, Proceedings of theXIII Congress, International Union of Prehistoric and ProtohistoricSciences, Forli, Italia, 8-14 September 1996, A.B.A.C.O., f. 431-436.

STOOP 1976: M. W. Stoop, Francavilla Marittima. Acropoli sulla Motta, Atti e MemorieDella Società Magna Grecia, n. 15-17 (1974-1976), f. 107-168.

TERŽAN 2005: B. Teržan, Cultural connections between the Caput Adriae and theAegean in the Late Bronze and Early Iron Age, GALANAKI (et.al) 2007,f. 157-167.

TODD 1998: J. M. Todd, Archaeological amber and the Illyrian connexion, në Unioneinternazionale delle scienze Preistoriche e Protostoriche: atti del XIII congresso,Forli, Italia, 8-14 Septembre 1996, vol. 6/1, A.B.A.C.O., f. 387-392.

VASIĆ 1977: R. Vasić, The chronology of the early Iron Age in the Socialist Republicof Serbia, British Archeological Reports 31, f. 22-23.


99

AMBER DURING LATE BRONZE AGE AND IRON AGE INALBANIA

Amber and other imports such as faïence, glass or semi-precious stones, used duringthe Bronze and Iron Ages in Albania have not been subjects of systematic study. Theaim of this article is to analyze the presence of amber in the present territory of Albania,following a chronological span from the Late Bronze Age when it appears first, up tothe 5th century B.C. or the end of the Iron Age.

Amber beads have been mentioned and catalogued by Albanian authors, as part ofthe grave goods from various Bronze and Iron Age necropoleis excavated throughout thecountry. However, their analysis is very general, lacking descriptive details, and verylimited in typological, chronological and cultural terms. In this context, N. Bodinakuand S. Aliu mention the first appearance of amber in the 13th-12th centuries B.C. in southAlbania, whereas B. Jubani suggests an inner Balkan route of amber during the advancedIron Age, starting from the Dalmatian coast to the Plateau of Dukagjin in Kosovo, andthen to north-east Albania, in the Mat valley in the central-north, and the tumuli of Shtojin the northwest of the country. In addition, various foreign authors, such as Hammondand Harding have stressed the role of the Albanian coast in exchanges between CentralEurope or North Adriatic and the Aegean during the Late Bronze Age, mentioning variousobjects travelling north-south, mainly metal products, but also amber.

On the other hand, the study of amber and its social or symbolic aspects, in theAdriatic, Aegean and Central Balkans has advanced a lot in recent decades.Furthermore, from the end of the 19th century, the various scientific methods that havedeveloped in identifying the material composition and origin have proved that most ofthe archaeological amber from the Mediterranean comes from the Baltic. In addition,we expect the same origin of the amber in Albania. However, the analysis of the materialremains a task for the future.

Amber in the Late Bronze AgeBased on the presently available data, the earliest occurrence of amber in Albania dates

to the Late Bronze Age, i.e., from the 14th century B.C., or in terms of the Aegean chronology,from Late Helladic IIIA2. In the period between the Late Bronze Age and the beginning ofthe Iron Age (14-10th centuries B.C.), although in small quantity (a total number of 61 beadscoming exclusively from grave contexts), amber was in present from north to south of thecountry : in tumulus 16 at Çinamak; in the tumuli of Perlat and Shtogj in the valley of Mat;in tumulus 7 at Pazhok; at Kashar; in the tumuli of Rehova and Luaras in the plateau of

Rovena KURTI

100

Kolonja, and in tumulus 2 at Barç in the Korça basin (Fig. 1-2).The beads consist of simple geometric shapes (Tab. I: 1-17; Tab. IV: 1-9), such as disc

shape, flat globular or lentoid shapes, disc beads of drop-shaped longitudinal section,biconical or irregular beads, all common shapes circulating during the late Bronze Agefrom Central Europe, along the northern coasts of the Adriatic, to the western or centralBalkans and Greece. Carefully worked beads, with clearer morphological patterns belongto the final phase of Bronze Age, such as those of disc shape and biconical shape fromtumulus 2 at Barç or the Allumiere bead from the tumulus of Perlat. The latter representsone of the two most characteristic types for the final two centuries of the 2nd millenniumB.C., however, with a limited distribution in the south as for example in Greece. Althoughreference to the territory of Albania is made by some foreign author in distribution mapsof Tiryns type beads, (Ref. n° 18), so far we have not encountered any beads belonging tothis type. The beads with the closest similarity in shape are the biconical beads from Barç2 tumulus (Tab. IV: 7-8) which, however, lack the rib feature in the centre.

The presence of amber in Albania is encountered at a slightly later date than atMycenae, where it was found in 16th century shaft graves, around the same period as inthe Dalmatian coast and the western Balkans. A date range between the 14th andthe12th centuries B.C. is attributed to the graves containing amber beads in the tumuliRehova and Luaras in south-east Albania, in tumulus 16, at Çinamak, and also the intumulus of Shtogj in the Mat valley, all associated with metal objects which providemore reliable dates. In this context, the associated Aegean type of sword from thetumulus of Shtogj in the Mat valley dates this grave to the Late Helladic (LHIIIA) or the14th century B.C. (1430-1300).

In addition, rather than considering the territory of Albania as an intermediatepoint in the north-south route of amber, the relatively small number of amber objectsknown up to the present, and the associated grave finds, suggest that the territory wasinvolved in a vivid network of exchange, and that amber was one of the goodsexchanged. In the Late Bronze Age, it is difficult to draw a line between the north andsouth cultural influences, and this is also the case of the graves where amber beads arepresent. Several northern type of objects such as javelins heads or pins are associatedwith other Aegean imports such as the sword or golden lozenge shaped appliqués,golden spirals or glass, and carnelian beads. The predominance of the Aegean importssuggests that as in the case of several central Balkan sites, Kosovo included, the presenceof amber was related to Mycenaean influence in the region. The role of Mycenaeans inthe circulation of amber in the Mediterranean during the second half of the secondmillennium B. C. has been discussed in several papers. Also striking is the presence ofassociated carnelian beads in several graves, particularly in south-east Albania, againa common element of adornment in the Mycenaean shaft graves, provided fromexchange with the East. Moreover, the combination of amber with carnelian, bothmaterials of similar colours, is evident in Mycenaean centres, but also outside the

Amber during Late Bronze Age and Iron Age in Albania

101Rovena KURTI

Aegean, in centres with high Mycenaean influence. The appearance of amber in theAlbanian territory coincides with the period when amber begins to appear in a largernumber of sites and, starting from Late Helladic IIIA, its presence increases outside thePeloponnese. In addition, this period coincides also with the increase of the Mycenaeaninfluence on the neighbouring regions, which in the territory of Albania is reflected inother aspects of material culture present in Late Helladic IIIB-IIIB2 (see ref n° 37).

In the final phase of the Late Bronze Age and the beginning of Iron Age, theappearance of the Allumiere bead, but also of the arched fibula of “Golinjevo” type inthe tumulus of Perlat in Mat valley are evidence of exchange established along theeastern coast of the Adriatic. In the context of intensive maritime exchange between thetwo coasts, we see the presence of the arched fibulae in the tumuli of Dukat and Patos,or other elements of adornment of southern Italian origin, all found in south-westAlbania. Their absence in the interior of the country and in the southeast, where wefind the largest number of amber beads for this phase is not particularly in favour ofCultrardo’s theory, who proposed a hypothetical “Egnatia” road on which ambertravelled from west to east at the end of the second millennium.

In the Late Bronze Age amber was a rare material and a status indicator. As presentedin fig. 2, almost all the graves with amber beads have rich grave inventories, associatedwith other imported materials such as glass, carnelian, gold, but also weapons andvessels, the latter being imitations or imports. The small number of amber beads (eachtomb contains between 1 and 14 beads), but also when compared with other beads suchas carnelian from the same graves in the tumuli of Rehova and Luaras, suggests thatamber was a rare material, used by people of privileged status in the prehistoriccommunities of the Late Bronze Age. In the tumulus of Rehova there is a ratio of 10 amberbeads and 453 of carnelian pertaining to the Late Bronze Age. As elsewhere, amber beadswere used by both women and men, but they were more closely related with feminineadornment as part of necklaces, often combined with glass and stone beads.

Amber in the Iron AgeDuring the first phase of the Iron Age (particularly the 9th -8th centuries B.C.) we see

a total lack of amber throughout Albania, even though the number of graves belongingto this period is high, particularly in the south of the country. The same pattern ofdecline in amber use and commerce has been encountered in a wider context, particularlyin the Balkans, but also in Greece, where following the collapse of the Mycenaeancivilization, the quantity of amber and other exotica decreases in the Protogeometricand Geometric periods (see ref n° 46).

A second important phase in the use of amber in Albania begins in the advanced IronAge, namely from the 7th century B.C., and particularly in the 6th-5th centuries B. C. Againthe amber finds pertaining to this phase come exclusively from funerary contexts. Thereis an increase in the number of objects, a total of around 5315+ , but also of the distribution

102

centres, concentrated however in three main areas: 1) north-east Albania which hasprovided the largest number of amber objects, particularly the region of the confluencebetween Drin i Bardhë and Drin i Zi rivers, near the present border with Kosovo; 2) Matvalley in central-north Albania; 3) and south-east Albania (the region with the smallestnumber of finds), namely the necropoleis of Kolonja and Korça (Fig. 3).

Beside its use for beads, characterized by more elaborated shapes, during this timeamber was occasionally used in the production of small pendants or amulets, still ascomposite elements of necklaces, and in one case as a decorative element for a fibula(Tab.: II-IV).

Beads consist mainly of irregular shapes (Tab. 1: 18-22). Another important categoryof such finds is represented by a number of various geometric shapes: globular and flatglobular, disc or ring shaped, triangular, rhomboid and trapezoidal. Decorated beadsare rare, 13 in total, mainly consisting of ribbed beads of globular or flat globularshapes, irregular elongated beads with longitudinal ribs, and cylindrical beads withcircular horizontal incisions.

A very limited number of objects are pierced at one extremity, giving them the shapeof a pendant. Part of this category are an oval shaped and one almond shaped pendant,three bottle shaped pendants, a flat pendant of pear-shape, and a single “wineskin”bead or pendant. In one case, amber was used as a filling element on a fragmentedspectacle fibula of bone plaque and iron arch, dated to the 6th century B.C. The two thinamber discs found in the same grave of tumulus n° 5 at Çinamak were used to fill the twocavities on the bone plaque of the same diameter. Two other similar discs of a slightlysmaller diameter were found outside the graves of the same tumulus (Tab. III: 84-85).

Almost all the previously mentioned shapes coexist during the 6th-5th centuriesB.C., very often found together as part of composite necklaces. Beside the high numberof beads concentrated in the north-east and central-north Albania (only 72 out of 5315+are found in the south), the more sophisticated shapes derive also from these areas.

The high number of amber finds in the advanced Iron Age in Albania coincideswith a peak period in amber commerce and use in the Mediterranean, particularly inthe Apennine Peninsula, but also in the western and central Balkans in the 6-5th

centuries B.C., where all the aforementioned types are present. However, the closestparallels of amber objects in north Albania come from central Balkan which suggeststhat amber in the region was provided through communication routes establishedamong inner Balkan communities. The most diagnostic shapes from north-east Albaniafind close parallels with amber beads from the Iron Age necropoleis in Kosovo, namelyfrom Banja e Pejës (Peæka Banja), Rugova (Rogovo), Romaja and Karagaç (Karagaè).Like here, some amber beads represent similar simple geometric shapes, sometimesless carefully worked, with somewhat irregular sides and imperfect shapes. In addition,the Drin i Bardhë valley seem to have played an important role in the culturalcommunication between the two areas, as is evidenced also in other elements of material


103

culture such as jewelleries and weapons. Further strong evidence of these inner Balkancultural contacts represent the tumuli of Mat valley in north-central Albania, whichcultural affinities with the tumuli of Glasinac plateau in Bosnia have led various authorsto use the term ‘Mati-Glasinac culture’. Throughout the 6-5th centuries B.C., when theinfluence of Glasinac culture reached its height, stretching into neighbouring areas,amber was found among other characteristic jewelleries of this culture, present in thevalley of Mat. Most of the graves of the tumuli here date precisely to this stage, asevidenced also by the “Glasinac” type of fibulae, which in most cases represent a latervariant of the type, dated to the 6th-5th centuries B.C. Jubani was right to suggest that thecontact routes with the plateau of Glasinac do not go through north-east Albania andKosovo, both representing peripheral areas of this culture, but run further to the west.So, another communication and exchange inner Balkan route can be assumed alongthe valley of Drina in east Bosnia boundaries, then in its south tributaries in Montenegro,where along with other elements of the Glasinac culture, amber will appear in thevalley of Mat. Also the “wineskin” bead or pendant from central-north Albaniarepresents a typical central Balkan shape of the end of the 6th-5th centuries B.C.

The very low presence of amber along the Albanian Adriatic coast with only 8 beadsfrom tumulus 4 at Shtoj in Shkodra (north-west Albania), and a single bead fragmentfrom tumulus 2 at Dukat 2 in south-west does not support the idea of a trans-Adriaticroute of amber for the territory of Albania. Also, the absolute absence of certain Apennineobjects such as the amber figurines, present in central Balkans, suggests that thesecommunication routes ran further in the north-east Adriatic coast. The absence of amberalong the east coast of the south Adriatic can also be related with the influence of the twoGreek colonies already established along the Albanian coast, namely Epidamnus andApollonia, which oriented the region towards closer contacts with Greek centres.

South-east Albania, with a very limited number of amber beads, represents a differentpicture. All the graves are associated with Greek imports of the late Archaic and earlyClassical Periods. The appearance of amber after four centuries in the necropoleis ofKolonja and Korça is related to amber commerce expanding over a wider area in the 6th

-5th centuries B.C., such as along the Morava and Vardar valleys, and to amber presencein Pelagonia, north-west Macedonia or around Lake Ochrid. We should also considerhere the role of Drin i Zi valley as a probable communication route with the territory ofMacedonia and south-east Albania. All these valleys have played an important role inestablishing economic and cultural contacts and exchanges, and in increasing Greekinfluence toward the central Balkans from the end of the 6th century B.C. So, rather thantrying to find a transmission route for amber in south-east Albania, we can certainlyassume that Greek influence in the region led to a certain re-evaluation of the materialand its use for personal adornment by the local elites, among other jewellery of southernorigin. The flat cemetery of Borova, which has the highest number of amber beads inthe south-east is a clear expression of this phenomenon, where beside a new burial rite,

Rovena KURTI

104

rich graves and various elements of material culture such as ceramics, weapons andornaments, give us a clear picture of Hellenic influence here, as in other centres ofMacedonia, from the end of the 6th-5th centuries B.C.

In the advanced Iron Age amber was also used by both sexes, however, morecommonly by women as part of necklaces which in most cases were composed ofvarious other materials such as glass, semi-precious stones or copper alloy. They werefound in graves from 1 to 23 beads in the south-east, whereas in the north there aregraves that reach a number of 300 to 600 beads. Amber was a more common element ofbody adornment in the north of the country, although most of the graves both in thenorth and south (Fig. 4-7) belong to rich inventories, and are representative of theeconomic power and high status of the owners. Beside the Greek imported vessels, thepresence of other precious materials such as gold, silver or glass distinguishes thesegraves as burials of the advanced Iron Age local elites.


105

TAB. I

Rovena KURTI


TAB. II

107

TAB. III

Rovena KURTI

108

TAB. IV


Amber during Late Bronze Age and Iron Age in Albania

Documents

Transcript of Amber during Late Bronze Age and Iron Age in Albania