ŚWIATOWIT Supplement Series B: Barbaricum, vol. 1 0

ŚWIATOWIT Supplement Series B: BARBARICUM, vol. 1 0

ed. Bartosz Kontny

Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

Zakład Archeologii Europy Starożytnej

BARBARICUM

Tom 10

Warszawa 2014

Institute ofArchaeology, University ofWarsaw

Supplement series B: Barbaricum

Volume 10

Redakcja naukowa seriiBartosz Kontny

Redakcja tomuBartosz Kontny, Agata Wiśniewska,

Anna Juga-Szymańska, Agnieszka Jaremek

Skład i łamanieAgata Wiśniewska

Projekt okładki dla seriiMichał Beszczyński

Fotografia dr Agnieszki UrbaniakAnna Strobin

ISSN 1231 -1499

© Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiegoul. Krakowskie Przedmieście 26/28; PL 00-927 Warszawa

Druk i oprawaDrukarnia Janusz Bieszczad

ul. Moszczenicka 203-600 Warszawa

Pamięci Agnieszki Urbaniak

SPIS TREŚCI

Od redakcji 8

AdamWALUŚ 9Zabytki metalowe kultury kurhanów zachodniobałtyjskich wczesnej epoki żelaza

Владимир КУЛАКОВ 199Hünenberg – „ Гора Великанов”. Могильник III–IVвв. на севере Самбии

Bartosz KONTNY 363Grot z grobu 73 w Spychówku, z badań Emila Hollacka w 1903 r.

Rzecz o poszukiwaniu najstarszych militariów kultury bogaczewskiej

Wykaz skrótów 369

Od redakcji

Kolejny tom BARBARICUM ma osobliwy charakter, zawiera bowiem prace o charakterze poczęści historycznym. Składają się nań dysertacja dr. Adama Walusia, traktująca o zabytkachmetalowych z kultury kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza oraz publikacjacmentarzyska Gora Velikanov (dawne Hünenberg), autorstwa prof. Vladimira Kulakova.Pierwsza z nich, mimo upływu czasu, zachowuje w znacznym stopniu swoją aktualność, conależy przypisać nie tylko przenikliwości autora, ale także pewnemu zahamowaniu tempa badańnad problematyką kultury kurhanów zachodniobałtyjskich. Szczęśliwie, stan ten zaczyna sięostatnio zmieniać, czego wyrazem jest m.in. wznowienie badań wykopaliskowych(cmentarzysko w Samławkach), ale koresponduje z tym również publikacja, z dawnaoczekiwanego, opracowania pióra dr. Adama Walusia. Jest ona prezentowana w wersj i możliwiezbliżonej do oryginalnego manuskryptu, z poczynieniem jedynie absolutnie niezbędnychkorektur redakcyjnych, co tłumaczy obecność nieuniknionych anachronizmów. Zabieg taki niejest nowością w naszym wydawnictwie; by przywołać choćby artykuł Jacka Kowalskiegow tomie 7.

Z kolei praca prof. Vladimira Kulakova przedstawia materiały z sambijskiej nekropoliGora Velikanov, bardzo istotne dla studiów nad okresem wpływów rzymskich i okresemwędrówek ludów. Do materiałów zabytkowych z tego cmentarzyska odwoływano sięw literaturze przedmiotu bardzo często, prezentowano jednak przy tym tylko pojedynczezespoły grobowe. Niniejszy tom zawiera pierwszą, pełną publikację tych źródeł. Tekst zostałpoddany aktualizacji oraz korekcie autorskiej i jest zgodny z wizją autora.

Tom uzupełnia krótki tekst dr. hab. Bartosza Kontnego, wpisujący się w – dobrze znanąz łamów BARBARICUM – detektywistyczną praktykę studiów nad archiwaliami i źródłami„zaginionymi w okresie drugiej wojny światowej”.

Niniejsze wydawnictwo dedykowane jest pamięci przedwcześnie zmarłej dr AgnieszkiUrbaniak, nieodżałowanej przyjaciółki, znanej również z kart BARBARICUM. Redakcja nie czujesię w prawie poświęcać Jej długiego tekstu, pragnie jedynie podkreślić, że strata ma wymiar nietylko naukowy, ale i czysto ludzki: pożegnaliśmy osobę życzliwą, serdeczną i ciepłą.Agnieszko, jest i będzie nam Ciebie brak…

BARBARICUM, tom 10, Warszawa 2014

BARTOSZ KONTNYInstytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski

Grot z grobu 73 w Spychówku, z badań Emila Hollacka w 1903 r.Rzecz o poszukiwaniu najstarszych militariów kultury bogaczewskiej

W opublikowanej niedawno pracy [KONTNY 2007A], starałem się wskazać te elementyuzbrojenia kultury bogaczewskiej , które można łączyć ze starszym jej stadium, przypadającymna młodszy okres przedrzymski, tj . starszą część tzw. horyzontu 1 [NOWAKOWSKI 2007,107–110] . Udało mi się wówczas wskazać części tarcz (umbo z kolekcji L.J. Pisanskiego, umbaprzypisywane do grobu 3 z Nikutowa, wreszcie nity do mocowania umba z Grzybowa, grób19)1 , kilka grotów i 3 ostrogi, których chronologia przypada na młodszy okres przedrzymski(w tym jedna spoza zwartego obszaru kultury bogaczewskiej) oraz zweryfikować datowaniekilku elementów broni drzewcowej , przypisywanych dotychczas do tego czasu,w rzeczywistości jednak pochodzących z późniejszego okresu,bądź o niejasnej datacji [KONTNY 2007A, tabela 1 ] . Z uwagi nastały postęp prac nad archiwaliami, dotyczącymi zabytkówz okresów przedrzymskiego i rzymskiego [JUGA-SZYMAŃSKA2007] oraz coraz szersze udostępnienie na nowo odkrytych,zaginionych w czasie II wojny światowej , zbiorówprzedwojennego Prussia-Museum [por. REICH 2003; BITNER-WRÓBLEWSKA I INNI 2008, 1 3–25] możliwe jest obecnieposzerzenie tej listy. Obok wzmiankowanych już w literaturzei niejednoznacznych umb, przypisywanych do grobu 3z Nikutowa, a w rzeczywistości stanowiących częśćinwentarza kilku zespołów grobowych [JUGA-SZYMAŃSKA,KONTNY 2006], można jeszcze wymienić luźne znaleziskoumba z Kosewa, stanowisko II. Niestety, nie znamy jegodokładnego wyglądu, jednak według odręcznej notatkiMartina Jahna [JAHN Spuścizna] był to egzemplarz typu IIIa2.Typ ten reprezentują egzemplarze z zaczątkowym kolcem[JAHN 1916, tabl. III] , co odpowiada typom 5–6 wg D.Bohnsacka [1938, ryc. 36] lub 10 wg T. Bochnaka [2005] . Sąone charakterystyczne dla rozwiniętego odcinka fazy A2, przyczym zarówno w kulturze przeworskiej , jak i oksywskiejmogą się przeżywać do fazy A3 [por. BOCHNAK 2005, 11 5;ŁUCZKIEWICZ 2006, 86] . Mielibyśmy zatem do czynieniaz bardzo wcześnie datowanym egzemplarzem uzbrojeniaw kulturze bogaczewskiej .

Celem niniejszego artykułu jest prezentacja (jak się okaże – ponowna) grotuz cmentarzyska w Spychówku, gm. Świętajno (d. Klein-Puppen, Kr. Ortelsburg). Jego rysunek

1 Podawany w publikacji przykład grotu z grobu 321 z Babięt należy zweryfikować negatywnie, a sam zespół –w świetle nowych danych [Księgi Inwentarzowe Prussia-Museum 7.074–075; BITNER-WRÓBLEWSKA 2008,tabl. CII–CIII; Prussia-Archiv SMB-PK/MVF, PM-IXd 1 , PM-A 096/1 , s. 244; SCHMIEDEHELM Spuścizna 7.1 3e.1 81 ,7.20c.1 04] – wiązać ze znacznie późniejszą fazą: znaleziono tu m.in. grot typu VII wg P. Kaczanowskiego [1995];w kwestii datowania grotów w kulturze bogaczewskiej [por. KONTNY 2007B] .2 Z uwagi na świadectwo najwybitniejszego specjalisty w zakresie uzbrojenia barbarzyńskiego, jakim był wówczasM. Jahn, uznaję tę informację za wiarygodną.

Ryc. 1. Rysunek grotu ze Spychówka,publikowany przez Wilhelma Gaertego(wg GAERTE 1929)

był publikowany przez WilhelmaGaertego [1929, ryc. 1 95:h] , jednakbez podania szczegółowychinformacji odnośnie dookoliczności pozyskania (autorabadań, przynależności do zespoługrobowego, etc.). Na ilustracj i(Ryc. 1 ) brakuje także szczegółów,istotnych dla identyfikacjitypologicznej , jak przekroje liścia i tulejki. Luki te można w chwili obecnej uzupełnićw znaczącym stopniu. Szkic grotu zachował się w kartotece Martina Jahna (Ryc. 2). Choćniezbyt staranny, rysunek ów oddaje proporcje grotu, podkreśla wydatne żeberko i uwzględniaobecność nitu do mocowania tulejki na drzewcu. Zapisano tu także podstawowe wymiary –„26,5:6,6:3 ,2”, co – zgodnie ze stosowanym przez Martina Jahna systemem zapisu – oznaczadługość całkowitą, następnie długość tulejki, wreszcie szerokość liścia. Odręczna notatkazawiera również komentarz tyczący się kształtu grotu: „scharf und hoch gratige Lanze nach d.Form L.T. zeitlich aber Tülle Scharf absetzend = C”. „Lateński” kształt miałby zatemkontrastować z wyraźnie odsadzoną tulejką, co skłoniło niemieckiego badacza do wiązaniazabytku z fazą C. Za takim datowaniemmiałaby również przemawiać forma noża („CMesser”) z tego zespołu. Należy jednakzauważyć, że przypisanie określonej formynoża do danego okresu ma charakterintuicyjny, choć – jak się wydaje – zabieg takistał się także pewną konwencją (pojęciem „BMesser” lub „C Messer” posługiwała sięw swoich notatkach archiwalnych m.in. MartaSchmiedehelm). Istnienia prawidłowościw tym zakresie nie potwierdzono na raziestudiami z zakresu morfologii i chronologiinoży i podobnych spostrzeżeń nie możnatraktować inaczej niż aktu wiary, nie w pełniwiarygodnego naukowo.

Kolejnych informacji dostarczają notatkiz archiwum Marty Schmiedehelm3. Można sięz nich dowiedzieć, że grób pozyskany zostałpodczas badań Emila Hollacka w 1903 r.4, nagłębokości 70 cm, a składały się nańkoncentracja spalonych kości (SCHMIEDEHELMSpuścizna 7.1 2.22: Knochenhäufchen, -0,70,darunter Eisenlanze, Mess) pod którąznajdował się grot i nóż. Żelazny grot(SCHMIEDEHELM Spuścizna 7.1 2.22) miał miećdługość 26,8 cm i charakteryzować sięwysokim żeberkiem i krótką tulejką(SCHMIEDEHELM Spuścizna 7.1 3e.1 52: odaots

3 Za możliwość skorzystania z kartoteki Marty Schmiedehelm winien jestem wdzięczność, opracowującymspuściznę estońskiej badaczki, dr Annie Juga-Szymańskiej i dr. Pawłowi Szymańskiemu (kartoteka przechowywanajest w archiwum Ajaloo Instituut w Tallinie).4 W Spychówku prowadzonych było kilka kampanii wykopaliskowych. W 1902 r. prace prowadził AdalbertBezzenberger, a – niezależnie od niego – także Emil Hollack. Ten ostatni przeprowadził wykopaliska również w 1903r. Materiały zabytkowe uległy w późniejszym okresie istotnemu pomieszaniu, co sprawiło, że już w latach 20-tychXX w. Marta Schmiedehelm miała trudności z przyporządkowaniem lub weryfikacją niektórych zespołów(por. SCHMIEDEHELM Spuścizna 7.1 3e.1 52).

Ryc. 2. Szkic i notatki dotyczące grotu z grobu 73 w Spychówku z archiwumMartina Jahna

В. KONTNY

364

Ryc. 3. Grot z grobu 73 w Spychówku z badań Emila Hollackaw 1903 r. (drugi z lewej), zabezpieczony folią, w zbiorachMuseum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie (tzw. Prussia-Sammlung); fot. Bartosz Kontny

26,8 sm kõrge harjaga ja lühikese putkega)5. W skład zespołu miał wchodzić nóż(SCHMIEDEHELM Spuścizna 7.1 2.22: Messer), określony również jako mały nóż (SCHMIEDEHELMSpuścizna 7.1 3e.1 52: nuga väike). Znaleźć tu można także informację o nożyku sierpikowatym(SCHMIEDEHELM Spuścizna 7.1 3e.1 52: Krummesser). Analizując pozostałe źródła należyprzypuszczać, że chodzi jednak o inne określenie użyte dla tego samego noża. Potwierdza tozatem przypuszczenie, że nóż niekoniecznie pochodzi z fazy C: formy sierpikowate znane sąz młodszego okresu przedrzymskiego [por. DĄBROWSKA 1988, 28–30], aczkolwiek bardzopodobne narzędzia (określane jako brzytwy z trzonkiem, ponieważ spotyka się je w grobachmęskich) popularniejsze stały się w okresie wczesnorzymskim i młodszym okresie rzymskim[por. LIANA 1970: 449; GODŁOWSKI 1977, 93–94; DĄBROWSKA 1997, 96] . W kulturzebogaczewskiej ich obecność stwierdzono w okresie wczesnorzymskim i młodszym okresierzymskim [por. NOWAKOWSKI 2007, 94–85, 11 5, 1 21 , 1 58; BITNER-WRÓBLEWSKA 2007, 88] . Tymsamym określenie „C Messer” traci na jednoznaczności.

Uzupełnieniem powyższych danych jest sprawozdanie z badań, przeprowadzonychw marcu 1903 r., podpisane przez Emila Hollacka. Znajduje się ono w archiwum Prussia-

Museum, przechowywanym w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie6. Zamieszczonatu notatka (Prussia-Archiv SMB-PK/MVF, PM-IXd 1 , PM-A 1781 /1 , s. 007, awers: „73. SchöneEisenlanze, Messer”) nie wnosi wiele nowego poza subiektywnym kryterium piękna(rozumianego tu najprawdopodobniej jako staranność wykonania i dobry stan zachowania).Potwierdza ona jednak identyfikację zespołu i jego inwentarz.

Analizowany grot udało się odnaleźć w kolekcji Prussia-Sammlung, znajdującej sięwMuseum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie7 (Ryc. 3). Niejest on, co prawda, w żaden sposób sygnowany (zabezpieczonogo próżniowo folią, na tekturowej tabliczce, wraz z 3 innymigrotami; na czas badania przedmiot został wyjęty z folii) jednakidentyczne rozmiary z podanymi przez Martę Schmiedehelm, jaki podobieństwo cech morfologicznych, wykluczają pomyłkę.Zabytek jest pokryty patyną ogniową i dobrze zachowany(Ryc. 4); ślady korozji dostrzegalne są jedynie na tulejce (zaryspola pokrytego korozją jest zresztą identyczny z przedstawionymna rysunku w publikacji Wilhelma Gaertego). Stosując się dokryteriów opisu grotów, wypracowanych dla kulturyprzeworskiej przez Piotra Kaczanowskiego [1995] , należy podaćnastępujące wymiary: G 26,8 cm, T 6,4 cm, L 20,5 cm, A 3 cm,Q 15,1 cm. Współczynniki proporcji osiągają następującewielkości: T/G 0,24, A/L 0,1 5, Q/L 0,74. Kształt tulejki oddajewzór: T1 , przekrój tulejki: PT1 , zaś przekrój liścia: PL3B→2B.Nit, mocujący grot znajduje się na wysokości 1 ,6 cm od wlotutulejki, a sama tulejka ma średnicę zewnętrzną 1 ,9 cm igłębokość 5,4 cm. Grot należy przyporządkować typologicznieszukając analogii w kulturze przeworskiej , co jestprawidłowością w przypadku bogaczewskich grotów bronidrzewcowej [KONTNY 2007B] . Mieści się on w ramach typu C/1wg Piotra Łuczkiewicza [2006] lub 7b wg Tomasza Bochnaka[2005] , choć wykazuje także pewne cechy typu I.1 wg PiotraKaczanowskiego [1995] . Od tego ostatniego wariantu odróżniago brak zwężenia w partii wierzchołkowej , ale zbliża dońwyraźne odsadzenie liścia od tulejki, na co zwrócił uwagę

5 Za tłumaczenie notatek w języku estońskim gorąco dziękuję dr Annie Juga-Szymańskiej .6 Za możliwość skorzystania z ww. źródła składam podziękowanie dr. Horstowi Wiederowi i dr. HorstowiJunkerowi.7 Za możliwość skorzystania z ww. źródła winien jestem wdzięczność b. dyrektorowi muzeum, śp.prof. Wilfriedowi Menghinowi oraz dr Christinie Reich.

Ryc. 4. Rysunek grotu z grobu 73w Spychówku, z badań Emila Hollackaw 1903 r.; rys. Bartosz Kontny

365

Grot z grobu 73 w Spychówku, z badań Emila Hollacka w 1903 r.

Martin Jahn. Wniosek Jahna odnośnie do datowania grotu należy jednak poddać w wątpliwość,biorąc pod uwagę aktualne ustalenia chronologiczne. Groty typu C/1 występowały w fazachA2–A3, zapewne bez najpóźniejszego odcinka tego spektrum czasowego [ŁUCZKIEWICZ 2006,109, tabela 1 3] , zaś typ 7b, w okresie A1–A3/B1, najczęściej jednak w A2–A3 [BOCHNAK 2005,77] . W przypadku typu Kaczanowski I.1 mówić można o okresie wczesnorzymskim[KACZANOWSKI 1995, 11 , 1 2] . Uwzględniając pośrednią pozycję stylistyczną, wydaje się że grotze Spychówka należy datować na fazy A3–A3/B1. W tym przypadku budzi się jednapoważniejsza wątpliwość, tycząca się obrządku pogrzebowego.

Koncentracja spalonych kości (niem. Knochenhäufchen), sugerująca zastosowanieorganicznego pojemnika na czyste kości (wyjęte ze szczątków stosu), który nie zachował się dochwili odkopania obiektu, to cecha obrządku pogrzebowego powszechniej spotykanaw młodszym okresie rzymskim [por. SZYMAŃSKI 2005, 89, 90] . Nie przeczy to jednakstosowaniu jej we wcześniejszych fazach kultury bogaczewskiej (zjawisko nie było dotychczasprzedmiotem badań); poza tym nie można wykluczyć, że lakoniczny opis w rzeczywistościodnosi się do nieprawidłowo rozpoznanego grobu jamowego.

Podsumowując, należy uznać, że wiązanie analizowanego grotu ze schyłkiem młodszegookresu przedrzymskiego lub przełomem okresu przedrzymskiego i rzymskiego jest najbardziejprawdopodobne i tym samym powiększa on zbiór wczesnych elementów uzbrojenia w kulturzebogaczewskiej .

Źródła archiwalneJAHN Spuścizna Archiwum Martina Jahna, przechowywane w Instytucie Archeologii

Uniwersytetu Warszawskiego

Księgi Inwentarzowe Prussia-Museum, przechowywane w Istoriko-Chudožestvennym Muzeje

w Kaliningradzie

Prussia-Archiv Archiwum Prussia-Museum, przechowywane w Museum für Vor- und

Frühgeschichte w Berlinie.

SCHMIEDEHELM Spuścizna Archiwum Marty Schmiedehelm, przechowywane w Archiwum Ajaloo

Instituut w Tallinie

Bibliografia

BITNER-WRÓBLEWSKA, A.2007 Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica

XII, Warszawa.2008 red. Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum, Aestiorum

Hereditas I, Olsztyn.

BITNER-WRÓBLEWSKA, A., NOWAKIEWICZ, T., RZESZOTARSKA-NOWAKIEWICZ, A., WRÓBLEWSKI, W.2008 Ocalona historia Prus Wschodnich. Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego

Prussia-Museum. Ostpreußens gerettete Geschichte. Die archäologischen Inventarbücheraus dem ehemaligen Prussia-Museum. Spasennaja istorija Vostočnoj Prussii.Archeologičeskije inventarnyje knigi byvšego muzeja „Prussia”, Warszawa.

BOCHNAK, T.2005 Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim,

Rzeszów.

BOHNSACK, D.1938 Die Burgunden in Ostdeutschland und Polen, Leipzig.

DĄBROWSKA, T.1 988 Wczesne fazy kultury przeworskiej . Chronologia-zasięg-powiązania, Warszawa.1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta

Archaeologica Barbarica III, Kraków.

GAERTE, W.1929 Urgeschichte Ostpreussens, Königsberg i. Pr.

366

В. KONTNY

GODŁOWSKI, K.1977 Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), MSW

IV, 7–237.

JAHN, M.1916 Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit, etwa von 700 v. Chr. bis 200 n.

Chr., Mannus-Bibliothek 16, Würzburg.

JUGA-SZYMAŃSKA, A.2007 Archiwalia archeologiczne dotyczące kultury bogaczewskiej , [w:] Kultura bogaczewska

w 20 lat później . Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, A. Bitner--Wróblewska (red.), Seminarium bałtyjskie I, Warszawa, 121–137.

JUGA-SZYMAŃSKA, A., KONTNY, B.2006 Szkło z Nikutowa, pow. mrągowski przez szkiełko i oko. Rzadki import rzymski

z Pojezierza Mazurskiego, [w:] Nowe znaleziska importów rzymskich z terenu PolskiIII, A. Bursche, R. Ciołek, R. Chowaniec (red.), Korpus znalezisk rzymskichz europejskiego Barbaricum – Polska, Suplement 3, Warszawa, 79–92.

KACZANOWSKI, P.1 995 Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego,

Klasyfikacje zabytków archeologicznych I, Kraków.

KONTNY, B.2007A Najwcześniejsze elementy uzbrojenia w kulturze bogaczewskiej w świetle zewnętrznych

wpływów kulturowych [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później . Materiałyz konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, A. Bitner-Wróblewska (red.), Seminariumbałtyjskie I, Warszawa, 73–111 .

2007B Foreign influences on the weaponry of Bogaczewo and Sudovian cultures. The case ofthe shafted weapon, [w:] Weapons, Weaponry and Man. In memoriam VytautasKazakevičius, A. Bliujienė (red.), „Archaeologia Baltica” 8, Klaipėda, 117–132.

LIANA, T.1 970 Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim,

WA 35, 429–487.

ŁUCZKIEWICZ, P.2006 Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim, Archaeologia

Militaria II, Lublin.

NOWAKOWSKI, W.2007 Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego okresu

przedrzymskiego do starszej fazy późnego okresu wpływów rzymskich. Próba analizychronologiczno-kulturowej , [w:] Kultura bogaczewska w 20 lat później . Materiałyz konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, A. Bitner-Wróblewska (red.), Seminariumbałtyjskie I, Warszawa, załącznik CD.

REICH, CH.2003 Archäologie einer vorgeschichtlichen Sammlung. Die Bestände des ehemaligen Prussia-

Museums im Berliner Museum für Vor- und Frühgeschichte, „ArchäologischesNachrichtenblatt” 8/1 , 1 4–23.

SZYMAŃSKI, P.2005 Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na

Pojezierzu Mazurskim, Światowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages X,Warszawa.

Grot z grobu 73 w Spychówku, z badań Emila Hollacka w 1903 r.

367

Wykaz skrótów bibliograficznych

Altpreußen „AltPreußen: Vierteljahresschrift für Vor- und Frühgeschichte”, Königsberg.

AO „Archeologičeskie Odkrytija”, Izd. „Nauka”, Moskva.

AP „Archeologia Polski”, Wrocław-Warszawa-Kraków.

BfdV „Blätter für deutsche Vorzeit”, Leipzig.

EJhr „Elbinger Jahrbuch”, Elbląg.

ESA „Euroasia Septentrionalis Antiqua”, Helsinki.

FAB „Festschrift Adalbert Bezzenberger zum 14 April 1 921 dargebracht von seinenFreunden und Schul̈ern”, Göttingen.

FAP „Fontes Archaeologici Posnanienses”, Poznań.

JRG „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz.

KHKM „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa.

KP 1893 „Katalog des Prussia-Museums zu Königsberg i. Pr. , Teil I Steinzeit-Bronzezeit-Pfahlbau Funde”, Königsberg.

KP 1906 „Katalog des Prussia-Museums zu Königsberg i. Pr. , Teil I Steinzeit-Bronzezeit-Eisenzeit (Latènezeit)”, Königsberg.

Mannus „Mannus. Zeitschrift für deutsche Vorgeschichte”, Leipzig.

MIA „Materialy i Issledovanija po Archeologii SSSR”, Moskva-Leningrad.

MS „Materiały Starożytne”, Warszawa.

MSW „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa.

MZ-P „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin.

NfdV "Nachrichtenblatt für deutsche Vorzeit”, Leipzig.

Offa „Offa. Berichte und Mitteilungen”, Neumünster.

PAnt „Pomorania Antiqua”, Gdańsk.

Parch „Przegląd Archeologiczny”, Poznań.

Prussia „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia”, 1 926: „Prussia. Zeitschriftder Altertumsgesellschaft Prussia”, 1 927: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkundeund Heimatschutz”, 1 940: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”, Königsberg.

PZeit „Prähistorische Zeitschrift”, Berlin.

RB „Rocznik Białostocki", Białystok.

RE „Rocznik Elbląski”, Elbląg.

RO „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn.

SA „Sovetskaja Archeologija”, Moskva.

SAnt „Slavia Antiqua”, Warszawa-Poznań.

SAPom „Studia Archaeologica Pomeranica”, Koszalin.

SPMA „Sprawozdania Państwowego MuzeumArcheologicznego”, Warszawa.

SPÖG „Schriften der Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg”,Königsberg.

SprArch „Sprawozdania Archeologiczne”, Wrocław – Warszawa – Kraków.

WA „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa.

ZOW „Z otchłani wieków”, Poznań – Wrocław – Warszawa.

369