Krzemienne grociki strzał z cmentarzyska ludności kultury mogiłowej w Górzycy nad Odrą (Flint...

UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU

INSTYTUT PRAHISTORII

FOLIA

PRAEHISTORICA

POSNANIENSIA

TOM XVII

Laudator temporis acti

Pamięci

Profesora Jerzego Fogla

Redakcja

MACIEJ KACZMAREK

POZNAŃ 2012

Spis treści 2

Adres redakcji

Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (Institute of Prehistory, Adam Mickiewicz University)

Św. Marcin 78, 61-809 Poznań, Poland tel. +48/61 829 47 91

tel./fax +48/61 829 47 88 e-mail: [email protected]

Sekretarz redakcji

Katarzyna PyŜewicz

Rada Naukowa

Jadwiga Chudziakowa, Maciej Kaczmarek, Michał Kobusiewicz, Aleksander Kośko, Arkadiusz Marciniak, Ulrich Müller,

Danuta Minta-Tworzowska, Vladimir Podborský

Redaktor tematyczny

Hanna Kóčka-Krenz

Publikacja sfinansowana przez Instytut Prahistorii UAM

© Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2013

Fotografia Profesora: Maciej Kaczmarek

Projekt okładki: Piotr Sikorski i Maciej Kaczmarek

Na okładce: grodziska wczesnośredniowieczne i osada ludności kultury łuŜyckiej

na półwyspie Szyja w Bninie, gm. Kórnik, pow. poznański (zdjęcie lotnicze – Włodzimierz Rączkowski)

Wersją pierwotną jest wersja papierowa

ISBN 978-83-232-2538-6 ISSN 0239-8524

Spis treści

3

SPIS TREŚCI

Od Redakcji (Maciej Ka czma r ek) ........................................................................................... 7

Profesor Jerzy Fogel – wspomnienie (Danuta M i n t a -Two r z owsk a) .................................... 9

Wykaz publikacji prof. zw. dr. hab. Jerzego Fogla za lata 1963–2011 (Maciej Kac zma r ek) .. 17

Maciej Ka czma r ek, Danuta Min t a -Two r z owska, The Józef Kostrzewski Poznań School of Archaeology. Several reflections on the illuminations and shadows of prehistory stud-ies in respect to the Bronze and Early Iron Ages ................................................................ 25

Olga An t owsk a -Go r ą c z n i a k, Magdalena P ok l ewska -Koz i e ł ł, Magdalena Sp r en -g e r, Renesansowe kafle z tarczownikami z wyspy tumskiej w Poznaniu ............................ 41

Hubert Augu s t yn i a k, Krzysztof Go r c z yc a, Piotr Wawrz yn i a k, Pradziejowe ślady uprawy roli z Wielkopolski i ziemi lubuskiej ....................................................................... 59

Mirosław C i e s i e l s k i, Jakub Du t k i ew i c z, Osada ze schyłkowej fazy kultury łuŜyckiej w Iwnie, pow. poznański, stanowisko 25/26 ........................................................................ 75

Bogusław Ged i g a, Dystynktywna funkcja broni w kręgu halsztackim ....................................... 101

Agnieszka I nd yc k a, Figurka ornitomorficzna z Międzyrzecza w województwie lubuskim ....... 115

Dominika J a nk ow ia k, Paweł Lec h, Andrzej S i k o r s k i, Nowe kostki mozaikowe z Ostrowa Tumskiego w Poznaniu, stan. 13 ......................................................................................... 125

Dobrochna J a nk owsk a, Piotr Roz b i ega l s k i, Między Północą a Południem. Osadnictwo schyłkowopaleolityczne i mezolityczne w dolnym biegu Warty ........................................... 139

Hieronim Ka c zma r ek, Sesostris – ideał władcy epoki Oświecenia .......................................... 149

Jarmila E. Kaczma r ek, Pod rozsadzonym kamieniem .............................................................. 169

Andrzej Kowa l c z yk, Poznańskie dzbanki miodowe z Rochlitz ................................................ 185

Michał K r uege r, Obraz Tartessos w historiografii hiszpańskiej ............................................... 195

Marcin K r z ep k owsk i, Jak pracowity Wojciech zaŜartował z pana Skąpskiego, czyli perype-tie niefortunnego poszukiwacza skarbów z XVIII wieku. Wągrowieckie księgi miejskie ja-ko źródło informacji o nowoŜytnych depozytach monetarnych ........................................... 209

Andrzej K r z ys z owsk i, Studnia z późnej epoki brązu ze Szczodrzykowa koło Kórnika ........... 219

Marian Kwap i ń s k i, Aleksander Kwap i ń sk i, Z historii badań nad wyobraŜeniami na ceramice grobowej kultury pomorskiej ............................................................................... 243

Irena La s ak, Maciej Ka czma r ek, Naczynie z przedstawieniem antropomorficznym z nekro-poli w Miłosławicach na Dolnym Śląsku ............................................................................ 257

Henryk Ma cha j ewsk i, Grzebień znaleziony w studni ludności kultury przeworskiej z miej-scowości Konotopa na Mazowszu ....................................................................................... 275

Przemysław Maka r ow ic z, Ekspedycja górnodniestrzańska Instytutu Prahistorii UAM. Perspektywy polsko-ukraińskiego projektu badawczego .................................................... 287

Spis treści 4

Tadeusz Ma l i nowsk i, Uwagi na temat tzw. grobów rodzinnych kultury pomorskiej .............. 303

Andrzej M i c ha ł owsk i, Milena Te s k a, Nowe odkrycia figurek Feuerböcke z terenów ziem polskich .............................................................................................................................. 319

Sławomir P i e t r z a k, Jerzy J. L a nge r, Badania archeometryczne substancji organicznej z krzemiennych grocików z cmentarzyska ludności kultury mogiłowej w Górzycy nad Odrą ................................................................................................................................... 333

Andrzej P r i nk e, Memoriał Hansa Schleifa. Poznański ośrodek archeologiczny w planach Trzeciej Rzeszy ................................................................................................................... 345

Krzysztof Soc ha, Radosław Sz eme l a k, Krzemienne grociki strzał z cmentarzyska ludności kultury mogiłowej w Górzycy nad Odrą ............................................................................. 369

Grzegorz S z c z u r ek, Osadnictwo ludności kultury łuŜyckiej w rejonie Brzezia w południowej Wielkopolsce ....................................................................................................................... 393

Ewa Wi e l go s z - Sk o r upk a, Wiersz na pochwałę herbu Łukasza III Górki w szesnasto-wiecznym druku Aleksandra Augezdeckiego ....................................................................... 411

Jacek W i e r zb i c k i, Niezidentyfikowany przedmiot gliniany z osady ludności kultury pucha-rów lejkowatych w Poganicach, pow. słupski, stan. 4 ........................................................ 437

Justyna śyc h l i ń s k a, Profesor Jerzy Fogel – portret kórnicki .................................................. 447

CONTENTS

Editor’s note (Maciej Ka czma r ek) ........................................................................................... 7

In Memoriam Professor Jerzy Fogel (Danuta M i n t a -Two r z owska) .................................... 9

List of publications of prof. dr. hab. Jerzy Fogel 1963–2011 (Maciej Ka czma r ek) ................ 17

Maciej Ka czma r ek, Danuta Min t a -Two r z owska, The Józef Kostrzewski Poznań School of Archaeology. Several reflections on the illuminations and shadows of prehistory stud-ies in respect to the Bronze and Early Iron Ages ................................................................ 25

Olga An t owsk a -Go r ą c z n i a k, Magdalena P ok l ewska -Koz i e ł ł, Magdalena Sp r en -g e r, Renaissance stove tiles with an image of a shield-bearer from Ostrów Tumski, Poznań ................................................................................................................................ 41

Hubert Augu s t yn i a k, Krzysztof Go r c z yc a, Piotr Wawrz yn i a k, Remains of prehistoric farming from Wielkopolska and Ziemia Lubuska ............................................................... 59

Mirosław C i e s i e l s k i, Jakub Du t k i ew i c z, Late Lusatian settlement at Iwno, near Poznań, site 25/26 ............................................................................................................................ 75

Bogusław Ged i g a, Distinctive role of weaponry in the Hallstatt Circle .................................... 101

Agnieszka I nd yc k a, Ornithomorphic figurine from Międzyrzecz in Ziemia Lubuska ............... 115

Dominika J a nk ow i ak, Paweł Lec h, Andrzej S i k o r sk i, New mosaic cubes from Ostrów Tumski, Poznań, site 13 ...................................................................................................... 125

Dobrochna J a nk owska, Piotr Roz b i ega l s k i, Between North and South. Final Palaeolithic and Mesolithic settlement upon the lower Warta River ..................................................... 139

Hieronim Ka c zma r ek, Sesostris – the ideal ruler of the enlightenment ................................... 149

Jarmila E. Kaczma r ek, Under a burst stone ............................................................................ 169

Andrzej Kowa l c z yk, Honey jugs from Rochlitz found in Poznań ............................................ 185

Michał K r uege r, Images of Tartessos in Spanish historiography ............................................. 195

Marcin K r z ep k owsk i, How a hard-working Wojciech played a tric on Mr Skąpski – Adven-tures of an unfortunate treasure hunter in the 18th century. Wągrowiec town records as a source of information on modern coin deposits ............................................................... 209

Andrzej K r z ys z owsk i, A late Bronze Age well from Szczodrzykowo near Kórnik .................. 219

Marian Kwap i ń sk i, Aleksander Kwap i ń sk i, On the history of the study of images on the Pomeranian Culture Burial Pottery .................................................................................... 243

Irena La s a k, Maciej Ka czma r ek, A vessel with an anthropomorphic image from the ceme-tery in Miłosławice, Lower Silesia ..................................................................................... 257

Henryk Ma cha j ewsk i, Comb from a Przeworsk Culture well from Konotopa in Mazovia ..... 275

Przemysław Maka r ow ic z, Upper Dniestr Expedition of the Institute of Prehistory of Adam Mickiewicz University in Poznań. Prospects of the Polish-Ukrainian research project ..... 287

Contents 6

Tadeusz Ma l i nowsk i, Remarks on the so called family graves of the Pomeranian Culture..... 303

Andrzej M i c ha ł owsk i, Milena Te s k a, New finds of firedogs (Feuerböcke) from Poland ..... 319

Sławomir P i e t r z a k, Jerzy J. L a nge r, Archaeometric analysis of an organic substance from flint arrowheads from the Tumulus Culture Cemetery in Górzyca upon the Odra River .... 333

Andrzej P r i nk e, Hans Schleif’s memorial. The plans of the Third Reich towards the Poznań archaeological centre ......................................................................................................... 345

Krzysztof Soc ha, Radosław Sz eme l a k, Flint arrowheads from the cemetery at Górzyca on the Odra River .................................................................................................................... 369

Grzegorz S z c z u r ek, Lusatian settlement near Brzezie in Southern Wielkopolska (Greater Poland) ............................................................................................................................... 393

Ewa Wi e l go s z - Sk o r upk a, Poem tribute to Łukasz III Górka’s coat of arms in the six-teenth-century print by Aleksander Augezdecki .................................................................. 411

Jacek W i e r zb i ck i, Unidentified clay item from the Funnel Beaker settlement site in Poganice (Słupsk District), site 4 ....................................................................................................... 437

Justyna śyc h l i ń s k a, Professor Jerzy Fogel – a portrait from the perspective of Kórnik ......... 447

KRZEMIENNE GROCIKI STRZAŁ Z CMENTARZYSKA LUDNO ŚCI KULTURY MOGIŁOWEJ

W GÓRZYCY NAD ODRĄ

FLINT ARROWHEADS FROM THE CEMETERY AT GÓRZYCA ON THE ODRA RIVER

Krzysztof Socha

Muzeum Twierdzy Kostrzyn ul. Graniczna 1, 66-470 Kostrzyn nad Odrą, Poland

[email protected]

Radosław Szemelak

Zakład Archeologii, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Szczeciński

ul. Krakowska 71-79, 71-017 Szczecin, Poland [email protected]

ABSTRACT. The purpose of the paper is a multiaspectual analysis of flint arrowheads from three graves of the Tumulus Culture from the cemetery in Górzyca (site 20). The analysed assemblage consists of 12 items, mainly made of Cretaceous erratic flint, including two semi-products and ten notched arrow-heads. Based on the typological analyses, the assemblage was divided into types.

WSTĘP

Birytualne cmentarzysko społeczności kultury mogiłowej odkryto w trakcie ra-towniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na stan. 20 (AZP 50-06/17) w Górzycy1. Podczas dotychczasowych trzech sezonów wykopaliskowych na tym stanowisku zbadano powierzchnię około 48 arów, odkrywając 953 obiekty archeo-

____________________

1 Prace wykopaliskowe na stanowisku 20 w Górzycy rozpoczęto w lipcu 2008 roku i z przerwami kontynuowano je do grudnia 2010 roku. Kierował nimi K. Socha przy współpracy z J. Sójkowską- -Sochą. Badania finansowane były z budżetu Urzędu Gminy w Górzycy. Planowane jest kontynuowa-nie dalszych prac wykopaliskowych.

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T. XVII – 2012 INSTYTUT PRAHISTORII UAM POZNAŃ – ISBN 978-83-232-2538-6 ISSN 0239-8524

Krzysztof Socha, Radosław Szemelak

370

Ryc. 1. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Lokalizacja stanowiska

Fig. 1. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Location of site

logiczne, dokumentując relikty osadnictwa z kilku okresów chronologicznych: począwszy od epoki kamienia, przez kulturę łużycką, okres wpływów rzymskich, wczesnego średniowiecza i średniowiecza, aż po nowożytność. Odkryto kilka cmentarzysk: birytualne – ludności kultury mogiłowej (II i II/III EB), ciałopalne – ludności kultury łużyckiej (III i IV/V EB), ciałopalne – ludności tzw. grupy lubu-skiej nadłabskiego kręgu kulturowego (faza B1 i B2 okresu rzymskiego), birytualne – społeczności kultury wielbarskiej (faza B2 – C1 okresu rzymskiego) oraz szkiele-towe z okresu wczesnego średniowiecza (X–XI w.)2. Szczegółową analizę całego ____________________

2 Soc ha, Só jk ows ka - Soc ha 2010, 81–92; 2012, 223–224.

Krzemienne grociki strzał z cmentarzyska ludności kultury mogiłowej...

371

materiału zabytkowego wraz z wynikami specjalistycznych badań zawierać będzie planowana monografia stanowiska.

Celem niniejszego artykułu jest wieloaspektowa analiza krzemiennych groci-ków, odkrytych w trzech grobach ludności kultury mogiłowej na cmentarzysku w Górzycy. Ponadto zostaną omówione również ogólne zagadnienia dotyczące nowo odkrytego cmentarzyska.

POŁOŻENIE STANOWISKA

Górzyca leży na Pojezierzu Wielkopolskim, w Pradolinie Toruńsko-Ebers-waldzkiej, na obszarze zwanym Lubuskim Przełomem Odry. Rzeka płynie u pod-nóża zachodniego zbocza doliny, tworząc po wschodniej (polskiej) stronie rozległy taras zalewowy. Dolina Odry, na omawianym odcinku, ma 25 km długości i 2–5 km szerokości. Obniża się ona od około 21 m do 12 m n.p.m.3

Stanowisko położone jest na niewielkim wzniesieniu o małej (3–4 m) ekspo-zycji zachodniej, usytuowanym na skraju polodowcowej moreny dennej Odry4. Wznosi się ono na wysokość 21 m n.p.m. i jest oddalone o około 0,8 km od koryta rzeki (ryc. 1).

CHARAKTERYSTYKA CMENTARZYSKA „MOGIŁOWEGO” Z GÓRZYCY

Dotychczas ze Środkowego Nadodrza znanych było tylko kilka cmentarzysk oraz pojedynczych grobów ludności kultury mogiłowej, koncentrujących się głów-nie na południu tego obszaru5. Z północnej części tego terytorium znane jest tylko jedno cmentarzysko z Lipek Wielkich6. Nowo odkryte, birytualne cmentarzysko ludności kultury mogiłowej z Górzycy zwiększa więc liczbę nekropolii tej jednostki kulturowej na rzeczonym obszarze.

Podczas trzech sezonów badawczych na stan. 20 odkryto i zbadano 33 groby łączone z ludnością kultury mogiłowej7. Na obecnym etapie prac nie udało się usta-lić granic omawianego cmentarzyska. Nie rozpoznano północnej części stanowiska, w której do tej pory odkryto jeden grób z konstrukcją kamienną, jednak o odmien-nej orientacji od pozostałych obiektów sepulkralnych. ____________________

3 Kond r a c k i 2002, 134. 4 Kond r a c k i 1979, 308–309. 5 S t a n i ew i cz 2008, 13. 6 S t a n i ew i cz 2008, 31 – tam starsza literatura. 7 Do tej liczby doliczyć należy na pewno dwa pochówki „mogiłowe” (datowanie trzeciego ze

względu na brak wyposażenia jest niepewne) odkryte i przebadane przez Artura Sobuckiego, w ramach prac archeologicznych związanych z rozbudową i modernizacją oczyszczalni ścieków w Górzycy.


372

Ryc. 2. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Krzemienne grociki z grobów ludności kul-

tury mogiłowej – groby nr 7, 26 i 28 (rys. R. Szemelak)

Fig. 2. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Flint arrowheads from the Tumulus culture graves – graves no. 7, 26 and 28 (drawing by R. Szemelak)

Cmentarzysko „górzyckie” wstępnie datowane jest na II i początek III okresu epoki brązu. Niektóre groby reprezentują wczesną fazę kultury mogiłowej – BB1, jednak większość z nich należy łączyć z klasyczną fazą kultury mogiłowej (BB2–BC1)

8. Na ten okres można przypuszczalnie datować również groby 26 i 28, w któ-rych zarejestrowano grociki krzemienne. Natomiast z przełomem II/III i początkiem III okresu epoki brązu (przełom BC2/BD oraz BD)9 należy wiązać dwa pochówki ciałopalne (w jednym z nich odkryto przepalony grocik krzemienny – grób 7). Tę ramową chronologię sprecyzują zapewne wyniki datowania radiowęglowego 14C wybranych grobów.

Rodzaje i typy pochówków na omawianej nekropolii cechowała duża różnorod-ność. Niewykluczone, że niektóre z nich, przykryte brukiem kamiennym, pierwotnie mogły być kurhanami, mającymi nasyp ziemny. Niestety, w trakcie prac wyko-

____________________

8 Ged l 1975, 72–74. 9 Ged l 1975, 75.


373

paliskowych nie udało się zarejestrować pozostałości tych mogił10. Część z grobów odkryto bezpośrednio pod warstwą humusu. Prace rolnicze (niegdyś ten teren należał do PGR) zapewne zniwelowały nasypy kurhanów i w pojedynczych przypadkach uszkodziły istniejące obstawy kamienne. Ponadto intensywne osadnictwo z później-szych okresów chronologicznych również wpłynęło niekorzystnie na zachowanie się domniemanych nasypów kurhanowych; być może już w pradziejach były nieczytelne.

Istnieją jednak pewne przesłanki, mogące potwierdzić obecność konstrukcji ziemnych na cmentarzysku w Górzycy. Mianowicie, na podstawie planigrafii nie-których grobów w obrębie stanowiska oraz braku innych obiektów archeologicznych

Ryc. 3. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Lokalizacja grobów ludności KMo (groby nr 7, 26 i 28) w obrębie wykopu badawczego (rys. K. Socha, J. Sójkowska-Socha)

Fig. 3. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Location of Tumulus culture graves (graves no. 7, 26 and 28) within the excavation unit (drawing by K. Socha, J. Sójkowska-Socha)

____________________

10 Soc ha, Só jk ows ka - Soc ha 2010, 82.


374

w sąsiedztwie tych grobów można sądzić, że prawdopodobnie miały one nasyp ziemny. Wydaje się również, że w kilku przypadkach w nasypy kurhanów „mogi-łowych” swoje groby wkopała ludność kultury łużyckiej.

Ryc. 4. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Rzut poziomy i profil grobu 7 (ob. 296) XX (rys. K. Socha, J. Sójkowska-Socha)

Le g e n d a – opis warstw: 1 – szara i ciemnoszara próchnica w układzie plamistym, przepalone kości ludz-kie; 2 – ciemnobrązowy piasek i szara próchnica w układzie plamistym; 3 – spalenizna i szara próchnica przemieszana z brązowym piaskiem; 4 – szara próchnica przemieszana z brązowym piaskiem w układzie plamistym, przepalone kości ludzkie; 5 – spalenizna i ciemnoszara próchnica przemieszana z brązowym piaskiem w układzie plamistym, przepalone kości ludzkie; 6 – jasnożółty piasek z niewielką ilością szarej XXXX próchnicy; 7 – jasnożółty piasek i brązowy piasek w układzie plamistym z szarą próchnicą

Fig. 4. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Horizontal projection and a ver-tiX tical section of grave 7 (feature 296) (drawing by K. Socha, J. Sójkowska-Socha)

Le g e n d – description of layers: 1 – grey and dark grey humus in spots, burnt human bones; 2 – dark brown sand and grey humus in spots 3 – burnt soil and grey humus mixed with brown sand; 4 –grey humus and brown sand in spots, burnt human bones; 5 – burnt soil and grey humus mixed with brown sand, in spots, burnt human bones; 6 – light yellow sand with a small amount of grey humus; 7 – light yellow sand tiXXX and brown sand, grey humus, in spots


375

W literaturze przedmiotu znajdujemy liczne przykłady potwierdzające dominu-jącą rolę kurhanów w obrządku pogrzebowym społeczności kultury mogiłowej11. Prawdopodobnie taka forma grzebania zmarłych była także przeważająca w II okre-sie epoki brązu na obszarze Środkowego Nadodrza12.

Ponadto na cmentarzysku w Górzycy odkryto kilka grobów, które oprócz ele-mentów kamiennych zawierały dodatkowe konstrukcje drewniane. Zarejestrowano je jako ślady po słupach, na których zapewne opierała się konstrukcja, będąca zada-szeniem grobu bądź wspierająca ściany (?). Budowle tego typu – tzw. domy zmar-łych – występowały już w neolicie13, popularne były też zarówno w starszym, jak i środkowym okresie epoki brązu14.

Ryc. 5. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Profil grobu 7 (ob. 296) (fot. K. Socha)

Fig. 5. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Vertical section of grave 7 (feature 296). (photo K. Socha)

____________________

11 Np. R ic h t ho f en 1926; Ged l 1 975, 86–87; La sa k 2001, 294; J a ege r, P osp i esz ny 2011.

12 St a n i ew i cz 2008, 13. 13 Np. Chmi e l ews k i 1952, 73–92; Go rc z yc a 1 981; Ja r osz 2011, 18–20, ryc. 6. 14 Np. Ged l 1975, 91; 1984; La sa k 2001, 300; S ta n i ew icz 2008, 13–14; Mak a r ow icz

2010, 233–239.


376

Na cmentarzysku w Górzycy dominują pochówki szkieletowe w obstawie ka-miennej, czasami nakryte również brukiem kamiennym. Obstawy miały głównie formę prostokąta o zaokrąglonych narożach. Ich długość wynosiła 1,5–4,15 m, szerokość 0,6–2,14 m, a miąższość 0,2–1 m. Większość grobów zorientowana była (z małymi odchyleniami) wzdłuż osi północny wschód − południowy zachód

Niekorzystne warunki glebowe spowodowały znaczny rozkład kości osobni-ków pochowanych na omawianym cmentarzysku. Z reguły w grobach udało się zarejestrować fragmenty kości długich, fragmenty czaszek oraz zęby. Sporadycznie w jamie grobowej nie odkryto szczątków ludzkich. O tym, że jednak zostały one złożone, mogą świadczyć czytelne ślady ciemniejszego zabarwienia ziemi, obec-ność wyposażenia grobowego oraz forma i rozmiary komór grobowych.

Wśród elementów wyposażenia zmarłych w grobach ludności kultury mogiło-wej na cmentarzysku w Górzycy dominują przedmioty z brązu. Najczęściej, w cha-rakterze darów, deponowano szpile (maksymalnie trzy w grobie, tylko w obiekcie ciałopalnym zarejestrowano 4 egzemplarze: 2 szpile wrzecionowate, płaską główkę szpili tarczowatej i szpilę uchatą). Pozostałe składniki wyposażenia stanowiły: na- szyjniki, pierścionki, naramienniki i inne ozdoby obręczowe, ozdoby głowy i wło-sów, małe ozdoby spiralne z drutu. Ponadto dosyć licznie wystąpiły naczynia cera-miczne oraz uzbrojenie i narzędzia wykonane z brązu (miecz, sztylety oraz siekierki).

CHARAKTERYSTYKA GROBÓW Z GROCIKAMI KRZEMIENNYMI

Zbiór analizowanych wytworów tworzy 12 przedmiotów krzemiennych15. Wśród nich znajdują się 2 półwytwory i 10 grotów z wnęką (ryc. 2). Jedenaście artefaktów odnotowano w grobach – po jednym egzemplarzu w obiekcie 7 i 28, dziewięć okazów w grobie 26. Jeden grocik ujawniono w stropie grobu 26, pomię-dzy kamieniami bruku nakrywającego ten obiekt. Większość przedmiotów wyko-nano z krzemienia narzutowego kredowego. Surowiec jednego grocika jest trudny do określenia, ponieważ uległ on przepaleniu (ryc. 2: 11).

Grób 7 (ob. 296) – (lokalizacja: Ha 13 Ar 21/22 ćw. B/A). Grób ciałopalny (bezpopielnicowy?), zarejestrowany na poziomie calca. Został częściowo zniszczo-ny przez wkopaną weń jamę ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego (ryc. 3, 4). Trudno określić jego pierwotne wymiary, kształt oraz zarys profilu. W trakcie

____________________

15 Podczas badań wykopaliskowych odkryto jeszcze trzy grociki krzemienne oraz skupisko kilku-nastu krzemieni, będących wcześniej przygotowanymi półwytworami do produkcji grocików, a także ich niedokończone formy. Razem z nimi zarejestrowano retuszer wykonany z brązu. Zabytki te odkryto w bogato wyposażonym grobie wojownika społeczności kultury mogiłowej. Ze względu na specyficzny kontekst odkrycia grocików zostaną one omówione w osobnym opracowaniu.


377

eksploracji grobu największe skupisko przepalonych kości ludzkich zarejestrowano w okolicach kamienia znajdującego się we wschodniej części obiektu (ryc. 5). Stąd także pochodzi przepalony grocik krzemienny. Przepalone kości ludzkie wystąpiły również w zachodniej części grobu i w wypełnisku jamy kultury łużyckiej (ob. 297). Nie stwierdzono obecności innych znalezisk. Nieopodal omawianego obiektu znajdował się inny grób ciałopalny ludności kultury mogiłowej, z bogatym wypo-sażeniem. Stąd można przypuszczać, że częściowo zniszczony grób 7 również nale-ży wiązać ze społecznością tej jednostki kulturowej.

Chronologia: przełom II/III i początek III EB (przełom BC2 i BD oraz BD?)16.

Grób 26 (ob. 648) – (lokalizacja: Ha 3 Ar 71 ćw. A/C). Grób szkieletowy z konstrukcją kamienną (ryc. 3, 6). W rzucie poziomym rysował się jako prosto-kątna jama o zaokrąglonych narożach. Wymiary: długość 1,97 m, szerokość 1,16 m,

Ryc. 6. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Rzut poziomy grobu 26 (ob. 648), I WM XXXXXXX (fot. K. Socha)

Fig. 6. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Horizontal projection of grave 26 (feature 648), mechanical layer I (I WM) (photo K. Socha)

____________________

16 Ged l 1975, 75.


378

Ryc. 7. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Rzut poziomy grobu 26 (ob. 648), IV WM XXXXXXX (fot. K. Socha)

Fig. 7. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Horizontal projection of grave 26 (feaXXXXXXX(fet (feature 648), IV WM (photo K. Socha)

głębokość 0,33 m. Grób był eksplorowany warstwami mechanicznymi o grubości 3–5 cm. W jego południowo-wschodniej części, tuż przy obstawie kamiennej, uchwycono fragment czaszki oraz kilka pokruszonych i zlasowanych fragmentów zębów ludzkich. Na IV poziomie eksploracyjnym, w wypełnisku jamy grobowej, zarejestrowano kamień, wokół którego odkryto 9 rozrzuconych (być może pierwot-nie wbitych?) grocików krzemiennych (ryc. 2: 1–9; 7–9). Z grobem 26 sąsiadował bezpośrednio grób 27 (ob. 649) ludności kultury mogiłowej (ryc. 3).

Chronologia: klasyczna faza kultury mogiłowej (BB2–BC1)17.

Grób 28 (ob. 666) – (lokalizacja: Ha 2/3 Ar 70/61 ćw. D/C). Grób szkieleto-wy, w rzucie poziomym o kształcie zbliżonym do prostokąta, z zaokrąglonymi narożnikami, otoczony obstawą kamienną (ryc. 10). Jego wymiary wynoszą: dłu-gość 2,17 m, szerokość 1,25 m, głębokość 0,28 m. Brak południowo-zachodniego narożnika obstawy (ryc. 11). W wypełnisku zarejestrowano pojedyncze kamienie, ____________________

17 Ged l 1975, 72–74.


379

Ryc. 8. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Rzut poziomy grobu 26, IV WM. XXXX Rys. K. Socha, J. Sójkowska-Socha Le g e n d a – opis warstw: ▲ – grociki krzemienne; K – kości ludzkie; 17,36 – pomiar niwelacyjny po-dawany w [m n.p.m.]; 1 – jasnobrązowy piasek z niewielką ilością szarej próchnicy; 2 – brązowo-żółty X piasek w układzie plamistym z niewielką ilością szarej próchnicy i drobnymi węgielkami drzewnymi

Fig. 8. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Horizontal projection of grave 26, XXXX IV WM. Drawing by K. Socha, J. Sójkowska-Socha Le g e n d – description of layers: ▲ – flint arrowheads; K – human bones; 17.36 – levelling measurement in meters above see level; 1 – light brown sand with a small amount of grey humus; 2 – brownish-yellow XXXXXX sand and a small amount of grey humus and small charcoals, in spots

które prawdopodobnie nakrywały szczątki zmarłego. Ponadto odkryto szpilę brą-zową ze zwiniętą i rozklepaną główką, o czworograniastym przekroju drutu (ryc. 12) oraz grocik krzemienny (ryc. 2: 12). Trudno stwierdzić, czy grocik należy roz-patrywać jako element wyposażenia zmarłego, czy też był on przyczyną śmierci pogrzebanej osoby.

Chronologia: klasyczna faza kultury mogiłowej (BB2–BC1)18.

____________________

18 Ged l 1975, 72–74.


380

ANALIZA GROCIKÓW KRZEMIENNYCH

W tej części artykułu zaprezentowano analizę omawianych zabytków w kilku aspektach. Na wstępie grociki poddano analizie morfometrycznej, następnie doko-nano ich podziału typologicznego (podzielono na siedem typów), na końcu prze-prowadzono analizę technologiczną.

Analiza morfometryczna

Analizie metrycznej zostały poddane wszystkie wyroby krzemienne odkryte w grobach (tab. 1). Wykazała ona zdecydowane różnice pomiędzy okazami z po-szczególnych obiektów. Grociki z grobu 26 są zdecydowanie mniejsze od pozosta-łych (ryc. 2: 1–9). Szerokości wnęk egzemplarzy z grobów 26 i 28 są zbliżone do siebie, a największa szerokość przypada powyżej podstawy, co jest typowe dla tego -

Ryc. 9. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Grób 26 – grociki krzemienne in situ. XXXX Fot. K. Socha

Fig. 9. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Grave 26 – flint arrowheads in situ. XXXX Photo K. Socha


381

typu wytworów z wczesnej epoki brązu19. Natomiast ostrza, których największa szerokość jest zarazem podstawą – grociki trójkątne (ryc. 2: 10), częściej są spoty-kane w kulturach neolitycznych20. Okaz odkryty w Górzycy jest raczej półwytwo-rem niż formą ostateczną.

Analiza typologiczna

W analizie typologicznej uwzględniono wszystkie omawiane wyroby krze-mienne. Wykorzystano w niej schemat sporządzony przez W. Borkowskiego dla neolitycznych i wczesnobrązowych grocików z terenu Małopolski21, jednakże z po-

Ryc. 10. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Rzut poziomy grobu 28 (ob. 666), XXXXXXXXX II WM. Rys. K. Socha, J. Sójkowska-Socha. Le g e n d a – opis warstw: jasnobrązowy piasek w układzie plamistym z szarą próchnicą oraz drobnymi XXXXXXX węgielkami drzewnymi

Fig. 10. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Horizontal projection of grave X 28 (feature 666), mechanical layer II (II WM). Drawing by K. Socha, J. Sójkowska-Socha.

Le g e n d – description of layers: light brown sand and grey humus with small charcoals, in spots

____________________

19 B o rk ows k i 2008, 337. 20 Sa r nows k a 1975, 36, ryc. 16; B o r k owsk i 1987, 152–160; B o r k ows k i, Kowa l ewsk i

1997, 206. 21 B o rk ows k i 1987.


382

Ryc. 11. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubuskie. Rzut poziomy grobu 28 (ob. 666), II WM. XXXX Fot. K. Socha

Fig. 11. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Horizontal projection of grave 28 XXXX (feature 666), mechanical layer II (II WM). Photo K. Socha


383

wodu dużo mniejszej próby został on nieznacznie uproszczony. Podział ten opiera się na wyznacznikach metrycznych. Do cech diagnostycznych, różnicujących po-szczególne typy grocików, można zaliczyć:

• smukłość (s), czyli stosunek wysokości do maksymalnej szerokości:

A – s > 1,5, B – s ≤ 1,5, C – s ≤ 2,

• rodzaj wnęki u podstawy grotu: I – brak wnęki lub wnęka lekko zaznaczo-na, łukowata, II – wnęka głębsza łukowata;

• kształt krawędzi ostrza: 1 – proste lub lekko wklęsłe, 2 – wypukłe;

• kształt skrzydełek: a – obłe, b – szpiczaste.

Zestawienie cech różnicujących i typów grocików ze stanowiska Górzyca 20 przedstawia tabela 2.

Na podstawie powyższej analizy zdołano podzielić analizowany zbiór na sie-dem typów. Typ 1 charakteryzuje się niskim współczynnikiem smukłości, obecno-ścią łukowatej wnęki z wypukłymi krawędziami ostrza oraz owalnym zakończe-niem skrzydełek. Typ 2 różni się od pierwszego zakończeniem skrzydełek – są one szpiczaste. Typ 3 cechuje się średnim współczynnikiem smukłości, obecnością łukowatej wnęki, wypukłymi krawędziami oraz szpiczastym zakończeniem skrzy-dełek. Typ 4 charakteryzuje wysoki współczynnik smukłości, obecność wnęki, wypukłe krawędzie ostrza oraz owalne zakończenie skrzydełek. Do typu 5 i 6 nale-żą grociki o wysokim współczynniku smukłości, z łukowatą wnęką, mające obłe (owalne) zwieńczenie skrzydełek; różnią się natomiast kształtem krawędzi bocz-nych: typ 5 ma proste, a typ 6 – wypukłe. Do typu 7 należą bardzo smukłe grociki trójkątne, bez wnęki, cechujące się prostymi krawędziami.

Analiza technologiczna

Dokładne określenie rodzaju półsurowca i techniki wykonania grocików jest utrudnione z uwagi na pokrycie ich retuszem. Do retuszu mogły zostać wykorzy-stane zarówno naciskacze organiczne (kość, poroże), jak i metalowe (miedź, brąz). Wraz z omawianymi grocikami nie zostały znalezione przedmioty, które mogłyby być uznane za tego rodzaju przedmioty. Klasyfikację retuszy pokrywających groci-ki ze stanowiska w Górzycy przedstawia tabela 3.

Wszystkie grociki pokryte są retuszem płaskim. Powierzchnia retuszowana jest różna, zazwyczaj występuje na stronie negatywowej. W jednym wypadku oprócz retuszu powierzchniowego zaobserwowano retuszowanie przykrawędne (ryc. 2: 4). Taki sposób retuszowania jest znany w kulturach wczesnobrązowych, np. mierza-nowickiej22, natomiast dla wytwórczości litycznej kultury łużyckiej typowe było zastosowanie wyłącznie retuszu przykrawędnego (por. np. grociki z grobów w Kie- ____________________

22 B o rk ows k i 2008, 337.


384

Tabela 1. Zestawienie metryczne grocików ze stanowiska Górzyca 20, pow. słubicki (liczba porządkowa w tabeli odpowiada numerowi grocików na ryc. 2)

Table 1. Metrical tabulation of arrowheads from site Górzyca 20, Słubice District (the ordinal number in the table corresponds to the number of an arrowhead in Fig. 2)

Lp. Nr

grobu

Nr gro- ciku

Wys. [mm]

Wys. pomniej-

szona o wcięcie

[mm]

Szer. [mm]

Szer. wnęki [mm]

Gru- bość [mm]

Pow. [mm2]

Waga [g]

Smu- kłość

1.

26

1 15,50 12,80 11,2 5 3,2 86,8 0,3 1,4

2. 2 17,7 15 9,7 5,7 3 85,8 0,5 1,8

3. 3 25 21 9,6 6 3 120,0 0,7 2,6

4. 4 16,4 15 10,8 4 2,5 88,6 0,6 1,5

5. 5 17,8 15 8,8 4 2,2 78,3 0,6 2,0

6. 6 18,2 16 9,6 4 2,4 87,4 0,5 1,9

7. 7 14,6 13,2 12 4,1 3,2 87,6 0,6 1,2

8. 8 19,2 15,8 11,3 5,2 3 108,5 0,6 1,7

9. 9 20,3 18,2 9,9 4 2,6 100,5 0,5 2,1

10. strop grobu

26 – 31,7 – 20,5 5,2 324,9 3,2 1,5

11. 7 1 24 – 12,6 4 151,2 1 1,9

12. 28 1 22,2 20 10,7 4,5 4 118,8 0,8 2,1

Tabela 2. Zestawienie cech różnicujących i typów grocików ze stanowiska Górzyca 20, pow. słubicki

Table 2. Tabulation of discriminating features and types of arrowheads from site Górzyca 20, Słubice District

Typ Grot Smukłość Rodzaj wnęki Kształt krawędzi

ostrza

1 1. A II 2

2 7. A II 2

3

2. B II 2

4. B II 2

6. B II 2

8. B II 2

4 3. C II 2

12. C II 2

5 9. C II 1

6 5. C II 2

7 10. B I 1

11. B I 1


385

Tabela 3. Typy retuszy pokrywających grociki ze stanowiska Górzyca 20, pow. słubicki (wg Borkowski 2002)

Table 3. Types of retouch covering arrowheads from site Górzyca 20, Słubice District (acc. to Borkowski 2002)

Grocik

Rodzaj retuszu

strona negatywowa strona pozytywowa

krawę-dziowy

częściowo powierzch-

niowy

powierzch- niowy

krawędziowy częściowo powierzch-

niowy

powierzch-niowy

1 X X

2 X X

3 X X

4 X X X X

5 X X

6 X X

7 X X

8 X X

9 X X

10 X X

11 X X

12 X X

trzu)23. Również wystąpienie retuszu równoległego skośnego (ryc. 2: 1–9) wskazuje na tradycję wczesnobrązową. Pokrywa on tylko stronę negatywową. Długie łuski negatywowe, odchodzące od obu krawędzi bocznych, świadczą o dużych umiejęt-nościach wykonawcy. Gdyby były mniejsze, powstałyby liczne struktury zawiaso-we (przykładem takiej sytuacji jest grocik na ryc. 2: 1–5). Obecność takich cech może świadczyć o różnym poziomie wykonawstwa. Wolno również przypuszczać, że obróbką krzemieni zajmowało się kilka osób.

UWAGI O UŻYTKOWANIU GROCIKÓW Z NEKROPOLII W GÓRZYCY

Krzemienne grociki strzał to nazwa funkcjonalna, która nie zawsze oznacza prawidłową funkcję narzędzia. Dowodzą tego analizy traseologiczne przeprowadzone dla tego typu wyrobów krzemiennych pochodzących z grobów ludności kultury ____________________

23 Ged l 1997, 218–219, ryc. 3, 4.


386

ceramiki sznurowej, m.in. z Koniu-szy24 i Zielonej25. W obu przypad-kach grociki nie zostały wykorzy-stane jako groty strzał, lecz jako narzędzia do cięcia. Potwierdzają to również badania traseologiczne G.H. Odella26 i G.F. Korobkowej27, których wyniki wskazywały na wielofunkcyjny charakter tego ro-dzaju ostrzy. Podobnie jest w przy-padku grocików z Górzycy. Nie zostały one wystrzelone z łuku, o czym świadczy nieobecność śladów w postaci impactów28.

Kolejnym ważnym aspektem jest ustalenie, czy analizowane gro-ciki były oprawione. W przypadku dziewięciu egzemplarzy pochodzą-cych z grobu 26 istnieje takie przy-puszczenie. W trakcie badań ma-kroskopowych w okolicach wnęk i środkowych części ostrza zostały zauważone ślady skupień ciemnej substancji. Takie pozostałości mogą pochodzić od lepiszcza29, za pomocą którego grociki były mocowane do drzewca. Ślady po oprawach za

pomocą smolistych substancji organicznych znane są już z mezolitu30, a w materia-łach „mogiłowych” m.in. z grobu w Masłowie, pow. trzebnicki31.

Na powierzchni krzemiennych grocików z grobu 26 zarejestrowano przypusz-czalnie ślady po oprawie. Ponadto ich ułożenie wokół kamienia w jamie grobowej

____________________

24 D r ob n i ew i c z 1979, 91–92. 25 W i n i a r sk a - Kab ac ińsk a 2007, 173. 26 Ode l l 1988, 335–351. 27 Ko r ob k owa 1997, 101. 28 Analiza traseologiczna została przeprowadzona przez dr Katarzynę Pyżewicz z Instytutu Prahi-

storii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Dziękujemy serdecznie za wykonanie badań. 29 Szczegółową analizę tego zagadnienia zawiera opracowanie autorstwa S. Pietrzaka i J. Langera

– w niniejszym tomie na s. 333–344. 30 Su l gos t ows k a, Ho f f ma nn 1993, 75–88. 31 Ged l 1975, tabl. XVIII: 24.

Ryc. 12. Górzyca, stan. 20, pow. słubicki, woj. lubu-skie. Wyposażenie grobu 28 – szpila brązowa. XXXX Rys. J. Sójkowska-Socha

Fig. 12. Górzyca, site 20, Słubice District, Lubuskie Province. Grave goods from grave 28 – a bronze pin. XXXX Drawing by J. Sójkowska-Socha


387

może sugerować rytualne zdeponowanie strzał – wbicie ich w podłoże. Niestety, tego typu działanie nie ma analogii w literaturze przedmiotu ani nie znajduje po-twierdzenia w przekazach etnograficznych32. Grocik z grobu 7, znaleziony w trak-cie przesiewania, jest przepalony, więc trudno określić kontekst jego złożenia w tym obiekcie. Grocik z grobu 28 odkryto w wypełnisku jamy grobowej. Niestety, w tym obiekcie nie zachowały się kości ludzkie, w związku z powyższym kontekst omawianego okazu jest również trudny do określenia. Można tylko przypuszczać, że został on złożony jako wyposażenie grobowe (być może oprawiony w drzewce grot strzały) lub przyczynił się bezpośrednio do śmierci pogrzebanej osoby, tkwiąc później np. w tkankach miękkich zmarłego/ej (?).

CHRONOLOGIA

Pod względem chronologicznym omawiane zabytki krzemienne datowane są na II okres epoki brązu i łączone z ludnością kultury mogiłowej. Niestety, nie jest możliwe uszczegółowienie tej chronologii do konkretnych faz II OEB. W przypadku grobu 28 ramową chronologię określono na podstawie szpili brązowej znajdującej się wewnątrz niego (ryc. 12)33. Natomiast w przypadku grobu 7 i 26 datowanie tych obiektów wykonano na podstawie ich charakterystyki, tj. kształtu i orientacji jam grobowych oraz użycia kamieni narzutowych do budowy obstawy, a także współ-występowania innych grobów ludności kultury mogiłowej (z zabytkami umożliwia-jącymi ich jednoznaczną identyfikację) w najbliższym sąsiedztwie omawianych pochówków.

PODSUMOWANIE

Odkrycie krzemiennych grocików na cmentarzysku ze środkowej epoki brązu (II–II/III EB) nie jest ewenementem. Na omawianej przez nas nekropolii zaskakuje jednak liczba zarejestrowanych okazów. Bowiem w trzech grobach ludności kultury mogiłowej ujawniono aż 12 egzemplarzy, z czego 9 w grobie 26. Wyjątkowa wyda-je się tutaj nie tylko ich liczba, lecz przede wszystkim kontekst odkrycia (ryc. 8, 9). Według Jana Dąbrowskiego34 w inwentarzach grobów ze starszego okresu epoki brązu grociki występują przeważnie pojedynczo, tylko w przypadku pochówku z Masłowa zarejestrowano trzy okazy ułożone razem z dwoma egzemplarzami brą-zowymi. ____________________

32 Sposób zdeponowania strzał w grobie 26 wymaga szerszej analizy. Zostanie ona przedstawiona w osobnym opracowaniu.

33 Szpile z rozklepaną główką występują już w I okresie epoki brązu (kultura unietycka), trwają w II, pojawiają się również na początku III okresu epoki brązu – por. Ged l 1983, 108–113.

34 Dąb r ows k i 2004, 68.


388

Krzemienne grociki znane są już od neolitu35. Występują one również w epoce brązu36 – zarówno w kulturze mogiłowej37, jak i we wczesnych fazach kultury łu-życkiej38. Tego typu wytwory odkryto w grobach „mogiłowych” m.in. w: Masłowie (pow. trzebnicki), Pudliszkach (pow. gostyński), Rościszowicach oraz Siemianicach (pow. trzebnicki)39. Natomiast w kontekście wczesnołużyckim grociki krzemienne zostały znalezione w grobach na stanowiskach m.in. w: Kietrzu (pow. głubczycki)40 czy Pomietowie (pow. stargardzki)41.

Użytkowanie surowca krzemiennego do produkcji narzędzi czy uzbrojenia przez społeczności znające już metody pozyskiwania i obróbki metali można tłu-maczyć czynnikiem ekonomicznym. Przy powszechnie występującym surowcu narzutowym wykonanie krzemiennego grocika wymaga tylko czasu i umiejętności. Odwrotnie było z miedzią, a więc głównym składnikiem brązu. Miedź i cyna po-trzebne do zrobienia stopu nie występują powszechnie w przyrodzie, należało je importować. Trudno przecenić również specjalistyczną wiedzę, konieczną do wy-konania odlewu i obróbki metalu. Najprawdopodobniej właśnie te czynniki zaważy-ły, że w okolicach Górzycy w II okresie epoki brązu do produkcji grocików wyko-rzystywano jeszcze surowiec krzemienny.

BIBLIOGRAFIA

B a l c e r B. 1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem polskich, Wrocław. B o r k owsk i W.

1987 Neolithic and early bronze age heart-shaped arrow-heads from a Little Poland Upland, Archaeologia Interregionalis 8, s. 147–181.

2002 Grociki z krzemienia świeciechowskiego w kulturze złockiej [w:] Krzemień świecie-chowski w pradziejach. Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradzie-jach, t. 4, red. B. Matraszek, S. Sałaciński, Warszawa, s. 267–278.

2008 Grociki strzał wykonane z krzemienia czekoladowego z terenów Mazowsza i Podlasia [w:] Krzemień czekoladowy w pradziejach. Studia nad gospodarką surowcami krze-miennymi w pradziejach, t. 7, red. W. Borkowski, J. Libera, B. Sałacińska, S. Sałaciń-ski, Warszawa–Lublin, s. 333–345.

____________________

35 Np. B o rk ows k i 1987; 2002; 2008; W i n ia rs ka - Kaba c ińska 2007. 36 B o rk ows k i, Kowa l ews k i 1997. 37 Ged l 1975, 57–58. 38 Foge l 1979, 123–125; Ged l 1997. 39 Ged l 1975, 58. 40 Ged l 1975, 58; 1997, 218–219. 41 Koz ł ows ka - Sk ocz ka, Nowa k ows ka 2009, 107, ryc. 3.


389

B or k owsk i W., Kowa l ews k i M. 1997 Krzemienne groty strzał z epoki brązu z terenów Mazowsza i Podlasia [w:] Z badań

nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, red. J. Lech, D. Piotrowska, Warszawa, s. 205–214.

Ch mi e l ews k i W. 1952 Zagadnienia grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań, Łódź. D r ob i ew i cz B.

1979 Analiza traseologiczna wyrobów krzemiennych z cmentarzyska kultury ceramiki sznu-rowej w Koniuszy, woj. Kraków, Sprawozdania Archeologiczne 31, s. 91–93.

Fog e l J.

1979 Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły. Broń za-czepna, Poznań.

Ged l M. 1975 Kultura przedłużycka, Wrocław.

1983 Die Nadeln in Polen I, Prähistorische Bronzefunde XIII/7, München.

1984 Wczesnołużyckie groby z konstrukcjami drewnianymi, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk–Łódź.

1997 Krzemienne grociki strzał w grobach kultury łużyckiej na cmentarzysku w Kietrzu [w:] Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, red. J. Lech, D. Piotrowska, Warszawa, s. 215–224.

Go r c z yc a K. 1981 Grobowiec kujawski w Zberzynie, woj. konińskie, Fontes Archaeologici Posnanienses 30, s. 1–20. J a ege r M., P osp i es z ny Ł.

2009 Nieinwazyjne badania weryfikacyjne kurhanów kultury mogiłowej na stanowisku Smo-szew 1 (pow. Krotoszyn, woj. wielkopolskie) [w:] Kurhany i obrządek pogrzebowy w IV–II tysiącleciu p.n.e., red. H. Kowalewska-Marszałek, P. Włodarczak, Kraków– Warszawa, s. 435–450.

J a r osz P.

2011 Ogień w kurhanowym obrządku pogrzebowym kultury ceramiki sznurowej w dorzeczu górnej Wisły, górnego Dniestru i Cisy [w:] Ogień – żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony. VI. Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne. Garbicz 5–6 czerwca 2008, red. A. Jaszewska, A. Michalak, Zielona Góra, s. 13–22.

Kond r a c k i J. 1979 Geografia fizyczna Polski, Warszawa.

2002 Geografia regionalna Polski, Warszawa. Ko r ob k owa G.F. 1999 Narzędzia w pradziejach. Podstawy badania funkcji metodą traseologiczną, Toruń. Koz ł ows k a - Sk ocz ka D., Nowa k ows ka M.

2009 Sprawozdanie z pierwszego sezonu badań na cmentarzysku ludności kultury łużyckiej w Pomietowie (gmina Dolice), stanowisko 25, Acta Archaeologica Pomoranica 3, s. 99–106.


390

La s ak I. 2001 Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim. Część II. Zagadnienia kulturowo-

-osadnicze, Wrocław. Ode l l G.H.

1988 Addressing Prehistoric Hunting Practices Through Stone Tool Analysis, American An-thropologist, New Series 90, no. 2, s. 335–356.

R i c h t ho f en vo n B. 1926 Die ältere Bronzezeit in Schlesien, Berlin. Sa r nows k a W. 1975 Kultura unietycka w Polsce, t. II, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Soc ha K., Só j k owsk a - Soc ha J.

2010 Górzyca. Pradziejowa nekropolia nad Odrą [w:] Z otchłani wieków 65 (Archeologia lu-buska), red. B. Gruszka, A. Michalak, A. Jaszewska, s. 81–92.

2012 Uzbrojenie społeczności grupy lubuskiej z cmentarzyska w Górzycy, pow. słubicki [w:] Z najdawniejszych dziejów. Grzegorzowi Domańskiemu na pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. A. Jaszewska, Zielona Góra, s. 223–237.

S t a n i ew i c z T.

2008 II okres epoki brązu na Środkowym Nadodrzu, Archeologia Środkowego Nadodrza 6, s. 7–72.

Su l gos t ows k a Z., Hof f ma nn M.J.

1993 Kościane ostrze mezolityczne z wkładkami krzemiennymi z Tłokowa, woj. olsztyńskie – aspekt technologiczny, Archeologia Polski 38/1, s. 75–88.

W i n i a rs ka - Ka ba c ińs ka M.

2007 Przywódca neolityczny z Zielonej. Badania traseologiczne [w:] Środowisko pośmiertne człowieka, Funeralia Lednickie, Spotkanie 9, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań, s. 169–175.

FLINT ARROWHEADS FROM THE CEMETERY AT GÓRZYCA ON THE ODRA RIVER

Su mma r y

The aim of the paper is a multiaspectual analysis of flint arrowheads from three Tumulus culture graves from the cemetery in Górzyca (Słubice District, Lubusz Province), site 20 (fig. 1).

The analysed assemblage consists of 12 flint artefacts. They include two semi-products and ten notched arrowheads (fig. 2). Eleven artefacts were found in graves – one in feature 7 (figs. 4, 5) and 28 (figs. 10, 11) respectively, nine in grave 26 (figs. 6-9). One item was unearthed at the top of grave 26, within the cobblestones covering the feature. The majority of the artefacts were knapped of Cretaceous erratic flint. The raw material of one item is hard to determine as it had been burned (fig. 2: 11).

All the flint implements from the graves were subject to metrical analysis (tab. 1). As a result, major differences between the implements from particular features have been revealed. Also typologi-


391

cal analysis of all flint implements has been carried out. The suggested division into seven types has been based on metrical indices. Discriminating features and types of the arrowheads from Górzyca, site 20, are presented in table 2. It is difficult to determine the type of semi-products and the technology used in the production of arrowheads as they were covered with retouch. The retouch was made by organic retouchers (bone, antler), as well as metal retouchers (copper, bronze). The classification of the retouch covering arrowheads from Górzyca is presented in table 3.

The discovery of flint arrowheads at the Middle Bronze Age cemetery (II–II/III EB) is not sur-prising. While the number of collected items is significant – three Tumulus Culture graves yielded 12 items, nine of which were recorded in grave 26 – it is first and foremost the context of their discovery that seems important (figs. 8, 9).

Nine of the items from grave 26 might have been set in a haft. Macroscopic survey of the blade revealed concentrations of a dark substance near the notches and central parts of the blade (see also appendix 1, figs. 1 and 2). They might be interpreted as remains of adhesive, with which the arrow-heads were fixed into the shaft of the arrow.

The use of flint for tool or weapon production by societies that were acquainted with methods of procuring and processing metals might be explained by economic reasons. The abundance of erratic raw material made a production of a flint arrowhead only a matter of time and skills. On the contrary, copper and tin, main ingredients of bronze, were not that common in nature, and must have been im-ported. Of significance in this respect was also specialised knowledge required for casting and process-ing metals. These factors might have been the reason why flint was still in use for the production of arrowheads near Górzyca in period II of the Bronze Age.

Translated by Lucyna Leśniak


392

Krzemienne grociki strzał z cmentarzyska ludności kultury mogiłowej w Górzycy nad Odrą (Flint...

Documents

Transcript of Krzemienne grociki strzał z cmentarzyska ludności kultury mogiłowej w Górzycy nad Odrą (Flint...