Mongolian Studies in Europe 2. Proceedings of the Conference Held on the Occasion of the 100th...

MONGOLIAN STUDIES IN EUROPE 2

Proceedings of the Conference Held on the Occasion of the

100th Anniversary of the Mongolian Revolution for

Independence, Budapest, 20 April, 2011

MONGOLIAN STUDIES IN EUROPE 2

Proceedings of the Conference Held on the Occasion of the 100th

Anniversary of the Mongolian Revolution for Independence,

Budapest, 20 April, 2011

Edited by BIRTALAN Ágnes

Eötvös Loránd University, Department of Inner Asian Studies

Budapest 2012

Mongolian Studies in Europe 2

Proceedings of the Conference Held on the Occasion of the 100th Anniversary of

the Mongolian Revolution for Independence, Budapest, 20 April, 2011

Edited by BIRTALAN Ágnes

English texts were checked by POKOLY Judit

Technical editor: RÁKOS Attila

The publication of the present volume was supported by the Hungarian Ministry

of Human Resources and the Mongolian Embassy accredited to Budapest. The

researches of several Hungarian participants are supported by the Hungarian

Scientific Research Fund (OTKA K100613).

Eötvös Loránd University, Department of Inner Asian Studies

Copyright © Budapest 2012

This book has been published as a digital publication on CD-ROM. See the

CD-ROM for figures, photos, audio and video recordings attached to articles.

ISBN 978-963-284-303-2

TABLE OF CONTENTS

INTRODUCTION Editor’s preface .................................................................................................................... 9 Programme of the Conference ............................................................................................ 11 Омбосүрэнгийн ЭРДЭНЭЧИМЭГ: «Монголын үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын

100 жилийн ойд» зориулан хийж буй Европ дахь монгол судлаач эрдэмтдийн хурлыг нээж хэлэх үг ...................................................................... 13

SECTION 1 – HISTORY Л. АЛТАНЗАЯА: Монголын тусгаар тогтнолын үйлст зарим лам нарын оролцоо....... 17 Б. БАЯРСАЙХАН: Монголын хууль цаазын эх сурвалжийн нэрийн тухай ....................... 27 БАЛОГ Пэтэр: Хорьдугаар зууны монголын түүхийн нэг үнэн сурвалж:

Чойбалсан, Лосол, Дэмид: “Монгол ардын үндэсний хувьсгалын анх үүсч байгуулагсан товч түүх”-ийн судлал ......................................................... 43

С. ЧУЛУУН: Монголын тусгаар тогтнол: аман түүхээс түүх бичлэгт ....................... 49 T. DORJ: On Distinguished Features of the Economic Policy and Management

Style of Chingis Khan ............................................................................................. 63 Боржигидай ОЮУНБИЛИГ: Засагт хан Субанди болон Манж Дайчин

гүрний харилцаа .................................................................................................... 79 Zsolt SZILÁGYI: Revolution or Fight for Independence? Some Remarks on the

Theocratic Mongolian State of 1911....................................................................... 91 Sarolta TATÁR: A Historical Painting by Ch. Khurelbaatar................................................ 97 Krisztina TELEKI: Paintings and Photographic Images Representing the Mongolian

Monastic Capital City........................................................................................... 103

SECTION 1 – LANGUAGE AND CULTURE Дүгэржавын БАДАМДОРЖ: Монгол хэлний «нар зөв, нар буруу»

хэмээх хэллэгийн учир ......................................................................................... 125 БАСАНГОВА Т. Г. – ГОРЯЕВА Б. Б.: Өөрдин түүкин дуд ................................................ 131 HURCABAATUR Solongod: The Real Essence of the “Offering of the Qatagin (Clan)

to the Thirteen Ataγ-a Tngri” ............................................................................... 137 Солонгодын ХУРЦБААТАР: “Хаадын гэрийн тахилга” болоод “Хатгин

арван гурван Атаа тэнгэрийн тайлга”-ын жинхэнэ учир .............................. 145 Juha JANHUNEN: Romanizing Mongolian for the Next Century ......................................... 153 OTGONBAYAR Chuluunbaatar: Zwischen Tradition und Transformation:

Einige Bemerkungen zur traditionellen Musik der Mongolei des 20. Jahrhunderts................................................................................................... 169

Alice SÁRKÖZI: A Pastoral Letter of the Jebtsundamba Khutuktu .................................... 181 Sławoj SZYNKIEWICZ: The Monguors of Qinghai. A Report on a Village Community ...... 189 Judit VINKOVICS: Three Mongolian Thang-kas with Longer Tibetan Inscriptions.

Excerpts from the Mongolian Collection of the Ferenc Hopp Museum of Eastern Asiatic Arts .............................................................................................. 195

INTRODUCTION

EDITOR’S PREFACE

Ágnes BIRTALAN Eötvös Loránd University, Department of Inner Asia Studies, Budapest

This was the second time that the Mongolian Studies in Europe conference organized jointly by the Mongolian Embassy in Hungary and the ELTE University’s Department for Inner Asian Studies had been staged, this time on the occasion of the centenary of Mongolia’s independence. In line with the theme of the conference, several historical questions were addressed in the presentations, while some papers discussed Mongolian identity, the self-identification and coherence of various Mongolian groups.

The conference is also part of the project under which the Mongolian scientific and political elite supports the centres of Mongolian Studies, promoting the work of foreign researchers contributing to building the country’s image. With the advancement of the economic life, Mongolia is now capable of supporting Mongolian studies abroad also in practice, for example, by organizing conferences, in addition to the earlier moral support.

The publication which terminates the conference meets the challenges of the modern times in that its CD format is not only easier to use but also offers the opportunity to present a far larger amount of pictures and even audio materials. Not all the presentations are included in the CD, because some were published earlier, and others were not completed within the brief period of preparations. On the other side, the contents are enlarged with some articles whose authors were to have participated, and there is also a writing whose theme fitted the conception of the publication. Some authors did not considerably enlarge their presentations, but after some deliberation it was decided that the proposal of their themes was worthy of introduction as they might inspire new ideas to the readers.

The publication was supported by the Hungarian Ministry of Human Resources.

Ágnes Birtalan

PROGRAMME OF THE CONFERENCE

0900–0915 Registration of the participants 930 The opening ceremony of the conference Ph.D. O. ERDENECHIMEG Ambassadress extraordinary and

plenipotentiary of Mongolia accredited to Budapest delivers her opening speech

Dr. NÉMETH TAMÁS general secretary of the Hungarian Academy of Sciences delivers his congratulatory speech

1000 Section I – History 1000–1015 DR. B. BAYARSAIHAN

Ministry of Foreign Affairs, director of the Public Administration Management Office

On the Sources of Mongolian Law and Legislation 1015–1030 DR. S. CHULUUN

head of the Institute of History, Mongolian Academy of Sciences

The Mongolian National Revolution: memories of the witnesses and historical records

1030–1045 DR. SZILÁGYI ZSOLT research fellow, Institute of Ethnology, Hungarian Academy of Sciences The Rudiments of the Contemporary Mongolian State

1045–1100 DR. BORJIGIDAI OYUUNBILEG research fellow, University of Bonn The Zasagt Khan Subandi’s struggle against the Manchu Rule

1100–1120 Coffee break 1120–1135 DR. L. ALTANZAYA

lecturer, Mongolian State University of Education The Participation of Certain Buddhist Monks in the Mongolian National Revolution

1135–1150 TATÁR SAROLTA A Historical Painting by Ch. Khurelbaatar

1150–1205 DR. TATÁR MAGDOLNA MÁRIA The Etymology of the Name of the Sayan Mountains – a Testimony of the Past of Khövsgöl aymag

1205–1220 DR. SÁRKÖZI ALICE lecturer, Eötvös Loránd University, Budapest Episcopal Letters of the 8th Jebtsundamba Khutugtu as Political Means

1220–1235 DR. BALOGH PÉTER A True Source of the Origin of the Mongolian People's Party

1235–1250 DR. BIRTALAN ÁGNES head of Department of Inner-Asian Studies, Eötvös Loránd University, Budapest

On the Black book of Chingis Khan (a source from the 19th century) 1300–1400 Sandwich Lunch Break 1400 Section II – Language and Culture 1400–1415 DR. JUHA JANHUNEN

lecturer of Department for East-Asian Studies, University of Helsinki, Finland

Romanizing Mongolian for the next century 1415–1430 DR. SŁAWOJ SZYNKIEWICZ

research fellow, Institute for Archeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences Observations from an anthropological research among the Monguors of Qinghai

1430–1445 DR. ALEXANDR FEDOTOV head of the Center for Asian Studies, University of Sofia, Bulgaria

On the Cultural Legacy of Mongolia 1445–1500 DR. TAMARA BASANGOVA

research fellow, Kalmyk Institute for Humanitarian Studies, Russian Academy of Sciences PH.D. BAIRA GORYAEVA senior researcher, Kalmyk Institute for Humanitarian Studies, Russian Academy of Sciences Oirad Historical Songs

1500–1515 DR. CHULUUNBAATARIIN OTGONBAYAR research fellow, Austrian Institute of Music and Folk-art Mongolian Folk-song and Music in the 20th Century

1515–1530 DR. VINKOVICS JUDIT research fellow, Hopp Ferenc Museum of East-Asian Art, Budapest

Buddhist Items Stored in the Hopp Ferenc Museum 1600 Section III – Religion 1600–1615 DR. D. BADAMDORJ

Mongolian lector. Department of Inner Asian Studies, Eötvös Loránd University, Budapest On the Phrases 'clockwise' and 'counter-clockwise' in Mongolian

1615–1630 DR. SOLONGOD HURCHBAATAR About the Sacrificial Ceremony of the Mongolian Imperial Family and the 13 Ataga-Gods of the Hatgin-Clan

1630 The closing ceremony of the conference DR. BIRTALAN ÁGNES delivers her closing speech. 1800 Reception at the Mongolian Embassy

«МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ ХУВЬСГАЛЫН 100 ЖИЛИЙН ОЙД» ЗОРИУЛАН ХИЙЖ БУЙ ЕВРОП ДАХЬ МОНГОЛ СУДЛААЧ ЭРДЭМТДИЙН ХУРЛЫГ НЭЭЖ ХЭЛЭХ ҮГ

Омбосүрэнгийн ЭРДЭНЭЧИМЭГ Монгол улсаас Будапешт хотод суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд

Эрхэм хүндэт зочид төлөөлөгчид та бүхнийг манай урилгыг хүлээн авч зорьж энэ хуралд хүрэлцэн ирсэн явдалд талархаж байгаагаа илэрхийлье.

2011 он Монгол Улсын хувьд түүхэн тэмдэглэлт үйл явдлуудаар дүүрэн жил мөн. Энэ онд Ардын хувьсгалын 90 жилийн ой, Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ойг бид ёслол төгөлдөр тэмдэглэх гэж байна. Энэ ойг угтах ажлын хүрээнд БНУУ-ын ШУА, Өтвөш Лорандын нэрэмжит Эрдмийн их сургуулийн Төв Ази судлалын тэнхимтэй хамтран “Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жилийн ойд” сэдэвт хурлыг зохион байгуулж байна.

Энэ хурлыг зохион байгуулахад гүн туслалцаа үзүүлсэн Унгарын ШУА-ийн Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Проф. Др. Немет Тамаш, Өтвөш Лорандын нэрэмжит Эрдмийн их сургуулийн Төв Ази судлалын тэнхимийнхэндээ хуралд оролцож буй нөхдийнхөө өмнөөс талархал илэрхийлье. Мөн хуралд оролцож буй Будапешт хотын засаг дарга Тарлош Иштван танд мөн талархал илэрхийлье.

Энэ хурлын зорилго нь дэлхий даяар тархан ажиллаж буй монгол судлалын төвүүд, тэнд ажиллаж буй эрдэмтэн судлаачдаа тал бүрээр дэмжих, монгол судлаач эрдэмтдээ хооронд нь уулзуулах, туршлага судлуулах мөн Монголын түүх соёлыг судлах, сурталчлах ажлыг нь хөхиүлэн дэмжихэд чиглэгдэж байна.

Өнөөдрийн манай хуралд Польш, Болгар, Финлянд, Норвеги, Герман, Австри, Орос, Унгарын монгол судлаач эрдэмтэд цугларч Монголын түүх, соёл, угсаатны зүйн чиглэлээр өөр өөрийн судалгааны ажлуудаа танилцуулах гэж байна.

Монгол судлаач та бүхний эрдмийн ажлууд манай улс үндэстний түүх соёлыг бусад улс орнуудад ба түүний ард иргэдэд сурталчилж таниулахад чухал хувь нэмэр болдог төдийгүй манай үндэстний хөгжлийн түүхийг өөр өөр орны эрдэмтэд судлан шинжлэх ухааны үүднээс өөр өөрийн үнэлэлт дүгнэлт хийх явдал бас чухал юм.

Европ дахь Монголч эрдэмтдийн хурлыг бид 2 дахь удаагаа Унгар Улсад зохион байгуулж байна. Энэ хурлыг цаашид улам боловсронгуй, үр дүнтэй, байнгын болгохыг анхаарч хичээн ажиллах шаардлагатай гэж үзэж байна.

14 О. Эрдэнэчимэг

Ингээд манай хуралд уригдан ирсэн Монголын төлөө өөрсдийнхөө оюун ухаанаа зориулан ажиллаж буй эрдэмтэн судлаачиддаа мөн монголын төлөө Монгол Улстай сэтгэл зүрхээрээ холбогдсон, Монгол-Унгарын харилцаа холбоонд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан, гүйцэтгэж байгаа, цаашид их үүрэг гүйцэтгэх удам судар нэгтэй Унгар нөхөддөө аз жаргал, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж энэ хурлыг нээснийг мэдэгдэе.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

SECTION 1

HISTORY

МОНГОЛЫН ТУСГААР ТОГТНОЛЫН ҮЙЛСТ ЗАРИМ ЛАМ НАРЫН ОРОЛЦОО

Л. АЛТАНЗАЯА Монгол Улсын Боловсролын Их Сургууль

Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт лам санваартнуудын оролцооны талаар олон эрдэмтэн судлан бичсэнээс Ш. Нацагдорж, Ш. Сандаг, Ч. Жүгдэр, С. Пүрэвжав, Л. Жамсран, Б. Ширэндэв, Ж. Болдбаатар, З. Лон-жид, Ц. Батбаяр, О. Батсайхан, Ж. Урангуа, Ш. Сонинбаяр, Ч. Бауден, Наками Тацүо, И Пён Ре, Өргөдэй Тайван, А. Шаркөзи, С. Жолт нарын бүтээлийг онцлон тэмдэглүүштэй. Тухайлбал, эрдэмтэн С. Пүрэвжав, З. Лонжид нар бүтээлүүддээ, Цэрэнчимэд, Дашжав, Бадамдорж, Лувсан-балдан, Равдан, Цэрэндондов, Пунцагдорж нар Дашдэндэв, Лувсанжамбаа зэрэг лам нар Монгол улсын засгийн газарт яамны сайд, эрхэлсэн түшмэлийн зэрэг удирдах албан тушаал хашиж байсныг дурджээ.1

Бид илтгэлдээ Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт зарим лам нар хэрхэн оролцсон талаар саналаа дэвшүүлэхийг хичээсэн болно. Мөн Богд Жавзандамба хутагтын талаар эрдэмтэд олонтаа бичсэн.

Жавзандамба хутагтын Хүрээ нь тусгаар тогтнолын тэмцлийн голомт байсан бөгөөд эрдэмтэд бүтээлдээ олонтаа бичсэн “Халхын хүрээний газрын бүгд хэргийг түр ерөнхийлөн захиран шийтгэх газар” хэмээх нэрийг учрыг тодотгууштай юм. Сурвалжид “Их хүрээ гэдэг нэгэн газар орон бол монгол олон аймгийн бүгдээр бишрэн шүтэж, итгэж тахигласан богд Жавзандамба ламтаны бие удтал оршин сууж бурхан Шагимунийн шашны суртахуун сайтар дэлгэрэн, басхүү аливаа худалдаа ба аж үйлдвэрийн явдал ихэд хөгжиж, дотоод гадаад олон овог угсааны хүн ард харилцан нэвтрэлцэж хуралдан суурьшиж суусан чухам монгол олон аймгийн төв охь манлай, үндсэн суурь болох туйлын чухал газар орон мөн”2 хэмээжээ. Тийнхүү онцлон үзэх болсон нь зөвхөн Халхын хүмүүсээр хязгаарлагдаж байсан уу?

Хүрээ нь Халх Монголын бурханы шашин, худалдаа, эдийн засгийн төдийгүй Оростой харилцах харилцааны гол төв болж өргөжсөн нь Халх дахь Манжийн засаг захиргааны төв байсан Улиастай, худалдаа, эдийн засгийн харилцааны чухал зангилаа газар байсан Ховдоос ихээхэн ялгаатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Энэ утгаараа уламжлалыг баримтлагч баруун

1 Пүрэвжав, С.: Монгол дахь шарын шашны хураангүй түүх. Улаанбаатар 1978, 112-р тал; Лонжид, З.: Монголын гурван хувьсгал ба лам нар. In: Монголын үндэсний хувьсгалын түүхийн асуудал. Улаанбаатар 2002, 184-р тал. 2 Батсайхан, О. (эмхтгэсэн): Монгол улсын автономи хэмээх өөртөө эзэрхэн засах эрхт засгийн үеийн үнэнхүү явдал чухам байдал, чухал учрыг тэмдэглэсэн товч өгүүлэл хэмээх түүх бичиг. Улаанбаатар 1992, 6-р тал.

18 Л. АЛТАНЗАЯА

хэсэгтай харьцуулахад Их хүрээгээр төвлөсөн зүүн хэсэгт Хүрээнд сууж хэрэг шийтгэгч манж сайдыг хүрээлсэн бүлэглэлийн хүч суларч эдийн засаг, шашин шүтлэгийн хувьд нийгмийн хүчтэй бааз суурь бүхий Жавзандамба хутагтад түшиглэсэн ноёдын бүлгийн үйл ажиллагаа эрчимжиж байсан юм. Жишээ нь, 1904 оны 10-р сараас 1906 онд Төвдийн Далай лам дагалдагсдын хамт Хүрээнд болон Түшээт хан аймаг, Сайн ноён аймгийн хошуу, шавьд түр хугацаагаар байрлаж дамжин явж байсан төдийгүй тэдний зардал хэрэглэлийн зүйлсийг гаргуулж байв. Далай лам тийнхүү Халхад ирсэн нь Жавзандамба хутагт хийгээд ноёдод олон талаар нөлөөлсөн нь дамжиггүй юм.

Харин Улиастайд Манжийн захиргаа үгүй болсны дараа хожим нь бурханы шашны Дашпунцаглин хийдийн харьяат нутаг болгон өөрчилсөн бол 1912–1913 онд Ховдын хувьд зарим талаар 1911 оны Хүрээтэй төсөөтэй нөхцөл байдал үүссэн ч гадаад хүчин зүйлийн хувьд асуудал нэгэнт шийдэгдсэн байв. Тэгвэл 1911 оноос өмнөх үед Халхад лам нарын байр суурь ямархуу байсан бэ?

XIX зууны сүүлч үеийн Хүрээн дэх Жавзандамба хутагт болон түүний шавийн захиргааны зарим эрхтний үйл ажиллагаа нь зарим талаар Улиастайн жанжны газар, Халхын ноёд язгууртнуудад нөлөөлөхүйц түвшинд хүрсэн төдийгүй өвөр чуулганы ноёдын анхаарлыг татаж байв. Жишээ нь, Жавзандамба хутагт болон Халхын Сэцэн хан аймгийн жүн ван Доржпалам нарын зөрчилдсөн хэрэг юм. 1890 оны 12-р сарын 18-нд Жавзандамба хутагт лүндэн буулгасны дотор “… энэ үед учрыг ухаж мэдвээс зохих ихэмсэг шавь энэ адил үл хэрэгсэх нь, бүгдээрийн санаа нэгэн адил болов уу хэмээн эргэлзэх бөгөөд нэгэнт түрхэтлээ тийнхүү болсон аваас миний суухын хэрэг юун хэмээн санаж буйг хамтаар сонсгон дэвшүүлж нийтээр чангалан ухуулан тушааж харьяат багш Очирдара Богд гэгээнтнээн эл сурган айлдсан лүндэн ба гүн тааллын ёсоор сайтар үнэн санаа агуулан болгоомжилж үүрд хичээнгүйлэн дагаж явуулах явдлыг мэдтүгэй хэмээн үүний тул тушаан зарлав.”3 хэмээжээ. Сонирхолтой нь, уг бичгийг бараг тэр хэвээр нь 1891 онд Халхын “Сэцэн хан аймгийн эрхэм өглөгийн эзэн үр шавь болсон чуулганы дарга, сэцэн туслагч жанжин бэйл, дэд да хошой чин ван, хэбэй бэйл нартанаа сонсгон” зөвлөн захиа илгээжээ.4 Мөн Халхын бусад аймагт захиж зөвлөсөнд бүгдээр “мандал, баторшил илгээж, тус тус хариу захидал” өгсөн бөгөөд Сайн ноён, Сэцэн хан хоёр аймгаас “лам шавийн гүн ёсыг санаж”, Жавзандамба хутагтыг жүн ванд “нүүр шагнах”-ыг захиалсан тул түүнийг хүрэлцэн ирж уулзахыг зөвшөөрснөө 1891 оны 7-р сарын 4-нд Сэцэн хан аймгийн да жанжинд

3 Өлзий хутаг орших болтугай. Зарлигаар өргөмжилсөн шашныг мандуулах, амьтныг жаргуулагч Жавзандамба хутагтын гэгээнтний лүндэнгийн бичиг орших болтугай. Очирдара Богд багшийн лүндэн орших болтугай. Гар бичмэл. 14а–б. (Илтгэгчийн хувийн цуглуулгад бий) 4 Жүн ван Доржпаламын тухай захидал. In: Богдын лүндэн. Эмхтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн Г. Жамсранжав – Н. Дугарсүрэн, Улаанбаатар 2002, 157–165-р тал.

МОНГОЛЫН ТУСГААР ТОГТНОЛЫН ҮЙЛСТ ЗАРИМ ЛАМ НАРЫН ОРОЛЦОО 19

Хүрээний хамба, дэд хамба, эрдэнэ шанзудба, засаг да лам нараас илгээсэн бичигт дурджээ.5

Тэрхүү хэргийн тухай Дилав хутагт Б. Жамсранжавын дуртгалд “Сэцэн хан аймгийн жүн ван Доржпалам Богд гэгээнийг хэдэн зүйлээр гачлан заалдсан явдлыг Хүрээний амбанаас хаанд айлтгасанд Хүрээний сайд нарийвчлан байцааж дахин айлтга хэмээснээр амбан тэр учрыг Богдод сонсгоход Богдоос “Би шашин төрд харштай, олон амьтанд хортой буруу явдал эс хийсэн атал нэгээхэн хүний үгээр хилс шаардагдахад хүрсэн нь миний үхээнц доройгийн харгайгаар урьд үеийн хутагт нарын сайн алдрыг гутаахад хүрчээ. Тиймийн тул гүйх нь, урьдаар намайг Жавзандамба хутагтын нэрээс байлгаж, жич ял тулган байцааваас Монгол орны бурхан шашин хөнгөрөхгүй болмуй. Эл хэргийн чухам үнэнийг олоход бэрхгүй. Миний ямарваа явдлыг Халх Монгол даяар мэдэх тул чуулган дарга ба олон засгуудаас асууваас тэд нар аяндаа тодорхойлмуй. Энэ хэргийн чухам үнэнийг эс олвоос миний гомдол барагдахгүй” хэмээх төлөвтэй хатуугаар айлтгасанд хаанаас гомдлыг тохруулж “Санаа амар суу. Би хутагтыг хүндэд итгэмүй” хэмээн зарлиг бууж Дорждаламын жүн вангийн хэргэмийг эвджээ.” хэмээв. Доржпалам Богдод буруугаа хүлээн гуйсан тул Богдоос хаанд айлтгаж хэргэмийг нь дахин олгуулжээ. Энэ явдлаас хойш ноёд Богдын ямар ч айлдварыг ёсчлон дагах болсон ажээ.6 Тэрхүү үйл явдлаар Жавзандамба хутагт байр суурийн хувьд Манжийн хаантай шууд харилцах эрх хийгээд Халхын чуулганы дарга нар, засаг ноёдтой олон зууны уламжлал бүхий “лам шавийн ёс”-ны шууд хамаарлаа аль аль талд нь батлан илэрхийлж чадсан байна.

H. Магсаржавын зохиолд тэмдэглэснээр, 1890-ээд оны эхээр Монголын өвөр чуулганы олон ноёдоос Хүрээний зарим эрх мэдэлтнээр уламжлуулан Жавзандамба хутагтад нууц захиа бичиг ирүүлсний дотор “монгол аймгийн газар шороо хан эзэн болон нэгтгэх тогтоохын тухай” дурдсан бөгөөд Харчин ван Гүнсэнноровын хошууны түшмэл Хайсан, Алмас-Очир нар Хүрээнд ирж Чин улсын бодлогын талаар танилцуулж байсан7 зэрэг нь ихээхэн нөлөө тусгал үзүүлсэн юм.

Мөн 1898 онд Улиастайн жанжин Лияаншүван нарын газраас Жавзандамба хутагтыг “Монголын шинжтэй газар алт малтуулахгүй хэмээн шууд хөшөөлснийг” буруушаан Манжийн хаанд айлтгасан8 нь нэг талаар язгуурын ёсоор уламжилсан Жавзандамба хутагтын байр суурийг харгалзсан, нөгөө талаар Жавзандамба хутагтыг шууд эрхшээн захирах аргагүй байсны илэрхийлэл болно.

Гэвч Халхын дөрвөн аймаг, шавь таван газраас хамтран “… үнэхээр монголчуудын аж төрөх аргад харштай буй. Хэдүй дахин олон хувь нэмж

5 Жүн ван Доржпаламын тухай захидал. 167–168-р тал. 6 Дилав хутагт Б. Жамсранжав. Ар Монголын улс төрийн дуртгал. In: Ариун сэтгэл авралын үндэс. Хэвлэлд бэлтгэсэн Л. Чойжилсүрэн, Улаанбаатар 2000, 80–81-р тал. 7 Магсаржав, Н.: Монгол улсын шинэ түүх. Хэвлэлд бэлтгэсэн О. Батсайхан – З. Лонжид, Улаанбаатар 1994, 6-р тал. 8 Магсаржав, Н.: Монгол улсын шинэ түүх. 7-р тал.


өгнө хэмээвч олон аймгуудад бас ч цөм баярлан дагагчид үгүй. Мөнхүү нээн шийтгэхэд хүсэхгүй. Бид нар дуртайгаар хамт нийлж нэрийг холбож тамгат батлах бичиг гаргав. Хойч өдөр үүрд гэмшиж нэхэх явдал үгүй. Хэрвээ дахин уурхайг шийтгэх ажааму хэмээн мэдүүлэх нь буй бөгөөс бид нар бас ч дагаж чадахгүй. Бид нар дуртайгаар ялыг хүлээх нь үнэн …”9 өргөсөн бичигтэй нийцүүлэн алтны уурхайг нээн ашиглуулсан нь Халхын ноёдын хийгээд Жавзандамба хутагтын талаарх байр суурь эрс өөрчлөгдсөнийг илтгэсэн төдийгүй язгуур эрх ашгийг нь шууд хөндсөн үйл явдал болсон тул тэднийг цаггшид шийдвэртэй алхам хийхэд хүргэжээ.

Жавзандамба хутагтаас Хүрээн дэх Оросын консултай харилцахад лам нар чухал үүрэгтэй байсан бөгөөд Дилав хутагт Б. Жамсранжавын дуртгалд, Жавзандамба хутагт харьяат шавийн Да лам Бадамдоржийг Монголыг Манжийн захиргаанаас гарч тусгайдаа улс болох хэрэгт Орос улсаас тусламж гуйхаар нууцаар илгээсэн тухай бичсэн байдаг. Ялангуяа консул Я. Шишмаревтай хэлэлцэж уламжлан Оросын хаанаас зөвшөөрөл олж элчийг явуулсан10 хэмээсэн нь анхаарал татна. Өөрөөр хэлбэл Жавзандамба хутагтын даалгавраар түүний харьяат шавийн захиргааны төлөөлөгчид Хүрээн дэх Оросын консултай хэлхээ холбоогоо бататгаж, улмаар Оросын хаантай шууд хандах харилцааг эхлүүлсэн нь дотоод, гадаад олон зүйлийн учир шалтгаантай билээ.

Да лам Бадамдоржийн хүргэсэн бичигт, өөрийн газар шороогоо өөрөө эзэлж тусгаар улс байгуулах, Монгол нутгийг Цагаан хэрмээр зах хязгаар болгож хуучин Монголын нутгийг бүрнээр эзлүүлэхэд Орос улсын цэрэг зэвсэг, дипломат харилцааны тусламжийг хүссэн нь нийт монголчуудыг хамруулсан улс төрийн өргөн цар хүрээтэй зорилгыг илэрхийлсэн хэрэг байжээ. Уг нууц хэргийн талаар ердөө 5 хүн мэдэж байсны 3 нь лам хүмүүс байв. Тийнхүү зарим лам нар нь Жавзандамба хутагтын харьяат шавь нарын бодот ашиг сонирхлын төлөөлөл болж, улмаар нийт Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт хүчин зүтгэсэн ажээ.

Да лам Г. Цэрэнчимэд нь Эрдэнэ шанзудбагийн яаманд туслах бичээч, үүдний бичээч, даа ламын тушаалд ажиллаж, эрдэмт түшмэл хэмээгдэж байсан бөгөөд тэрбээр Монголын тусгаар тогтнолын тэмцлийг санаачлан хэрэгжүүлэгч ноёд, санваартнуудын дунд нөлөө бүхий нэгэн тул 1911 онд “Халхын хүрээний газрын бүгд хэргийг түр ерөнхийлөн захиран шийтгэх газар”-ын бүрэлдэхүүнд орсон юм. Монгол улсын хааны зарлигаар төрийг байгуулахад онц хүчин зүтгэсэн Хүрээний Да лам Г. Цэрэнчимэдэд чин сүсэгт цол, гурван давхар магнаг дэвсгэр, түшлэг, ширээ, улбар шар жолоо, ногоон тэрэг, чин вангийн пүнлүү, үүрд хөрөнгөнөөс нь алба гаргуулахгүй болгон шагнаж, Шадар сайд бүгд захирах сайд, Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэгч тэргүүн сайдын тушаалд тохоон тавьжээ.

9 Очир, А. – Пүрвээ, Г. (эмхтгэсэн): Монголын ард түмний 1911 оны үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл. Баримт бичгийн эмхтгэл (1900–1914). Улаанбаатар 1982, 10-р тал. 10 Дилав хутагт Б. Жамсранжав. Ар Монголын улс төрийн дуртгал. 80-р тал.


Манж Чингийн “Шинэ засгийн бодлого”-ыг “үндсийг таслах, шашныг сөнөөх засгийн бодлого” хэмээн эсэргүүцсэн тэмцэлд Жавзандамба хутагтын Хүрээний Эрдэнэ шанзудба Бадамдорж, да лам Цэрэнчимэд тэргүүтэй лам нар оройлон оролцсон нь засаг хошуудтай нягт харилцаатай Жавзандамба хутагтын харьяат шавь нарын эрх ашиг нэгдмэл шинжтэй байсанд оршино. Иймд Монгол улсын засгийн газрын Дотоод яамны сайдаар Да лам Г. Цэрэнчимэд, да лам Дашжав, Гадаад яамны дэд сайдаар Их шавийн зайсан лам Равдан, ерөнхий сайдаар Эрдэнэ шанзудба Бадамдорж нар ажилласан билээ.

Тийнхүү яамдын сайд, дэд сайд, түшмэлээр Жавзандамба хутагтын харьяат шавь нарын захиргаа буюу Их шавиас нэр бүхий хүмүүсийг ажиллуулсан нь учиртай юм. Энэ тухайд Г. Навааннамжил “Их шавь талаас алба хаасан Да лам, зайсан зэрэг хүмүүс цөм монгол бичигтэй, сонгуулиар дэвшсэн, ухаан сэхээ нь хар ноёдоос дээр боловч эзэрхэг харгис суртлыг удаан жил агуулж дадсан хүмүүс болно”11 хэмээн тэмдэглэжээ.

Монголын бурханы шашны лам нарын дийлэнх нь хуучныг баримтлагчид байсан нь маргаангүй боловч тэдний дунд Да лам Г. Цэрэнчимэд мэтийн тухайн үеийн бүс нутгийн улс төр, нийгмийн харилцааны өөрчлөлтийн талаар бодтой мэдээллийг хүлээн авч, улс төрийн бодлогын түвшинд үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлсэн оюун сэхээнт лам нар цөөн боловч байсан нь Манжийн төрөөс шууд хараат бусаар оршин тогтнож ирсэн Жавзандамба хутагтын харьяат шавь нарын харьцангуй бие даасан захиргааны эрх баригчдын бодлогын уламжлалтай холбоотой юм. Мөн тусгаар тогтносон Монгол улсын дотоод байдлыг төвхнүүлэх, улмаар гадаад харилцааг хөгжүүлэх, монгол овогтныг нэгтгэх талаар нэр бүхий лам нар болон бусад түүхэн зүтгэлтнүүдийн үйл ажиллагааг судлахдаа Их шавийн буюу лам талын, аймаг, хошууны буюу хар талын нэгдмэл эрх ашиг, харилцаа холбоо, зөрчил тэмцэл хийгээд гадаадын нөлөөтэй уялдуулан үзүүштэй юм.

Сэргээн байгуулсан Монгол улсын засгийн газраас 1911–1914 онд нэгдсэн Их Монгол улс байгуулах зорилгыг богино хугацаанд хэрэгжүүлэх дэс дараатай зорилтуудыг өмнөө тавьсан юм. Тэрхүү үйл хэрэгт Монголын зарим томоохон лам, хутагт хувилгаад идэвхтэй оролцсоны шалтгаан юунд байна вэ? Бидний үзэхээр, тухайн үед засаг захиргааны уламжлалт тогтолцоо эрс өөрчлөгдөөгүй боловч шинэчлэх шаардлага тулгарч байсан үед бурханы шашны буюу лам (багш) шавийн барилдлагын ёсны холбоог идэвхтэй ашиглаж байсан юм. Асуудлыг энэ талаас авч үзвэл шашин төрийг хослон баригч Нарангэрэлт түмэн наст Богд хааныг өргөмжилсөн төрийн шинэ чанарыг онцлогийн түүхэн зайлшгүй хийгээд зарим лам хуврагийн тал бүрийн идэвхтэй оролцоог ойлгож болох юм.

Мөн Монгол улсын зүүн, баруун хязгаарыг тохинуулах хэрэгт оролцож байсан Жалханз хутагт Дамдинбазар, Егүзэр хутагт Галсандаш, Ноён хутагт

11 Навааннамжил, Г.: Өвгөн бичээчийн өгүүлэл. Хэвлэлд бэлтгэсэн Х. Пэрлээ, Улаанбаатар 1956, 188-р тал.


Дамбийжанцан, Цахарын Гүүшири мэргэн хамба Лувсан-Одсэржамц нарын санваартнуудын үйл ажиллагааны эерэг сөрөг талыг нягтлан судлууштай байдаг. Тэдний үйл ажиллагааг зөвхөн иргэний түүх бичлэгийн байр сууринаас тайлбарласаар ирсэн бөгөөд тэдгээр тайлбаруудыг зэрэгцээ XX зууны эхэн үеийн бурханы шашинд гүнээ автсан хүмүүсийн, ялангуяа лам хуврагуудын итгэл бишрэлийн талыг харгалзан үзүүштэй юм. Жишээ нь, Егүзэр хутагт Галсандаш Богдын зарлигийг хааны гэхээсээ илүүтэйгээр хутагт багшийн зарлиг хэмээн чин үнэнчээр хүчин зүтгэж буйгаа захидалдаа тодорхой дурдсан байдаг. Мөн Егүзэр хутагтаар дамжуулан Шилийн гол, Жирэм, Зуу-Удын чуулганы зарим хошуудаас илгээсэн бичигт болон Жалханз хутагт, Ноён хутагт нараар дамжуулан Ховдын хязгаарын монголчууд Богд хааны соёлд дагаар орохоо илэрхийлсэн нь анхаарал татдаг. Нөгөө талаар монголчуудыг Монгол улсад дагаар ороход зарим хошуудын нэр хүнд бүхий лам нар чухал үүрэг гүйцэтгэснийг дашрамд тэмдэглүүштэй билээ. Жишээ нь, Шилийн голын чуулганы Баруун Сөнөд хошууны Боди хувилгаан Наваанпэрэнлэйжамц, Жирэмийн чуулганы Жалайд вангийн хошууны Мэргэн бандида Донровсамбуу, Зостын чуулганы дарга ван Сэрэннамжилванбуугийн хошууны “Сайныг хамтгагч сүм”-ийн хувилгаан Мэргэн хамба Түвдэннамжилжалсан нарын12 олон лам хуврагуудыг дурдаж болох юм. Тэдгээрийн заримд нь тамга олгож байв. Жишээ нь, Жирэмийн чуулганы Хорчины засаг хошой чин вангийн хошууны “Самади туулагч сүм”-ийн блам Номч бандида хамбын ямба шар жолоо шагнагдсан Ноён хутагт Лувсанлэгжидтүвдэнжалцанд “Жирэмийн чуулганы лам банди нарыг захирах Ноён хутагтын тамга” хэмээх бичээсийг соёмбо тэмдгийн хоёх талаар бичсэн бичээс бүхий тамга13 олгосныг тэрбээр бичигтээ дарж хэрэглэж байжээ.

Тийнхүү нэр бүхий зарим лам нар нь сайд болж Монгол улсын хязгаарын монголчуудыг дагуулан тохинуулж байсны дээр засаг захиргааны ажилд ч чухал үүрэгтэй оролцож байсан нь лам нар тусгаар тогтнолын тэмцлийн зөвхөн бэлтгэл ажилд төдийгүй хэрэгжүүлэх, батлах үйл хэрэгт идэвхтэй хамрагдаж байсныг гэрчилнэ.

Хэдийгээр Жавзандамба хутагт болон түүнийг хүрээлэгчид нь Халхын төдийгүй бусад монголчуудын дунд нөлөөгөө тэлэх үйл хэргийг идэвхтэйгээр хэрэгжүүлж байсан ч орон нутаг дахь хутагт лам нарын нөлөө илүүтэй байсныг анхаарууштай. Нөгөө талаар зарим хутагт лам нар нь цэргийн үйл хэрэгт ч зөвлөж, төвтэй холбох хийгээд нутаг орны хий гээд бусад газрын талаарх мэдээллийг хүргэх зэрэгт зохих үүрэг гүйцэтгэж байв.

Лам нарын өөр нэгэн чухал ажиллагаа нь ухуулгын шинжтэй мэдээ бичиг түгээх явдал байсныг судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Бидэнд олдсон нэгэн баримтад “Сайн ноён аймгийн хорин долоон засаг хошуу зэвсэг үзэж эр боловсорсон боловч мордон морины тоосон хурц жадын үзүүрт өлгөгдөнө гэж бүү бухимдагтун. Улиастайн доторх яаманд хаалгын сүв 12 Очир, А. – Пүрвээ, Г. (эмхтгэсэн): Монголын ард түмний 1911 оны үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл. Баримт бичгийн эмхтгэл (1900–1914). 265–273-р тал. 13 Монгол Улсын Үндэсний Төв Архив. Ф№А3, Т№1, ХН№441, 12-р.


бөглөх ёс байна. Засагт хан аймгийн хорин долоон засаг хошуу зэвсэг үзэж эр боловсорсон боловч хурдан морины тоосон хурц жадны үзүүрт өлгөгдөнө гэж бүү бухимдагтун. Хязгаарын Ховдын хаалгын сүвийг бөглөх ёс байна. Түшээт ханы аймгийн хорин долоон засаг хошуу зэвсэг үзэж эр боловсорсон боловч хурдан морины тоосон хурц жадны үзүүрт өлгөгдөнө гэж бүү бухимдагтун. Хүрээний Шанзудба яамны сүв бөглөх ёс байна. Сэцэн ханы аймгийн хорин долоон засаг хошуу зэвсэг үзэж эр боловсорсон боловч хурдан морины тоосон хурц жадны үзүүрт өлгөгдөнө гэж бүү бухимдагтун. Дотор Бээжин хаалгын сүв бөглөх ёс байна.”14 хэмээн бичсэн байна.

Дашрамд тэмдэглэхэд, Богд хааны төрийн онцлогийг бурханы шашны уламжлалт түүх бичлэгийн ёсоор тайлбарлахад лам нар чухал үүрэг гүйцэтгэж байв. Тухайлбал, 1915 онд Лашин хувилгаан Агваанпринлэйжамц (1869–1939)-ын бичсэн бүтээлдээ “Бошог хойт утга нь урьд Энэтхэгийн оронд Бурхан бээр бошог үзүүлсэн Нагбожодав хэмээн алдаршсан тэр, жич бас аюумшиг болсон цөвийн цагийн эцэст хүрвээс нэрийн уг үсэг са хэмээгч санваарыг хичээгч хааны төрөөр ирэх болмуй хэмээн үзүүлсэн мөн бөгөөд Богд үүний дор алдар Агваанлувсанчойжиням хэмээснийг тойны санваарын алдар мөн хааны төр барьсан эзэн хааны ширээнд эрх өргөж өргөмжлөн магтахын гайхамшигтай алдар ч шашин төрийг хослон барилдуулж эзэлсэн Богд наран гэрэлт хаан хэмээн алдар өргөсөн. Тэр ч нарны хэлний оромж сүрьяа (түв. sur-ya; сам. surya ‘гийгүүлэгч буюу наран’ – Д. Дашбадрах) хэмээх нэрийн эхний үсгийг үзүүлсэн мөн болой.”15 хэмээн тайлбарласан нь үндэс угсаанаас давсан бурханы шашны ертөнцийн тайлбар болсон байдаг. Бид өмнө нь Ноён хутагт Дамбийжанцангаас Балт ванд илгээсэн захидалдаа “Дээргүй төгс чанарт шашны эзэн дүвчин Нагбожодав эдүгээ Жавзандамба хутагтын хувилгаан мөн бөгөөд магадтайяа шашин төрийг хослон тэтгэх хааны ёс барин тохинуулан айл их улс лугаа элдэв найрамдлын гэрээ бичиг нэгэнтээ тогтоосон” хэмээн бичиж байсан тухай танилцуулж байсан билээ. Түүнээс үзэхэд уг санаа нэлээд өмнөөс лам нараар уламжлагдан дэлгэрсэн болтой юм.

Тухайн үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан Монгол улсад дагаар орогсдыг аймаг хошуу шавьд хуваан захиргах ба уул нутагт нь буцаах шийдвэрлэж байв. Жишээ нь,1916 онд 4-р сарын 28-нд буулгасан зарлиг ёсоор Зуу-Удын чуулганы Ониуд бэйс Самбуу, Харчин хошууны Гүүшири хамба Лувсандамбийжалцан, Жарудын Ганжуурва цагаан хутагт Гончиг-намхай, Их зуугийн чуулганы түшмэл Хишигдалай нарын 60 гаруй хүнийг уул нутагт нь буцаахаар болжээ. Харин Жарудын гүн Гомбожав, Өлзий-

14 Нугалбар бичиг. (Илтгэгчийн хувийн цуглуулгад бий). 15 Лашин хувилгаан Агваанпринлэйжамц. Живзун Дарнатын гэгээний дээд хувилгаан Агваанлувсанчойжинямданзанванчүгбалсанбогийн дүр хийгээд түүхэнд ялгуугсад бээр бошог үзүүлсэн ба хааны угсааны ёсыг тодруулан үйлдсэн эндүүрэлт үзэгдлийг машид арилгагч, шашин төрийн наран саран хосолсны гэрлийн гэгээ хэмээгдэх оршив. Түвэд эхтэй нь тулган нягталж, монгол бичгээс кирилл бичигт хөрвүүлэн өмнөтгөл, зүйлт тайлбар бичиж нийтлүүлсэн доктор Д. Дашбадрах, Улаанбаатар 2001, 55-р тал.


Орших нарын 70 гаруй хүнийг Сэцэн хан аймгийн Егүзэр хутагт Галсандашийн шавьд, гүн Нолгарын 57 хүнийг Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ дайчин ван Жамбалдоржийн хошуунд, түшмэл Хишигдалай нарын 17 хүнийг Түшээт хан аймгийн Мэргэн ван Цэсэнжавын хошуунд, Жирэмийн чуулганы Бодлогот чин вангийн хошууны түшмэл Төвцогт, Зостын чуулганы Түмэд хошууны түшмэл Дамбадорж нарын 80 гаруй хүнийг Их шавьд захируулж, тариалан зэргээр аж төрүүлэхээр болжээ. Ман уул нутагтаа буцахаар шийдсэн хүмүүст замын хүнс, хамгаалах бичиг, үлдсэн хүмүүст хүн бүрт 100 цаасыг улсын сангаас олгуулахаар болжээ.16

Монгол улсын Богд хаанаас бурханы шашинт монголчуудын талаарх байр сууриа илэрхийлсээр байв. Тухайлбал, 1914 оны 12-р сарын 12-нд буулгасан зарлигтаа “Олон монгол овогтонд мэдтүгэй хэмээн ухуулах учир … Миний бие Монгол улсын хаан эзэн суурийг хүлээсэн нь ер тоост ертөнцийн хоосон нэр дор эрмэлзэж, олон амьтныг гашуун зовлонд нэрвэгдүүлэхэд хүргүүлсүгэй хэмээсэн хэрэг бус гагцхүү Халхын ихээхэн ноёд лам нар чин үнэн сүсгээр хүчлэн гуйсанд хэрхэвчээр маргаж үл болох түмэн зүйлийн арга үгүйгээс багш шавийн хүнд журмыг бодож олны санаанд нийлүүлэн шашин төрийг хослон барьж сүсэг бишрэл төгөлдөр олон монгол овогтой шавь нар юугаан ашидын зовлонгоос үтэр түргэн ангижруулах сайн мөрт удирдсугай хэмээсэн нь болой … тулгар төрийг бүтээн байгуулах нь нэн ч хялбар бус. Тийн хэмээвч үнэнхүү зориг буй ба холын бодлого буй аваас юун үл болох хэрэг нэгээхэн бээр үгүй. Тэр ч байтугай одоо хэрэв монгол язгууртны нэгэн хэсэг нь үүсгэл болгон чадвал нэгэн үндэс нэгэн шашинт олон монгол овогтон хэзээ ч болов хамтдаж үл болох ёсон үгүйн дээр миний бие олон монгол овогтон юугаа эгнэгт алагчлан үзэх явдалгүй тул энэ удаагийн сайн цагийг хэдий алдагдахад хүргүүлсэн боловч олон монгол овогтон хэрэв жаргалан зовлонг хамтатгах чин зориг буй болхул мөн эрхгүй цаг тохиолыг олж болмой”17 хэмээн бурханы шашны “лам(багш) шавийн ёс”-ны холбоо хамаарлаа оршсоор байхыг бататган сануулж байв.

Монголын тусгаар тогтнолын үзэл суртал, тэмцлийн удирдлага зохион байгуулалт, хэрэгжүүлэгчдийн харилцааны уялдаа холбоон дахь бурханы шашны нөлөөг анхаарууштайн зэрэгцээ Далай лам, Банчин эрдэнэ, Жанжаа хутагт, Агваандоржиев нараас Монголын хутагт лам нартай хэрхэн харилцаж байсан хийгээд тодорхой зорилгод нэгдэж байсан лам нарын үйл ажиллагааны олон талт шинжийг улам нарийвчлан судлах нь зөвхөн Монголын түүх төдийгүй Дотоод Ази дахь бурханы шашны улс төрийн болоод нийгмийн нөлөөний бодот түүхийг тодруулахад зохих ач холбогдолтой хэмээн үзнэ.

16 Монгол Улсын Үндэсний Төв Архив. Ф№А7, Т№1, ХН№321, 10-р. 17 Дэндэв, Л.: ХХ зууны Монголын түүхийн эх сурвалж. Уйгаржин монгол бичгээс кирилл үсэгт буулгаж, хэвлэлд бэлтгэсэн О. Батсайхан, Улаанбаатар 2003, 264–266-р тал.


Ном зүй

Батсайхан, О. (эмхтгэсэн): Монгол улсын автономи хэмээх өөртөө эзэрхэн засах эрхт засгийн үеийн үнэнхүү явдал чухам байдал, чухал учрыг тэмдэглэсэн товч өгүүлэл хэмээх түүх бичиг. Улаанбаатар 1992

Дилав хутагт Б. Жамсранжав. Ар Монголын улс төрийн дуртгал. In: Ариун сэтгэл авралын үндэс. Хэвлэлд бэлтгэсэн Л. Чойжилсүрэн, Улаанбаатар 2000

Дэндэв, Л.: ХХ зууны Монголын түүхийн эх сурвалж. Уйгаржин монгол бичгээс кирилл үсэгт буулгаж, хэвлэлд бэлтгэсэн О. Батсайхан, Улаанбаатар 2003

Жүн ван Доржпаламын тухай захидал. In: Богдын лүндэн. Эмхтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн Г. Жамсранжав – Н. Дугарсүрэн, Улаанбаатар 2002

Лашин хувилгаан Агваанпринлэйжамц. Живзун Дарнатын гэгээний дээд хувилгаан Агваанлувсанчойжинямданзанванчүгбалсанбогийн дүр хийгээд түүхэнд ялгуугсад бээр бошог үзүүлсэн ба хааны угсааны ёсыг тодруулан үйлдсэн эндүүрэлт үзэгдлийг машид арилгагч, шашин төрийн наран саран хосолсны гэрлийн гэгээ хэмээгдэх оршив. Түвэд эхтэй нь тулган нягталж, монгол бичгээс кирилл бичигт хөрвүүлэн өмнөтгөл, зүйлт тайлбар бичиж нийтлүүлсэн доктор Д. Дашбадрах, Улаанбаатар 2001

Лонжид, З.: Монголын гурван хувьсгал ба лам нар. In: Монголын үндэсний хувьсгалын түүхийн асуудал. Улаанбаатар 2002

Магсаржав, Н.: Монгол улсын шинэ түүх. Хэвлэлд бэлтгэсэн О. Батсайхан – З. Лонжид, Улаанбаатар 1994

Навааннамжил, Г.: Өвгөн бичээчийн өгүүлэл. Хэвлэлд бэлтгэсэн Х. Пэрлээ, Улаанбаатар 1956

Нугалбар бичиг. (Илтгэгчийн хувийн цуглуулгад бий) Очир, А. – Пүрвээ, Г. (эмхтгэсэн): Монголын ард түмний 1911 оны үндэсний

эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэл. Баримт бичгийн эмхтгэл (1900–1914). Улаанбаатар 1982

Өлзий хутаг орших болтугай. Зарлигаар өргөмжилсөн шашныг мандуулах, амьтныг жаргуулагч Жавзандамба хутагтын гэгээнтний лүндэнгийн бичиг орших болтугай. Очирдара Богд багшийн лүндэн орших болтугай. Гар бичмэл (Илтгэгчийн хувийн цуглуулгад бий)

Пүрэвжав, С.: Монгол дахь шарын шашны хураангүй түүх. Улаанбаатар 1978

МОНГОЛЫН ХУУЛЬ ЦААЗЫН ЭХ СУРВАЛЖИЙН НЭРИЙН ТУХАЙ

Б. БАЯРСАЙХАН Монгол Улсын Гадаад харилцааны яамны Төрийн захиргааны удирдлагын газар

Монголын хууль цаазын эх сурвалжуудыг үндэсний болон гадаадын судлаач эрдэмтэд олж, судалгааны эргэлтэнд оруулж, дагнан судлах болсоор 300 гаруй гаруй жилийг өнгөрөөжээ.

Монголын төрийн түүхийн он жилүүдтэй харьцуулбал, мэдэгдээд судлагдсан хууль цаазын эх сурвалж, мөн уг эхээрээ олдсон нь хуруу дарам, судалсан бүтээлүүд нэн ялангуяа XX зууны эхэн үеийн үзэл суртлаас хамаарч нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухааны эргэлтэнд бараг ороогүй, мэргэжлийн байгууллага, мэргэшсэн судлаачид нарийвчлан судлаагүй зэрэг нь эл салбарын эх сурвалжийн судалгааны үнэ цэнийг бууруулж, түүхийн танин мэдэхүйн хүрээнд л өгүүлсэн байна.

Зарим нэгэн түүхийн бүтээлүүдэд өгүүлснийг авч үзвэл, Монголын түүхийн 3 болон 5 дэвтэр бүтээлүүдэд “Юан улсын хуулиудад «Улсыг нэг газар хуралдуулахыг цаазлах нь …», гэх зэрэг цаазлан хориглосон зүйл олон байгаа …”,1 “Манжийн хуульд Их Хүрээ, Улиастайн ав хомрогын дүрэм журмыг нарийвчлан заасан бөгөөд үүнд уул хоёр газрын ав хомрогод тус бүр таван зуун хүнийг оролцуулж жил бүрийн намар цагт сарын хугацаагаар авладаг байжээ”,2 “Засаг хошууг угсаа залгамжилсан ноён Манжийн хуулинд заагдсан эрх хэмжээний дотор захирах …”3 гэж монголын түүхийн аль ч үед дурдах төдийхөнөөр эсвэл “… үеийн хууль цаазад”, “… хуульд”, “… дүрэм журамд” гэх мэтээр эх сурвалжийн эзэн биегүй судалгааны зохиол бүтээл гарсаар л байна.

Энэхүү гажуудлыг арилгах, эх сурвалжийн эзэн биеийг тодорхой болгох, нэн ялангуяа эрх зүй, улс төрийн түүхийн үндсэн эх сурвалж болох хууль цаазын эх сурвалжийг агуулгын түвшинд судлах, эрх зүйн түүхийн сэтгэлгээний хувьсал өөрчлөлтийг ажиглах, нэгтгэн дүгнэх нь нэлээд чухал болжээ.

Хэдийгээр агуулгын түвшинд судлахын өмнө хэлбэрийн хувьд тухайн эх сурвалжийн он цаг, нэр, бүтэц, бичилтийн онцлог зэрэг олон асуудлуудыг түүх, хэлшинжлэл, сурвалж судлал болон бусад салбар шинжлэх ухааны судалгааны арга, арга зүйд тулгуурлан нэхэн тодруулж, нийгмийн сэтгэл зүй, шинжлэх ухааны судалгаанд нэг мөр болгон хэвшүүлэх, мөн судалгааны анхан шатны боловсруулалт хийх явдал нэлээд чухал байна.

1 БНМАУ-ын түүх. Нэн эртнээс XVII зуун. Тэргүүн боть. Улаанбаатар 1966, 307 дахь тал. 2 БНМАУ-ын түүх. Дэд боть. Улаанбаатар 1968, 168 дахь тал. 3 Монгол Улсын түүх. Дөтгөөр боть. Улаанбаатар 2003, 165 дахь тал.

28 Б. БАЯРСАЙХАН

Дээрх асуудлууд хэлбэрийн төдий мэт санагдах ч эрх зүйн түүхийн судалгаанд зайлшгүй хийх ёстой урьдчилсан нөхцөл болно. Өөрөөр хэлбэл, эрх зүйн түүхийн судалгаа дан ганц эрх зүйн шинжлэх ухаанд бус харин нийгэм, хүмүүнлэгийн бусад шинжлэх ухааны судалгааны онол, арга зүйн ололт, дүгнэлтэд тулгуурлах нь зайлшгүй юм.

Өнгөрсөн он жилүүдэд эрх зүйн түүхэнд холбогдох эх сурвалжуудыг түүхийн ерөнхий үечлэлийн хүрээнд авч үзвэл, монголын түүхийн дундад эртний үед хамаарах эх сурвалжууд ихэнх хувийг эзэлж байгаа бөгөөд манжийн эрхшээлийн үеийн эх сурвалжийг эс тооцвол үндсэн эхээрээ уламжлан ирсэнгүй.

Хууль цаазын эх сурвалжийн нэр гэж юу вэ?

Нэн ялангуяа судалгааны эргэлтэнд орсон хууль цаазын эх сурвалжуудын нэрийг судалгааны бүтээлүүдэд янз бүрээр бичих, тэмдэглэх явдал түгээмэл байгаа нь хэдийгээр тухайн эх сурвалжийг судалсан судлаачийн байр суурь гэж үзэх талтай ч зарим нэгэн эх сурвалжийн нэрийг бичвэрт тодорхой өгүүлсний иш үндэс болгохгүй нэр оноон өгч байгаа нь түүхийг ойлгох ойлгоцыг бүдгэрүүлэх, нэг эх сурвалжийг хэд хэдэн эх сурвалж гэж, тус тусдаа агуулга бүхий хэд хэдэн эх сурвалжийг нэг л цааз, хууль хэмээн ойлгох зэрэг сөрөг ул мөр шинжлэх ухааны түвшинд ч, танин мэдэхүйн хүрээнд ч үлдээсээр байна.

Зарим нэгэн түүхэн зохиол бүтээлийг туурвисан хүний нэрээр нэрлэх, эсвэл эх сурвалжийн гаднах төрх зэрэг онцлогийг үндэслэн нэрлэх явдал түгээмэл байдаг. Тухайлбал, Асрагч нэртийн түүх-ийг зохиогч Жамба хэмээх төвд нэртэй хүний нэрийг монголчлон орчуулж Асрагч4 хэмээн тодотгон Асрагч нэртийн түүх хэмээн нэршүүлсэн, Монголын нууц товчоо5, Лувсанданзангийн Алтан товч зэргээр түүхийн зохиол бүтээлүүдэд нэр өгч судлах нь түгээмэл байна.

Гэтэл хууль цаазын эх сурвалжийг түүхийн зохиол бүтээлийг нэршүүлэх заншилыг баримтлан хууль цаазын сурвалжид нэр оноон өгөх нь тухайн сурвалжийн мөн чанар болон хууль цаазын техникийн уламжлалт хэв ёсыг судлаагүйтэй холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, судалгааны эргэлтэд орсон монголын хууль цаазын эх сурвалжийг ихэнхи тохиолдолд тухайн сурвалжийг хэлэлцэж тогтоосон хүмүүсийн болон цаазын нэр, он цагийг тодорхой бичсэн байна. Тухайлбал, Арван буянт номын цааз, Эрдэнэ хунтайж Эрээхэй хаан хоёр таван сар зургаан сарын завсарт хулгайн тус тархаав, Өчүүхэн цааз,6 Дөчин дөрөв хоёрын ноёд Их цааз эхлэн бичив7 гэх 4 Пэрлээ Х.: Асрагч нэртийн түүх. Byamba-yin Asaraγci neretü(-yin) teüke (Эх бичгийн судалгаа). Тэргүүн дэвтэр. Галиглаж, үгийн хэлхээг үйлдэн хэвлэлд бэлтгэсэн Цэвэлийн Шагдарсүрэн, И Сөн Гю (Lee Seong-Gyu), Улаанбаатар 2002, 296–297 дахь тал. 5 Номын нэрийн тус бие хэрэг дээрээ одоо болтол тодорхой болоогүй юм. Озова, Ш.: Монголын нууц товчооны ертөнц. Улаанбаатар 2002, 15 дахь тал. 6 Пэрлээ Х.: Монгол ба Төв Азийн орнуудын соёлын түүхэнд холбогдох хоёр ховор сурвалж бичиг. Улаанбаатар 1973, 79–106 дахь тал.

МОНГОЛЫН ХУУЛЬ ЦААЗЫН ЭХ СУРВАЛЖИЙН НЭРИЙН ТУХАЙ 29

мэт. Гэхдээ зарим нэгэн тохиолдолд эх сурвалжийг дамжуулан хуулбарлах явцдаа үг, үсэг гээх, үсэг балрах, гэмтэх зэрэг гадны нөлөөллөөс уг эх сурвалжийн нэрийг тогтоох боломжгүй болсон, мөн түүхийн тодорхой цаг хугацаанд тэмдэглэсэн аян замын тэмдэглэл, түүхэн зохиолуудад цаазын тухай өгүүлсэн зэрэг тохиолдолд тус тус агуулгад үндэслэн нэр оноон өгсөн нь цөөнгүй юм. Тухайлбал, “Их засаг”, “Мандухайн цааз”, “Алтан ханы цааз” гэх мэт.

Зарим тохиолдолд нэгэн үед үйлчилж байсан өөр өөр агуулга бүхий цаазуудыг ямар нэгэн зорилгоор нэгтгэн эмхтгэж газар нутгийн хамрах хүрээ, үндэстэн ястны ерөнхий нэрээр нэршүүлэн хэрэглэх явдал байсан бололтой. Тухайлбал, Халх журам. Мөн XVIII зууны үед холбогдох шүүн таслах үйл ажиллагаатай холбогдох баримтуудын хавтасны төрх, өнгөөр нь “Улаан хацарт”, “Хугархай нүүрт” гэх мэтээр нэршүүлэн хэрэглэх явдал цөөнгүй байна.

Иймд хууль цаазын эх сурвалжуудын нэр, түүний зүй тогтлыг ажиглаж нарийвлан судлах зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд ингэж судлах явдал нь эл салбарын эх сурвалжийг түүх, хэлшинжлэл, түүхийн сурвалж бичгээс ялгаатай шинж, онцлогийг тодруулахад ач холбогдолтой юм.

Судлаачид монголын анхны бичмэл цаазыг Их Монгол улсын үетэй холбон авч үзэж байгаа нь бичмэл эх сурвалжийн он тооллыг эхлүүлсэн гэж үзэх үндэслэлтэй ч уг эх сурвалжийн бичмэл эх олдоогүй зарим нэгэн түүхэн тэмдэглэлд8 дурдсан төдийхөнөөр төсөөлсөөр л байна. Гэтэл энэхүү эх сурвалжийг Их засаг, Их засаг хууль, Засаг, Засаг хууль, Их засгийн хууль, Яса, Чингисийн засаг, Засгийн их дэвтэр, Ал-Ясак, Ясы, Ёс гэх мэт олон янзаар нэрлэж өгүүлж байгаа нь энэхүү эх сурвалжийн нэр тодорхой бус байгааг харуулж байна. Мөн эл үед ийм нэртэй хууль цааз байгаагүй гэж нотолдог судлаач эрдэмтэд байдаг.

Их Монгол улсын хууль цаазын талаар Макризи, Мирховенд, Ибн-Батута, Вартан, Рашид-ад-Дин зэрэг мэргэдийн туурвисан бүтээлүүдээс мэдэж болох бөгөөд тэдгээр эл үеийн хууль цаазын гол эх сурвалж нь Их засаг хэмээн үзжээ. Эдгээрээс Макризийн тэмдэглэн үлдээснийг ихэнх судлаачид баримталдаг бөгөөд Макризи өөрөө ч Их засгийн бүрэн эх гэж нотлохыг оролджээ.9

Оросын нэрт эрдэмтэн В. А. Рязановский “… Чингис хаан Ван хааныг ялан дийлж, хамаг эрх мэдлийг гартаа аваад зарим нэгэн гол гол ёс журам, 7 Голстунский, К. Ф.: Монголо-ойратские законы 1640 года. Санктпетербург 1880, Эрхлэн хэвлүүлсэн Н. Лүндэндорж – Б. Баярсайхан, Улаанбаатар 2004, 40 дэх тал. 8 Персийн түүхч Рашид-ад-Дины Судрын чуулган, Жувейний Дэлхийг байлдан дагуулагчийн түүх, МНТ, Лувсанданзангийн Алтан товч, Дай Юан улсын түүх, Богд баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл, Хар татарын тухай хэргийн товч, Плано Карпиний Монголчуудын түүх, Вильгельм Рубрукийн Дорно этгээдэд зорчсон минь зэрэг бүтээл Их засаг цаазын талаарх өгүүлсэн. 9 Дээрх түүхчид, шашдир туурвигчдын иш татаж уламжилснаар Засаг хуулийн 36 хэсэг байгаа бөгөөд 26 нь Макризийн бүтээлд буй юм. Рязановский, В. А.: Монголчуудын хууль цаазын дурсгал бичгүүдийн түүхэн тойм, их засаг хууль. Орчуулсан Ч. Баатар – Н. Лүндэндорж, Улаанбаатар 2000, 7 дахь тал.


зарим ял зэмлэлийг тодорхойлоод бүгдийг нь ном болгон бичээд түүнийг Ёс буюу Засаг хэмээн нэрлэсэн байна. Мөн чанартаа энэхүү нэр нь Ёс аж”10 гэжээ.

Профессор И. Дашням бүтээлдээ Их Засаг-ийн11 Их гэдэг нь засгийг тодотгож хожуу үед хэрэглэсэн гэж, XVIII зууны үеэс монгол хэлнээ идэвхитэй нэвтэрснээр “засаг” гэсэн үгний хууль гэсэн утга шилжирч, төрийн байгууллага, түүний эрх мэдлийг илэрхийлэх болсон, Чингисийн үед хуулийг засаг хэмээн нэрлэж байсан байж болох, Чингис хааны засаг ‘хууль’ хэмээн нэрлэхэд болохгүй гэх юмгүй12 Их Засаг-ийн нэрийн тухай тусгайлан өгүүлсэн нь нийгмийн ойлголтын түвшинд авч үзсэн, харин тухайн цааз байсан эсэхэд түүхийн судалгааны ерөнхий хандлагыг баримталжээ.

Академич Ч. Далай бүтээлдээ “Их Монгол улсын төрийн гол хууль бол Засаг хууль байлаа. […] Рашид-Ад-Дины «Судрын чуулган»-д Засаг хуулийг 1210, 1218 онд Их хуралдайгаар хэлэлцэж, нэмэлт оруулав. Мөн «тэр үедээ зарлиг гаргаж засаг хуулийг Их засаг гэж нэрлүтүгэй хэмээн тушаав» гэжээ.”13

Гэхдээ Их засаг нэртэй цааз байсан эсэхэд л эргэлзэж буй бөгөөд харин Их Монгол улс өөрийн гэсэн хуультай байсанд эргэлзээгүй болно.

Дээрх судалгааны бүтээлүүдэд Их Монгол улсад Их засаг нэртэй хууль байсан гэж үзэж эрх зүйн түүхийн дагнасан бүтээлд уг цаазын агуулгыг төрөлжүүлэн ангилж, түүхэн зохиолуудад байсан гэж түүхийн он цагт

10 Рязановский, В. А.: Монголчуудын хууль цаазын дурсгал бичгүүдийн түүхэн тойм, их засаг хууль. 61 дэх тал. 11 Ш. Чоймаа Засаг гэдэг үгийг хэл шинжлэлийн үүднээс тайлахад анхаарлаа хандуулжээ. Засаг хэмээх үгийн язгуур нь заса- (засах) гэсэн үг ажээ. Засан тохинуулах гэсэн язгуур утгатай заса- гэсэн үгийн үндсэнд үйл үгээс нэр үг бүтээдэг -г дагавар залгаж засаг хэмээх үг буй болжээ. Засаг хэмээх үгийн -г дагаврыг бич + г = бичиг, зур + г = зураг гэсэн үгсийн бүтсэн ёстой адилтган үзвэл нэгэн зүйл бодол төрөх нь лавтай. Засаг хэмээх үгийн гарлыг авч үзэх нь чухал. Хэл шинжлэлийн үүднээс Монгол хэл нь уг гарлаараа Алтайн язгуурын хэлэнд багтдаг. Алтай овгийн хэлэнд Монгол хэлнээс гадна түрэг (турк), манж хэл багтана. Тэгвэл Алтай бүтцэд эдгээр хэлүүдэд Засаг гэдэг үг адилхан байдаг ажээ. Заса- (засах) гэдэг үгийг түргээр йаса- (яса), манжаар даса- гэх бөгөөд алтайн хэлэнд з, й, д авиа хоорондоо сэлгэдэг авиа зүйн үзэгдэл түгээмэл юм. Өөрөөр хэлбэл Монгол, манж, түрэг хэлэнд байгаа заса-, йаса-, даса- гэсэн гурван эхний гийгүүлэгч авиа сэлгэсэн болохоос бус нэг язгуур үг юм. Үүний хамт засах гэдэг үгийг баруун Монголын Дөрвөд, Торгууд, Захчин, Урианхай, Өөлд, Баяд, Хотон ястны аялгуунд ясах (йасах) гэж хэлдгийг анхаарах нь зүйн хэрэг юм. Мөн засаг гэдэг үгийг түрэг ба баруун Монголын аялгуунд ясак (йасак), манжаар дасак буюу засаг гэдгийг ч анхаарахгүй байж болохгүй юм. Ингэхлээр засаг, яса, ясак, дасак, йаса гэх зэргээр янз бүрийн орны судлаачдын бүтээлд бичигдсэн үгс бүгд алтай овгийн язгуур нэг үгийн гаралд тулгуурласан байдаг. Засаг гэдэг үгийн хууль зүйн утгын гол илэрхийлэл нь XIII зууны түүхэн цаг үедээ цааз, дүрэм, журам, хэв ёс гэсэн утга санааг илэрхийлж байсан нь эрдэм судлалын ажлын үр дүнгээс харагддаг. Ш. Чоймаа эртний түрэг хэлний толь бичигт яаса гэдэг нь: а) хориглох; б) тогтоол цаазын бичиг, журам; в) торгууль, ял шийтгэл; г) алба барьцаа; д) цэрэг дайны журам гэсэн утгатай хэмээн бичжээ. 12 Дашням, И.: Монгол Улсын төр, эрх зүйн түүх. МЭӨ 209 – МЭ XIII зууны дунд үе. Тэргүүн боть. Улаанбаатар 2005, 321 дэх тал. 13 Далай, Ч.: Их Монголын улс. Улаанбаатар 2006, 315 дахь тал.


нийлэмжтэй байдлаар хүүрнэн өгүүлснийг үндэслэвэл Их засаг нэртэй хууль, эсвэл цааз байсныг судалгааны түвшинд гэрчилж буй ч монгол хэлээр туурвисан гэх Монголын нууц товчоонд уг цаазын нэрийг дурдаагүй байгаа нь нэлээд сонирхолтой. Гэхдээ ихэнх судлаачид Монголын нууц товчооны 209 дүгээр зүйлд дурдсан хөх бичгээр бичиж дэвтэрлэсэн гэх утгатай хэсгийг л уг цаазын анхны эх хэмээн тааварлан өгүүлсээр л байна.

Монголын Юан улсын үеийн хууль цаазын эх сурвалжийн талаарх судалгаа манай улсад бараг хийгээгүй, энэ үед хичээн хууль цааз үйлчилж байсан талаарх судлаачдын бүтээл ч хоорондоо зөрүүтэй байна.

Манай улсад 1960-аад онд туурвисан түүхийн гурван боть, 2003 онд туурвисан түүхийн таван боть бүтээлд тус тус Их Юан улсын нэвтэрхий хууль, Их Юан улсын хууль цаазын бичиг14 гэсэн хууль цааз эл үеийн зонхилох хэм хэмжээ байсан гэжээ. Гэтэл сүүлийн үеийн судалгааны бүтээлүүдэд Ярьж эмхэтгэсэн хуулийн бичиг (Чжан-дин-тяо-гэ), Шинэ эмхэтгэсэн хуулийн бичиг (Синь-дин тяо-гэ), Эрхэн зөвлөлийн мужаас өргөн боловсруулсан хуулийн бичиг (Шан шу-шэн цзоу-дин тяо-гэ), Чжи-юаний шинэ хууль (Чжи-юан-синь-гэ), Да-дэ люя-лин (Да-дэ-гийн зарлиг хууль) зэрэг нэр бүхий хууль цаазын эх сурвалжуудын тухай өгүүлсэн байна.15 Ингэж эл үеийн хууль цаазуудыг өөр өөр нэрээр өгүүлснийг хэрхэн ойлгох, хэдийгээр хууль цаазын хятад нэрийг дуудлагаар нь цуг хадсан байдлыг ажигласан ч сүүлийн үеийн судалгааг үндэслэх нь зүйтэй мэт боловч тэдгээр судлаачид өмнөх судалгааны бүтээлд дурдсан нэрийг орчуулга зүй, хэлшинжлэлийн талаар нягтлан хэрхэн авч үзэх талаар бүтээлдээ өгүүлсэнгүй.

Ер нь Монголын Юань улсын үеийн хууль цаазын үндсэн эх сурвалжуудыг хятад хэлээр бичснийг өнөөг хүртэл монгол хэлээр орчуулсан нь бараг үгүй тул судлаач бүр уг эх сурвалжуудыг өөрсдийнхөөрөө орчуулан, тайлбарласан нь эл үеийн хууль цаазын эх сурвалжуудын нэрийг тодруулахад нэлээд төвөгтэй бололтой.

Монголын түүхийн XIV зууны сүүл үеэс XVII зууны эх үед хамаарах хууль цаазын эх сурвалжууд нь Арван буянт номын цааз,16 Мандухайн цааз,17 Алтан ханы цааз,18 Халхын цааз эрхэмжийн бичиг, Их цааз гэх зэрэг 14 БНМАУ-ын түүх. Тэргүүн боть. 307 дахь тал; Монгол Улсын түүх. XII-XIV зууны дунд үе. Дэд боть. 212 дахь тал. 15 Ганболд, Ж. – Мөнхцэцэг, Т. – Наран Д. – Пунсаг, А.: Монголын Юань улс. Улаанбаатар 2006, 40–47 дахь тал. 16 Саган сэцэн эрдэнийн товч. (Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал. 8 дугаар боть) Улаанбаатар 2006, 151–152 дахь тал. 17 “Цааз гэж [100] суулгавай: Та (та нар хөр.) үүнээс хойш Гэрээ орд гэж бүү хэл! Өргөө гэж хэл! Залаагаа хоёр хуруунаас илүү бүү хий! Завилж бүү суу! Сөгдөж суу! Махыг хутгаар бүү ид! Амаар нулгаж (зулгааж хөр.) ид! Айргаа цэгээ гэж хэл!” хэмээн Цааз гэж өгсөнд, Ойрад: «Махыг хутгаар эсгэлж (эсгэж, огтолж хөр.) ид!» хэмээсэн буй. Эдүгээ [101] болтол тэр цаазаар явах буюу.” Шар тууж. (Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал. 7 дугаар боть) Улаанбаатар 2006, 69–70 дахь тал. Зарим тулгар бичигт Мандухай хатны ойрадтай байлдсан тухай мэдээ гаргасан нь жишээлбэл, Мандухай хатан ойрадуудыг эзлэн аваад тэднийг цаашид баримтлан захирч байх талаар хатуу цааз гаргасан тухай дурджээ. БНМАУ-ын түүх. Тэргүүн боть. 429 дэх тал.


хэд хэдэн цааз мэдэгдээд байгаа бөгөөд Арван буянт номын цааз-ыг түүхэн эх сурвалжид тухайн нэрээр тэмдэглэснээр, харин Мандухайн цааз-ыг түүхэн эх сурвалжид тэмдэглэсэн агуулгад үндэслэн оноож өгсөн нэр болно.

Харин Халхын шинэ олдсон цааз – эрхэмжийн дурсгалт бичиг хэмээн нэрлэсэн нь Х. Пэрлээ абухайн 1973 онд туурвисан Монгол ба Төв Азийн орнуудын соёлын түүхэнд холбогдох ховор сурвалж бичиг бүтээлийн 107 дахь талд бичснээр уламжлан Үйсэн цааз, Талын арван найман цааз гэх мэтээр нэршүүлэн хэмээн өгүүлэх болсон байна.

Монголын эрх зүйн түүхэнд анх удаа модны үйсэн дээр бичсэн цаазуудыг Монгол, Зөвлөлтийн археологич Х. Пэрлээ, Э. В. Шавкунов хоёрын удирдсан нүүдэлчдийн эртний хот суурин судлах отряд 1970 онд Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутаг дахь Харбухын балгасны нэгэн сувраганы нурангаас олсон болно.

Тэдгээр цаазуудыг дор жагсаан авч үзвэл: 1. Зургаан хошууны их цааз 2. Эрдэнэ хунтайж, Эрээхэй хаан хоёр таван сар зургаан сарын завсарт

цааз хулгайн туст тархаав. 3. Усан туулай жилийн таван сарын арван тавдугаар өдөр Бэрхийн

ариун булаг усанд өчүүхэн цааз бичив 4. Модон луу жилийн намрын адаг есөн сарын арван есөнд цааз эхлэн

бичив 5. Төмөр гахай жилийн зуны адаг сар Орхон гол дээр өчүүхэн цааз

эхлэв 6. Усан үхэр жил очир сайн хааны сүмийн өмнө отгон туст дөрвөн

хошууны ноёд өчүүхэн цааз эхлэн бичив 7. Эр модон барс жилийн эхэн сарын найман шинэд хэлэлцэв. Дөрвөн

хошууны ноёд сайн хааны сүмийн өмнө өчүүхэн цааз эхлэн бичив 8. Сайханы сүмын өмнө эр модон барс жилийн эхэн сарын найман

шинэд 9. Модон барс жилийн намрын эцэс сарын нэгэн шинэд … цааз нэгдэв 10. Модон барс жилийн эхэн сарын хорин тавны өдөр. … Өчүүхэн цааз

өглөлдөв 11. Гал луу жилийн зуны дунд сарын хорин нэг өдөрт … дөрвөн

хошууны хэдэн их, бага ноёд өчүүхэн цааз хэлэлцэв. 12. Луу жилийн намрын эхэн сарын арван таванд … өчүүхэн цааз

цаазлав 13. Бас нэгэн эрхэт цааз 14. Могой жилд сүмчний тул цааз тархаав 15. Номын цааз эсгэв 16. Их цааз эхлэн бичив. Энэ цаазыг бичин жилийн хаврын сүүл сар

Тарна гол дээр цаазлав 17. Өчүүхэн цааз цаазлав

18 Бира, Ш.: Монголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа. Токио 1994, 296–309 дэх тал.


18. Шорой туулай жилийн зуны адаг сарын арван нэгэнд их цааз эхлэв гэсэн үндсэн 18 цаазын олдсон болно.

Эдгээр үйсэн дээр бичсэн 18 цаазын эх бичигт тухайн цаазыг баталсан он тооллыг, мөн номын, хулгайн, сүмчний гэж агуулгын эхэнд дурдсан нь эл үеийн хууль цааз бүтээх уламжлалд гарч ирсэн шинэ үзэгдэл болно. Мөн цаазыг хэлэлцэн баталсан бүрэлдэхүүний зэрэг дэв, цол, эрх ямбаас хамаарч бага, их цааз хэмээн тодотгосон бололтой.

Эл үеэс эхлэн монголын эрх зүйн түүхэнд мэдэгдээд байгаагаар хууль цаазыг чуулганаар батлаж эхэлсэн гэж үзэх үндэстэй бөгөөд хууль цаазын нэрийг мөн л нэгэн зэрэг шийдвэрлэх болсон.

Дээр өгүүлсэн Үйсэн цааз-ын дараа баталсан цаазын нэг нь 1640 оны Их цааз бөгөөд энэ цаазын нэрийг судлаачид янз бүрээр авч үздэг. Тухайлбал, П. С. Паллас, К. Ф. Голстунский, Ф. И. Леонтович, В. А. Рязановский нарын судлаачид 1640 оны Монгол-Ойрадын Их цааз хэмээн бүтээлүүддээ тэмдэглэсэн нь тус цаазын агуулга, үзэл санаа зэрэгтэй нь холбогдуулан, хожим өөрсдийн нь оноон өгсөн нэр болно. Энэхүү нэрийдлийг хүлээн зөвшөөж буйгаа судлаач Т. Алтангэрэл өөрийн бүтээлдээ өгүүлжээ.

Ер нь энэ цаазын нэрийн асуудлыг судлаачид багагүй судалж, өгүүлсэн бөгөөд нэн ялангуяа БНХАУ-ын Өвөр монголын эрдэмтэн Буянөлзий, Бу Хэ нар … тус бичигийг хүмүүс Их цаазын бичиг; Ойрадын их цааз; Ойрад монголын цааз; Ойрад монголын хууль цааз; Ойрадын цааз; Их цааз; Ойрад цааз; Цаазын бичиг (буюу цааз бичиг) ; Ойрадын их засаг; 1640 оны Халх Ойрадын их цааз; Дөчин дөрвөн хоёрын их цааз; Монгол-Ойрадын цааз бичиг; Монгол, Ойрадын цаазын бичиг гэх мэтээр адил бусаар нэрлэж байснаас бид Монгол-Ойрадын цааз бичиг гэдэг нэрийдлийг авав. Үнэндээ, тэдгээр олонхи товчилсон нэрийдлээс Монгол-Ойрадын цаазын бичигийг зааж байгаа гэдгийг мэдэж болох боловч зарим нэрийдэл, тухайлбал Их цаазын бичиг (Баатар увш түмний түүх-д) гэхэд эндүүрэл үүсч мэднэ. Учир нь Монгол-Ойрадын цааз бичиг-ийг тогтоохоос өмнө 1617 онд зүүн баруун монгол болон төвдийн шарын шашны хутагт хувилгаадын хамтарч тогтоосон Их цаазын бичиг гэж байсан юм. Ингэхлээр Монгол-Ойрадын бичиг-ийг Их цаазын бичиг гэж нэрлэх нь зохисгүй аж. Ийнхүү түүхийн үнэн байдалд тохируулан Монгол-Ойрадын цаазын бичиг гэх бүхэл нэрээр нэрийдэх нь зүйтэй19 хэмээн түүхэн үүднээс тайлбарласан. Өвөрмонголын судлаач Ц. Бат ч ингэж нэрлэсэн. Харин БНХАУ-ын Өвөрмонголын судлаач Дорнотив бүтээлээ Ойрад цааз20 хэмээн нэрлэсэн боловч уг нэрийн талаар хэрхэн, яагаад ингэж нэрлэх болсноо тодорхой дурдсангүй. Академич Ч. Далай … тод үсэгээр уламжлагдаж ирсэн эх зохиол нь Ойрад монголын цааз гэдэг нэртэй билээ. Харин Халх, Ойрадын цааз гэдэг нэр нь байхгүй болжээ. Үүний учир гэвэл: Нэгд, Халх, Ойрадын ноёд хамтран цааз баталсны дараа төдөлгүй Халхын ноёд цаазын агуулгыг зөрчиж, Түшээт ханы ширээнд 19 Мongγol oyirad-un čaγaǰa-yin bičig. E. Buyanölǰei, Bu Ke nar qaričaγulun tayilburilaba. Kökeqota 2000, 4 дэх тал. 20 Oyirad čaγaǰa. Dotunatib qaričaγulun tayilburilaba. Kökeqota 1985.


Гомбодоржийн хөвгүүн Чахундорж (1655–1699) сууснаас хойш Монгол, Ойрадын цаазын зорилтыг зөрчих нь улам их болжээ. Тэр ч байтугай 1691 онд Манжид дагаар орсон. Иймээс Ойрадын ноёд тод монголоор буулгахдаа Монгол Ойрадын цааз гэдгийг Ойрад Монголын цааз болгон өөрчилжээ. Хоёрт, Монгол, Ойрадын цааз нэртэй анхны уйгаржин монгол эхийг Манжийн хааны зарлигаар бүгдийг шатаасан бололтой гэжээ.21

Оросын эрдэмтэн С. Д. Дылыков болон судлаач На. Сүхбаатар нар сурвалжийн мэдээг гол болгон Их цааз хэмээн нэрлэх нь зүйтэй гэсэн саналыг дэвшүүлжээ. Мөн На. Сүхбаатар Халимаг хаадуудын туужийг хурааж бичсэн товч оршив зохиолд:

“… Эртний дөч, дөрөв хоёрын Их цааз монгол ба ойрадын аж суухад маш зохистой” гэсэн тэмдэглэлд “Дөч, дөрөв хоёрын Их цааз” хэмээн тодорхой нэрлэснийг анхаарч үзэх хэрэгтэй гэсэн саналыг дэвшүүлсэн байна.22

К. Ф. Голстунскийн23 хуулж хэвлүүлсэн болон С. Д. Дылыковын24 гэрэл зургаар буулгасан Их цааз-ын хоёр хувилбар эхийн оршил хэсэгт

erdeni zasaqtu xān ekilen tüšētü xān, ubaši dalai noyon, dalai xung, xung noyon, čečen noyon, dayičing xung tayiǰi, yeldeng noyon, mergen noyon, erdeni xung tayiǰi, dayibung xung tayiǰi, tenggeri toyin, ayoüsi xatun bātur, erdeni bātur xung tayiǰi, köndölöng ubuši, güüši nomiyin xān, örlöq, šükür dayičing, yeldeng, dayičing xošuüči, očirtu tayiǰi, mergen dayičing, čöüker, čečen tayiǰi, medēči tayiši, bo yeldeng, mergen noyon, damarin, döčin dörbön xoyoriyin noyod yeke čāǰi ekilen bičibe

хэмээн хоёуланд нь адил тэмдэглэсэн байдаг. Энэхүү цаазын бичгийг эх сурвалж дахь Их цааз гэсэн нэрээр нь хэрэглэж, харин түүнийг хууль цаазын бусад эх сурвалжуудаас ялгахын тул 1640 оны гэж тодотгох нь зүйтэй бөгөөд 1640 оны Их цааз хэмээн нэрлэх нь бүрэн үндэстэй.

Манжийн эрхшээлийн үеийн манжийн төрөөс тогтоосон Монгол цаазын бичиг, Зарлигаар тогтоосон гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг, Дайчин улсын шүүх цаазын бичиг, Зарлигаар тогтоосон гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны дагаж явуулах хууль зүйлийн бичиг зэрэг хуулиудын нэрийг хатуу тогтоон мөрдүүлж байсан нь хятад дорно дахины эрх зүйн соёлын уламжлал, заншилтай шууд холбоотой. Харин судалгаанд зарим нэгэн цаазыг хууль зүйлийн бичиг гэж хураангуйлан өгүүлэх явдал байна.

21 Далай, Ч.: Ойрад монголын түүх. Тэргүүн боть. Улаанбаатар 2006 (хоёр дахь хэвлэл), 80–81 дэх тал. 22 Сүхбаатар, На.: Монголын түүхийн тод бичгийн сурвалжууд. Улаанбаатар 2006, 149 дэх тал. 23 Голстунский, К. Ф.: Монголо-ойратские законы 1640 года. Улаанбаатар 2004, 40 дэх тал. 24 Их цааз. «Великое уложение». Памятник монгольского феодального права XVII в. Транслитерация сводного ойратского текста, реконструированный монгольский текст и его транслитерация, перевод, введение и комментарий С. Д. Дылыкова. Москва 1981, 124–125 дахь тал.


Эл үед манжийн төрөөс тогтоосон цаазуудаас гадна монголчуудын эрх зүйн уламжлалын үргэлжлэл мөн уламжлалт хууль цаазуудын бараг төгсгөл нь гэж хэлж болох цаазын нэг Халх журам хэмээн нэршүүлж, эмхтгэсэн цааз болно.

Хэдийгээр манжийн эрхшээлийн үед үйлчилж байсан цааз хэдий ч үүнээс өмнөх монголын хууль цаазын хэв шинжийг бүрэн агуулгасан, нийгмийн харилцааг уламжлалт аргаар зохицуулж байсныг гэрчлэх эх сурвалж болно.

Эл үед эртний дорно дахин төрийн хэв шинж, эрх зүйн сэтгэлгээний уламжлалд суурилсан манжийн төрийн хатуу бодлогод монголчууд тэр бүр захирагдаагүй, тэдгээрийн тогтоосон дэглэмийг хүлээн зөвшөөрөөгүйн илрэл нь Халх журам хэмээх цаазын эмхтгэл болно.

Монголчуудын хувьд манжийн төрийн тогтоосон дэглэмийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх үндэслэл нь нүүдэлчин монголчууд суурин соёл иргэншилтэй улс үндэстнүүдийн нэгэн адил “эрхийн тухай үзэл хотжилт, түүний шууд үр дагавар болсон олон төрлийн арилжаа солилцооны харилцаанд хүмүүс орж эвлэрч, зөрчилдөж байж төрж бүтсэн түүхтэй.”25 Өөрөөр хэлбэл, нүүдэлчид өргөн уудам газар нутагт цөөхөн хүн тархах бутархай суурьшиж нүүдэллэн амьдрах хэв ёс зэрэг нөхцөл байдал нь тэдгээрт эрхтэй байх үзэл сэтгэлгээний язгуур үндэс байгаагүй бололтой.

Эл цаазын үндэс болох Гурван хошууны их цааз түүхийн цаг хугацаанд Халх журам нэртэй болсон нь өнөөдөр хэлбэр, агуулгын хувьд ч судалгаанд шийдвэрлэгдээгүй асуудал хэвээр байна.

Өнөөдөр бидэнд мэдэгдээд байгаа Гурван хошууны их цааз-ын үндсэн 3 янзын эх бичиг олдоод байгаагийн хоёр эх бичгийг Монгол Улсын номын санд хадгалж байгаа бөгөөд уг эхүүдийг 1930 онд муутуу цаасан дээр бийрээр хуулбарлан бичиж, түүнийгээ Баруун хүрээний халх журам, Шавь яамны халх журам хэмээн оноосон нэр буюу нэршүүлсэн нэр өгч эх бичгийн гадарт бичсэн нэрийг нэхэн судлах, нөгөө талаар “Баруун хүрээний …” хэмээн бичснийг ажиглавал Баруун хүрээнд хэрэглэж байсан бус харин уг эхийг тус хүрээнээс анх судалгааны эргэлтэнд оруулсан учир “Баруун хүрээний” гэж тодотгосон бололтой. Гэхдээ профессор С. Жалан-Аажав уг эх сурвалжийг “… их намтар гэдэг нэртэйгээр «Амарбаясгалан хийд»-д хадгалж байсан гэж хуучин үед бичгийн алба хааж явсан хүмүүс ярьдгаас үзэхэд «Халх журам»-ын дэлгэрэнгүй эх гэж байсан бололтой юм. …”26 гэж тэмдэглэснээс өөрөөр уг сурвалжийн нэрийн тухай өгүүлсэнгүй.

1709 оноос хойш Гурван хошууны их цааз-д нийт 14–20 удаа нэмэлт өөрчлөлт орж, халх даяар шийтгэх болсноор Халх журам хэмээх нэртэй болсон хэмээн судлаачид дүгнэснийг нягтлах шаардлагатай.27 Мөн хэдэн 25 Лүндэндорж, Н.: Төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжлийн чиг хандлага. Улаанбаатар 2002, 189 дэх тал. 26 Жалан-Аажав, С.: Халх журам бол монголын хууль цаазын дурсгалт бичиг. Улаанбаатар 1958. 27 1709–1775 оны хооронд халхын хаад, ноёд, төр шашны томоохон зүтгэлтнүүд бүгд 20 гаруй удаа янз бүрийн газар цугларан хуралдаж, Халх журам-ыг хэлэлцэн тогтоосон байна.


удаа цааз буюу хуулийн хэм хэмжээ тогтоосон болохыг судлаачид янз бүрээр бичиж, тайлбарлаж байгаа нь тэдгээр судлаачид Монгол Улсын Үндэсний номын санд хадгалж байгаа уг эхийг судласан уу, эсвэл өөр хувилбар эх бичиг байна уу гэдэг эргэлзээ төрүүлэхээр байна.

Монгол Улсад хадгалж буй Халх журам хэмээх нэр бүхий одоогоор олдоод байгаа 3 янзын эх бичгийн баруун хүрээний хэмээх тодотголтой Халх журам-д нийт 16 удаа хэлэлцсэн, эсвэл хэн нэгэн эрх мэдэлтэн тогтоосон хэм хэмжээг эмхтгэсэн. Баруун хүрээний халх журамд буй цааз тогтоосон он тоолол. Үүнд:

– sirui üker ǰil-ün ǰun-u dumdadu qorin naiman-u [=naiman-u]28 A[01b10]–A[01b11]

– baras [=bars] ǰil-ün namur-un dumda-du [=dumdadu] sara [=sar-a] A[07a7]

– engke amuγulang-un [=amuγulang-un] ǰiran nigedüger on namur-un segül sarayin [=sar-a-yin] sinyin [=sin-e-yin] γurban-a [=γurban-a] A[07b7]

– qalay-a kemekü sirui bičin ǰil-ün namur-un dumdadu sarayin [=sar-a-yin] sayin edür-e A[18a10]

– tngri-yin tedkügsen-ü arban nigedüger on ǰun-u segül sarayin [=sar-a-yin] qorin yisün-e A[19a5]

– tngri-ein [=tngri-yin] tedkügsen-ü arban nigedüger on ǰun-u dumdadu sarayin [=sar-a-yin] arban-dur A[19a7]

– γal [=γal] luu ǰil-ün namur-un adaγ sar-a-ein [=sar-a-yin] qorin tabun-a A[20a5]

– γal bars ǰil-ün ebül-ün ekin sarayin [=sar-a-yin], yeke takil-un čaγ arban γurban [=γurban] sin-e-de [=sin-e-dü] A[36b13]–A[37a1]

– abči [=abčai] sarayin [=sar-a-yin] arban naiman-a bütükü-ein [=bütükü-yin] tokiyal-un sayin edüre [=edür-e] A[52b5]–A[52b6]

– noqai ǰil-ün ebül-ün terigün sar-a-ein [=sar-a-yin] sineyn [=sin-e-yin] nigen-dü A[52b9]–A[52b10]

– modun luu ǰil-ün namur-un ekin sar-a-yin arban doluγan-dur [=doluγan-dur] A[54b4]–A[54b5]

– nayiraltu töb-ün dörbedüger [=dörbedüger] on-u ǰun-u dumdadu sar-a-ein [=sar-a-yin] arban qoyar A[55b12]–A[55b13]

– nayiraltu töb-ün dörbedüger [=dörbedüger] on-u ǰun-u dumdadu sarayin [=sar-a-yin] arban naiman-a A[56a11]–A[56a12]

Болдбаатар, Ж. – Лүндээжанцан, Д.: Монгол Улсын төр, эрх зүйн түүхэн уламжлал. Улаанбаатар 1997, 163 дахь тал. Халх журмыг 1709–1796 онд монгол ноёдын 14 удаагийн хуралдаанаар боловсруулж тогтоосон гэж үздэг байна. Содовсүрэн, Б.: Хувьсгалын өмнөх Монголын төр ба хууль цааз. 1911–1920. Улаанбаатар 1989, 15 дахь тал. Халх журам-ыг 1709–1796 оны хооронд халхын хаад ноёд янз бүрийн газар бүгд 14 удаа хуралдаж хэлэлцэн тогтоосон байна. Жалан-Аажав, С.: Халх журам бол Монголын хууль цаазын дурсгалт бичиг мөн. 28 Гурван хошууны их цааз баталсан он цаг буюу 1709 он. Энэ цагаас хойш баталсан 15 удаагийн цаазыг эмхтгэсэн.


– tngri-ein [=tngri-yin] tedkügsen-ü arban yisüdüger on namur-un terigün sar-a-ein [=sar-a-yin] qorin ǰirγuγan-du [=ǰirγuγan-du] A[58a6]–A[58a7]

– tngri-ein [=tngri-yin] tedkügsen-i [=tedkügsen-ü] γučin [=γučin] tabuduγar [=tabuduγar] on temür bars ǰil-ün ǰun-u dumda sar-a-yin qorin qoyar-tu A[58b6]–A[58b8]

– mön on-u ǰun-u dumdadu sar-a-ein [=sar-a-yin] arban doluγan-du [=doluγan-dur] A[59a11]–A[59a12]29

Эх сурвалж дахь дээр өгүүлсэн он тоолол нь судлаачдын нэмэлт өөрчлөлт орсон хэмээн дүгнээд байгаа цаазуудыг баталсан он тоолол болно. Өөрөөр хэлбэл, дээр дурдсан он цагуудад тогтоосон цаазын эмхтгэл юм.

Гэтэл эх бичигт Гурван хошууны их цааз-д өөр өөр агуулга бүхий 15 удаагийн цаазын оршил хэсэгт тухайн цаазад нэгдсэн тухай өгүүлээгүй, мөн халх даяар мөрдөхөөр тогтоосон хэм хэмжээ гэж үндсэн эх бичигт ер дурьдаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл, Халх журамд 15 удаа нэмэлт оруулсан бус харин 15 өөр өөр халхын хошуудад үйлчилж байсан цаазын эмхтгэл гэж дүгнэж болно. Зарим нэгэн цаазын оршил хэсгийг дор сийрүүлбэл:

1) Каляа хэмээх шороо бичин жилийн намрын дунд сарын сайн өдөр Очирай бат Түшээт хан, Халхын зүүн гарын цэргийг захирах туслагч жанжин ван эхлэн засгууд дээдийн зарлигаар чуулган чуулсан Орхон Туулын уулзарт хэлэлцсэн цааз:

qalay-a kemekü sirui bičin ǰil-ün namur-un dumdadu sarayin [=sar-a-yin] sayin edür-e, wačirai [=wčirai] batu tüsiyetü qan, qalq-a-ein [=qalq-a-yin] ǰegün γar-un [=γar-un] čereg-i [=čerig-i] ǰakirqu tusalaγči ǰangǰun wang ekilen ǰasaγ-ud degedü-yin ǰarliγ-iyar čiγulγan [=čiγulγan] čiγuluγsan [=čiγuluγsan] orqun tuγuula-yin [=tuula-yin] aγulǰar-dur [=aγulǰar-tur] kelelčegsen yeke čaγaǰa [=čaγaǰa] (A[18a11]–A[18a11])

2) Тэнгэрийн тэтгэсний арван нэгдүгээр он зуны сүүл сарын хорин есөнд жасааны газраас илгээсэн нь, Тэнгэрийн тэтгэсний арван нэгдүгээр он (1746) зуны дунд сарын арванд: Засагт хан, Сэцэн хан, Дайчин ван Дэчинжав, Чин ван Ринчэндож, Туслагч жанжин Шигээ, туслагч жанжин жүн ван, туслагч жанжин бэйл, туслагч жанжин гүнтэн эхлэн хүрээний газраа чуулган нийлэхүйд тогтоосон нь:

tngri-ein [=tngri-yin] tedkügsen-ü arban nigedüger on ǰun-u dumdadu sarayin [=sar-a-yin] arban-dur ǰasaγtu qan [=qan], sečen qan [=qan],

29 Энэхүү өгүүлэлд гарч буй A[59a12] гэсэн тэмдэглэл нь эхний “А” гэсэн нь Баруун хүрээний халх журам-ыг бусад эхээс буюу Шавь яамны халх журамын дүрмийн 2 хувилбар эх бичгээс ялгасан тэмдэглэл, дараагийн “59” гэх мэт дугаар нь тухайн эх сурвалжийн хуудасны дугаар, дараагийн “а” гэсэн тэмдэглэл нь тухайн хуудасны нүүрэн талыг, хэрэв “b” гэж тэмдэглэсэн бол тухайн хуудасны ар талыг тус тус тэмдэглэсэн. Мөн дараагийн “12” гэх мэт дугаар нь эх бичгийн мөрийг тэмдэглэсэн тоо гэж ойлгоно.


da-a čin wang dečinǰab, čin wang erinčindorǰi [=rinčendorǰi], tusalaγči ǰangǰun sige, tusalaγči ǰangǰun giyün wang, tusalaγči ǰangǰun beyile, tusalaγči ǰangǰun güng ten ekilen, küriyen-ü γaǰar-a [=γaǰar-a] čiγulγan [=čiγulγan] neyileküi-dür toγtaγaγsan [=toγtaγaγsan] anu (A[19a7]–A[19a10])

3) Хутагтын гэгээний өмнө сүсэг хүчин төгссөн Очирай Түшээт сайн хан, Далай сэцэн хан эхлэн их, бага ноёд гал луу жилийн намрын адаг сарын хорин таванд, Туулын голын Цагаан буланд хийдийн тусад цааз хэлэлцэв гэх зэргээр өгүүлжээ:

qutuγtu-ein [=qutuγtu-yin] gegen-i [=gegegen-ü] emün-e süsüg küčün tegüsügsen wačirai [=wčirai] tüsiyetü sayin qan [=qan], dalai sečen qan ekilen yeke baγ-a [=baγ-a] noyad, γal [=γal] luu ǰil-ün namur-un adaγ sar-a-ein [=sar-a-yin] qorin tabun-a, tuγuula-ein [=tuula-yin] γoul-un [=γoul-un] čaγan [=čaγan] bulung-du keyid-ün tus-tu čaγaǰa [=čaγaǰa] kelelčebe (A[20a4]–A[20a7])

1800-аад оны үед холбогдох Улаан хацарт30 хэмээх хууль цаазын түүхэн эх сурвалжид Халх журамын дүрэм хэмээн тэмдэглэсэн нь бидний судалж буй эх сурвалжийн агуулгатай харьцуулан судлаагүй, мөн зарим нэгэн зүйлийн агуулга зөрүүтэй байгаа нь тухайн үеийн аль нэгэн хошуунд мөрдөж байсан хэм хэмжээг нэрлэдэг ерөнхий нэр байсан уу, эсвэл өөр Халх журам нэртэй хууль цаазын эх сурвалж байсан уу гэдэг асуулт зүй ёсоор тавигдана. Мөн Халх журам хэмээн өгүүлсэн түүхэн зохиол бүтээл олдоогүй байна.

Ер нь тухайн цаазуудын зүйл, зурвасуудыг нэгэн цаазын бичиг болгон эмхтгэсэн нь цаг хугацааны хувьд 1770 оноос хойш л халхын хошуудад мөрдөж байсан цаазын бичгүүдийг бичгийн нэгэн түшмэл эмхтгэн нэгтгэсэн бололтой. 1770 он гэхийн учир нь халх журамд “mön on-u ǰun-u dumdadu sar-a-ein [=sar-a-yin] arban doluγan-du [=doluγan-dur] sidkegsen anu, güng bandida qambu nomun qan blam-a-ein [=lam-a-yin] sürüg-ün daruγ-a [=daruγ-a] …” хэмээх нэгэн цааз бол уг цаазын бичигт гарч буй хамгийн сүүлийн он цаг бөгөөд Халх журам хэмээх нэрийг эмхтгэсэн бичгийн түшмэл өгсөн гэж үзэх үндэстэй.

1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний үр дүнд 220 гаруй жилийн манжийн эрхшээлээс чөлөөлөгдөж оны цолоо Олноо өргөгдсөн хэмээн нэрлэж Монгол Улсыг дахин сэргээж тусгаар тогтнолоо олж авсан.

30 Халх журмын бичгийн: зэрэглэн гурван есөн ял нь 10260 шар цай, зэрэглэн хоёр есөн ял нь 6840 шар цай, зэрэглэн нэгэн есөн ял нь 3420 шар цай, зэрэглэн ес таван лан нь 5190 шар цай, зэрэглэн таван ял нь 2250 шар цай, анз гурван есөн ял нь 4090 шар цай, анз хоёр есөн ял нь 2790 шар цай, анз нэгэн есөн ял нь 1300 шар цай, анз ес таван ял нь 2470 шар цай, анз нэгэн ес тэмээ илүүтэй нь 1800 шар цай, анз нэгэн ес гурав илүүтэй нь 1670 шар цай, анз таван ял нь 680 шар цай. Нэгэн зүйл: 98. Хулгай Зэвгийн мөнгийг түүний үгээр хадгалж байсан хаалгач Дампилыг халх журамын гурван мал торгож шийтгэжээ.


Эл үеийн эрх зүйн түүхэд холбогдох Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичиг, Жинхэнэ дагаж явах хууль, дүрэм хэмээх үндсэн эх сурвалж нь манжийн эрх зүйн сэтгэлгээнд тулгуурлан боловсруулсан. Ер нь Монгол Улсын хууль зүйлийн бичгийн 51 дэвтэр нь манжийн хуучин хуулийн заалтыг монголын төрийн уламжлалын дагуу өөрчлөн найруулсан юм.31

Эл үеийн Жинхэнэ дагаж явах хууль, дүрэм хэмээх эх сурвалж нь Нэгдүгээр зүйл. Аливаа Нийслэл Хүрээнээ сууж дацан, аймагт захирагдан хурал сургууль үйлдэж бүхий мяндагтан ба гэлэн, гэцэл, санваартан буюу гэнэн боловч, хурал сургуулийн ба албан хаах лам нарыг хэргийн учир зарлан байцаах шүүх хэрэг тохиолдвоос урьдаар Эрдэнэ Шанзудбагийн яамнаа мэдэгдэх тухай дүрэм. Хоёрдугаар зүйл. Харъяат шавийн яам, мөн үүдний Их сангийн зэрэг газрын албан хаах тушаалын хүн нараас дураар олон яамнаа албан хаалгаж болохгүй, хэрэв хаалгаваас зохих учир ялгавартай нь аваас тухай бүр нэр зэргийг тодорхойлон айлтгаж тогтоолгох тухай дүрэм. Гуравдугаар зүйл. Аливаа цаазалсныг зөрчин явагчдад ял оноовоос зохих, уг ялд золио авч шийтгэх мөнгөний лий-г цэн болгон хураахаар хувьсган тогтоосон дүрэм. Дөрөвдүгээр зүйл. Аливаа мал хулган, цөлөх, алах ялт хулгайн ялыг хувьсган тогтоож жилийн хугацаагаар дөнгө дөнгөлж шийтгэн дуусгах зэрэг тухай дүрэм32 гэх мэт 12 эрх зүйн хууль цаазын эх сурвалжуудаас бүрддэг. Мөн эл үеийн хууль зүйн хэллэгт “дүрэм” хэмээх үг анх удаа орж ирсэн гэж үзэх үндэслэлтэй байна. Өөрөөр хэлбэл Монголын эрх зүйн уламжлалт эх сурвалжид “дүрэм” хэмээх үгийг хэрэглэж байсангүй. Харин Манжийн Зарлигаар тогтоосон гадаад монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичиг-ийн 23-р дэвтрийг Хууль дүрэм хэмээн нэрлэснээс өөрөөр “дүрэм” хэмээх үгийг тэр бүр өргөн хэрэглэж байгаагүй бололтой.

Монгол хэлний тайлбар тольд “дүрэм” хэмээх үгийг “Эрт эдүгээгийн эрх товчоот газраас заан тогтоосон дэс дарааг дүрэм хэмжээжүхүй”33 мөн “тогтоосон ёс журам, гэм хэвшил, хууль дүрэм, … хэв дүрэм”34 гэх мэтээр тайлбарласан байна. Гэтэл “хууль дүрмийн дэвтэр бичиг” гэж, үүнээс “дэвтэр бичиг” хэмээн нэрлэснийг “хууль дүрмийн эмхтгэл” гэсэн утгаар ойлгох нь зүйтэй мэт санагдана.

Богд хаант Монгол Улсын үеийн хууль цаазын эх сурвалжийн нэрийн хувьд манжийн эрх зүйн соёл сэтгэлгээ, хууль зүйн техникийн уламжлалын нөлөөгөөр хууль цаазын нэрийг хааны зарлигаар тогтоон хэрэглэж байсан бөгөөд эл үе үндсэндээ монголын уламжлалт хууль зүйн техник, хэв ёс үндсэндээ алдагдсан байна.

31 Зарлигаар тогтоосон монгол улсын хууль зүйлийн бичиг. Улаанбаатар 1995, Өмнөх үг. 32 Жинхэнэ дагаж явах хууль, дүрэм. 1913–1918. Эх бичгийн судалгаа. Галиглаж, үгсийн хэлхээ үйлдэн, эх бичгийн судалгаа хийсэн. Ж. Урангуа – Б. Баярсайхан, Улаанбаатар 2004. 33 Хорин наймтын тайлбар толь. ӨМАХХ, 1994. 1754 дэх тал. 34 Монгол үгсийн язгуурын толь. ӨМАХХ, 1988, 2162 дахь тал.


Ном зүй

Oyirad čaγaǰa. Dotunatib qaričaγulun tayilburilaba. Kökeqota 1985 Бира, Ш.: Монголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа. Токио 1994 БНМАУ-ын түүх. Нэн эртнээс XVII зуун. Тэргүүн боть. Улаанбаатар 1966 БНМАУ-ын түүх. Дэд боть. Улаанбаатар 1968 Болдбаатар, Ж. – Лүндээжанцан, Д.: Монгол Улсын төр, эрх зүйн түүхэн

уламжлал. Улаанбаатар 1997 Ганболд, Ж. – Мөнхцэцэг, Т. – Наран Д. – Пунсаг, А.: Монголын Юань улс.

Улаанбаатар 2006 Голстунский, К. Ф.: Монголо-ойратские законы 1640 года. Санктпетербург

1880, Эрхлэн хэвлүүлсэн Н. Лүндэндорж – Б. Баярсайхан, Улаанбаатар 2004

Далай, Ч.: Их Монголын улс. Улаанбаатар 2006 Далай, Ч.: Ойрад монголын түүх. Тэргүүн боть. Улаанбаатар 2006 (хоёр

дахь хэвлэл) Дашням, И.: Монгол Улсын төр, эрх зүйн түүх. МЭӨ 209 – МЭ XIII зууны

дунд үе. Тэргүүн боть. Улаанбаатар 2005 Жалан-Аажав, С.: Халх журам бол Монголын хууль цаазын дурсгалт бичиг

мөн. Улаанбаатар 1958 Жинхэнэ дагаж явах хууль, дүрэм. 1913–1918. Эх бичгийн судалгаа.

Галиглаж, үгсийн хэлхээ үйлдэн, эх бичгийн судалгаа хийсэн. Ж. Урангуа – Б. Баярсайхан, Улаанбаатар 2004

Зарлигаар тогтоосон монгол улсын хууль зүйлийн бичиг. Улаанбаатар 1995 Их цааз. «Великое уложение». Памятник монгольского феодального права

XVII в. Транслитерация сводного ойратского текста, реконструированный монгольский текст и его транслитерация, перевод, введение и комментарий С. Д. Дылыкова. Москва 1981

Лүндэндорж, Н.: Төр, эрх зүйн сэтгэлгээний хөгжлийн чиг хандлага. Улаанбаатар 2002

Мongγol oyirad-un čaγaǰa-yin bičig. E. Buyanölǰei, Bu Ke nar qaričaγulun tayilburilaba. Kökeqota 2000

Монгол үгсийн язгуурын толь. ӨМАХХ, 1988 Монгол Улсын түүх. Дөтгөөр боть. Улаанбаатар 2003 Озова, Ш.: Монголын нууц товчооны ертөнц. Улаанбаатар 2002 Пэрлээ Х.: Асрагч нэртийн түүх. Byamba-yin Asaraγci neretü(-yin) teüke (Эх

бичгийн судалгаа). Тэргүүн дэвтэр. Галиглаж, үгийн хэлхээг үйлдэн хэвлэлд бэлтгэсэн Цэвэлийн Шагдарсүрэн, И Сөн Гю (Lee Seong-Gyu), Улаанбаатар 2002

Пэрлээ Х.: Монгол ба Төв Азийн орнуудын соёлын түүхэнд холбогдох хоёр ховор сурвалж бичиг. Улаанбаатар 1973

Рязановский, В. А.: Монголчуудын хууль цаазын дурсгал бичгүүдийн түүхэн тойм, их засаг хууль. Орчуулсан Ч. Баатар – Н. Лүндэндорж, Улаанбаатар 2000


Саган сэцэн эрдэнийн товч. (Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал. 8 дугаар боть) Улаанбаатар 2006

Содовсүрэн, Б.: Хувьсгалын өмнөх Монголын төр ба хууль цааз. 1911–1920. Улаанбаатар 1989

Сүхбаатар, На.: Монголын түүхийн тод бичгийн сурвалжууд. Улаанбаатар 2006

Хорин наймтын тайлбар толь. ӨМАХХ, 1994 Шар тууж. (Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал. 7 дугаар боть)

Улаанбаатар 2006

ХОРЬДУГААР ЗУУНЫ МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН НЭГ ҮНЭН СУРВАЛЖ

ЧОЙБАЛСАН, ЛОСОЛ, ДЭМИД: “МОНГОЛ АРДЫН ҮНДЭСНИЙ ХУВЬСГАЛЫН АНХ ҮҮСЧ

БАЙГУУЛАГСАН ТОВЧ ТҮҮХ”-ИЙН СУДЛАЛ

БАЛОГ Пэтэр Будапешт хот

Хорин хэдэн жилийн өмнө НДС-ийн намын түүхийн тэнхмийн эрхлэгч Б. Дашцэвэг багш ба МУИС-ын сэтгүүлийн тэнхмийн дарга талийгаач Г. Дэлэг гуай хүйтэн өвлийн цагт намайг хайр халамжлан хичээллэж байхад эл номтой танилцажээ. Тэр үед нууц ном байсан болохоор нутагтаа буцаж ирсэн хойно эрхэм багш Хардоржид ярьж өгөөд тэр их гайхан сонирхожээ.

1986 онд монголын хувьсгалт хэвлэлийн түүхээр дэд эрдэмтний минимум хамгаалсан юм. Олон жил өнгөрөөд Хардордж багшийн удирдлагаар энэ гурван зохиогчийн Товч түүх-ийг түүх ба уран зохиолын талаар шинжилж кандидат зэрэг горилж 2004 онд диссертацаа хамгаалсан юм. МАХН-ын түүхэнд холбогдол бүхий зүйлүүд (Улаанбаатар 1928) гэдэг цоморлигт хэвлэгдсэн дурдатгалуудтай зэрэгцүүлэхэд Ж. Цолоо багш туслаж байсан. Иймд юуны өмнө энэ дөрвөн эрдэмтэн багш нарт гүн талархалаа илэрхийлье.

Санаа судлал, үзэл суртлын чөдөрөөс ангижирсан сүүлийн арван хэдэн жил энэ сэдэвээр буйр суурьтай шинэ зохиол их гарсан: С. Ичинноровын Түүхийн үнэнийн мөрөөр, Л. Бат-Очирын Чойбалсан, мөн түүний Бодоо сайд, Д. Дашийн С. Данзан г. м. номуудыг би сайн ашигласан байна. Дуулиантай шуугиантай гайхалаас ч дурдвал Столипины шал худлаа номыг (Москва, Бээжин завсар дахь Монгол орон. Монсудар 1971) Бат-Очир гуай орчуулж буруу тайлбар нэмэн хийж мөнгө олохоос өөр юун хэрэг байсан бэ? Зарим алдааг нь дурдвал: Арабийн Лауренс Шекспирт ямарч хамаа алга (52-р хуудас). Английн тагнуул, арабыг судлах эрдэмтэн байж 1935 онд нас барсан. Богд хааныг Чен И баривчлаагүй, харчин Самбуу, цахар Самбуу хоёр баривчилсан юм аа. Сүхбаатар орос хүмүүжилтэй байтугай, орос хэл ч бараг мэддэгүй (60-р хуудас). Монголын хувьсгалт намын (?) Зөвлөлт Орос улсад явсан таван (?) төлөөлөгч 1920 (?) оны 1-р сард Москвад очиж Ленин тэднийг хүлээж авч Сүхбаатарыг Зөвлөлтийн ТХ-ны дээд сургуульд (?) Уборевичаар (?) багшлуулж гэнээ. Улаан Малгайт тэд нарт цай хийж өгч дайлуулсан билүү? Энэ муу жишээ ч гэсэн монголын ахмад түүхч нар хамтран нийлж БНМАУ-ын 3 боть 40 настай түүх шиг том, орчин үеийн үзэлтэй Монгол улсын түүх бичих шаардлага байгааг харуулж байна.

44 БАЛОГ ПЭТЭР

Автономийг алдсан Гадаад Монгол өөрийн эрхгүй зөвлөлтийн иргэний дайнд автагдсан хэцүү үед Ардын намын хувьсгалч нар улааны талд орсон нь азтай шийд болжээ. Монгол улс капитализмыг алгасна гэж бодсон боловч үнэндээ улсын өмчийн монополид үндэслэгдсэн, феодализмын үлдэгдэлийг хадгалж байгаа ноёрхуу, зандрамтгай төрийн систем нь эсрэг тэсрэг хүчирхэг аргаар зөвлөлтийн удирдлагын дор нийгмийн хамгийн зайлшгүй чухал өөрчлөн байгуулалтыг явуулжээ. Энэ нь миний үздэгээр социализмын гол агуулга байсан бол, түүний үндсэн зөрчил нь нийгмийн дээд доорд ангиудын социалист лакаар өнгөлсөн, феодал маягийн ажил, иргэншил, зан заншил (авьяаслаг, ажилсаг хүн ялгарч, баяжиж чадахгүй ажилгүй хүн ч амьдрана, ажлын сонирхол байхгүй) нөгөө талаас европ маягийн модернизацийн үр дүн болох улам сайн, таатай амьдралыг мөрөөдөх горьдлого хоёрын зөрчил байсан гэж би бодож байна.

Чойбалсан, Лосол, Дэмид нар Товч түүх-ээ бичих үед хувьсгалын төлөө ба түүний эсрэг тэмцсэн хүмүүс амьд байсан, гурван зохиогч маань худлаа бичсэн бол хэн ч итгэхгүй байсан. Тэдний зорилт бол нийгмийн дэмжлэг олж, намаас нийгмийг удирдах үүрэг ролийг зөвшөөрөн хүлээлгэх гэж байсан. Өөрөөр хэлбэл 1921 онд тэдний зөв байсан бол мөн 1934 онд тэдний зөв гэсэн суртал нэвтрүүлж байсан. Үүнийг амжилттай гүйцэтгэсний нотолгоо нь ардын хувьсгалын үнэн зөвийг монголын нийгэм одоо ч гэсэн маргалгүй зөвшөөрч байна. Дараахь жилүүдийн байдал бол өөр хэрэг. Феодал шинжтэй, хоцрогдсон нийгэм аж ахуйг орчин үеийнх болгох оролдлого бол одоо ч гэсэн Азийн олон оронд зөрчил эсэргүүцэл төрүүлж байна. Зөвлөлтийн зах нутаг болсон Монгол улс “ах нартай” зөрөх нөхцөлгүй байв. Хоёр их гүрний хооронд тусгаар тогтнолоо хадгалж орчин үеийн орон болж чадсан бас багагүй ололт байна. Өвөр Монголын хувь заяатай зүйрлэвэл азтай гэж үзэж болно. Газар зүйн өөр байдалтай Япон, Солонгостой зуйрлэх нь ор үндэсгүй юм.

Гурван зохиогчийн Товч түүх-ийг 1928 оны дурдатгалуудтай зэрэгцүүлэхэд манай ном Консолын дэнжийн хувьсгалт нууц бүлгийнхны дурсгалд тулгуурлаж, Догсом бол голдуу Хурээний нөхдийн хийсэн үйл явдлыг бичжээ. Энэ хоёр этгээд угаасаа хэрэлдэж байгаад засаг барьсан хойно бүр эсэргүү болжээ. Маань гурван зохиогч зохиолоо марксист-ленинист онолд тааруулахыг оролдсон бол Догсом дурдатгалдаа Ардын намын эх оронч үзэлтэй болон шарын шашиныг шүтэх хүмүүсийн “ардын фронт” байсныг харуулж байна. 3-р Интернационалын 1922 оны 4-р их хурлын тогтоолд “Феодал ёс бүрмөсөн задарч, орон нутгийн ван гүн баяд ноёдыг ард түмнээс бүрмөсөн салган тусгаарлаж чадаагүй нөхцөлд улсын дээдэх ч эзэрхэг гүрнүүдийн эсрэг тэмцэлийг удирдаж чадна… Ангийн сонирхлыг гол болгон империализмын эсрэг тэмцэлийг султгавал явцуу, бөөрөнхий үзэл, оппортунизм болж байна” гэсэн нь монгол, хятад ба индонезийн намын туршлага дээр үндэслэгдэв. Фашизмын эсэргүү ардын ардчилсан фронт мөн энэ туршлага дээр бүрдсэн түүхэн ач холбогдолтой юм.

ХОРЬДУГААР ЗУУНЫ МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН НЭГ ҮНЭН СУРВАЛЖ 45

Догсомын дурдатгалын 80-р талд Данзан, Чойбалсан, Догсом, Бодоо, Шагдарджав нар намын нууцыг задруулах, бодлогийг нь эсэргүүцэх нөхдийг шийтгэх комис байгуулсан – гэж бичиж байна. Урвагчдыг амиа хорлуулах юмуу алах тангараг тавьсан юм. Энэ бол Намын хүмүүсийн дагаж явах тангариг бичиг-ийн жинхэнэ эх байсан байх. Тангарагийн нийт есөн зүйлийн тав нь хэрэг хийсэн гишүүдийг шийтгэх агуулгатай, зөвхөн 1-р, 2-р, 6-р, 8-р цэг нь дагаж явах зөв замыг заах шинжтэй. Урвагч нарыг яах вэ гэвэл 5-р зүйлд алах хэрэгтэй гэж зааж, 9-р зүйлд намаас хөөгөөд дагаж ажиглан болгоомжлох хэрэгтэй гэж зааж байна. Далд, нууц ба ил намын үндсэн ялгаа ийм байна. 7-р зүйлд бас төрийн эсэргүү нарыг алах биш, сулруулах хэрэгтэй гэсэн заалт нь 1921 оны хавар, ил байдалд бичигдсэн бололтой. Намын нэгдүгээр их хурлын үед энэ тангарагыг нэмж өөрчлүүлсэн гэж тэр гурван автор өөрөө хэлж өгч байна. Намын сахилга бат угаасаа сүрхий чанга, нам бат бэх байдалтай мэт сүр гаргаж, яг намын гишүүдийн тоо худлаа нэмэгдүүлсэн шиг явдалтай юм, гэж би бодож байна.

2000 онд Inner Asia (Дотоод Ази) сэтгүүлийн 1-рт хэвлэгдсэн өгүүлэлдээ Хироши Футаки гуай Ардын нам байгуулагдсан 1920 оны 6 сарын 25 өдөр бас худлаа, нам нэгмөсөн биш, дөрвөн шат дамжиж бий болсон гэсэн сонирхолтой санал тавьж байна. Тэр зөв ч байж болно. Даан ч Футаки гуай Ардын намын хамаг үйл явдыг дургүйцэн үзэж, Товч түүх бол түүхийн үнэнийг гуйвуулж бичсэн худлаа хуурамч ном гэдгийг би зөвшөөрөхгүй. Сухбаатарын гүйцэтгэсэн үүрэг ролийг томруулсан нь үнэн. Тэхдээ түүнийг учиргүй биш, гучаад оны ширүүн үед бүх ард түмний сэтгэлийг өөдрүүлж, нийгмийг удирдах намыгаа нягт тойруулж, японы империализмын довтолгоог няцаахын тулд ард олноо санал нэгтэй болгох шаардлагаар тэгсэнийг Футаки гуай яахин ойлгож чадах вэ? Тэртээ-тэргүй 31-р тэмдэглэлдээ Футаки гуай Догсомыг автономийг устгах ёслол 11-р сарын 7-нд байсан гэж дурдатгалынхаа 56-р талд бичсэн гэв. Гэвч заасан газарт сар өдөр тавиагүй, хоосон зай үлдсэн байна. Өгүүллийнхээ 38-р талд Футаки гуай барууны монголч эрдэмтэд монголын түүхийг судлахад заримдаа монгол түүхч нараас илүү амжилттай гэж “даруухнаар” тэмдэглэсний дараа ийм жишээ үзүүлэх хэрэггүй байсан байх.

Чойбалсан, Лосол, Дэмид гурвуулаа марксист-ленинист үзэлтэй, эх оронч, намч зутгэлтэн байсан болохоор номоо бичихдээ зориуд худлаа бичье гээгүй ч гэсэн түүх судлахад өөрийн хийсэн үйл явдлыг зөв гэдгийг нотолох санаатай байв. Энэ нь тэдний үзэл саналыг хязгаарлагдмал, явцуу болгосон юм. Гэвч хувьсгалд биеэрээ оролцсон эдгээр итгэмжтэй гэрч нар хүний охор дурсамж санааг бэхжүүлэн туслах гээд гуйвуулаагүй жинхэнэ баримт дөчийг номдоо оруулсан байна. Үүний дунд захиа, цахилгаан, намын тогтоол шийдвэр, ярилцлагын хөтөлбөр-протокол, уриалга, зарлал, ухуулах хуудас, ноот бичиг, тулган шаардах бичиг, тушаал, акт, байлдааны төлөвлөгөө, илтгэл орж байна.

Зохиогчид номдоо дуу шүлэг оруулж, уран зохиолын найруулагатай Товч түүх-ийг тэдний урьд уншсан Монголын нууц товчоо-той төстэй ном болгосон нь санамсаргүй юм биш. Тэдний үе бол Чингисийн үе шиг чухал


ач холбогдолтой, олон зуун жил дарлагдсан монголын ард түмний алдарт шинэ бадралын эхэн үе гэдгийн сануулга юм.

Товч түүх-ийн дөрөвдүгээр хэвлэл, ганц Чойбалсангийн нэрээр 1950 онд гарсан Монголын хувьсгалын түүх гэгчийг, эхтэй нь харьцуулж үзвэл үүний гурваны нэгийг хасахад Сүхбаатар, Чойбалсан хоёроос бусад намын анхны ахмад зүтгэлтэн нарын нэр, хийсэн үйлсийг бас үгүй болгосон юм. Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дарга нар ЗХУ-ын туслагчаар хоёр дайнд ялалт олж, дотоод байдлыг шүүмжлэгч сэхээтнийг харгисаар алан талж устгаад уншигчийг ятгах, ухуулах, өөртөө татах шаардлагагүй байв. Нэгдүгээр хэвлэлд намын үндэсийг тавьсан хүмүүсийг бидэн шиг бүдрэдэг, айдаг, сэтгэлээр хөөрдөг, унадаг амьтан байсныг харуулсан бол дөрөвдүгээр хэвлэлд тэр хоёрыг тэнгэрийн, өө сэвгүй баатар мэт харуулж байна. Чойбалсангийн удирдлага ба хяналтын дор айн чичирч байсан эрдэмтэдийн комис баримт бичгийг гуйвуулж, хэлмэгдсэн хувьсгалч нарын оронд тушаал хөөцөлдөгч Бумцэнд мэтийг худлаагаар оруулах хүртэл юунаас ч буцалтгүй ажил хийв. Тэдний бутээл бол намын түүхийн семинарын шал худлаа дэмий сурах бичиг, тавиад оны үеийн сэтгэлгээг үнэнээр толилуулах гэрч болсон юм. Ардын хувьсгалд харин ямар ч хамаа алга.

Диссертацийнхаа хавсралтанд МАХН-ын түүхэнд холболдол бүхий зүйлүүд-ээс Догсом, Чойбалсан, Дамбадаржаа, Лосол, Батхан нарын дурдатгалын товхимол 25 хуудас, Чойбалсан, Лосол, Дэмидийн Товч түүх-ийн товчилсон орчуулга унгар хэл дээр 94 хуудас, монгол эхийн талын чинээ урт юм хийв. Энэ бол нэгдугээрт унгар уншигчид тус номыг уншаагүй, миний шинжилгээг ойлгохыг хялбаржуулахын тулд, хоёрдугаарт монголын түүх сонирходог, монгол хэл мэдэхгүй судлаач нарын хэрэгцээнд зориулж хийсэн ажил юм. Мөн 1918–1921 оны монголын түүхийн он цагийн хэлхээ 50 хуудас хавсралт хийсэн байна.

Summary

The topic of this paper is the Short History of the Mongolian People’s National Revolution by Choibalsan, Losol and Demid. The first two took part in the events and they published the book with 40 unforged, original documents for the 13th anniversary of the revolution in 1934. It had three further editions, each shorter, more altered and more falsified than the previous ones, until the Institute of History of the MPRP published the original in 1979, but this edition was not meant for sale. I compared the first (1934) and the fourth (1950) edition with a volume of a dozen memoires (Things Connected with the History of MPRP. 1928) and made an abridged Hungarian translation of the books in question in 120 pages.

Having compared and analysed these materials I got the idea that the famous document from the 25th of June 1920, known as the Oath of Party-members, confirmed and completed in the first congress of the party might be originated from the pledge of the members of the first (and later forgotten) secret control

ХОРЬДУГААР ЗУУНЫ МОНГОЛЫН ТҮҮХИЙН НЭГ ҮНЭН СУРВАЛЖ 47

commission with some additions in March 1921, when they claimed it had concerned all the members, not only those of that commission. I made efforts to prove this by analyzing the text of the document.

I gave further development to the thoughts about the religious, nationalist origins of MPRP as a kind of patriotic popular front, first mentioned in my doctoral dissertation in 1986.

I came to the thought, that besides ideological reasons, the motivation of the Soviet’s help includes the fact that the Mongolian revolution was a secondary theatre of operaton in the Soviet civil war as well.

I suppose that the three authors not only express their literary ambitions by the deliberate parallel with the Secret History of the Mongols, with this parallel they suggest that their epoch is as important as that of Gengis Khan’s was.

I checked the work from the point of view of historical truth and stated that the authors didn’t cheat, but they attempted, from their true convictions and thus within the limits of their convictions, to explain and deduce the socio-political situtation present in the 1930s from the revolution and also tried to extrapolate the future from it.

They also wanted the past events to become a matter of national common knowledge the way that they viewed them. Nevertheless, they present us the views of their opponents (with due apology and explanations) in order to increase the pursuasive power of their own interpretation. The proof of their honest intention is the great number of original documents included. Howewer, they do not transform the book into a dry historic treatise because their theoretical arguing is counterpoised by the gripping narrative related with the force of personal experience. The numerous micro-stories, painting a colourful background, setting, situations and characters represent the special value added to the book.

From Dogsom’s memories I drew the conclusion that the rivalery between the members of the two original secret revolutionary groups went on from the very beginning, culminating in the execution of Bodo and Chagdarjav. Secondly, the role of the seven delegates, chosen by lot, was later increased. The first members were admitted to the party by Dogsom, Dendev and Dandzan. Since Choibalsan and Losol belonged to the other group, located on Consulate-hill, they relate the formation of the party in their own, different from Dogsom’s, way, but both can be true because neither variant excludes the other.

We shall probably never know what really caused the fire in Hiaght, but we get to know from Losol’s and Erdenbathan’s memoires that the confiscated goods of the citizens of Hiaght covered the expenses of the Mongolian and the Soviet forces of the campaign to the capital and provision for both of them.

This is left out of the Short History with some other important details because the authors do not search for a universal abstract truth, but the interests of their party and their people, or rather what they think are the interests of the party and the people. Nevertheless, too little time has passed to be able to differentiate between the interests of these two, precisely.

Proverb has it that a liar is sooner caught than a cripple. It was easy to pick out all the lies which were added to the 1950, 4th edition or were intentionally left


out of it by international (that is Soviet) or internal political reasons or simply because of Choilbalsan’s policy of cadre-management. So that after one and a half decades of cleansing (which had nothing to do with cleanliness, but with degradation and murder of opponents or people thinking independently, differently) and after two victorious wars it had to be refashioned to be up-to date again. Eventually, I fell a-thinking. This revised edition was not a caprice of the Marshall’s, but was demanded by historical circumstances and it served practical aims. And it served them well and properly. The distinction of virtuous and rascal countries or systems is a kind of “rubber-bone” to chew at.

Choilbalsan was a politician and politics has very little to do with virtue, but all the more with possibilities. Whatever he had the possibility for, he obviously had the right for it too or so he thought. He revised the Short History or had it revised and if he had any scruples, he set them aside. Neither will I loftily unfold mine.

МОНГОЛЫН ТУСГААР ТОГТНОЛ: АМАН ТҮҮХЭЭС ТҮҮХ БИЧЛЭГТ

С. ЧУЛУУН Монголын Шинжлэх Ухааны Академи, Түүхийн хүрээлэн

Удиртгал

ХХ зууны монголын түүхийн судалгааны нэгэн чухал асуудал нь Монголд түүхийн судалгаа хэрхэн өрнөж өнөөг хүрснийг нэхэн үзэх явдал болно. Монголын түүхийн судалгааны үе бүрийн түүх бичлэгийн онцлог, тэрхүү түүхчдийн үзэл онол, түүхийн асуудалд анхаарлаа хандуулж буй байдал, түүний боловсрол, түүх бичих нөлөөлөлийн асуудал нь энэ зорилгыг тодруулна.

Монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж орчин үеийн түүхийг эхлүүлсэн тэр үеийн түүхийн судалгааг 1990 оноос хойш эрчимтэй сонирхон монголын болоод гадаадын эрдэмтийн судалгаанд “мартагдсан түүх” гэсэн ойлголтыг сэргээх судалгаанууд хийгдсээр байна. Гэвч чухамдаа 1910–1920-иод оны монголчуудын улс төрийн түүх нь тухайн цаг үеэсээ ямар нэгэн хэмжээгээр судлагдаж, архивын баримт хэрэглэгдэхүүнүүд хэвлэгдэн нийтлэгдсээр байсныг үгүйсгэх аргагүй. Мэдээж 1990 он хүртэл энэ үеийн түүхийг “үзэл суртал”-ын нүдээр харж орхигдуулах явдал байсныг үгүйсгэх боломжгүй. Учир нь энэ үеийн түүх “хэнд” “юуны учирт” мартагдсаар ирснийг тодруулах хэрэгтэй. Мартагдсны гол учир нь тэр үеийн түүхийн үйл хэрэгт биечлэн оролцсон түүхийн үйл явдлын “амьд гэрч” болох хожмоо түүхийн дурсамждаа тулгуурлан тухайн үеийн түүхийг нэхэн бичсэн “ахмад түүхч” хэмээн томъёологдсон хүмүүсийн намтар, түүхийн бүтээлийг мартсанд учир оршино. Чухамдаа тэд хэзээнээс мартагдсан бэ?, хэн тэднийг мартуулсан бэ? гэсэн асуудлуудыг түүх бичлэгийн түүхэнд тавих хэрэгтэй.

Өгүүлэх үеийн Монголын улс төрийн түүхийн амьд гэрч Л. Дэндэв, Г. Навааннамжил, Н. Магсаржав нарын бичиж үлдээсэн бүтээлүүдийг бид энд хөндөх нь зүйн хэрэг. Хөндөхийн шалтгаан нь дээрх хүмүүсийн бичиж үлдээсэн түүхийн бүтээлүүдийн хувь заяаг, асуудалд хандсан байдлыг тодорхой баримттай үзэхийн тулд энэ өгүүлэлд анхаарлаа хандуулсан юм. Мэдээж эдгээр бүтээлээс гадна зохиогч нь тодорхойгүй1 эсвэл хожим эдгээр бүтээлд түшиглэн өөрийн дурсамжийг2 үлдээсэн зэрэг хэдэн бүтээлүүдийг би багтаасангүй. 1 Өөртөө засах өөрөө тогтнох. 2 Дилав хутагт. Ар Монголын улс төрийн дуртгал. Улаанбаатар 1991; Өвгөн Жамбалын яриа. // Цэндийн Дамдинсүрэн. Бүрэн зохиол. 2 боть. Улаанбаатар 1998; Өлзий нарангийн өчил. Хэвлэлд бэлтгэсэн Д. Өлзийбаатар – З. Лонжид, Улаанбаатар 2011 (дахин хэвлэл).

50 С. ЧУЛУУН

Түшмэд ба түүхчид

Монголын 1911 оны тусгаар тогтнолын үйл хэргийг өрнөхөөс эхлэн түүний өрнөсөн үйл хэрэг, мөхөж уруудах, сэргэж босох хүртэлх түүхийг нүдээр үзэж, түүний амьд гэрч болсон Л. Дэндэв, Г. Навааннамжил, Н. Магсаржав нар бол Чин улсын үеэс бичгийн хэрэгт бэлтгэгдэж байсан түшмэд юм. Тэд монголчуудын ярьдагаар “гурван төр”-д зүтгэсэн түшмэд гэж үзэж болно. Манж Чин улсын үед, Богд хаант Монгол улсын үед, Ардын засаг тогтсон үед “бичиг”-ийн хэрэг эрхэлж байв.

Юуны өмнө тэдний бэлтгэгдсэн үе нь Монголын улс төрийн амьдралыг Манж нар захиран мэддэг байсан бөгөөд бичгийн хэрэг хөтлөх түшмэлийн албыг хашиж, данс эвхмэл хуулах, бичээч хийх, албан хэрэг хөтлөх зэргийг хийж дадаж байсан харийн төрийн “бичээч” нар байв. Удалгүй Монголчууд тусгаар тогтносон улс гэрээ сэргээн тунхаглаж төрийн хэргийг бие даан захирах болсон үед өөрийн төрийн буюу “монгол” төрдөө ажиллаж удалгүй 1920-иод оноос хойш дахин сэргэсэн Монголын төрд тодорхой “алба” хашсан “төр”-ийн хэргийг хөтлөх түшмэдүүд болсон ижил шахуу түүхтэй хүмүүс байв. Эдгээр түшмэдийн намтрын судалгаа ч өнөө хир тун бага судлагдсан нь тэдний бүтээлийг нягтлан судлах үйл ажиллагаа хомсхоны нэг үндсэлэл гэж үзүүштэй. Тухай түүхийн бүтээлийг судлан үзэхийн тулд түүхчийн намтар, үзэл санааны орчныг анзааран үзэх нь зөв ойлголт, танин мэдэх үйлдэл болохын эхлэл юм. Л. Дэндэв,3 Г. Навааннамжил,4 Н. Магсар-

3 Лхамсүрэнгийн Дэндэв (1895–1957). Тэрээр Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошуу “Цант” нуурын хөвөөнөө мэндэлжээ. Дэндэв эхийн асрамжаар өсөж торних балчир үед нутгийн бичиг мэдэх хүнд шавь оруулан монгол бичиг заалгаж эхэлжээ. Гэтэл тухайн үед буюу 1906 онд хүрээнд манж-хятад бичгийн байгуулагдах болж, уг сургуульд “… яамны албан сургуулийн гэрт оруулж манж монгол үг үсэг сургах, нас бага, сурах төлөв бүхий хүнийг сонгон мордуулан хэзээ хэнийг мордуулсан явдлыг мэдүүл” гэсний дагуу Сэцэн хан, Түшээт хан аймгийн хошуудаас суралцах хөвгүүдийг ирүүлэх зарлигийг аймгийн чуулгануудад тараажээ. Зарлигийн дагуу Түшээт хан аймгийн Дархан засаг Пунцагцэрэнгийн хошууны харъяат ард 11 настай Дэндэв хүүгийн нэр орж хошууны албан хэрэгцээний зардлаар Хүрээнд хүрэлцэн ирж суралцах болжээ. Л. Дэндэв тус сургуульд нийт тав жил гаран суралцахдаа манж, монгол бичиг, албан хэрэг боловсруулахад нэлээд нягт нямбай бэлтгэгдсэн юм. Энэ сургуулийн суралцагч нар их төлөв хожим монголын төрийн үйл хэрэгт оролцож байжээ. Л. Дэндэв ч 1911 онд Богд Жибзундамбыг хааны ширээнд залж Монгол улсыг сэргээн байгуулахад бусад монголчуудын нэгэн адил туурга тусгаар төр улсынхаа төрийн албанд зүтгэн ажиллах болов. Л. Дэндэв 1932 оны 7 сарын 4-ний өдрийн БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1 дүгээр хурлын тогтоолоор Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн орлогч даргаар томилжээ. 1934 онд Шинжлэх Ухааны хүрээлэнгийн жинхэнэ даргаар Сайд нарын Зөвлөлөөс албан ёсоор болсон. Мөн ондоо “Монголын товч түүх” зохиолыг 1934 онд хэвлүүлснээс гадна XVII-XIX зууны монголын нийгмийн байгуулал, ардын аман зохиолыг хэрхэн цуглуулж судлах, шинжлэх ухааны ажлыг цаашид хэрхэн хөгжүүлэх, өргөтгөх зэрэг олон өгүүлэл тэмдэглэлийг тухайн үеийн сонин сэтгүүлд хэвлүүлсэн байна. 4 Галсангийн Навааннамжил (1882–1954). Тэрээр 1882 онд Түшээт хан аймгийн ван Осорбазарын хошууны нутаг (одоогийн Төв аймгийн Өндөрширээт сум) Үүдэн цөл хэмээх газарт төрж, эцгийн төрлийнхөө Галсанд үрчдэгдэж, Ринчин хэмээгчээр монгол бичиг заалгаж, сайтар суралцан, 11 наснаас эхэлж хошуу тамгын газар дагалт бичээчтэй эн зэрэгцэж, манж, түвд бичиг сурсан байна. Хошууны тамгын газарт сургууль хийж, бичиг үсэгт тайлагджээ.

МОНГОЛЫН ТУСГААР ТОГТНОЛ: АМАН ТҮҮХЭЭС ТҮҮХ БИЧЛЭГТ 51

жав5 гурвын хувьд угсаа гарлын хувьд язгууртан бус, хашиж байсан албаны хувьд “бичээч”-ийн албыг хашиж, төрийн өндөр албанд тус бүр нэгэн удаа томилогдон хашиж байсны дараа өөр өөрийн ойлгож өнгөрөөсөн улс төрийн түүхийг бичиж үлдээсэн юм.

Л. Дэндэвийн хувьд багадаа Их хүрээнд ойр учир өөрийн хошуунаас Манж бичгийн сургуульд суралцах хүүхдүүдийг сонгоход ирж “манжийн сурах жасаа”-нд 5 орчим жил суралцахдаа манж, монгол бичгийг сайтар суралцаж 1911 онд Дотоод хэргийн яаманд бичээчийн албыг хаших болсон бол Г. Навааннамжил өөрийн хошууны тамгын газарт “монгол бичээч”-ээс албан хэрэг хөтлөлтийг сурч 1911 онд Дотоод яамны Сайдын дэргэд бичээчээр ажиллажээ. Н. Магсаржав “өөрийн захирагч”-ийнд монгол бичгийг сурч, хошуу тамгын газарт зарагдах болж аажмаар Богдын Монгол бичгийн багшаар томилогджээ. Ийнхүү “манж сурах жасаа”, “монгол бичээч”, “гэрийн сургууль” зэрэгт манж, монгол бичгийг сурсан тэд 1911 оны Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэргийн дараа нэгэн төрийн албанд зүтгэх болсон. Түшмэдийн албанд зүтгэсэн үеийн монголын ертөнц ихээхэн сонирхолтой үйл явц, түүхэн чухал тохиолдолууд богино хугацаанд өрнөсөн нь хожим тэдний үзсэн харсан бүгд “монголын чухал” түүхийн гэрч болж хувирсан юм.

Нүдээр үзсэн түүх: аман түүхээс түүх бичлэгт

Юуны өмнө эдгээр түүхийн зохиол бичсэн хүмүүсийн бүтээлүүд хэрхэн бичигдэх болсон тухай асуудалд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Л. Дэндэвийн “Монголын товч түүх”, Г. Навааннамжилийн “Автономитийн үеийн Гадаад Монголын түүх”, Н. Магсаржавын “Монголын шинэ түүх” зохиолуудын бичигдэх болсон нөхцлийг анхаарч үзэх хэрэгтэй. Монголын тусгаар тогтнолын түүхийн асуудал яагаад чухал болсон тухай асуудал эхлээд сонирхол татна. Анх 1925 оны орчимд анх Н. Магсаржавын “Монголын шинэ түүх” зохиол бичигдсэн бөгөөд тухайн үед Монгол улсын Ерөнхний сайдын алба хашиж байсан Б. Цэрэндоржийн хүсэлтээр Улмаар орон нутгийн тамгын газар, Их Хүрээнд Дотоод яамнаа ажиллаж байгаад 1921 оны хувьсгал ялахад Ардын засгийн анхны нарийн бичгийн даргын (одоогийн Засгийн Газрын Хэрэг Эрхлэх Газрын дарга, Монгол улсын сайд – С. Ч) албыг хашиж байв. 1925–1929 онуудад “Үнэн” сонины эрхлэгчээр ажиллаж байжээ. 1949 оноос ШУХ-ийн Түүхийн кабинетэд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байгаад 1954 онд насан өөд болжээ. Г. Навааннамжил 1893 оноос эхэлж гурван төрийн өнгөн дор 60 жил бичгийн алба хашихдаа ихийг үзэж, олныг сонссоноо түүх, уран зохиол, нийгмийн асуудлыг судалж сурталчлах үүднээс бичсэн хэд хэдэн ном, 80 орчим өгүүлэл, тэмдэглэл, дурсамж бичжээ. 5 Наваанлувсанцэдэнгийн Магсаржав (1869–1935). Тэрээр 1869 онд Сэцэн хан аймаг одоогинй Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын нутагт жирийн ардынд мэндэлсэн. Багадаа өнчирч 5 настайгаасаа зурхайч Самбуу хэмээхэд өргөгдөж Шүхэрт захирагчийнд зарагдахдаа монгол бичиг сурч хошуу тамгийн газар бичээч хийж байгаад 1906 оноос Богдын монгол бичгийн багш болов. 1912–1918 онд Зарилгаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичгийг боловсруулахад оролцжээ. 1922 онд шүүх яаманд сайдаар ажиллаж байсан. 1926–1934 онд Монголын түүхийн сэдвээр хэд хэдэн бүтээлийг туурвисан байна.

52 С. ЧУЛУУН

бичигдсэн хэмээн зарим түүхчид таамагладаг.6 Цэрэндорж бол 1911 оны Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэргийн нэгэн гэрч бөгөөд Магсаржав, Л. Дэндэв, Г. Навааннамжил нартай монголын засгийн газрын бүрэлдэхүүнд хамт ажиллаж байсан. Тэрээр Ерөнхий сайд болсны дараа Зөвлөлтийн нөлөө хүчтэй орж ирсэн, элдэв дарамт шахалтыг үзүүлсэн ч Монголын тусгаар тогтнолын асуудалд ихээхэн тууштай хандаж ажиллаж байсан төдийгүй шинэ залуу боловсон хүчнүүд 10 гаруй жилийн өмнөх монголын тусгаар тогтнолын үнэн учрыг нарийн мэдэхгүй мартаж байсан тул залуусд сануулах, 1911 оноос 1920-иод оны үйл явдлын үнэн түүхийн учрыг тэмдэглэн үлдээх зорилгоор түүнд захиалан бичүүлсэн бололтой. Учир нь хожим Н. Магсаржавыг таалал болохоос нэгэн жилийн өмнө буюу 1934 оны Судар бичгийн хүрээлэнгийн 1934 оны 2 сарын 10-ны өдрийн 13.00 цагт хуралдсан Товчооны бүх гишүүдийн 3-р хурлын тогтоолд

“Ардын Магсаржаваас урьд намын төв хорооноос даалгасан ёсоор Монголын автономит засгийг анх байгуулснаас эхлэн улсын анхдугаар их хурал хүртэлх 14 жилийн түүхийг эмхлэн зохиож ,Төв хорооноо өгснийг хүрээлэнд шилжүүлсэн зүйл буй агаад шагнал урьд төв хорооноос 500 төгрөг ,хүрээлэнгээс 100 төгрөгийг урьдчилан олгосон нь хараахан хохиролтой тул одоо нэгэн орчуулагчийн нэгэн жил жилийн цалингаар батлаж олгомуй хэмээснийг хянан хэлэлцэх ,хэмээснийг хэлэлцээд ,урьд олгосон шагналын дээр зохисыг нь үзэж түүхийн тухайн мөнгөнөөс 600 төгрөг олгож дуусгаваас зохимуй хэмээн тогтов”7

хэмээн түүнд дахин уг номыг бичсний шагнал 500 төгрөг олгохоор шийдвэрлэжээ. Энэхүү баримтаас үзвэл Магсаржавт тусгайлан Төв хорооноос захиалга өгч бичүүлсэн нь тодорхой юм.

Магсаржавын энэ зохиолыг бүр хожим 1946 оны Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн Түүхийн кабинетийн ажлын төлөвлөгөөнд хэвлэн нийтлэх сонирхолтойгоо тэмдэглэсэн байна.8 Магсаржавын энэхүү номны гар бичмэл зарим судлаачдын үзэж буйгаар 3 хувь үлдсэн ажээ.9 Гар бичмэлийг “Монгол улсын шинэ түүх” нэрээр монгол улсын эрдэмтэн З. Лонжид, О. Батсайхан нар ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн “Monumenta historica” буюу дурсгалт бичгийн чуулган цувралын долоо дугаар боть болгон хоёр удаа нийтлүүлсэн.

6 Магсаржав, Н.: Монгол улсын шинэ түүх. Эмхэтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн О. Батсайхан – З. Лонжид, Улаанбаатар 2011, хуудас 8. 7 Монголын Үндэсний Төв Архив. Ф. 23. д. 1. хадгаламжийн нэгж 445, хуудас 9. 8 Монголын Үндэсний Төв Архив. Ф. 23. д. 1. хадгаламийн нэгж 1148, хуудас 1–14. 9 Монголын Үндэсний Номын сангийн сан, ОХУ-ын Москва хотод ШУА-ийн дорно Дахины хүрээлэнгийн номын сангийн дэргэдэх Ю. Рерихийн кабинетад, МАН-ын дэргэдэх Прогноз судалгааны төвийн санд хадгалагдаж буй. 5 дугаар бүлэг нь уул эхээрээ ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн Түүхийн баримт, мэдээлэлийн төвд буй.


Харин Л. Дэндэвийн хувьд “Монголын товч түүх” дөтгөөр дэвтэрийг анх 1934 онд бичих даалгаврыг Судар бичгийн хүрээлэнгийн дарга байхдаа бичжээ. Анх Ардын засаг байгуулагдсаны 13 болон Монгол улсад шинэ Үндсэн хууль баталсаны 10 жилийн ой буюу Европын тоололын 1934 онд тус ойн баярыг тэмдэглэн өнгөрүүлэхээр БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлөөс хэд хэдэн тогтоол гаргасны нэг нь Монгол улсын бүрэн дэлгэрэнгүй их түүхийг бичүүлэх тухай тогтоол юм. Уг тогтоолд:

“… Төв комисоос салбарлан байгуулсан түүх зохиох комиссын дарга гишүүд хуралдсан 1-р хурлын тогтоол: 1-р зүйл: Комиссын дарга Чойбалсангаас, Бидний энд төв комиссын даалгаварын ёсоор эл улсын өргөн их баярт онцоор зориулагдсан түүхийн зохиолтыг гүйцэтгэхдээн эртнээс наашид монгол улсын түүхийн буй болж улирч ирсэн байдлаас эхлэн эдүгээх хувьсгалын шинэ үед дэвшин орсон хүртэлх бүхий л байдлыг чухамхүү үнэн баримт бүхүй зүйлийг олон түмэн ардын танин мэдэх ба соёлоор оролдогчид болон хэрэглэгчидэд ойлгомжтой бөгөөд үүрд үлдээн тэмдэглэх түүхийн чанарт бүрнээ хандуулсан тодорхойгоор анги бүлэг болгон аль зохилтойгоор зохиох нь чухал тул түүхийн хураамжилсан дэвтэрийг зохиож үйлдэхийг хэрхэн гүйцэтгэх тухай хэлэлцэж тогтоосон нь: 1. Монголын түүхийг зохиохдоо энэ удаа тэдүй дэвтэрт багтаана хэмээн хэмжээлэх явдал үгүй бичиж гүйцсэн даруйд хэдэн дэвтэр болгон хэвлүүлбээс эмхтэй болж чадах байдалд тохируулан гүйцэтгэвээс зохих учираа одоо бүх түүхийн ангийн асуудалд холбогдох зүйлүүдийг дөрвөн үндсэн ангиар хувиарлан тус тусад учраа бүртгэсэн дэлгэрэнгүй бөгөөд үнэн (баримт гэж бичээд дарсан байна – С. Ч.) утга чанартай ба баримт үзлийг бүртгэн сийрүүлэгтэй бичвээс монголын эртнээс улирч ирсэн үнэн түүхт байдал илрэн тодорч ирэх ба эдүгээ үеийн боловсрол хөгжил хийгээд эцэс хойдод түүх болгон үлдээж хэрэглэхэд хангалттай болгон чадах баймуй. Иймд … монгол улсын манж, хятадын захиргаанаас ямар зорилго-тойгоор салсан ба автономит засгийг байгуулахад улс төрийн эрхийг хэн олгож, ямар замаар хөтлөж ирсэн хийгээд сүүлийн үеийн аймаг шавийн зөрөлдөөн тэмцээн болж хүн ардын санал алдагдан түгшүүртэй хорсолтойн туйлд хүргэж хятадын харгис гэ мин түшмэл цэргүүдэд хэн тэргүүлж эхлэн худалдсан ба Барон Унгернийг урин авчирч ямар хор хөнөөлтэй ажлыг явуулж байсан зэргийг цөм он сар баримттайгаар бичиж үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн хүргэж тасалбар болгомуй үүнийг бичиж гүйцэтгэхийг нөхөр Бадрах, Дэндэв нарт даалгасугай”10

хэмээн тогтоол болгоод түүхийн хураамжилсан дэвтэрийн эхийг 1934 оны 4 сарын 1 хүртэл багтаан төгсгөх ба 5 сар гэхэд хянан үзэж дуусгах, 6 сард

10 Монголын Үндэсний Төв Архив. Ф-1, Т-1, хадгаламжийн нэгж 524, хуудас 20–21.

54 С. ЧУЛУУН

хэвлэн үйлдэхийг заажээ.11 Энд сонирхолтой нэг мэдээ бол анх Өлзийтийн Бадрахыг уг зохиолыг Дэндэвтэй нэр хамтлан бичих тогтоол гарсан бөгөөд чухам Бадрах яагаад зохиол бичихэд оролцоогүй нь шалтгаан нь тэрээр хувьсгалын эсэргүү Лхүмбийн хэрэг хэмээх зохиомол хэрэгт холбогдон Зөвлөлтөд цөлөгдсөнтэй холбоотой болов уу. Учир нь түүний Зөвлөлтөд очоод Улаанбаатарт сууж байсан Коминтерний төлөөлөгч Чуцкаевт бичсэн захидалд “… би зөвхөн албан ёсоор захирах тушаах хэрэг ажил гүйцэтгэж байсан буюу Монголын хуучин, шинэ түүх шинжлэлийн явдлаар оролдож байсан хүн билээ”12 гэж бичсэн төдийгүй Монголын түүхээр тун чамбай мэдлэгтэй байсныг түүний бичсэн зүйлсээс мэдэж болно.

Л. Дэндэвийн Монголын товч түүх зохиолын гар бичмэл нь Монголын Үндэсний Номын сангийн гар бичмэлийн санд хадгалагдаж буй дугаар 131/96. номын анги 9 (517.3). номын зохиогчийн тэмдэгт D 916, номын хуудас 189, номын хэмжээ 22х35, номын хуучин дансны дугаар 4686 дугаартай улаан даавуун хавтастай хар утсаар шилийг нь үдсэн, хавтасны гадна тал дээрээ “tobči teüke” (Mongγol-un awtonomi-yin üy-e) dӧrbedüger debter гэж харандаагаар бичсэн ба түүний хажууд ямар нэгэн хуучин тамганы ор мөр бүдэг үзэгдэх эх бичмэл нь хадгалагдаж байна. Харин дотор талын хавтас дээр 4686 гэсэн дугаарыг хөндлөн тавьсан ба “Mongγol-un tobči teüke. dӧrbedüger debter. awtonomi-yin üy-e. Dendeb-ün ǰokiyal 1934 on” гээд “Монгол Ард улсын Шинжлэх Ухааны хүрээлэнгийн номын сангийн тамга (Asiatic)”, “Улсын номын сан” гэсэн нийт 3 тамга, тэмдэгний дардас байна. Эхний 4 хуудас нь монгол бичгийн машиндмал эх байгаа бөгөөд Энэ гар бичмэлийг Л. Дэндэв өөрөө номын санд худалдан өгсөн байж магадгүй байна. Учир нь энэ гар бичмэлийн төгсгөлийн хуудас дээр “үнэ 47 төг, 20 мөн” гэж таталган бичсэн байна. Гар бичмэлийн одоо хадгалагдаж буй ганц эх болов уу хэмээн үзэж болно.

Г. Навааннамжилийн хувьд өөрийн амьдралын үзэж харсанаа уран сайхны маягаар бичиж, дурсамж болгон найруулсан “Хөгшин13 бичээчийн өгүүлэл” зохиолоо 1942 онд бичиж дуусгасан байв. Тэрээр энэ зохиолынхоо тухай Х. Чойбалсанд бичсэн захидалдаа:

Бас энгийн уйтгарлан суух чөлөөдөө өөрийн бага наснаас эдүгээ тавин найман нас хүртэл, үзсэн зүйл эдлэсэн зөвлөн зүдгүүр алдаат ажил хийгээд бас манж хятад, автономийн ба цагаантны үед Монголын байдал хэрхэн болж байсан мөн ардын хувьсгалт нам засгийн мэндэлснээс хойшхи 20 жилийн агуу гайхамшигт мандалт бадралт хийгээд, завсарт тохиолдож байсан элдэв зүйлсийг утга

11 Монголын Үндэсний Төв Архив. Ф-1, Т-1, хадгаламжийн нэгж 524, хуудас 23. 12 Монголын Үндэсний Төв Архив. МАХН-ын Баримтын Төв. Х-Ц 6, Д-1, хадгаламжийн нэгж 5. хуудас 8–10. 13 Анхны бичгийн ноорог дээр хөгшин хэмээн бичсэн буй. Харин 1942 онд энэхүү зохиолоо бичсэн тухайгаа дурдан Маршал Х. Чойбалсанд захидал бичихдээ “өвгөн бичээч”-ийн өгүүлэл гэж нэрлэжээ.


найрууллын чанартайгаар үргэлжлүүлэн түүхчилсэн мэтээр мэдэх оюуны хэрээр зохион найруулж “Өвгөн бичээчийн өгүүлбэр”14

хэмээн нэрийдсэн тухайгаа бичжээ. Үүнээс хойш тэрээр Шинжлэх ухааны хүрээлэнд ажиллаж байхдаа 1946 онд Монголын түүх зохиох ажилд туслах чухал хэрэглэгдэхүүн болох автономитийн үеийн баримт материалуудыг аль болох түргэн хугацаанд гүйцэтгүүлэхээр Навааннамжилд хариуцуул-жээ.15 Удалгүй 1948–1952 онд БНМАУ-аас Шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх 5 жилийн төлөвлөгөө ба тайланд Г. Навааннамжилд “автономит буюу 1911–1921 оны үеийн түүхийг бичих ажлыг даалгасан бөгөөд түүхчин Пунцагноров, Навааннамжил нар тус тусын зохиох бичих зүйлүүдэд холбогдох бүх материалыг 1948 оны эхэнд бүрэн дуусгаж мөн оноос зохиож бичих ажилдаа орж 1951 оны эцэст бүрмөсөн дуусгасан” байна.16 Энэ үед “Автономитийн үеийн Гадаад Монголын түүх” хэмээх номыг бичсэн бололтой.

Ийнхүү Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэргийн гурван гэрч маань өөрсдийн нүдээр үзэж, үйл хэрэгт нь оролцож явсан түүхээ тухайн үеийн төр засгийн болон шинжлэх ухааны байгууллагууд, улс төрийн зүтгэлтнүүдийн захиалгаар түүхийн зохиол болгон бичжээ. Мэдээж тэдний хувьд өөр үзэл суртлын нөлөө, улс төрийн байр суурь байсан учир зарим зүйлд андуу ташаа, үзэл суртлын нөлөө туссан байх боловч ихэнхдээ “болсон үнэнийг үл гажуудуулах” зарчмыг барьснаа өчсөн байна. Энэхүү аман түүхийн баримтыг түүхийн зохиол болгон үлдээснийг өнөөгийн энэ үеийн түүх судлаачид чухал хэрэглэгдэхүүн хэмээн үзэж байна. Тэд

“Тусгаар тогтнол”: ойлголт, оролцоо

Монголын бичгийн түшмэдийн хувьд бичиж үлдээсэн түүхийн бүтээлүүдэд хамгийн чухал анхаарал татах нэгэн асуудал нь “1911 оны Монголын тусгаар тогтнол”-ын түүх чухал сэдэв юм. Тэдгээр түүхийг бичигчид өөр өөрийн түүхийн зохиолдоо 1911 оны үйл явдлын талаар өөр өөрийн ойлголт, үнэлэмжээр хандаж байв. Магсаржав “манай монгол овогтон болбаас эртний олон улсын судар бичигт нэр гарсан түүхтэй улс”, Дэндэв “Бидний монголчууд хэзээний цагаас нааш Ази тивийн дотор тусгай овог үндэстэй нэгэн хэсэг улс” хэмээн бичиж байв. 1911 оны Монголчууд Манжаас салан гарсан асуудлыг Г. Наваанамжил “1911 онд Гадаад монгол тусгаар тотгнолыг олж бүх монгол овогтныг нэгтгэхээр зорьж гарсан Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн бол монголын олон түмэн ард эзэрхэг харгис манж, хятадын олон зуун жилийн онц гашуут колонийн дарлал, мөлжлөөс ангижран гарах тэмцэл” хэмээн нэлээд үзэл сурталжсан дүгнэлтийг хийсэн бол Магсаржав “манж хятадын аргадан мунхаруулсан 14 Монголын Үндэсний Төв Архив. Ф-1, Т-1, хадгаламжийн нэгж 840, хуудас 25. 15 Монголын Үндэсний Төв Архив. Ф-1, Т-1, хадгаламжийн нэгж 1096, хуудас 36. 16 Монголын Үндэсний Төв Архив. Ф-1, Т-1, хадгаламжийн нэгж 27, Маш нууц.

56 С. ЧУЛУУН

хэдэн зуун жилийн дотор монголчууд хятад лугаа өш тэмцэл болж”17 тэмцсэн гэж дүгнэжээ. Дээрх шалтгаануудын улмаас Монголчууд

“өөрийн үндэс язгуурыг хамгаалан олон улсын дунд тусгаар чанартай улсын засгийг явуулсан гайхамшиг (гайхамшигт – С. Ч.) түүхтэй их хэргийг бүтээсэн”18

гэж Л. Дэндэв нэгтгэн дүгнэжээ. Эдгээр түүхчид өөрсдөө тусгаар тогтнолын асуудлыг хэрхэн үнэлж байсныг тэдний бүтээлүүдээс ухаж харах хэрэгтэй. Монголчуудын тусгаар тогтнол нь шинээр сэргээн тунхаглаж буй шинэ зүйл бус урд Чингис хааны үеэс ихээхэн хүчирхэг идэрхэг явсан бөгөөд аажимдаа олон хэсэгт бутран хуваагдаж, салан сарниж, өөр зуурын эрхээс шалтгаалан монголчууд Манж, хятадын харъяанд 200 илүү жилийг туйлын хүндээр туулж гэж бичжээ. Тэрхүү харийн дарлал нь “олон онд эдлэж зовлон гашуун нь өрнөж тэсэшгүй болсон” учир монголчууд Орос улсаас тусламжийг эрэн Манж улсаас эрх мэдлээ эргүүлэн авч тусгаарлах явдал өрнөсөн гэжээ.

Тэдний бүтээлд 1911 оны тусгаар тогтнолын үйл хэргийг зөвхөн Манжаас салсан биш Манж болоод хятадаас салсан гэж ойлгож бичсэн байна.

1911 оны зунаас халхын ноёдууд даншиг өргөх үеэс сэм уулзаж Оросд төлөөлөгч одуулсан анхны хуралдаан хаана болсныг учрыг Л. Дэндэв “дөрвөн хан ба ван Ханддорж, да лам Цэрэнчимэд зэргийн хэдэн ихээхэн хүмүүс нь тусгай нууц хуралдан Чин улсын засаг маш буурч ховдоглон мөлжих ба газар орны эрх ашгийг зүйл зүйлээр булаан эзэрхэх нь үнэхээрийн тэсэшгүй учир, зүй нь тусгаар тогтнож, шашин үндэс, газар орноо батлаваас зохих боловч гадаадын тусламжгүйгээр өөрснөө тогтоход бэрхтэй тул умард их Орос улсад найртай сайны ёсноор учрыг гаргаж туслан хамгаалахыг гуйж, тусгай төлөөний хүн томилохоор тогтосон” гэсэн бол Магсаржав “Богд хан уулын арын модны дотор сэм бөс гэр барьж нууц хурал хуралдаад Чин улсын засгийн иш буурсан нь маш харшлалтай бөгөөд хязгаарын сайд түшмэдийн ховдоглон мөлжих, газар орны эрх ашгийг булаан эзэрхэх нь үнэхээрийн тэсэх аргагүй болсон учир” ,19 Г. Наваан-намжил Богд уулын арын модны дотор очиж зугаацах амрах нэрийдэлтэй тусгай гэрийг барьж, онц нууц хурлыг хуралджээ. Энэхүү нууц хурал дээр шинэ засгийн хэргийг зөвшөөрөх эсэх хэлэлцээрээ орхиж, Манж, Хятадын захиргаанаас ангижирч, тусгаар тогтнох чухал хэргийн асуудалд орсон байна.

Тусгаар тогтнох асуудал бол тун ч их холбогдолтой бөгөөд орчин тойрны олон хүчирхэг улсаар хүрээлэгдсэн элдэв бэлтгэлгүй монгол орон нь тийм амарханаар бүтээх хэрэг бус байсан авч, олон түмэн ардын оргилсон 17 Магсаржав, Н.: Монгол улсын шинэ түүх. Хуудас 17. 18 Дэндэв, Л.: Монголын товч түүх. Хэвлэлд бэлтгэж нийтлүүлсэн С. Чулуун, Улаанбаатар 2012, хуудас 96. 19 Магсаржав, Н.: Монгол улсын шинэ түүх. Хуудас 18.


хурц хөдөлгөөнийг зогсоохуйяа бэрх, тэр дээр Хятадын шинэ засгийн хэрэг дэлгэрүүлэхэд хүрвэл хар шар феодлуудын өөрсдийн эрх ашигт хортой болсон хэмээж элдвээр шүүмжлэн харилцсаар шийдвэрлэж тогтоосон нь:

– Чин улсын засгийн эрх буурсан нь маш харшлалтай болжээ. – Хязгаарын Манж, Хятад сайд түшмэдийн ховдоглон мөлжих газар

орны эрх ашгийг булаан эзэрхэх нь тэсэхүйеэ бэрх болов. – Ийм учир зүй нь тусгаар тогтнож, шар шашин газар орныг батлан

сахихыг хичээвээс зохино. Бидний Монгол ядуу буурай учир гадаадын тусламжгүйгээр өөрсдөө тогтноход бэрхтэй тул хойтын их Орос улсад найртай сайны ёсоор учрыг гаргаж туслан харгалзахыг гуйн, тусгай төлөөний түшмэл элчийг явуулахаар шийдвэрлэж, мөн тусламж гуйх хэрэгт Жибзундамба блама ба дөрвөн ханы нэрээр Чин улсад онцоор дарлагдсан элдэв гашуудлыг тоочин дурдсан20 нь уг тусгаар тогтнолын үйл хэргийн гол үндэс юм.

Монголчуудын хувьд Чин улсын эрх сүр сульданж доройтож, монголчуудын талаар явуулах бодлого үндэс, язгуурт харш болох, тэрхүү үйл хэргийг гүйцэтгэхэд умард хязгаарт байх Орос улс дэмжих болно гэдгийг тухайн үед бараг ноёд, лам нар нийтээр хүлээн зөвшөөрч байжээ.

Эдгээр зохиолуудад Монголын тусгаар тогтнолтой холбоотой нэгэн сонирхолтой зүйл бол тусгаар тогтнолын үйл хэргийн өрнөлт, ялангуяа 1911 оны 12 сарын 29-ны өдрийн Монгол улсын сэргээн тунхаглах үйл явдлын талаар нүдээр үзэж, өөрсдийн оролцож байсны хувьд маш сонирхолтой тэмдэглэлийг бичиж үлдээжээ. Богд Жибзундамбыг хаан ширээнд өргөмжлөн Монгол төрийн тусгай ёслол үйлдснийг Г. Навааннамжил хамгийн тодорхойгоор бичиж үлдээсэн гэж үзэж болно. Өнөө хир түүнээс нарийн тодорхой бичиж тэмдэглэсэн тэмдэглэл зүйл бараг байхгүй билээ. Ийм тул тухайн үеийн түүхийн үйл явдлыг ажиглахад нүдээр үзэж, биеэр оролцсон эдгээр түүхчдийн бүтээлд итгэхээс өөр арга байхгүй зүйлсийн нэг бол энэ ёслол юм.

Шинэ байгуулагдсан яамны бүтэц зохион байгуулалтын талаар Л. Дэндэв илүү тодорхой өгүүлсэн бол Монгол улсад дагаар орох хүсэлтээ гаргасан бусад монгол туургатнуудын аль аль хошуунаас өргөдөл ирүүлсэн тухай мэдээлэл Н. Магсаржавын бүтээлд нягт дэлгэрэнгүй байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл тэр үеийн тусгаар тогтнолын үйл хэргийн түүхийг тодруулахад энэ гурван бүтээл давхардахаас гадна бие биеээ нөхсөн зүйл олон байгаа нь судалгааны хувьд ихээхэн ач холбогдолтой.

Шинэ Монгол улсаа байгуулсныг Л. Дэндэв “хэрвээ тэнгэрийн ерөөлийн хувь буй болхул”, Н. Магсаржав “олон шавь нар баяр билгийг хүртэж”, Г. Навааннамжил “шинэ хан, шинэ улсыг байгуулах ажлыг баяртай, бахтайгаар гүйцэтгэв” хэмээн өөр өөрийн сэтгэгдэлээр дүгнэн бичжээ.

20 Галсаннамжилын Навааннамжилын бүтээлийн эмхэтгэл. Эрхэлсэн С. Чулуун, Улаанбаатар 2011.

58 С. ЧУЛУУН

Хэдийгээр зарим бүтээл нь үзэл суртлын нөлөөнд бичигдэж байсан ч гэсэн тэд 1911 оны үйл хэргийг үгүйсгэн мохоож, дургүйцэн тэмдэглэсэн зүйл тун бага буй.

“Танил хүмүүс” ба ноёд, лам нар

Л. Дэндэв, Н. Магсаржав, Г. Навааннамжил нарын бүтээлээс тодруулах нэгэн чухал асуудал бол тухайн үеийн монголын төр, шашны зүтгэлтэнүүдийн үйл ажиллагаа, намтар, өөр хоорондын харьцааг мэдэж болох боломжтой. Учир нь тэд бол 1911 оны үйл хэргийг сэдэж санаачилсан, хийж гүйцэтгэсэн, оролцож явсан олон хүмүүстэй биечлэн хамтран ажилласан, зарим түүхэн үйл явдалд хамт байсан, тодорхой үйл явдлууд дээр дэргэд нь байсан, зан байдал төлвийг сайтар мэдэх ажгуу. Мэдээж хожим улс төр, үзэл санааны асуудлаас зарим нэгэн хүний талаар дэгс өөр, андуу ташаа зүйл байхыг үгүйсгэх боломжгүй хэдий ч бүхэлдээ тэр үеийн зүтгэлтэнүүдийн түүхийг эд нарын бүтээлээс л тодруулна.

Богд Жибзундамба, Намнансүрэн, Да лам Цэрэнчимэд, Хайсан гүн, Наянт ван, Бадамдорж зэрэг хүмүүсийн түүхийг сонирхон үзэхэд ихээхэн чухал мэдээлэл буй.

Богд Жибзундамбын тухай Л. Дэндэв “Манай Богд Жавзундамба нь дөрвөн аймгаас дөрвөн мянган морьт цэрэг татаж Бээжинд орж Дайчин улсын хааныг хамгаалахаар тогтсон”, Г. Навааннамжил “Богд гэгээнд мандал өргөж, аврал лүндэн эрж, Монголын хаан суулгахыг гуйн айлтгаж зөвшөөрөгдсөн. Наймдугаар Богд бол шашныг мандуулах амьтныг жаргуулагч цолтой бөгөөд, тэр нэр дахин тохируулж, бурхан шашны сурталд боловсрохыг хичээсэнгүй, эд хөрөнгөө элбэг арвин болгож улс төрд хан суусан боловч, улс төрийн ямарч мэдрэл боловсролтой болохыг оролдсонгүй”, Н. Магсаржав “манай монгол улсын эртний их Чингис хааны үрийн үр Түшээт ханы хөвгүүдээс дараалан шинж тэмдэг онц тодорхойгоор хувилж гурван цагийг илэрхийгээр заасаар өчнөөн зуун жилд олнаа өргөгдсөн шашныг мандуулах, амьтныг жаргуулагч аврал итгэл хамгийг айлдагч оройн чандмань эрдэнэ арга билгийг хосолж таалан зохиосон Очирдара гэтэлгэгч Богд гэгээнтнээ” хаан ширээнээ залсан гэж бичжээ.21 1940-өөд оны үед бичсэн боловч Г. Навааннамжил Богдыг “Богд гэгээн, богд Жибзундамба хутагт, Богд хутагт, Богд хаан” гэх мэтээр тэмдэглэсэн боловч басхүү бодит үнэнийг хачлан хаалгүй бичсэн байна. Тэрээр:

“Наймдугаар Богд бол шашныг мандуулах амьтныг жаргуулагч цолтой бөгөөд, тэр нэр дахин тохируулж, бурхан шашны сурталд боловсрохыг хичээсэнгүй, эд хөрөнгөө элбэг арвин болгож улс төрд хан суусан боловч, улс төрийн ямарч мэдрэл боловсролтой болохыг оролдсонгүй, архи ууж, согтууруулах ийм тийм эмэгтэй хүүхэнтэй

21 Магсаржав, Н.: Монгол улсын шинэ түүх. Хуудас 23.


садарлан самуурч, нэр сүрээ гутаасан, бас өөрөө шар шашны ихээхэн лам хэмээх атал, улааны ёс журмыг хэрэглэсэн байдалтай ямарч учрыг мэдэгдэхгүй солиу гажуу, согтуу хөлчүү байдалтай байх”22 – гэж бичжээ.

Тэр үеийн Хүрээний амьдрал, Богдын ордоны хэрэг явдлыг тэрээр өөрийн сонсож өнгөрсөн болон нүдээр үзснээ нэгэд нэгэнгүй бичсэн нь улс төрийн агуулгатай албан түүхнээс ихэд өөр төдийгүй зарим тохиолдолд үзэл суртлын нөлөөнд автсан эсвэл зориуд тийнхүү тааруулан дүгнэлт хийсэн алин болохыг хожим нягтлан судлахад илэрхийгээр мэдэгдэх болно.

Мөн монгол улсын анхны 5 яамны сайд, эрдэнэ шанзудба, ерөнхий сайд, өвөрмонголын зарим ноёдын талаар сонирхолтой дүгнэлтүүд өгсөн бий. Тэд бол Л. Дэндэв, Г. Навааннамжил, Н. Магсаржав нарын хувьд “танил хүмүүс” байв. Ерөнхий сайд Намнансүрэнгийн тухай Л. Дэндэв “Цэрэнчимидийн хэтэрхий эрх сүрийг бууруулан хязгаарлаж, ноёдын ангийг тэргүүлүүлэх болгохын тулд нууцаар зөвлөл хийж Богд хаантанаа айлтгаж, 1912 он бөгөөд Олноо өргөгдсөний 2-р оны долоон сард Сайн ноён хан Намнансүрэнг ерөнхий сайдын тушаалд дэвшүүлсэн” гэсэн бол Г. Навааннамжил “Намнансүрэнгийн үед уул аймаг хошууг төдий л харгислаж дарласан явдалгүй, харин төрөлхийн сэргэлэн цовоо оюун сэхээ сайнтай ба бичиг үсгийн чадвараар тун ч муугүй хүн байжээ. Эцэг ноёны хэргэмийг залгамжлах хошууг захирснаас хойш доорд олон ардаа элбэрэлтэй сайн хэмээгдсэн хүн байсан мэт. Манж Хятадаас тусгаарлах хэргийг зөвшөөрөн нэр оролдож бүтээлцсэн хийгээд дараагаар улсын Ерөнхий сайдын тушаалыг хүлээж, 7 жил шахам болохдоо улс төрийн мэдрэлийг тэгшлүүлж эх орны төлөө зүтгэх идэвх зориг хөгжиж, Ерөнхийлөн захирах эрх хэмжээний дотор явагдах улс төрийн бүхийлэн ажил явууллагууд хийгээд, нэн ялангуяа гадаадын харилцаа ба орос, хятадын гэрээ хэлэлцээр дээр өөрийн улсын эрх ашгийг алдахгүйг хичээж явсан” гэж маш тодорхойгоор дүгнэн бичжээ. Ерөнхий сайд Намнансүрэн бол Монгол төрийн Засгийн газрын тэргүүний албыг 7 жил тасралтгүй үгүй хашиж, хамгийн хүнд бэрх давааг биеэр эдлэж, улс төрийн нарийн ухааныг зарж, эрх ашгийг үл умартан ажиллаж ирсэн төрийн зүтгэлтэн билээ. Түүний улс төрийн үйлдэлийг үгүйсгэн буруутгасан, өө сэв гаргасан тухай асуудал тун бага байдаг юм. Харин ганц 1913 онд оросд айлчлахдаа Орос зөвлөх аргагүйн эрхэнд авсныг Да лам “Сайн ноён хаан өвчтэй болсонгүй байгаа, ямар учраас оросд ийнхүү эдийн засгаа булаагдав” хэмээн хэлж байсан, мөн Л. Дэндэвийн зохиолд “Олноо өргөгдсөний 4-р он цагаан сарын шинийн 3-нд тэр үеийн Орос улсын генералной консул сайдад битүүлэг мэдээ өгч зүдрүүлсэн Гадаад яамны сайд ван Ханддоржид ял хэлэлцэхийг алгуурласан Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн, Хамаарсан Ерөнхий сайд Сэцэн хан Навааннэрэн нарыг Шашин Төрд туслах сайдаас донгодон шийтгэж Гадаад яамны сайд ван Ханддоржийн пүнлүүг хасч шийтгэсэн

22 Галсаннамжилын Навааннамжилын бүтээлийн эмхэтгэл. Хуудас 43.

60 С. ЧУЛУУН

зэргээс гэрчлэгдмүй”23 хэмээжээ. Энэ үйлдэл бол тухайн үеийн Монголын улс төрийн шудрага зарчмыг илтгэх мэдээ болно. Харин дотоод яамны тэргүүн сайд Да лам Цэрэнчимэдийн тухайд Л. Дэндэв “Жавзундамба хутагтын шавь нарыг туслан захирах лам Цэрэнчимэд болбоос Манж Чин улсаас тусгаарлан салж, улс байгуулах хэрэгтэн тэргүүнээ хүчин гаргасан хүн” гэсэн бол түүний туслахаар ажиллаж байсан Г. Навааннамжил “Да лам Цэрэнчимэд бол анхандаа их Орос улсыг түшиж, уг ажлыг гүйцэтгэхээр чингэж найдварлан үзсэн боловч … Оросыг гүнээ итгэмжлэхээ байж, мөнхүү Орос элчинтэй маргаж харилцахдаа, эрс хатуугаар эргэлзсэн саналыг тайлбарлан хэлсэн боловч, түүний санал зөвдсөнгүй. … Цэрэнчимэд бол эрс шударга, хурц догшин хүн тул юу санаваас Монголын Богд гэгээн хэмээвч эмээхгүй, гадаад улсын элчин төлөөлөгч хэмээвч буцаж нуухгүй шууд хэлж гарах учир нөгөө хар феодалууд үзэн ядах сэтгэлийг агуулж, байгаад хязгаарт хөөж явуулаад замд бусдаас хор өгч алсан болно. … баруун монголчуудыг илбэн тохинуулахаар яваад бие өвчлөвч халширч, хойргошсон зүйлгүй хатуужлыг барьж, эрхбиш зорьсон газартаа хүрч, тушаалын хэрэг ийн хэвтээ босоогоор явж бүтээсүгэй хэмээсээр инэру зах болох арван Баядын Хүрээнд хүрч эцэслэсэн явдал бол эргэлзэшгүйгээр Монголын төрийн төлөө зүтгэгч бөгөөд, эх оронч, шударга журамтай хүн байсан” гэж тов тодорхой дүгнэсэн байна. Түүний Да ламын тухай дүгнэлт нь тухайн үеийн Да ламын талаарх бусад гадны хүмүүсийн дүгнэлтээс ер гажихгүй билээ.

Да ламын хамгийн ойр дотно түшиг Өвөр Монголын Хайсан гүний тухай Л. Дэндэв “Харчины түшмэл Хайсан нар нийлж зөвлөлдөн хэлэлцэж тусгай улс байгуулах хэргийг сэдэвлэн гаргасан” гэж түүнийг анх энэ тусгаар тогтнолын үйл хэргийг сэдэгчдийн нэг хэмээн дүгнэсэн бол Г. Наваан-намжил “гүн Хайсан бол … өөрийн хошууны засаг ван ба Манж Хятадтай эвлэрэлшгүйгээр эсэргүүцэл гаргаж, тэдний харгис захиргаанаас салж, монгол үндэстнийг нэгдсэн улс төрийг байгуулах тухай ихээхэн бодлого, санаачилга тавьсаар, ар Хүрээнээ аргацаан ирж, үндэсний үзэл бүхий ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэдтэй зузаанаар нөхөрлөж, их хэргийн үүсвэрийг сэдэвчилэн, нэн ялангуяа Да лам Цэрэнчимэдийн гар хуруу дотор нөхөр болж, үнэлэх сайн зөвөлгөө сануулгыг өгч, зорьсон хэрэгтээ замнан хүрч бүтээн чадсан. Гэтэл гүн Хайсан нь зорьсон хэргийн төгсгөлийг үзэж чадахгүй сүүлдээ нутаг буцсан явдал бол нөгөө шар хар феодалын хавчилганд эрстэж, монголд байгаад хэрэглэгдэх газаргүй болмогц чингэж зайлсхийн одсон нь үнэхээр хөөрхийлөлтэй хэрэг юм. Түүний бичиг эрдмийн чадвар бөгөөд, тэр үедээ улс төрийн бодлоготойгоор Монгол улсын төлөө зүтгэн явсан зэргийг элдэв баримтаас бодож үзэхэд тэр нь үндэсний эх оронч эрдэмтэн хүн” гэж ихэд өндөр үнэлсэн байна.

Түүнээс гадна сайд нарт өгсөн дүгнэлт үнэлгээнүүд нь ихээхэн сонирхолтойгоос гадна эдгээр түүхчдийн бүтээлээс тухайн үеийн төрийн зүтгэлтэнүүдийн улс төрийн үйл ажиллагааны намтрыг тодруулах хамгийн

23 Дэндэв, Л.: Монголын товч түүх. Хуудас 189.


боломжтой гэж үзүүштэй. Тухайлбал Г. Навааннамжилын “Автономитийн үеийн Гадаад Монголын түүх” зохиолд:

“Энэхүү Түшээ гүн Чагдаржав, бэйс Гомбосүрэн, гүн Намсрай нар бол ван Ханддорж нарыг дагалдаж Манж, Хятадаас тусгаарлах ба Монгол улс шинэ төрийг байгуулах зөвлөлд идэвхитэйгээр оролцож явсны гавъяагаар ийнхүү дээд тушаалд хэрэглэгдэв. Ялангуяа Түшээт хан аймгийн Чуулганы дарга байсан Түшээ гүн Чагдаржав бол уулаас бичгийн эрдэмтэй, хуучин хууль хэргийг мэдэх талаар удаан жил аймаг хошууг захирч хэрэг өнгөрүүлсэн хашир догь хүн болох ба төрөлхийн ихэмсэг дээрэнгүй зангаар ард олныг дарлаж занчдаггүй, аливаад арвилах хэмнэхийг боддог, эрс шударга эегүй эелдэг зан аальтай хүн байсан учир анх Хятад, Манжаас салж, асуудлыг хэлэлцэх зөвлөгөөн дээр саналыг хураахад түүнийг дуртайяа зөвшөөрөх хүн би байна хэмээн ганцаар салж, суусан удаатайгаар үл барам улсын санхүүг хөгжүүлэх зэрэгт онцгой анхаарлыг талбиж явсан төдийгүй Гурван этгээдийн хэлэлцээр дээр тусгаар тогтнолыг олж авахын төлөөнөө ихээхэн арга техник гаргаж, тэмцэлдсэн шударга сайн үзэлтэй хүн яваад, Хятадад төрөө худалдахын өмнө бие барсан бөгөөд, мөн түүнийг эх оронч үндэсний үзэлтэй феодал явсан хэмээн тэмдэглэвээс зохихоос гадна нөгөө хоёр нь уул зөвлөлд идэвхитэйгээр оролцовч дээд тушаалд дэвшээд, товойлгож бүтээсэн хэрэг төдий л үгүй, харин Далай ван Гомбосүрэн нь цэргийн хэргийг сайнаар удирдаж чадсангүй, шүүмжлэл тэмцэлд холбогдож явсан Намсрай нь эрдэм чадал мөхөс, Богдын архины нөхөр хэмээн тэмдэглэгдсэн зүйл буй”24

гэж бичсэн нь 1912 оны намраас 1913 оны хавар хүртэл Нийслэл хүрээнд Монголчуудтай хэлэлцээр хийхээр ирсэн И. Я. Коростовецийн тэмдэглэл,25 1913 оны намар 9 сард Нийслэл хүрээнд ирсэн Японы цэргийн төлөөлөгч Кодамагийн тэмдэглэл26 зэрэгт эдгээр сайд нарыг дүгнэн тэмдэглэснээс нэг их гажуудахгүй. Эцэст нь тэмдэглэхэд ХХ зууны эхэн үеийн Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэг, түүний учир агуулга, улс төрийн зүтгэлтэнүүдийн байр суур, монголын түүх бичлэгийн хөгжил зэргийг нягтлан судлахад энэ асуудлыг тов тодорхой нягтлан үзэх нь чухалтай байна. Тухайн үеийн үйл хэрэгт биечлэн оролцсон Монголын бичгийн түшмэд өөрсдийн үзэж өнгөрүүлсэн түүхийн тухай хэрхэн бичиж тэмдэглэсэн, үнэлж дүгнэсэн, эх баримтуудын ашигласан байдал, бие биенээсээ ялгаатай баримтууд, аман түүхийн мэдээ зэргийг архивын бусад хэлний материалуудтай харгуулан үзэхэд “Монголын түүх бичлэг” дэх Монголын тусгаар тогтнолын асуудлын 24 Галсаннамжилын Навааннамжилын бүтээлийн эмхэтгэл. Хуудас 51. 25 Коростовец, И. Я.: Монголд өнгөрүүлсэн есөн сар. Хянасан О. Батсайхан, Улаанбаатар 2010. 26 Кодам мицуй пүүс Монголд. Орчуулж хэвлүүлсэн Ц. Батбаяр, Улаанбаатар 1994.

62 С. ЧУЛУУН

түүхийн учиг тайлагдана. Хэдийгээр өөр нийгэмд, өөр үзэл суртлын дунд өөр өөр зорилгын хүмүүсийн хүсэлтээр бичигдсэн ч гэсэн Монголчуудын бичиг эрдмийг үнэн мөнөөр баримтлах, эх түүхээ үнэнээр “залган өчих” ухааныг тэд умартсангүй. Л. Дэндэв, Г. Навааннамжил, Н. Магсаржав нарын бүтээлүүдийг асуудал бүрээр харгуулан үзэж, “бичвэр”-ийн судалгааг хийж, бусад орны архивын материалуудтай харьцуулан үзэх эхний оролдлогыг хийхэд 1911 оны Монголын тусгаар тогтнолын түүх, түүний учир холбогдлын хамгийн сайн мэдээлэх бүрэн мэдээлэл зөвхөн эдгээр бүтээлд л илүүтэй байна гэж үзэж болох байна. Бусад орны архивын баримтууд, тэмдэглэл, дүгнэлтүүд бол нөхвөрлөх шинжийг агуулах шинжтэй.

Ном зүй

Галсаннамжилын Навааннамжилын бүтээлийн эмхэтгэл. Эрхэлсэн С. Чулуун, Улаанбаатар 2011

Дилав хутагт. Ар Монголын улс төрийн дуртгал. Улаанбаатар 1991 Дэндэв, Л.: Монголын товч түүх. Хэвлэлд бэлтгэж нийтлүүлсэн С. Чулуун,

Улаанбаатар 2012 Кодам мицуй пүүс Монголд. Орчуулж хэвлүүлсэн Ц. Батбаяр, Улаанбаатар

1994 Коростовец, И. Я.: Монголд өнгөрүүлсэн есөн сар. Хянасан О. Батсайхан,

Улаанбаатар 2010 Магсаржав, Н.: Монгол улсын шинэ түүх. Эмхэтгэж хэвлэлд бэлтгэсэн

О. Батсайхан – З. Лонжид, Улаанбаатар 2011 Өлзий нарангийн өчил. Хэвлэлд бэлтгэсэн Д. Өлзийбаатар – З. Лонжид,

Улаанбаатар 2011 (дахин хэвлэл) Цэндийн Дамдинсүрэн. Бүрэн зохиол. 2 боть. Улаанбаатар 1998

ON DISTINGUISHED FEATURES OF THE ECONOMIC POLICY AND MANAGEMENT STYLE

OF CHINGIS KHAN1

T. DORJ Mongolian Academy of Sciences

Vice president

In the year of 2006 Mongolia and the rest of the world jubilantly celebrated the 800th anniversary of the Foundation of the Great Mongol Empire. Within the context of this event I studied, as much as I could, the state economic policy and ruling management style of the Great Mongol Empire. It is my privilege to share and discuss my opinions on this topic with scientists and scholars of other countries. And here lies the main goal of my work, which consists of two parts.

Economic policy of Chingis Khan

The economic policy of Chingis Khan was devised to ensure the statehood and political independence of Mongolia in order to prevent economic dependence on others, to unveil and eliminate any signs of such matters and to guarantee the self-determination of national economy. Regarding livestock husbandry, of which Chingis Khan was the initiator, he introduced a new system of labor division: herdsmen, shepherds, cattlemen, milkmaids etc. Such labor division bore its fruits. Therefore, scholars and researchers agree that this labor division gave its names to the administrative divisions such as xušūns, and also to the ethnic divisions such as tribes, so that these established traditions were carried on for centuries to come.

Polls by an American newspaper “Washington Post” proclaimed Chingis Khan as a Man of the 2nd Millennium, the most outstanding figure of the era. The newspaper article says that Chingis Khan and his successors created a free zone of open trade encompassing most of the Eurasian continent, thus promoting and expanding the cultural and civilization ties between the East and the West. 700 years before the Internet Chingis and his successors created for the first time ever in human history a worldwide network of international relations and communication of one state with the rest of the then known world.

The structure of the economic policy of Chingis Khan is defined in the following manner:

1 The present article is based on the paper of author delivered on the occasion of the 110th anniversary of Lajos Ligeti’s birthday (9th November 2012). The style of the reference list follows the author’s edition.

64 T. DORJ

– Development strategy of livestock husbandry – Securing the nature and environmental protection – Expansion of internal and external trade – Development of economic infrastructure – Control and maintenance of state financial and taxation system – Implementation and usage of traditional knowledge and skills of ordinary

people into the technical progress and technological achievements of the manufacturing industry.

Since the time of creating of the unified Great Mongol Empire and Chingis Khan becoming its ruler, usage of land was an indispensable part of state policy. Initially from this point a new stage of the legalization of this policy took its turn. The country’s independence and its economic development, the people’s customs and their lifestyle, the protection of nature, were all taken as one large Complex Method [14]. At that time Chingis Khan was the sole ruler of land ownership and that was expressed in the following manners:

1. State land ownership was under control by Chingis Khan or some lands were owned by thousanders (thousander – chief of one thousand men, who made up then an administrative unit).

2. Conservation land / settlements: it was named inǰ and belonged to the natives of various tribes to whom Chingis Khan granted rights of unlimited ownership.

3. Premium land: these lands were granted by Chingis Khan to princes, army commanders and others for their dignified services to him and to the country. These lands were called tüšē, literally meaning “rely or support”.

All the lands granted by Chingis Khan were not the property of those who received them, but they only had the authority of owning them.

Doctor of Economic Science D. Lhashid wrote: “From Chingis Khan to Ligdan Khan more than 37 khans sat on the throne. Amongst them Ögödei was the shrewdest and left much greater legacy to his descendants”. Therefore we must agree that the achievements of Ögödei were fruits of his extraordinary natural qualities. Under Ögödei manufacturing grew at the cost of his own gratuity. Besides the productions of weapons, armor, sabres – curved swords for cavalry –, bows and arrows, masses of workforce toiled to make goods for war. He also turned his attention to the manufacture of household goods and bull-drawn carts. In Kharkhorin, the imperial capital of Mongolia, steel production was operating. It is said that Ögödei built many carpentry workshops, where around 200,000 foreign carpenters and builders worked. The Khan’s wise taxation policy had an enormous effect on the empire’s economic advance. In 1229 he introduced a new State Treasure House Tax Law and set the tax limits and tax collection procedures for livestock husbandry and agriculture. In 1233 he made few changes in the taxation law, according to which one head of livestock (horse, cow, and sheep) per one hundred had to be given to the state as part of tax. Also the taxation system on trade was revised and considerably tightened. So far

ECONOMIC POLICY AND MANAGEMENT STYLE OF CHINGIS KHAN 65

the following regulations were established: Salt Tax Law in 1230, Trade Tax Law in 1234, Silk Goods Tax Law in 1236. Besides, special taxation rules were introduced according to world standards including those pertinent to influential foreign traders and merchants. In 1236 by Ögödei’s decree the paper money was put into circulation.

The world renowned Mongolian horse-relay service örtȫ “post”, which operated every 30–40 kilometers, had the following three types: long, medium and short distance routes. Its service yam was fast, effective and safe, being constantly guarded by the Mongolian cavalry troops.

Paying close attention to the development of the national economy and understanding that it had by now a serious impact on international trade and its further expansion, Chingis Khan took dramatic actions, which were to have world significance.

To say in a classic economic language, herders for example, paid their rents both in products and productive means simultaneously, considering that there weren’t any kinds of rent or tax rendered in money. The famous Mongolian historian D. Gongor writes in Volume One of his Chronicles of the Khalkha Mongols that the ministry held an annual census of horse livestock and thoroughly registered all details of increase or decrease in livestock and took the necessary measures to tackle any problems. Only the khan alone knew the true statistic figures on horse livestock as horses were not only used in labor, but of strategic importance too. Therefore, amongst the traditional five types of livestock the Mongols had, horses held a higher esteem by the state [15].

Carpentry and manufacturing played an additional role in Mongolia’s economy. From the very ancient times the Mongols produced their own various weapons, jewelry and household goods made of bone, hide, bronze, iron, gold, stone.

Ögödei Khan constantly took care to manage the empire’s economy and continued a political modernization which Chingis Khan set in motion. In 1231 Ögödei founded a Ministry of Internal Chancellery and appointed Yelü Chucai, his father’s closely entrusted man, as minister. In the same year he decreed the separation of the administration of military affairs from civil affairs. In this manner chiefs of ten thousands were appointed to be liable for military affairs and specially assigned clerks for civil affairs to collect taxes as well as to spy and survey the foreign countries. These actions were to mark a new dawn of ruling and of management style where military and civil matters were strongly defined and subdivided.

During Ögödei’s reign a unified monetary and financial policy within the whole empire was carried out for the first time. On top of that, a modernization of tax and credit policy was accomplished. In 1233–1236 a new population census was held throughout the empire. Merchants and traders were no longer allowed to lend money at high interest rates as they had done before.

Generally speaking, Ögödei Khan enriched the modernized state policy with a brilliantly effective economic policy. And initially from this time the great empire

66 T. DORJ

that Chingis Khan created on horseback began to be ruled off horseback by Ögödei Khan.

Distinguished Mongolian features of administration and management by Chingis Khan

As for the Mongols, it was all natural that they strictly followed their laws and were taught to run their households, military affairs, religion and belief in order to evolve their world vision, to pursue their customs and traditions. In the process of their daily life, specific forms of administrative methods were developed and they were inherited for centuries. Probably the greatest work on Mongolian history “Wisdom of the Great Proclamation of Statecraft – Ikh Jasag” can be called an encyclopedia of the theoretical mentality of Mongol management, whose ideals Chingis Khan implemented in the Mongolian society. An administrative strategy is described as a symbol of the control of the human mind, of tribal management and of social organization in decimal systems, as well as of regulating human activities prompted by traditional folklore, proverbs and tales. This certain system and its distinctive methods encompass all spheres of society. For example, it works to suit the spectrum of established traditions and lifestyle of certain controlled group, in other words it doesn’t infringe on one’s internal affairs and customs. At the same time, it allows to unveil quickly one’s misdeeds and provides the right ways to correct them. On the state level of the Great Mongol Empire, “Wisdom of the Great Proclamation” was adopted as a compilation of laws “Ikh Yos” or “Ikh Jasag” of Chingis Khan. The judges and the executors were proclaimers or “managers” by modern terminology. The doctrine of administration lies in the activation of a socio-ecological system, which is a foundation of the execution of the wisdom. That wisdom is clear in the philosophy of the Mongol society, as the Mongols say: “at first amend yourself, then amend your family”, which accordingly sets the right limits to building a prosperous and healthy family, and which in turn, becomes the core of state prosperity, of successful economic development and of absolute society. In other words, it means that all family members who make up the decimal system must possess good knowledge, skills and a bold life experience. Therefore, a terminology and a definition of statecraft invented by the Mongol philosophy of statecraft had a world significance, as G. Hegel wrote in his “Philosophy of History: The history of humanity commences with the Mongols” and V. G. Vernadsky, a representative of the unified Eurasian conception, noted: “Two cores of the Great Russian Empire lie in nothing, but in the statecraft legacy of the Great Mongols and in the stately traditions of Byzantium.”

Organizational structure of the Great Mongol Empire

Though historians consider that the Mongol administrative methods were systemized since the Hun era, from the modern point of view of management science, such methods were not firm enough. Huns also had a decimal system,


which consisted of units of tens, hundreds and thousands, but they had a purely military motivations and characteristics. To finalize the creation of the Mongol State [1] (SHM – The Secret History of the Mongols 202), Chingis Khan founded the first ever actively functioning military-political, social structure of Mongolia with his foremost decree. Its ultimate goal was to accomplish the “Wisdom of Great Proclamation of Statecraft”. According to his decree the tribal structure was abolished forever and now the state was to be ruled by the Great Khan, upheld by the council of his 95 chiefs of thousanders led by general Muqali. Also Chingis guaranteed his own personal security by setting up a guard squadron – xesigten or elite troops. Chingis chose the meritocracy as the best way to reward people for what they had accomplished for him and appointed those who fought for him to found a United Mongol State as the chiefs of thousanders (SHM 224). Thousands made up hundreds and hundreds made up, respectively tens. Such an administrative structure was a constantly functioning system, on one hand, of state government, and on the other hand, of administering the social life of the country. And most important, it suited perfectly the nomadic society. From the modern point of view of management science, this structure had its own distinctive characteristics such as a high ability of adapting to the environment, with few uncomplicated stages and it was flexible with dynamic motion, highly responsive to the primarily made decisions.

Obviously every system has its own defining administrative parameters and one of them is a criterion of governance. As for Chingis Khan, he had nine criteria of governance. Nowadays a different view – “the higher the organizational standards of administration, the fewer its criteria” – came to dominate. And more and more management researches tend to support it. But the administration criteria of the Great Mongol Empire, which happened to dominate half of the world, consisted of nine main stages by today’s standards. Chingis himself ruled over nine örlög “chiefs” or “military generals”, and the generals on their own accord ruled over nine thousanders and nine thousanders over nine hundreders, nine hundreders over nine teners. In this way the administration criteria by Chingis Khan was proportionally as 1:9 or nine men per one commander were assigned. Initially, based on such a system of administration Chingis Khan successfully executed his great task – his strategy of administration.

If we look at the organization of management by Chingis Khan in case of one chief or a commander, then the proportion will be 1:1 or in other words, one chief or commander has one subordinate. Therefore, the structural organization of administration by Chingis Khan is not only a compound of aligned units, but a thoroughly executed strategic organization of “unquestionable-direct-subordination”. Apart from the aligned units there was a functional unit too. “The Secret History of the Mongols” confirms that “Ikh Khuraldai” – “Great Assembly” was the embodiment of a functional unit, which included advisors to Chingis Khan, for instance, a shaman Teb-tengri (meaning ascending to heaven), who was then the so called middleman, communicating on behalf of Chingis with great eternal heaven; four elite lords “xölög bātar” and four army generals, who

68 T. DORJ

served as advisors to the commanders of thousands. History tells us that Chingis Khan frequently listened carefully to their thoughts before he made the final decisions and mindful conclusions. “The Secret History of the Mongols” contains names of many historic figures who helped Chingis with their trained minds in reaching the ultimate resolutions. One of them was Tatatunga, an Uigur man enlightened in education, as well as Yelü Chucai, a shrewd and honest Kidan man. They all made their invaluable contributions into the fulfillment of Chingis Khan’s strategy and he certainly greatly appreciated their talents and knew well that he had to rely on them to achieve a truly professional administration.

Style and method of leadership of Chingis Khan

Chingis was brought up to become a leader since his early childhood. Among the Mongol khanlig or ethnic groups was one called Khiyad Borjigin with a chieftain Yisügei, who was a grandchild of Khabul Khan, the strongest and most influential leader in his own time. Yisügei indoctrinated his oldest son, the young Temüjin, to succeed his great ancestors. Frankly, he prepared his son to be a leader of his Golden Dynasty by the will of the Eternal Blue Sky. Until the age of 18, Temüjin had already developed the following characteristics of a leader:

– The psychological features of a future leader emerged. – Throughout his young life he perceived the people’s need to live in peace

and tranquility. – He understood and preached that bloodshed is unavoidable to achieve

peace. – Formation of a real sense of environment and of any circumstances, as

well as of ability to compensate his disadvantages by the support of his close friends.

– To overcome vengeance and to ally with his arch enemies in order to achieve his goal.

– To attract masses to his side in humane and benevolent ways. – To be able to learn from other people’s mistakes. – Though they may be the enemy, to listen to their words and make rightful

conclusions. – Adopt the experiences and advice of intelligent and thoughtful older

people. – These fundamental traits gradually enriched and deepened in him in the

process to make him a truly outstanding leader, and they were to become the sources of his great victories, achievements and ultimate triumph.

As the oldest son of the orphaned family, he had a strong psychological impact on his younger brothers since childhood. His lifetime companion and closest friend Boorchu praises and hails Chingis’ wisdom and compassion in “The Secret History of the Mongols”. And it’s not only an appraisal, it’s also a pledge to him by Boorchu, and readers can feel how much one’s personal character and pattern can have such a magnifying effect on others. During the Great Khuraldai, Chingis Khan’s mastery in leadership would be displayed even more boldly.


Decisions made on the Great Khuraldai were kept top state secret until they were carried out duly. The moral and spiritual strength which Chingis Khan possessed was always shown in his brilliant leadership.

Studies on Chingis Khan’s leadership mastery by the American scholars

The style and method of leadership of Chingis Khan became nowadays a subject of study for the American businessmen. To give you some ideas on that, we bring to your attention some results of research work done by Mick Ache, an American franchiser and advisor to “Leader Valley” Co. on leaderships. He defines the style and method of Chingis Khan’s leadership in the following manners:

– Ability to foresee any events – ENVISION – Ability to execute anything he planned– ENABLE – Possess all necessary resources and energy to achieve the goal –

ENERGIZE – Granting an authority to his subordinates – EMPOWER

1. Firstly, Chingis Khan had an incredible ability to predict and to foresee. He foresaw that the wealth gained by conquest of foreign countries is a sole method to terminate the inter-tribal confrontations for wealth.

2. Secondly, Chingis Khan had an astute ability to execute his plans. We can’t say at all that he won wars with a weapon which his opponents didn’t possess. The only mystery of his military triumph lies in his magnificent utilization of military technology and his war machine in regards of the existed circumstances. Chingis Khan strengthened his soldiers’ will to fight by applying an iron discipline, rare military tactics and perfect administrative organization of his army. These abilities became the fundamental factors in creation of the Mongol Empire.

3. Thirdly, Chingis Khan was able to make his subordinates work wisely and effectively. He always knew well what his subordinates wanted and needed from him. He elevated their interests ahead of his own. It also enabled him to avoid poverty in general. Therefore, Chingis Khan shared the war booty equally among his subordinates. They knew well that more victory meant more booty, and they did their best to gain it.

4. Fourthly, Chingis Khan granted a certain authority to his subordinates. Some might think what kind of an iron leader he was if he permitted an authority to his servants. But in reality he was a rarely gifted leader, who could allow himself to allow an authority to his subordinates. In order to strengthen his power he appointed people to high ranking posts without taking into a consideration their social origin. So, his meritocracy gave people enormous faith and belief in him.

Now I would like to draw your attention to a scheme by an American researcher Mick Ache on the administration methods of Chingis Khan:

70 T. DORJ

Style and method of administration by Chingis Khan in modern society

In the Era of Chingis Khan In the Modern Society Conditions and circumstances at the time

Wide steppes of Mongolia and a war that engulfed the

world

Period of common world market. Economic war

without end

Era of Chingis khan’s Wisdom Reality Consider crisis as a factor of development

Tempo and speed Not to clinch to the old styles and out-of-date methods

Power and knowledge Ruling the dynamic economy

Compensation of power Systematic style and creative organization

Struggle for the unity of sorrow and happiness

Invigorate the faith between the two

Attempt for luck or risk Search for a new style and an advanced method

Estimations given by the economic scientists of USA and Great Britain

– Highly Perfected Management – CEO – Foresight Aptitude – ENVISION – Execution Ability – ENABLE – Energy Possession – ENERGY – Power and Rights - EMPOWER

Estimation by the public Skillful ability of Mongolian businessmen to overcome the financial and economic obstacles with the involvement and assistance of World Bank and other donor states.

*End of research work by Mick Ache.

Management strategy of Chingis Khan and its realization

A warring environment on one hand and a constant inter-tribal confrontation on the other hand, were the circumstances in which Temüjin’s psychology of a leader and his personality with a global vision were developed and formed. From the early childhood Temüjin firmly understood and constituted for himself that a source of the country’s prosperity lies in a fraternal inter-tribal relation. Strategy of fraternity of inter-tribal relation in Mongolia was conceived by Chingis Khan in the following manners:

1. Firstly, compromise would lead to unification of all Mongol tribes under a sole rule.

2. Secondly, to secure military-political and social administration under one governance.

3. Thirdly, to create a common production system.


Internal Compromise (fraternity): Internal peace among the Mongolian tribal population needed to be achieved under the ideals of the Eternal Blue Sky and the Nine Sacred Banners “Süld, Sülde” – a symbol of spirit of the Mongol warriors. On top of that, reaching an inter-tribal compromise and expansion of its sphere were an indispensable part of Chingis Khan’s strategy. The fundamental goal in this strategy was to achieve the peaceful existence of the Mongol people. And that also was feasible through a compromise. Therefore, it was essential, first of all, to reach a kind of inter-tribal compromise or to organize this campaign effectively and cautiously without disturbing the already fragile spiritual or inner layers of the people, and furthermore, to advance on being able to have a positive influence on the outside world too, thus in the end to create both internal and external peace for the sake of the Mongol nation.

Scheme of Chingis Khan’s strategy

Prosperity and a Peaceful Co-existence of Mongol Tribes

Securing of External Unity of the Mongol State

Creation of the Unified Mongol State

Securing of Internal Unity and Expanding of External Fraternity with Neighbors

1172–1250

1172–1206

1170–1179

1206–1240

POLICY

STRATEGY

TASKS

In order to join the unified institution and any external or international community, there were the following matters to solve: firstly, to bring the Mongol tribes under one administration; secondly, to guarantee the unity of military-political and social administration; thirdly, to establish and constitute a sole criterion of people’s rights; fourthly, to create a unified self-affordable production system to guarantee subsistence.

72 T. DORJ

Strategy of external compromise (unity)

Execute a single

administration

Create single military-

political & social system

Establish a single criteria for people’s

rights

Create a unified

production

EXTERNAL COMPROMISE

Achieving internal compromise and expanding external compromise were very difficult tasks which demanded enormous power and wisdom from Chingis Khan. A so called strategy “For future deeds” created by Chingis Khan has become not only a postulate for stable world progress in the 21st century, but also a fundamental core of peaceful and affluent life for the future generations. And for the sake of that every nation needs a space to live. For every country, no matter if it’s tiny or huge, there is a chance to develop if there is a strategy with perspectives.

Achieving of internal compromise and expanding of external compromise

INTERNAL COMPROMISE

Unification of Internal World

Mongol tribes under the ideals of Eternal Blue

Heaven and Nine White Sacred Banner

In the process of executing his great strategies Chingis Khan had to use his mighty war machine while implementing new tactics and innovations of his time, and above all as time passed by, he achieved a perfection of his administration methods. “The Secret History of the Mongols” gives a clear description of that, for example, he befriended for certain time an enemy to extract what he needed to know or learn; sued for peace when it was required; avoided stronger opponents; weakened his opponents by making them fight each other; restrained himself from too much bloodshed; showed his compassion to enemies; scared away the enemies by using skillful tricks and meticulous military tactics; surrounded himself with honest and dignified people and friends, who helped him to draw the right conclusions. He magnificently applied meritocracy while punishing duly those who betrayed him and those who betrayed his enemy. These traits were to become a moral core of his essential management.


Style of Chingis Khan’s management

Chingis Khan possessed truly humane qualities such as the ability to trust and reward people. As events began to unfold according to his will, these qualities served him as a postulate of communication and as principles of his administration. “Cherish an honest relation” was one of his core principles, he truly cherished the candid behavior and integrity in people and hated scoundrels, betrayers with an utmost resolve of punishment. Wherever he was, he always stood for justice and faith. He disguised fabricators with deceiving character. “The Secret History of the Mongols” tells that all such qualities he demanded from his close people and subordinates too. Chingis Khan considered that a relation without credence is a root of disunity and weakness. Therefore, he punished betrayers with cruelest resolve, because he learnt to build any relation on mutual trust and faith. He possessed the fundamental principle of demanding these qualities from his subordinates in order to execute his strategy of administration.

Organization of communication network of administration by Chingis Khan

In that historic era the speed of Mongolian transmission was very high compared to other advanced countries, and this became a core of Chingis Khan’s victory and triumph. Kim Jong Reh, a Korean publicist, noted in his book “Historical figure of the Millennium – Chingis Khan” that “700 years before the invention of Internet, the Mongols created a true network of communication” (page 204). Thanks to this effective and safe communication network, the Mongol Imperial strategy executed by Chingis was successfully implemented from the Atlantic Ocean to Java Island in the Pacific Ocean, encompassing every part of the Mongol realm. Everyday activities of the mighty empire were updated and registered by this network. Mongols called it örtȫ or post and its service yam and they were constantly supplied with necessary facilities of transportation, workforce, food and etc. Most importantly this network was guarded by specially assigned Mongol troops to guarantee its functional safety. Messengers of yam rode the best and fastest horses and carried with them paiza or token of authority granted by the Great Khan, which allowed them to pass unhindered within the Mongol domain. If messengers failed to deliver a correct message, they were immediately executed as the message itself had an importance of state security. If anyone dared to oppose or hinder “yam”, guards duly defended the messenger. There is a record that in the middle of a fierce battle of Nanjing in Southern China during the Mongol conquest of Sung China a necessary message was delivered within few hours to the Great Khan, who resided in a long distance away from the action. In case of emergency Mongols used fire, smoke and rocket salutes, which had their own messages and signals.

Chingis Khan’s methods of reward and gratuity

At the Great Assembly on the banks of River Onon in 1206 Temüjin was crowned as the Great Khan and a sole ruler of the Mongols, but earlier was

74 T. DORJ

bestowed the title of Chingis Khan. He decreed to reward those who fought and risked honorably their lives for him and for the state. It was a real meritocracy and he rewarded according to what the person had accomplished. In his decree Chingis inscribed their deeds and achievements so that everyone knew who did what and for what they were rewarded. “The Secret History of the Mongols” delivers many occasions of not only titular and material, but of psychological reward by Chingis too. Besides, he could not only punish the people for their mistakes, but pardon them according to the context of his moral postulates. Pardoning was one type of psychological reward. Though many moving facts and recollections by Chingis’ close men such as Boorchu, Shigikhutukhu, Sorkhanshira and others are described in “The Secret History of the Mongols”, it doesn’t tell us in reality that these rewarded individuals constituted an important aspect of Chingis Khan’s management methods of gratuity, which he applied in any necessary fields. He preferred his subordinates’ honesty, and returned their faith in him with his compassion and assistance to them also. On the other hand, he applied a differentiating attitude and high esteem to his rewarding concept. For example, he could gratify any enemy, and that was a unique mastery of administration method, the wise execution of which only he could figure out. “The Secret History of the Mongols” tells that he was a type of leader who could decently estimate, wisely reward and duly gratify and deliver a psychological stimulation and spiritual energy for their achievements to whoever that person was, a humble civilian, an aristocrat, a serf-peasant, a friend or even a foreigner. A system of punishment and improvement was an indispensable part of his motivations. That motivational system also combined itself with a goal of resolving conflicts, contradictions among his subordinates and of defining their guilt and due punishment. In this case their rank in the administration was seriously taken into consideration. Promotional tempo was obviously slow in Chingis’ establishment and it demanded a huge executive dignity and responsibility. This was a strictly fixed mechanism of the era when subordinates had to submit to the administrative style and method of their master. Mongols were proud of their noble origin, and that feeling developed into nationalism at the time of Chingis Khan, so he exploited it to the outmost.

Authoritarian division by Chingis Khan

Authority and power are essential aspects in a study of Chingis Khan’s management. The foundation of survival and successful existence of any system depends on the transfer of authority and division of power. Power is a potential force of one’s authority to execute something. Without rights and order people can’t achieve their goal. Conflicted inter-tribal wars in Mongolia were a struggle for power. Power and authority cannot be created out of air, they are to be acquired during a long process of human interaction. In reality Chingis’ management contained all these theoretical aspects of life. Chingis Khan not only centralized power on himself, but on the whole of the Great Mongol Empire. And that is conceivable for every healthy minded people. As the Mongol Empire gradually grew into a world superpower, Chingis appointed ministers, executives,


princes to imperial posts, and defined their nature of duty with a truly masterful conception. He clinched to the concept that authority always goes hand in hand not with personality, but with rank. It is a fundamental concept of Chingis Khan’s management principle. So far two periods can be identified in the process of Chingis’ management:

1. Decentralization and centralization of power. The former involves a period of time until 1206 and the latter encompasses the one after 1206.

2. During the second a division of authority allows to balance duties, responsibilities, so that Chingis implements the practical work of organization and administration into the realization of huge tasks in the Great Mongol Empire.

A division of authority always involves alterations due to the certain circumstances. In 1206 Chingis appointed ninety five military commanders as the chiefs of thousanders and also ordered Shigikhutukhu to lead the State High Court. Various advisers and clerks were appointed in the ministries and for the princes as well. In this way Chingis finally established a common administrative function of “senior to subordinate” system. He strictly forbade the misuse of power and corruption. In occurrence of such betrayal, he executed the sinners without any consideration of their background or social origin. Therefore, since then everyone was equally judged in the face of law and that was to become a golden postulate of the Mongol legislation system and of Chingis Khan’s management.

Conclusions

I can draw the following conclusions from my research on the style of Chingis Khan’s management and the economic policy of the Great Mongol Empire: 1. When Chingis Khan and his successors founded the Great Mongol Empire,

encompassed huge territory of the known world with superior military tactics and advanced war machine, they never intruded or infringed on the internal customs of their conquered nations, only ruled them with a meticulously cautious economic policy by appointing the governing officials and extracting due tributes from them.

2. Chingis Khan was a true master of economics of his era, so that he and his successors created a huge zone of free trade that encompassed all of Eurasia, thus establishing and expanding cultural and civilization ties between the East and the West and creating the first ever GATT in the Middle Ages.

3. Distinguished methods of Chingis Khan’s management were a postulate of the Mongol Imperial management and a symbol of statecraft, a brief definition of which would be: “First amend yourself, then amend your family and lastly, amend your state”.

4. Chingis Khan was born a leader whose qualities were instilled in him since his very childhood. He believed that he had a divine destiny for greatness granted to him by the Eternal Blue Sky and its ideals were his strategy of life.

76 T. DORJ

5. Chingis Khan executed a management strategy of internal and external unity of the state.

6. The study and research of the distinguished features of Chingis Khan’s management is an invaluable treasure and an eternal subject of debate for the scientists and scholars of the world.

Bibliography

1. The Secret History of the Mongols. Ulaanbaatar 1990 2. History of Mongol State. I–V. Ulaanbaatar 2003 3. History of Mongolia. Compiled by J. Boldbaatar et alii. Ulaanbaatar 1999 4. Concise History of Mongolia. By A. Amar. Ulaanbaatar 1989 5. Chronicles of Chingis Khan. By Sh. Natsagdorj. Ulaanbaatar 1991 6. Duke Too and his Disciples. By Sh. Natsagdorj. Ulaanbaatar 1968 7. Compilation of some chronicles of Mongol History. By Ch. Dalai.

Ulaanbaatar 1998 8. Compilation of Mongol Historical Writings. By I. Ishjamts. Ulaanbaatar 1998 9. Le régime social des Mongols. Le féodalisme nomade. By B. Ya.

Vladimirtsov. Paris 1948 10. Chingis Khan and the Great Mongol Empire. By D. Maidar. Ulaanbaatar

1990 11. Statecraft of Mongol Emperors and Intellectuals. By D. Lkhashid. Ulaabaatar

1999 12. Chingis Khan – An Emperor of All Men. By Michelle Hoang. New York 2000 13. Mongol economy and society in the 13th century: Execution of Great Yasa

Law. By N. Nyamosor Ulaanbaatar 1999 14. Evolution of economic mentality. By B. Norjvanchig. Ulaanbaatar 2001 15. Chronicle of the Khalkha Mongols. Volume One. By D. Gongor. Ulaanbaatar

1978 16. Creation of the United Mongol State and a feudal development. By I.

Ishjamts. Ulaanbaatar 1984 17. History of the Mongols. By Plano Carpini and William Rubruck. Ulaanbaatar

1984 18. Black Legend. By L. N. Gumilyov and A. I. Kurchkin. Ulaanbaatar 1992 19. Discovery of the World. By Marco Polo. Ulaanbaatar 1987 20. Compilation of World History. Volume One. By Rashid ad Din. Ulaanbaatar

2002 21. Economic policy and legacy of Chingis Khan. By Ch. Bayanjargal.

Ulaanbaatar 2004 22. Chronicle of Chingis Khan’s management. By Kh. Purevdagva Ulaanbaatar

2004


23. Chingis Khan: management, geopolitics and triangle. By U. Munkhdalai Ulaanbaatar 2006

24. Management: Chapter One. By T. Dorj and U. Chimid. Ulaanbaatar 2000 25. Die Geheime Geschichte Des Mongols. By E. Haenish. Leiptzig 1948 26. Histoire Secrete Des Mongols. By P. Pelliot. Paris 1949 27. Histoire des Campagnes de Genghis Khan. By P. Pelliot and L. Hambis

Leiden 1951 28. History of the World Conqueror. Volume Two. By Ata Mulik Juvani

(translation by J. A. Boyle). Manchester 1958 29. Studies on The Secret History of the Mongols. By Unen Setsen. Indiana

University Press 1965 30. The Empire of the Steppe. By R. Grousset. New Jersey 1970 31. History of the Mongols: Based on Eastern and Western accounts of the 13th–

14th centuries. By B. Spuller. California 1972 32. The Mongol World Empire (1206–1380). By J. A. Boyle. London 1977 33. Biblioteca Mongolica. Volume One: works in English, French and German.

By H. G. Schwartz. Western Washington 1978 34. Studies on The Secret History of the Mongols. By F. W. Cleeves. Cambridge

1982 35. Chingis Khan: Sein Leben und Werken. By P. Ratchnevsky. Wiesbaden 1983

ЗАСАГТ ХАН СУБАНДИ БОЛОН МАНЖ ДАЙЧИН ГҮРНИЙ ХАРИЛЦАА

Боржигидай ОЮУНБИЛИГ Боннын Их Сургууль

1634 онд Монголын хамаг сүүлийн их хаан Лигдэн хутагт нас барж, дараа жил нь их хааны хатад хөвгүүд ба шууд харааны ард иргэд нь Манж жанжин нарт олзлогдоод Монгол хаант улс сүйрчээ. Манжийн Сэцэн хаан хунтайж өмнөд Монголыг эрхэндээ оруулаад, 1634 онд Мүгдэнд их ор сууж, “Айсин гүрэн” хэмээх улсын нэрээ “Дайчин гүрэн” гэж халаад, өөрийгөө Дээд эрдэмт хаан гэж алдаршуулжээ. Манж нар өмнөд Монголчуудыг эрхэндээ оруулснаас үүдээд, цаашлаад халх ба ойрдыг дагуулан авахаар байлджээ. Ийм улс төрийн байдал доор тэр үеийн халхын улс төрийн зүтгэлтнүүд манжийн эсрэг тэмцэл өрнүүлж байв. Тэдгээрийн дотроос халхын баруун гарын Засагт хан Субанди хамгаас туйлбартай тэмцлийг явуулсан юм.

Эл өгүүлэлд Чин улсын Дотоод нарийн бичгийн яамны Монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл-т1 байгаа Монгол архивын баримтуудыг ашиглаж Дайчин гүрний Дээд эрдэмт хаан болон Эеэр засагч хааны эсрэг хийсэн Засагт хан Субандигийн халхын тусгаар тогтнолын төлөөний тэмцлийг өгүүлэх болно.

Сурвалж бичиг дутуу байсан зэрэг олон шалтгаануудаас болж өнгөрсөнд энэ тэмцлийн нарийн байдлыг ер нь ойлгож чадаагүй байсан бөгөөд Субанди зэрэг үндэсний тусгаар тогтнолыг хамгаалахаар тэмцсэн түүхэн хүмүүсийг зөв үнэлэн өгүүлж, тэр үеийн түүхийг үнэн зөвөөр нь сэргээн бичиж арай амжаагүй юм. Тус өгүүлэл энэхүү үүргийг гүйцэтгэхэд жаахан ч гэсэн нэмэр үзүүлэхийг зорьж байна.

Засагт хан болон Манж Дайчин гүрний харилцааны эхлэлд

Лигдэн хаан нас барснаас дараа халхын зүүн гарын Сэцэн хан хамаг түрүүнд монголын төрийн гал голомтыг халхад шилжүүлэн аваачихаар төлөвлөсөн боловч зорилгодоо хүрч чадаагүй. Дайчин гүрэн байгуулагдахын дагуу улс төр, эдийн засгийн давхар дарлал доор халхын

1 Чин улсын Дотоод нарийн бичгийн яамны монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл. 7 боть. Дундад улсын 1-р түүхийн архив – Өвөр Монголын Түүхийн архив – Өвөр Монголын Их сургуулийн Монгол Судлалын төв, Өвөр Монголын Ардын хэвлэлийн хороо, 2003 [Čin ulus-un dotuγadu narin bičig-ün yamun-u mongγol dangsa ebkemel emkidkel. 7 boti. Dumdadu ulus-un nigedüger teüke-yin arkiv – Öbür mongγol-un teüke-yin arkiv – Öbür mongγol-un yeke surγaγuli-yin mongγol sudulul-un töb, Öbür mongγol-un arad-un keblel-ün qoriy-a 2003].

80 БОРЖИГИДАЙ ОЮУНБИЛИГ

зүүн гарын Сэцэн хан, Түшээт хан нар манжтай хөршийн харилцаа тогтоож, элчис томилон, найрамдуу холбоотой болов.

Гэвч халхын баруун хэсэгт оршин суусан Засагт хан, халх түмний ноёлогчийн хувиар Монгол дахь манж хааны ноёлолыг мэдрэхгүй, манжтай үргэлжлэн эсэргүүцэлдэж байв. Их хаан Даяны отгон хөвгүүн бөгөөд халхын анхны ноёлогч Гэрсэнз жалайрын хунтайж, түүний ууган хөвгүүн Ашихай дархан хунтайж, түүний ууган хөвгүүн Баяндара, түүний дэд хөвгүүн Лайхур, халхын анхны Засагт хан Субанди (?–1650) бол Лайхурын хөвгүүн.2 1588 онд халх түмний түрүү Абтай сайн хан нас барж, зүүн гарын хүчин суларсан тохиолдолд баруун гар хүчтэй болж эхэлжээ. 1596 онд Тарна гол дээр долоон хошуу халхын их чуулган болж Субандийг “Засагт хан” өргөж, “Богд хан” хэмээн хүндэлж явах болжээ. Субанди үнэндээ халх түмний түрүү болсон юм. Дайчин гүрний Дээд эрдэмт, Эеэр засагчийн онуудад Засагт хан Субанди манжтай эсэргүүцэлдэж, цаашлаад ойрдтой холбоолон монголыг байлдан дагуулах Дайчин гүрний ажиллагааг зогсоож, үндэснийхээ ашиг тусыг хамгаалахаар мэриййж байсан билээ.

Субанди болон Дайчин гүрний харилцаа 1638 оноос эхэлжээ. Тэр үед манж нар өмнөд монголыг аваад, Хөххот Дайчин гүрний эрхэнд ороод байв. Гэвч Засагт хан байдалд лут их хувиралт гарсныг хамааралгүй Дайчин гүрний цэргийн хүчнийг үл ойшоон, дээр үеийн ёсоор Хөххотын түмэд монголчуудаар дамжуулан Хятад Мин улстай худалдаа хийх гэж оролдсон нь манж нарын довтлолтыг түргэтгэжээ.

Дайчин гүрний Дотоод улсын судрын яамны манж данс-ыг үндэслэвэл, Дээд эрдэмтийн 3-р оны цагаан сарын 16-нд Хөххотыг сахисан манж түшмэд хаандаа айлтгасан нь, “Ар халхын Засагт хан цэрэг авч, эхнэр хүүхдээ дагуулан манай суугаа Хөххотод хүрч ирээд, хотын тойронд буудаллаж, манай хотыг дайрах санаатай буй. Хааны их цэрэг түргэн томилохыг яаран хүлээж амуй” гэжээ.3 2 сарын 13-нд Дээд эрдэмт хаан их замын цэргээ авч Хөххот зүг дайлаар морджээ. 18-нд Их Хянган даваа давж маргааш нь ийм мэдээ олжээ. “Мин улсынхан халх нарт Богд хаан их цэрэг авч удалгүй хүрмүй хэмээн мэдүүлжүхүй. Халх монголчууд эмээж манай Хөххотын нэг юманд ч гар хүрэлгүй, бас Мин улстай худалдаа ч хийсэнгүй, цагаан сарын битүүнд санд мэнд ухран явбай”.4 3 сарын 3-нд Манжийн хаан хүн томилон Хөххотод очуулж худалдаа хийлгэхийн дагуу, өөрөө их цэргээ авч гэдрэг буцжээ. 3 сарын 7-нд Засагт ханы доорх Дархан лам, Цэцэн цорж нар ирж, морь тэмээ өргөж Дайчин гүрэнтэй эсэргүүцэлдэх санаагүйгээ илэрхийлжээ.5

2 Шагдарсүрэн, Ц. (хэвлэлд бэлтгэсэн): Асрагч нэртийн түүх. Улаанбаатар 2002, 49-р хуудас, доор тал. 3 Дайчин гүрний Дотоод улсын судрын яамны манж данс. [Dayičin gürün-ü dotuγadu ulus-un sudur-un yamun-u manǰu dangsu] Дундад Улсын Түүхийн 1-р архивын хадгалалт, микрофильм, хуудас 4. 4 Дайчин гүрний Дотоод улсын судрын яамны манж данс. Хуудас 4. 5 Дайчин гүрний Дотоод улсын судрын яамны манж данс. Хуудас 4.

ЗАСАГТ ХАН СУБАНДИ БОЛОН МАНЖ ДАЙЧИН ГҮРНИЙ ХАРИЛЦАА 81

Дайчин гүрний талынхан Засагт ханыг Хөххотыг дайрах гэж байна гэсэн нь цэрэг гаргахын шалтаг төдий юм. Засагт ханы зорилго бол Мин улстай худалдаа хийх гэсэн нь илэрхий. Дайчин гүрэн энэ явдлыг зөвшөөрөхгүй, улс төрийн талдаа бол халх болон Мин улс гар холбож хоёр талаас нь дайсан болохоос хичээсэн хэрэг бөгөөд эдийн засгийн талд бол Хөххот бол Мин улстай худалдаа хийх чухал боомт, түүнийг халхын гарт оруулж болохгүй нь мэдээж. Тийм учраас Манж хаан сураг авмагц хэдэн мянган газрын холын аяны алжаалыг бодолгүй, их цэрэг авч морджээ. Энэ удаагийн цэрэг дайны явдлын дундаас манж нар өмнөд монголыг эрхшээн авсан төдийгүй, хятад монголын арилжаа худалдааны амсар боомтыг ч өвлөн сахиж байгааг Субанди гүнээ ухаж Дайчин гүрэнд нэн их занан хорсжээ. 1638 оны хэрэг удсангүй дуусав. Гэвч Засагт хан болон Дайчин гүрний эсэргүүцэлдээн зогссонгүй.

Дээд эрдэмт хааны эсрэг хийсэн Засагт ханы тэмцэл

1638 онд болсон Засагт хан болон Манжийн хоорондох цус урсгасангүй эсэргүүцэлдээний дараа халхын баруун гар болон Дайчин гүрний харьцаа дипломат эсэргүүцэлдээний байдалд оржээ. Дээд эрдэмтийн 3-р оны 9 сараас 5-р оны 10 сарын хооронд Дээд эрдэмт болон Засагт ханы хооронд элчис сүлжилдэн албан бичгүүд солилцолдож байжээ. Эдгээр бичгүүдийн зарим нь Дайчин гүрний Дотоод нарийн бичгийн яамны Монгол бичгийн дэвтэр-т одоо болтол хадгалагдаж иржээ.

Субандид өгсөн Манжийн Дээд эрдэмт хааны 1-р бичиг Дээд эрдэмтийн 3-р оны 9 сарын 24-нд бичигджээ. Тус бичиг монгол хэлээр бичигдсэн нь дараах мэт:

“Агууд өршөөгч найрамдуу богд хааны зарлиг. Зсагт ханд илгээхийн учир. Би төр шашин хоёрт дургүй биш ээ. Шашны тулд Төвдөөс шидэт хутагтныг авч ирж, бүгдэнд шашныг дэлгэрүүлье гэж санаж илгээх нь тэр. Төрийн тусад Цахарын хан олныг зовоож явахад би морилж Гүнтийн хүүхдийг авав. Түүний хойно морилж Хөххот дахь улс шанг нь авч ирэв. Түүний хойно морилсонд Цахар буруулж нүүв. Би Дайдунгаар орж Хятадыг довтлоод Цахарын мэндэж буснисан улс иргэн хатан түшмэд бүгдийг цуглуулав. Түүний хойно дөрвөн ноёдыг зарж, хөвгүүн нь Хонгор эхлэн хатад их улстай нь авч ирэв. Энэ мэт тэнгэр хайрлаж зургаан улсын эзнийг эхлэн бүгд монгол улсыг тэнгэр над соёрхсон мэт санаж билээ. Чиний бичигт зургаан улсын зарим нь над бий гэж байнам. Чамд хэн хэн бийг нь би эс мэдэв. Үүнээс өөр зургаан улсын зарим нь чамд байх болохул эзэнд нь нийлүүлэх зөв биш үү бий. Бусдыг үзэхүйд нүд нь хэрэгт бөгөөтөл өөрийг үзэхэд толь хэрэглэх мэт. Аливаа үйлсийг өөрийн чинээгээ мэдэж үйлдтүгэй.


Зөөлөн хэлт болбоос сүүг ашдаа уун жаргах. Ширүүн хэлт болбоос сүүг ашдаа хаа ууж чадах. Намрын сүүл сарын 24-нөө.”6

Энэ бичгийг үндэслэвэл, Засагт хан Субанди 1638 оны 3 сард Хөххотоос халхад буцсаныхаа дараа Дайчин гүрэнд бичиг илгээж зургаан улсын зарим нь надад бий гэж өгүүлжээ. Зургаан улсыг бас зургаан түмэн гэдэг бөгөөд монголын их хааны шууд эзэмшилд байсан зүүн монголыг ингэж нэрлэдэг байсан юм. Субанди ингэж өгүүлсэн нь хэрг дээрээ манж нар монголыг бүгдийг эрхшээсэн биш, халх түмэн бас тусгаар байна гэсэн санаа ажээ. Монголын зургаан түмний зарим нь Засагт ханы ноёлолд бий гэдэг нь Дээд эрдэмт хааныг бүх монголын эзэн биш гэж хэлсэн хэрэг. Энэ бичгийн хариуд манж нар 1628 онд Цахарын нэгэн отог Алагчууд Долдын түрүү Гүнтийн хөвгүүн Сэрэнийг авснаас эхлээд, 1635 онд хааны хөвгүүн Эрх хонгорыг оруулж авсан зэрэг хэрэг явдлуудыг7 нэгд нэгээр өгүүлж, Субандийг чинээгээ мэдэж бай хэмээн сургаж байна. Гэвч тэр үед халх түмэн Дайчин гүрний ноёрхлоос гадна байсан нь үнэн хэрэг болохоор, манж хаан чанга үгээр Засагт ханыг донгодохоос өөр юу ч хийж дйилэхгүй байв. Үүний сүүлээр хоёр талаараа жил гаруй элчис солилцсонгүй. 1640 оны цагаан сар Субанди хөрш улсын ёс дагаж Мүгдэнд элч томилон шинэ жилийн баяр хүргэжээ.8 Гэвч үүнээс болоод хоёр талын харилцаа сайжирсан явдал алга.

1640 оны билгийн 3 сарын 8-нд Дээд эрдэмт хаан хоёр дахь удаагаа Засагт ханд бичиг илгээжээ. Энэ бичгээс үзвэл, үүнээс өмнөхөн Засагт хан Мүгдэнд бичиг ирүүлж, манжийн хааныг машид хорсгон уурлуулсан ба сэтгэл амаргүй байдалд оруулжээ. Энэ бичгийн агуулга нь:

“Засагт ханд бичиг илгээв. Бид Цахарын хааны ширээний эзэн ёст хаан буюу хэмээн санаж билээ. Одоо мэдвээс ширээний эзэн ёст хаан чи байнам. Гагц хүнийг эндэж төр шашнаа эвдээд их улсаа тархаахад нь чи эндэлгүй мэдэх хүн төр шашныг нь барьж их улсыг нь юунд эс зонхилов? Эртнээс нааш улаан залаатан бид дайсангүй минь үнэн. Ширээний чинь эзнийг тэнгэр намайг хайрлаж миний гарт өгсөнд тархсан их улсыг зонхилж жаргуулсныг минь чи ухаангүйн тул үл мэдэн байнам. Тэнгэрийн хайрт надад Солон, Хада, Ехэхэ, Хуйфа, Солан, Хурха, Монгол зургаан их улс эд бүгд миний гарт байнам. Чи зургаан түмний нэг нь бид билээ гэж байнам. Гурван авга, таван отог халх, Сөнид эд бүгд энд байнам. Одоо чамд түмэн болох хүн хэн бэ? Ер хамгийг эзлэхүл хаан, хагасыг эзлэхүл түшмэл гэсэн үг бий. Чамд

6 Чин улсын Дотоод нарийн бичгийн яамны монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл. Тэргүүн боть, хуудас 255–257. 7 乌云毕力格 Wuyunbilige: 喀喇沁万户研究 Ka-la-qin wanhu yanjiu, 内蒙古人民出版社 Neimenggu renmin chubanshe，2005 [Оюунбилиг, Боржигидай: Харчин түмний судлал. Өвөр Монголын Ардын хэвлэлийн хороо, 2005], хамаа бүхий хэсгүүдэд үзнэ үү. 8 Дайчин гүрний Тайзун хааны магад хууль. [Dayičin gürün-ü tayizun qaγan-u maγad qauli] 50-р боть, Дээд эрдэмтийн 5-р оны цагаан сарын шинийн нэгэн, хар үхэр өдөр.


хагасаас ганц отог бүрэнгүй байтал чи ихэрхэж, нэрээ дээр тавиад зарлиг гэж илгээх чинь зөв буюу? Би чамд зарлиг гэж илгээх буй за. Чамаас доор хүн чамд зарлиг илгээв гэхүл чи түүнийг зөвшөөх буюу? Чи төр ёсыг барьж үл чадахын тул ганц отог халхад гурван хан болжоом биш үү? Эртний өшөөт хот авсан хятад, хонь авсан ойрд гэж байнам. Эртний өшөөгөөс тус эцгийг чинь алж, ах дүүг чинь довтлоод эм хүүхдийг олз болгосон өшөөт хүн лүгээ төр нэгдэв гэсэн чинь алсын нэр төрийг үл мэдэх чинь энэ биш үү. Сайн хөвгүүн төрөхүл эцгийн өшөө авах буй за. Эцгийн өшөөг өшөөлж эс чадахул хөвгүүн төрсөн нь тусгүй биш үү. Би эртний өшөөт хятадыг дайлаад дөрвөн зүгийн их улсыг эедээ оруулж амгалан жаргаланд хүргэсэн. Хамгийн эзэн надад зарлиг гэж илгээхээс зүүн, баруун дахь ах дүүд зарлиг гэж илгээхүл чиний үгээр явах хүн бий юу? Ах дүүдээ үгээ үл тоогдон элчээ занчигдан бөгөөтөл алс надад ихэрхэх чинь чамд үл зохих үйл биш үү? Би урьд таван отог халхад төр нэгдье гэтэл надаас дутаасанд, угтаж байж заримыг нь цахар идлээ, заримыг нь би авав. Чи төр эеэ нэгдэж, миний гаргасан Ширхүгийн хаалгаар эрдэнэ торго авч жаргалтай бий буй за. Чи төр эед үл дурлах болбоос чамайг угтаж байж ойрд хүнс хийх биш үү. Эртний хаад гурав дөрвөн жилд, долоо найман жилд аялсангүй байна уу? Үнэнд нь чи нэг аяны минь хүнс бологдохгүй биш үү? Газарт хол үгүй буй заа. Чи бид хоёрын тэнтэй тэнгүй хоёрыг элч чинь чамд хэлнэ буй заа. Эртний сайн хаадын явдал толь мэт гэсэн билээ. Тэр сайн явдлыг дуурайж өөрийн муу явдлыг гээхийн тулд толь гэсэн билээ. Чи нүүр үзэх толь мэт санаж, сохор хүнд толь хэрэггүй гэж байнам. Чи гар дахь Юншээбүүгээ нутагт нь гаргаж, Хонгор хөвгүүнд нийлүүлэх гэж байна уу? Юншээгийн дутаагуул арван айлаас чиний биеийг Хонгор хүү нэхнэм заа. Чи ямарваа үйлийг чадах, үл чадахыг дээр гурван эрдэнэ заяан мэдэх буй заа, хүн яаж ялгах вэ гэж байнам. Заяан мэдэг гэгч үнэн. Энэ үг чинь над лугаа золгоцъё гэсэн байнам. Чи энэ үгэндээ хүрэх болбол болзоогоо хэлж илгээ. Чи намайг гэр дээрээ ир гэхүл дутаалгүй суу. Би чамд очсуу. Дунд газар болзож золгоё гэхүл тэр болзоогоо хэлж илгээ. Чи миний гэр дээр ирье гэхүл тэр болзоогоо хэлж илгээ. Би дутаалгүй байж чамайг хүлцсүү. Энэ гурван болзооны алиныг хэлж илгээхээ чи мэд. Дээд эрдэмтийн 5-р он, хаврын сүүл сарын наймнаа.” 9

Дээд эрдэмт хааны бичгээс үзвэл, Дээд эрдэмтийн 5-р оны 3 сарын шинийн 8-наас өмнө Субанди засагт хан бас нэг удаа Дээд эрдэмт хаанд бичиг ирүүлжээ. Субанди бичгээ зарлиг хэмээн нэрлэж, халхын эзний нэрээр ам бардам ширүүн үгтэй байжээ. Тэр бичигтээ ойрдтой холбоо байгуулснаа мэдээлж, “ямарваа үйлийг чадах ба үл чадахыг дээд гурван эрдэнэ заяан

9 Чин улсын Дотоод нарийн бичгийн яамны монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл. Тэргүүн боть, хуудас 269–275.


мэдэх буй заа хэмээж манжийн хааныг үл тоомсорлосноо маш илэрхий харуулахыг хичээжээ. Засагт ханы энэ удаагийн бичгийн хамаг чухал мэдээ бол халх ойрд холбоо байгуулсан явдал.

Ойрдыг одоо бас баруун монгол гэж нэрлэнэ. Ойрдууд Их монгол улсын үед Чингис хаанд дагаж ороод, ноён нь их хаант улсын хүргэн болж явжээ. Юань улсын үед ойрд аймаг Ариг бөх болон түүний хойчсыг дэмжиж Юань улстай удааны турш дайсагнаж байв. Юань улсаас сүүлээр монголын төр хуучин нутагтаа буцаж, 1402 оноос хойш Монголын түүх зүүн, баруун хоёр эсэргүүцэлдсэн байдалд ороод ойрд болон зүүн монголын хооронд дайн дажин олон жил үргэлжилжээ. 16-р зууны 30-аад оноос хойш халх түмэн баруунш хөгжиж монгол өндөрлөгийн хойд хэсгийг бүрэн эзлээд, баруун, зүүн хоёрын дайн нь голдуу ойрд, халхын дайн болжээ. 16-р зууны 80-аад онд ойрдууд халхад цэрэглэж, халхын баруун гарын түрүү Лайхур хааныг дайрч алжээ. Энэ Лайхур хаан бол эл өгүүлэлд гарч буй Засагт хан Субандийн төрсөн эцэг нь. 1587 онд халх түмний түрүү Абтай сайн хаан Ойрдыг Хөвхийн дайнд ялж их ялалтыг олжээ. 17-р зууны 20-оод оны эхээр халхын баруун гарын тайш Убаши хунтайж ойрд руу өнгөлзөөд их ялагдал үзэж өөрийн бие нь ч дайнд энджээ. Ийнхүү 17-р зууны 30-аад он болоход халх, ойрдын дайн 100-гаад жилийн цуст түүхтэй болоод байв.

Гэвч 1635 онд манж нар өмнөд монголыг эзлээд Дайчин гүрнийг цогцлон босгож монголын төрийг залгамжлан авсан гэж тунхаглаад, нармай монголын эзэн хаанаар авирлаж, халх, монгол нь Дайчин гүрний цэрэг ангийн жагсаалын өмнө яахын аргагүй тулгарчээ. 1636 онд Халхын зүүн гарын Сэцэн хан болон Мин улсын худалдаа наймааг манж нар албадан зогсоож, тэднийг албадан Дайчин гүрэнтэй холбоо байгуулуулжээ. 1638 онд Засагт хан болон Мин улсын хоорондох худалдаа ч адилхан хориглол үзэж, манжийн хаан их цэргээр Субандийг дайлаар мордсон байна. Ийм байдлын доор Засагт хан Субанди халхын зүүн гарын ноёдоос үсэд өөр зам сонгож, ойрдтой холбоолон Дайчин гүрний эсрэг зогсжээ.

Өмнө эш татсан 1640 оны 4 сарын 28-ны өдрийн бичгээс үзвэл, Дээд эрдэмт хаан энэ бичигтээ Субандийг эцгийг чинь алж, ах дүүг чинь довтлоод, эм хүүхдийг олз болгосон өшөөт хүн лүгээ төр нэгдэв гэсэн чинь алсын нэр төрийг үл мэдэх чинь биш үү гэж доромжлон бичиж байна. Энэ бичгийг Субандийн бичгийг авсны дараа хариу бичжээ. Тэгвэл, Субанди ойрдтой холбоо байгуулснаа хэлж ирүүлсэн бичиг нь 4 сарын 28-наас өмнөхний хэрэг. Дээд эрдэмт хааны 1-р бичиг 1638 оны 10 сарын 30-нд бичигдсэн бөгөөд тэр бичигт халх, ойрдын холбоог дурдсан явдал үгүй. Ингэхлээр халх ойрдын холбоо байгуулагдсан цаг нь 1638 оны адгаас 1640 оны 4 сарын хооронд байсан байж таарна. Тэр үед халхын баруун биеэс манжийн нийслэл Мүгдэн хот хүртэл элч нарын хэрэгсэх цагийг оруулж бодолхийлбэл, халх, ойрдын холбоо 1639 оны сүүл 1640 оны эхэнд бүрэлдсэн гэж үзэхэд их асуудалгүй. “Халх, Ойрдын их цааз”-ын өмнөх үгээс үзвэл, энэ цаазыг төмөр луу жилийн 8 сарын 5 шинэд буюу 1640 оны 9 сарын 20-ны өдөр тогтоожээ. Цааз тогтооход, Эрдэнэ засагт хан тэргүүлэн


Түшээт хан, Увш далай ноён … дөчин дөрвөний ноёд оролцжээ.10 1640 оны 9 сарын 20-ны өдрийн халх, ойрдын ноёдын их чуулган бол хоёр талын холбоо байгуулагдсан суурин дээр хуралдсан юм. Энэ чуулган бол халх, ойрдын холбооны хамгийн чухал бөгөөд амжилттай үр бүтэмжийн нэг нь юм. Дээд эрдэмт хан болон Засагт ханы харилцааны бичгүүд болон Их цаазын өмнөх үгийг үндэслэвэл, халх, ойрдын холбоог санаачилсан ба удирдан байгуулсан хүн бол засагт хан Субанди байжээ. Халх, ойрдын холбооны байгуулагдал 17-р зууны 40-өөд оны монголын түүх ба манж, монголын харилцааны түүхэнд нэг үе тун их нөлөө гаргасан юм. Энэ чуулганыг Засагт ханы манжийн эсрэг тэмцлийн нэг чухал үр дүн гэж дүгнэн үзвэл зөв.

Субанди эцгээ алуулсан өсөө өслөлгүй, хуучин дайсан ойрдтой хөөрөг солин, эе нийлсэн явдал нь ойрдтой холбоолж, халхын амар түвшнийг хамгаалах гэсэн ажил. Субанди ингэж шийдэж хийсний шалтгаан бол Дайчин гүрний байлдан дагууллын ноцтой сүрдүүллээс болсон юм.

Үүнээс сүүлээр Субанди манжийн хааны ширүүн үгтэй бичгийг аваад тэр даруй элч илгээж, Дайчин гүрэнтэй цэрэг дайн болох санаагүйгээ илтгэжээ. Учир нь халх, ойрдын холбоо саяхан бүрэлдэж байсан болохоор Манжийн төртэй тэр дороо цэрэг дайнаар үзэлцэх боломж үгүй байсан. Манжийн хааны бичгийг аваад халх, ойрд холбоо байгуулсан боловч манжийн эсрэг цэргийн ажил хийх төлөвлөгөө үгүй байхыг мэдээд сэтгэл амарч энгийн янзаар Субандийг зэмлэн донгодсон бичгийг Дээд эрдэмийн 5-р оны 10 сарын 6-нд Субандид явуулжээ. Бичгийн үг нь:

“Агууд өршөөгч найрамдуу Богд хааны зарлиг. Засагт ханд бичиг илгээв. Аливаа үйлдэл явдал заяаны хүчээр болох гэж чиний бичигт байнам. Чи түүнийг мэдсээр байж, монгол улсын ширээний эзэн хааныг чинь тэнгэр хайрлаж миний гарт өгч байтал, доорд хүн чи мөчөөрхөж хамгийг эзэлсэн хаан мэт ганц отгийн эзэн чи ихэрхэж нэргүй бичиг өгөөд гурван эрдэнийг гэрч барьж хэлсэн тэр үг чинь харин чамд зохих буюу. Чи сайн төрөөр явж дайсан болохыг сэдэхгүй, буянд дуртай гэж байнам. Хэн олон амьтны самуун хулгайг засаж, энхжүүлэн чадахул төр шашныг барих буян гэгч тэр буй заа. Ертөнцийн ёсныг үл чадаж байж, төр шашин, буян хилэнцийг ялгаж мэддэг гэгч чи дээрэнгүй омог буй заа. Чиний бичигт миний үгийг ширүүн байнам боловч би үл уурлах гэж байнам. Үнэн үг чихэнд ширүүн ч болов, төрд тустай буй заа. Мэргэд аливаа үйл үйлдрүүн, өөрийн буяндаа чинэж, үйлдтүгэй гэсэн мэт. Би үл чадах худал үг хэлэхүл ширүүн үг болном заа. Үнэн үг хэлэхүл ширүүн болох буюу. Төвд илгээхийн тусад очих лам нарыг Хөххотод илгээж билээ. Чиний

10 Голстунский, К. Ф.: Монголо-ойратские законы 1640 года. Санктпетербург 1880, 1–2-р хуудас.


үг нэвт үгүйн тул хэт эс явуулав. Өвлийн тэргүүн сарын шинийн зургаанаа.”11

Үүнээс сүүлээр Субанди болон Дээд эрдэмт хааны хооронд ер нь эвсэл гарсангүй. Хэдэн жилийн дараа Дээд эрдэмт хаан нас барав.

Эеэр засагч хааны эсрэг хийсэн Засагт хааны тэмцэл

Субанди манжийн эсрэг халх, ойрдын холбоог байгуулсан явдал маш их түүхэн ач холбогдолтой байсан юм. Энэ холбооны зоригжлын дагуу Дайчин гүрний Дээд эрдэмт хаан нас барсан ба нялх бага хаан Эеэр засагч хаан сууринд суусан үед халхын Сэцэн хан ба Түшээт хан нар манжийн эсрэг шинэ тэмцэл зохион байгуулжээ. Энэ тэмцлийн хамгийн чухал үр дүн бол Тэнгисийн хэрэг байсан.

Эеэр засагчийн 3-р он буюу 1644 онд халхын зүүн гарын Сэцэн хан манжийн хараанд дагаж ороод байсан Тэнгисийг өдөөж халхад урвуулан аваачжээ. Тэнгис бол Сөнидийн түрүү, Лигдэн хутагт хааны үед халхын Сэцэн ханд дагаад, сүүлээр нь манжид даган оржээ. Тэнгисийн хэрэг манж нарыг маш цочоон эмээлгэжээ. Энэ нь Дайчин гүрэнд нэгэнтээ дагасан өмнөд монголчууд урваж, халхтай нийлэн дайсан болох их гай гамшгийн муу совин байв. Эеэр засагч хаан тэр даруй хүн томилон Тэнгисийг нэхэмжилж халхын хилд ороод, Түшээт ханы хил дэх Гүн галуут, Бурхант хэмээх газруудад Тэнгисийг даржээ. Туул голын Заж булаг хүрэхэд Сэцэн ханы илгээсэн 3 түмэн туслах цэрэг ба Түшээт ханы 2 түмэн туслах цэрэг бүр хүрэлцэн ирж, Тэнгисийг өмгөөлөн манжийн цэргийг угтан байлдсан боловч ялагдаж, цэрэг ухарчээ. Гэвч Дайчин гүрэн тэр үед Хятадын дотор газрыг байлдан дагуулах дайнд бүх хүчээ тавьж байсан болохоор халхтай их хэвчээний дайн хийхээс татгалзаж, дипломат шугамаар энэ хэргийг шийдвэрлэхийг хүсэж байв. Гэвч манжийн цэрэг халхын хилд довтлон орсон явдал нь халхын хаад ноёдын хилэн хорслыг хүргэж, халх нар Тэнгисийг өмгөөлөхөөр зогсохгүй, Дайчин гүрэнтэй улам ширүүн сөргөлдөх болж, дэмий удалгүй халхын зүүн гарын хоёр цөөхүр манжийн хил даван, Баарин хошууны хүн малыг уулгалж, хоёр талын зөрчил улам хурцаджээ.

Тэнгисийн хэрэг гармагц Засагт хан Субанди цэрэг авч халхын зүүн гар ба Тэнгист туслахаар ирсэн боловч манжийн цэрэг нэгэнтээ ухран явсан байв. Тийнхүү Субанди Эеэр засагчийн 4-р он буюу 1647 онд манжийн хаанд бичиг өгч, Тэнгис Халхад буцаж ирэх нь зүйн хэрэг. Би Тэнгисийн хэргийн зөв бурууг, бас Баариныг довтолсон хэргийн зөв бурууг чамтай ялган хэлэлцэхээр ирэхэд, чи ухран явсан. Одоо хүн илгээж хэлэлцүүл гэх мэт агуулга бүхий бичгийг илгээжээ.

11 Чин улсын Дотоод нарийн бичгийн яамны монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл. Тэргүүн боть, хуудас 279–281.


“Наян түмэн хятад зуур хот авсан бүлгээ. Одоо та олсонд мөнхүү улаан залаатан монгол олов хэмээн баясан сэтгэж, урьд он баясгалангийн ёсоор мөргөөр элч илгээв. Сөнид урьд эндээс оргон очиж, одоо бас хойш оргож ирэв. Түүнийг та нэхэж ирээд Данзан тойн, Далай жонон лугаа хутгалджухуй. Түүний тул зөв бурууг хэлэлцвэй хэмээн одвоос хүрэхийн урьд таны цэрэг эгэж одов. Язгуураас манай улаан залаатан хүн манд өр өшөөгүй бөлгөө. Баариныг Эрх цөөхүр нуун одож довтолжухуй. Түүний зөв бурууг ёсоор хэлэлцсүгэй хэмээн элч зарсугай хэмээх өдөр Бинт, Амаруулах хоёр хүрч ирэв. Тэдний үгийг бид цөм мэдэв. Энэ үгийг зөв хэмээвээс элч илгээ. Зөв явдлыг ирж хэлэлцсүгэй. Буруу хэмээвээс та мэдэн буй заа.”12

Дайчин гүрний талаас халхыг Тэнгисийг буцаа, Баарины хүн малыг буцааж төл гэж ахин дахин шаардаж байсан байдал доор Субанди Тэнгисийн халхад буцсаныг зөвтгөж, энэ асуудлын талаар манжтай хэлэлцээр хийхийг шаардсан нь халх бол манжийн хараа бус харин тусгаар улс гэдгийг хатуу баримталсан явдал юм. Тус бичгийг олсны дараа Эеэр засагч хаан мөн жилийнх нь 5-р сарын 5-ны өдөр Субандид хариу бичиг илгээв:

“Хааны зарлиг бичиг. Засагт ханд илгээв. Илгээсэн бичигт чинь наян түмэн хятад эртнээс хот авсан тийм бөлгөө. Мөнхүү улаан залаат монгол авав хэмээжүхүй. Бид язгуураас улаан залаат манж бөлгөө. Монгол авав гэж хэнийг хэлнэм. Чи нэр үгүй бичиг илгээн, бас чи би хэмээн тэнцүүлэн адил бичээд, Сөнид урьд эндээс босож одоод, бас хойш буцаж ирэв. Түүнийг та нэхэж ирээд, Данжин тойн, Далай жонон лугаа хатгалдаж байнам. Түүний зөв бурууг төрөөр хэлэлцье гэж байнам. Баарин, Сөнид энэ хоёр үйлийг чамд хараагүй гэж санасан билээ. Үнэхээр чи хэлэлцэж чадваас одоо чам лугаа хэлэлцье. Чиний чадах ер үнэн үү? Үнэхээр чадахул тэднийг чи бүгдийг барьж өг. Түүгээр эс болбоос дээрэнгүй омог хоосон үг юун хэрэг. Үнэхээр энх төрийг хүсвээс төрд зохист ёсоор засаад, гэмүүдээ арилгаад цасны урьд элч илгээ. Миний зарлигаар эс болбоос элч бүү илгээ.”13

Эеэр засагч хаан Субандийн чи, би гэж нэр зэрэгцүүлэн бичиж, халхын эзний хувиар Дайчин гүрэнтэй эрх тэгш хоёр гүрний зогсолтоос төр хэлэлцэх гэсэнд маш их дургүйцэж, Субандийг тийм хэргэнгүй хэмээн ёжлон донгодож байна. Гэвч Субанди Эеэр засагч хаанаас ер нь эмээсэнгүй. Мөн оны өвлийн дунд сарын 25-нд Субандийн бас нэг бичиг Бээжинд хүргэгдэн иржээ. 12 Дайчин гүрний Шизү хааны магад хууль. [Dayičin gürün-ü siǰü qaγan-u maγad qauli] Эеэр засагчийн 4-р оны, 4-р сарын улаан хулгана өдөр. 13 Чин улсын Дотоод нарийн бичгийн яамны монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл. Дэд боть, хуудас 346–347.


“Засагт ханы бичиг. Богд хаанд илгээв. Наян түмэн хятадыг аваад их төв оронд амгалангаар асаар бид энд урьд ёсоор буй. Нэгэн үгийн учир, зүүн хошуунд Сөнидийг өг. Баариныг халуун амь алдангитай өг хэмээж элч илгээв. Бид энд чуулавч, манай санаа үүнээс өөр үгүй. Таны үгнээс айж эмээж хэлсэн бидний биш билээ. Их төрийг санаж, өгье гэсэн минь тэр билээ. Танай бичигт намайг Сөнид Баарин энэ үг чинь худал болохул дээрэнгүй худал үгээр юу хийх гэж байнам. Тийм доромжлох үгийг гэр гэртээ хэн хэлэх буй. Тийм үгээр юун хийх. Зуун үл наслах буй заа. Мянган галавт хүрэх нэр буй за. Төрөө нэгдэж ураг элгэн бололцоод хамгийн оройн чимэг Далай ламыг залж, шашнаа хамт хийвээс хүний төрөл олсны гавъяа минь тэр буй заа. Ямарваа үйлийг хойно үйлдэм буй заа хэмээн явсаар хожимд болсон олон биш үү. Бидний энэ бичиг нэрийн тал харалгүй, төрийн талаар өгсөн билээ. Халжин гахай жилийн 8 сарын сайн өдөр явуулав.”14

Тус бичигтээ Сөнид, Баарины асуудлыг эеэр шийдүүлэхийг зөвшөөрсөн боловч иймэрхүү шийд гаргасан нь халх зуураа чуулж, их төрийг санаж хийснээс бус, манжийн төрөөс айсандаа бус гэдгийг онцлон чухалчлан бичжээ. Үүний дагуу төрөө нэгдэж, ураг элгэн бололцоод, Далай ламыг залж шашнаа хамт хийх санаачлага тавьсан байна. Энэ бүхний ард халх бол Дайчин гүрэнтэй эрх тэгш улс, элгэн садан болж, шашин төрөө мандуулан, энх төрөө зэрэгцэн оршиж болох улс гэсэн санаа нь маш илхэн байгаа юм.

Гэвч Дайчин гүрний хатуу даралтын доор Халхын зүүн гар арга бус Эеэр засагийн 5-р он буюу 1648 онд Баарины хүн малыг буцааж өгөхөөр болж, ял алданги хэмээн 1000 адуу 100 тэмээ хүргэж өгчээ. Гэтэл Засагт хан Субанди ер нь бууж өгөхгүй байв. 1648 оны сүүлчээр Субандийн хараат Омбу эрдэнэ цэрэг мордож манжид халдсан ба Балбуу бинт Түмэдийг булаасан явдал гарсан нь Субандитай холбоогүй гэж үзэхийн аргагүй. Эдгээр байдалд чиглүүлэн Дайчин гүрний төр тэтгэсэн “эцэг ван” Доргон халхад цэрэглэсэн боловч, хоёр удаагийн цэргийн явдал нь бүр бүтэмжгүй, Доргон дуусжээ. Дайчин улс халхад зүйл зүйлийн улс төрийн хяхалт хийж байсан боловч Субандийг нас бартал халхын тусгаар байдал хараахан өөрчлөгдөөгүй байсан юм.

Дүгнэлт

Субанди 1638 онд Манж дайчин гүрэнтэй эсэргүүцэлдэж эхэлснээс аваад 1650 онд нас бартлаа халхын тусгаар тогтнолын төлөө шантаршгүй шуурхай тэмцсэн юм. Тэр халх, ойрдын олон зуун жилийн цуст түүхийг эцэслүүлж, үндэсний мөхөх сэхэхийн зонхилогийн үед Манжийн эсрэг үндэсний их холбоог зохион байгуулж явсан нь тэр бол алсын харалтттай агуу их улс төрчин байсныг үзүүлж байна. Тэр Дайчин улсын өмнө эмээж сүрдэлгүй, 14 Чин улсын Дотоод нарийн бичгийн яамны монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл. Дэд боть, хуудас 366–367.


Манжийн хаадтай би, чи хэмээн нэр зэрэгцүүлэн бичиж, дипломат талаар халхын тусгаар байр суурийг үзүүлж хамгаалж байжээ. Тэр амь насныхаа эцэс болтол халх бол Монголын төрийг залгамжлан явж байгаа улс, Дайчин гүрэн бүх монголыг ер нь эзлээгүй, манжийн хаан бол бүх монголын хаан биш гэж баримталсаар байв.

Монголын шинэ үеийн түүхэн бичгүүд дээр Цогт тайжийг манжийн эсрэг тэмцсэн баатар болгож худал гүжрээр бичсэн зүйл зөндөө байдаг нь түүхийг гуйвуулсан хэрэг. Үнэндээ манжийн эхний үед манжийн эсрэг босож тэмцсэн жинхэнэ үндэсний баатрын манлай бол Засагт хан Субанди эргэлзэшгүй мөн. Энэхүү түүхэн хүнийг зөвөөр үнэлэн бичих нь зөвхөн Субандийн түүхийг зөв үнэнээр нь гаргахад байх биш, харин 17-р зууны халх монголын түүхийг зөв ойлгоход маш их учир утгатайг энд онцлон тэмдэглэе.

Ном зүй

Голстунский, К. Ф.: Монголо-ойратские законы 1640 года. Санктпетербург 1880

Дайчин гүрний Дотоод улсын судрын яамны манж данс. [Dayičin gürün-ü dotuγadu ulus-un sudur-un yamun-u manǰu dangsu] Дундад Улсын Түүхийн 1-р архивын хадгалалт, микрофильм

Дайчин гүрний Тайзун хааны магад хууль. [Dayičin gürün-ü tayizun qaγan-u maγad qauli] 50-р боть

Дайчин гүрний Шизү хааны магад хууль. [Dayičin gürün-ü šizü qaγan-u maγad qauli]

Чин улсын Дотоод нарийн бичгийн яамны монгол данс эвхмэлийн эмхтгэл. 7 боть. Дундад улсын 1-р түүхийн архив – Өвөр Монголын Түүхийн архив – Өвөр Монголын Их сургуулийн Монгол Судлалын төв, Өвөр Монголын Ардын хэвлэлийн хороо, 2003 [Čin ulus-un dotuγadu narin bičig-ün yamun-u mongγol dangsa ebkemel emkidkel. 7 boti. Dumdadu ulus-un nigedüger teüke-yin arkiv – Öbür mongγol-un teüke-yin arkiv – Öbür mongγol-un yeke surγaγuli-yin mongγol sudulul-un töb, Öbür mongγol-un arad-un keblel-ün qoriy-a 2003]

Шагдарсүрэн, Ц. (хэвлэлд бэлтгэсэн): Асрагч нэртийн түүх. Улаанбаатар 2002

乌云毕力格 Wuyunbilige: 喀喇沁万户研究 Ka-la-qin wanhu yanjiu, 内蒙古人民出版社 Neimenggu renmin chubanshe，2005 [Оюунбилиг, Боржигидай: Харчин түмний судлал. Өвөр Монголын Ардын хэвлэлийн хороо, 2005]

REVOLUTION OR FIGHT FOR INDEPENDENCE?

SOME REMARKS ON THE THEOCRATIC MONGOLIAN STATE OF 1911

Zsolt SZILÁGYI Hungarian Academy of Sciences, Institute of Ethnology

In 2011 was the 100th anniversary of the Theocratic Mongolian State. Some conferences were held in all other centers of Mongolian studies on this occasion on the theme of the 1911 revolution of independence of the Mongolian State. In my opinion this period is very important since after centuries of Manchu rule this was the first time the Mongols could again establish their independent state.

This theme is very important in the works of the modern Mongolian historians. Numerous works were published on this theme in the past decade. We only have to think of works as O. Batsaixan, Mongolīn sülčīn ejen xān, VIII Bogd £awjandamba published in 20081 or £. Urangua’s works such as XX jūnī exen üyeīn Ar Mongol dax’ šinetgel,2 and XX jūnī exen üyeīn Mongol Uls (1911–1919), published in Ulānbātar in 2006.

Of course many more works deal with this period. After the change of the political regime in the early 1990ies many sources were published, which gives praise to the Mongolian historians. (L. £amsran’s works,3 many books and articles published by the Institute of History of MAS4 and the Mongolian National Archives.5) This gave the opportunity for researchers to work from 1 Батсайхан, О.: Монголын сүүлчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба. Улаанбаатар 2008 [The Last Khan of Mongolia, Bogd £awjandamba VIII]. Batsaixan published some other books which are connected with the problem of the Mongolian independence: Батсайхан, О.: Хятад, Орос, Монгол гурван улсын 1915 оны Хиагтын гэрээ. Улаанбаатар 1999 [Trilateral Contract of Xiagt in 1915]; Батсайхан, О.: Монголын тусгаар тогтнол ба Хятад, Орос, Монгол гурван улсын 1915 оны Хиагтын гэрээ (1911–1916). Улаанбаатар 2002 [Mongolian Independence and the 1915 Trilateral Contract in Xiagt (1911–1916)]. 2 Урангуа, Ж.: XX зууны эхэн үеийн Монгол Улс. Улаанбаатар 2006 [Mongolia at the Beginning of the 20th Century]. 3 Жамсран, Л.: Монгол түүхийн дээж бичиг 4. Улаанбаатар 1992 [Mongolian History 4]; Жамсран, Л.: Монголын сэргэн мандалтын эхэн (1911–13). Улаанбаатар 1992 [The Beginning of the Rebirth of Mongolia (1911–13)]. 4 Агваанпринлэйжамц: Монгол Улсын Олноо Өргөгдсөн Богд Хааны түүх. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Түүхийн Хүрээлэн, Улаанбаатар 2001 [History of the Holy Khan of Mongolia]; Чулуун, С. – Жигмэддорж, Э. (eds.): XVII–XX зууны эхэн үеийн Монголын түүхийн судалгаа. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Түүхийн Хүрээлэн, Улаанбаатар 2010; Батсүрэн, Б. (ed.): Түүхийн судлал. Боть XL. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Түүхийн Хүрээлэн, Улаанбаатар 2010. 5 Гэрэлбадрах, Ж. – Дэлгэрмаа, Ү. – Жавзандулам, Э. (eds): Монгол Улсын Дээд Доод Хурал. Баримт бичгийн эмхэтгэл 1914–1916. Улаанбаатар 2003 [The Upper and Lower House of the Mongolian Parliament. Collection of Documents 1914–1916]; Гэрэлбадрах, Ж. – Дэлгэрмаа, Ү. –

92 ZSOLT SZILÁGYI

original sources. I tried to add to this series of works and in 2005 Mongol-Manchu Diplomatic Correspondence was published.6 Further much more material is in my possession, since this is only the first volume of the seven-tome series.7

At the same time there is a debate by historians on how to view 1911: some say that it was a revolution, others claim that it was a fight for independence. One group mentions it as Avtonomit Mongol Uls the other as Bogd Xānt Mongol Uls.

In my first PhD dissertation I looked upon this subject.8 In my opinion the Bogd Xānt Mongol Uls is more connected to the Manchu era than to the happenings after the 1921 revolution with regard to the social structure. The proclamation of independence and the creation of the independent Mongolian government can be viewed as the start of the independent Mongolian state. By this I tend to say that the basis of today’s independent Mongolian state was formed in autumn 1911 and spring 1912.

In the past years my research turned to the history of Mongolian Buddhism. In my second PhD dissertation in 2011 this topic was also looked at.9 I would like to point out that in the 1911 political situation the Manchu period’s Mongolian Buddhist church and the Mongol bogdo gegen played a significant role. In the Manchu times – partially thanks to the support of the Qing dynasty – the Mongolian Buddhist church developed greatly. With the establishment of more and more monasteries and the continuously growing number of lamas, the Buddhist church had a great effect on the Mongolian society. Later it spread its influence to the governing of the country and the political life. A significant role was played in that by the Mongolian head lamas the ǰawjandamba (tib. rje-btsun gdam-pa, mong. ǰebcundamba, or boγda gegen) who became high ranked leaders of the Mongolian society through the first bogdo gegen Öndör Gegen Janabajar

Жавзандулам, Э. (eds): Монгол Улсын Дээд Доод Хурал. Баримт бичгийн эмхэтгэл 1917–1918. Улаанбаатар 2005 [The Upper and Lower House of the Mongolian Parliament. Collection of Documents 1917–1918]; Гэрэлбадрах, Ж. – Дэлгэрмаа, Ү. – Жавзандулам, Э. (eds): Монгол Улсын Дээд Доод Хурал. Баримт бичгийн эмхэтгэл 1919. Улаанбаатар 2005 [The Upper and Lower House of the Mongolian Parliament. Collection of Documents 1919]. 6 Szilágyi, Zsolt: Manchu-Mongol Diplomatic Correspondence 1635–1896. (Treasures of Mongolian Culture and Tibeto-Mongolian Buddhism 1) Research Group for Altaic Studies, Hungarian Academy of Sciences, Budapest 2004. 7 The four volumes of the book series Treasures of Mongolian Culture and Tibeto-Mongolian Buddhism were published by the Research Group for Altaic Studies of the HAS in 2004–2006. The fifth one named A Tibeto-Mongolian Picture Book of Hell was published by the Institute of Ethnology of Hungarian Academy of Sciences in 2010. There is a CD series, too. Until now two CDs were published in Budapest by the Department of Inner Asian Studies, Eötvös Loránd University. 8 Szilágyi Zsolt: A modern mongol állam kezdete. Eötvös Loránd University, Budapest 2004 [Beginnings of the Modern Mongolian State]; Szilágyi Zsolt: A teokratikus mongol állam. Belső-ázsiai Tanszék, Eötvös Loránd Tudományegyetem, Budapest 2011 [The Theocratic Mongolian State]. 9 Szilágyi Zsolt: Nagyhatalmi rivalizálás Belső-Ázsiában. A szomszédos államok és a buddhista egyház szerepe a mongol állam kialakulásának folyamatában. Eötvös Loránd University, Budapest 2010 [Rivalry of Powers in Inner Asia. The Role of the Neighbouring Countries and the Buddhist Church in the Progress of Forming the Mongolian State].

REVOLUTION OR FIGHT FOR INDEPENDENCE? 93

and his activities.10 The foreign emissaries started frequently visiting the leaders of the church apart from the Mongol nobles the noyons; it also becomes frequent to exchange letters by the Manchu emperor and bogdo gegen. In the 19th century in the midst of the weakening Manchu empire in the Khalkha-Mongol region, it was also thanks to the Buddhist church that the region could come under the rule of the bogdo gegen. When the 8th bogdo gegen came to power no khan, wang, noyon or other secular ruler could match him in his power.

In the begging of the 20th century the Mongolian diplomacy was led by čin wan Xanddorǰ. He led negotiations with the Russian tsar, the Manchu emperor, he was the one who brought Mongolian diplomacy to a higher level. Xanddorǰ’s political maneuvering for the goal of the independence of Mongolia at the time of the decline of the Manchus was great; but although he was a great politician he did not possess as much power as the 8th ǰawjandamba. On the basis of historical traditions he was the symbol of the Mongolian state, he was the only person who could be the legitimate ruler, and that is why the state and church came under his rule.

Thanks to the historical tradition connected to bogdo gegen the proclamation of the independent state of Mongolia was legitimate. Since Öndör Gegen was thought to be part of the altan urag and part of the Chingis traditions, in this way he could become the symbol of the state. With the 8th bogdo gegen becoming a khan, he became a legitimate ruler of the country from the perspective of Mongolian traditions as well.11

Never before in the Mongolian history had it happened that the religious leader ruled the country and that the qoyar yosun came to be possess by one person. In accord with the above-said, by enthroning in December 1911 the 8th bogdo gegen as khan the Mongols by all means created a Mongolian state by the Mongolian traditions. As we remember, in 1639 the Khalkha nobles at the Terxī cagān nūr made the son of Tüšēt xan Gombodorǰ the high Buddhist lama,12 Öndör Gegen Janabajar becoming the first Mongolian Buddhist high lama.13 272 years late the Khalkha nobles did the same thing and raised the 8th incarnation to the title of the khan.14

10 Чойнхор, Ж.: Өндөр Гэгээн Занабазар. Улаанбаатар 1995, Szilágyi, Zsolt: The Nomadic Culture, Society and the Founder of the Mongolian Buddhist Church. In: Acta Mongolica. Vol. 8 (306), Center for Mongolian Studies, Улаанбаатар 2008, pp. 289–296. 11 Ичинноров, С.: Өндөр Гэгээн Занабазар. Намтар, бүтээлийн зарим асуудал. Улаанбаатар 2005 [Öndör Gegen Zanabazar. Biography and Some Questions on His Works]. 12 Чойнхор, Ж.: Өндөр Гэгээн Занабазар.; Szilágyi, Zsolt: The Nomadic Culture, Society and the Founder of the Mongolian Buddhist Church. 13 Szilágyi Zsolt: A mongol főlámák rövid története. Magyar Vallástudományi Társaság, Budapest 2010 [Brief History of Mongolian Head Lamas]. 14 Батсайхан, О.: Монголын сүүлчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба.; Жамсранжав, Г.: VIII Богд хаан. Улаанбаатар 1998 [The 8th Holy Khan]; Szilágyi Zsolt: A mongol buddhista egyház feje, a VIII. Bogd gegeen élete és politikai szerepvállalása. In: Őseink nyomán Belső-Ázsiában III. Ed by

94 ZSOLT SZILÁGYI

Although all these steps look back to the traditional historical Mongolian state, yet we can say that the state created in 1911 brought a lot of innovation and was the predecessor to the modern Mongolian state. What are these new things which it brought? With the creation of the state departments a modern state structure was born. This already met the requirements of the modern state and the revolution of 1921 didn’t bring great changes in this. All of this is particularly thanks to the work of čin wan Xanddorǰ. The Mongolian diplomacy as never before tried to get the independence of its state acknowledged. They tried to make diplomatic connections with numerous countries around the world, but unfortunately only one fully successful diplomatic mission was carried out towards Tibet.15

It should be mentioned for example that the Austro-Hungarian monarchy declined the proposition, although there was already some connection between the country and Asia. The Austro-Hungarian monarchy had a consulate in Peking that is why the Mongolian state tried to make diplomatic connections with the Austro-Hungarian government.16 This didn’t happen then, but took place in 1950 officially, of which we celebrated the 60th anniversary last year.

The Independence of the Mongolian state was regulated first in the 1913 Russian-Chinese agreement17 later in the 1915 Xiagt contract18 but still the Mongolian state didn’t fully win its sovereignty. At the time of the 1921 revolution the political changes began already in a self-regulating state. Here I would like to point out that in my opinion the 1911 changes are more to be considered as a fight for independence and the 1921 happenings are closer to the term xuw’sgal/revolution. Only at that time did such radical social changes take place as the abolition of private property which is explained by the term xuw’sgal. In 1911 the social structure did not change, as the goal was to reach independence. In conclusion we can say that Bogd Xānt Mongol Uls born in 1911 had some characteristics such as the independent state leader, independent government and currency which correspond to the definition of the modern state, so it was a predecessor to the modern Mongolian state. At the same time the Buddhist church with the 8th bogdo gegen’s governmental activities achieved to raise Buddhism to

Ágnes Birtalan. Új Mandátum Kiadó, Budapest 2004, pp. 261–284 [Life and Political Role of the Head Lama of the Mongolian Buddhist Church, the 8th Bogd gegeen]. 15 Szilágyi, Zsolt: Some Remarks about Mongol-Tibetan Treaty, 1913. Altaica Budapestinensia MMII. Proceedings of the 45th Permanent International Altaistic Conference. Ed. by Alice Sárközi – Attila Rákos, Budapest 2003, pp. 312–318. 16 Жамсран, Л.: Монгол түүхийн дээж бичиг 4. 17 Очир, А. – Далай, Ч. – Ишдорж, Ц. – Жамсран, Л. – Энхтүвшин, Б. (eds.): Монгол улсын түүх V. Улаанбаатар 2004 [History of Mongolia V]. 18 Батсайхан, О.: Монголын тусгаар тогтнол ба Хятад, Орос, Монгол гурван улсын 1915 оны Хиагтын гэрээ (1911–1916).

REVOLUTION OR FIGHT FOR INDEPENDENCE? 95

a state symbol.19 One of the pillars of the Mongolian national identity today is Buddhism and we can follow its growth in the past decade. Bogd Xānt Mongol Uls elevated religion into the governing political sphere with this enhancement of its influence, and thus it became the symbol and the foundation of the modern Mongolian state.

Bibliography

Агваанпринлэйжамц: Монгол Улсын Олноо Өргөгдсөн Богд Хааны түүх. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Түүхийн Хүрээлэн, Улаанбаатар 2001 [History of the Holy Khan of Mongolia]

Батсайхан, О.: Хятад, Орос, Монгол гурван улсын 1915 оны Хиагтын гэрээ. Улаанбаатар 1999 [Trilateral Contract of Xiagt in 1915]

Батсайхан, О.: Монголын тусгаар тогтнол ба Хятад, Орос, Монгол гурван улсын 1915 оны Хиагтын гэрээ (1911–1916). Улаанбаатар 2002 [Mongolian Independence and the 1915 Trilateral Contract in Xiagt (1911–1916)]

Батсайхан, О.: Монголын сүүлчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба. Улаанбаатар 2008 [The Last Khan of Mongolia, Bogd £awjandamba VIII]

Батсүрэн, Б. (ed.): Түүхийн судлал. Боть XL. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Түүхийн Хүрээлэн, Улаанбаатар 2010

Гэрэлбадрах, Ж. – Дэлгэрмаа, Ү. – Жавзандулам, Э. (eds): Монгол Улсын Дээд Доод Хурал. Баримт бичгийн эмхэтгэл 1914–1916. Улаанбаатар 2003 [The Upper and Lower House of the Mongolian Parliament. Collection of Documents 1914–1916]

Гэрэлбадрах, Ж. – Дэлгэрмаа, Ү. – Жавзандулам, Э. (eds): Монгол Улсын Дээд Доод Хурал. Баримт бичгийн эмхэтгэл 1917–1918. Улаанбаатар 2005 [The Upper and Lower House of the Mongolian Parliament. Collection of Documents 1917–1918]

Гэрэлбадрах, Ж. – Дэлгэрмаа, Ү. – Жавзандулам, Э. (eds): Монгол Улсын Дээд Доод Хурал. Баримт бичгийн эмхэтгэл 1919. Улаанбаатар 2005 [The Upper and Lower House of the Mongolian Parliament. Collection of Documents 1919]

Жамсран, Л.: Монгол түүхийн дээж бичиг 4. Улаанбаатар 1992 [Mongolian History 4]

Жамсран, Л.: Монголын сэргэн мандалтын эхэн (1911–13). Улаанбаатар 1992 [The Beginning of the Rebirth of Mongolia (1911–13)]

Жамсранжав, Г.: VIII Богд хаан. Улаанбаатар 1998 [The 8th Holy Khan] Ичинноров, С.: Өндөр Гэгээн Занабазар. Намтар, бүтээлийн зарим асуудал.

Улаанбаатар 2005 [Öndör Gegen Zanabazar. Biography and Some Questions on His Works]

19 Szilágyi, Zsolt: The Political Role of Mongolian Buddhism After the Transition. In: Science of Religion in Hungary. Ed. by Mihály Hoppál – Péter S. Szabó, King Sigmund College and the Hungarian Association for the Academic Study of Religion, Budapest 2011, pp. 184–202.

96 ZSOLT SZILÁGYI

Очир, А. – Далай, Ч. – Ишдорж, Ц. – Жамсран, Л. – Энхтүвшин, Б. (eds.): Монгол улсын түүх V. Улаанбаатар 2004 [History of Mongolia V]

Урангуа, Ж.: XX зууны эхэн үеийн Ар Монгол дахь шинэтгэл. Улаанбаатар 1997 [Reformation of Mongolia at the Beginning of the 20th Century]

Урангуа, Ж.: XX зууны эхэн үеийн Монгол Улс. Улаанбаатар 2006 [Mongolia at the Beginning of the 20th Century]

Чойнхор, Ж.: Өндөр Гэгээн Занабазар. Улаанбаатар 1995 Чулуун, С. – Жигмэддорж, Э. (eds.): XVII–XX зууны эхэн үеийн Монголын

түүхийн судалгаа. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи, Түүхийн Хүрээлэн, Улаанбаатар 2010

Szilágyi, Zsolt: Some Remarks about Mongol-Tibetan Treaty, 1913. Altaica

Budapestinensia MMII. Proceedings of the 45th Permanent International Altaistic Conference. Ed. by Alice Sárközi – Attila Rákos, Budapest 2003, pp. 312–318

Szilágyi Zsolt: A mongol buddhista egyház feje, a VIII. Bogd gegeen élete és politikai szerepvállalása. In: Őseink nyomán Belső-Ázsiában III. Ed by Ágnes Birtalan. Új Mandátum Kiadó, Budapest 2004, pp. 261–284 [Life and Political Role of the Head Lama of the Mongolian Buddhist Church, the 8th Bogd gegeen]

Szilágyi, Zsolt: Manchu-Mongol Diplomatic Correspondence 1635–1896. (Treasures of Mongolian Culture and Tibeto-Mongolian Buddhism 1) Research Group for Altaic Studies, Hungarian Academy of Sciences, Budapest 2004

Szilágyi Zsolt: A modern mongol állam kezdete. Eötvös Loránd University, Budapest 2004 [Beginnings of the Modern Mongolian State]

Szilágyi, Zsolt: The Nomadic Culture, Society and the Founder of the Mongolian Buddhist Church. In: Acta Mongolica. Vol. 8 (306), Center for Mongolian Studies, Улаанбаатар 2008, pp. 289–296

Szilágyi Zsolt: A mongol főlámák rövid története. Magyar Vallástudományi Társaság, Budapest 2010 [Brief History of Mongolian Head Lamas]

Szilágyi Zsolt: Nagyhatalmi rivalizálás Belső-Ázsiában. A szomszédos államok és a buddhista egyház szerepe a mongol állam kialakulásának folyamatában. Eötvös Loránd University, Budapest 2010 [Rivalry of Powers in Inner Asia. The Role of the Neighbouring Countries and the Buddhist Church in the Progress of Forming the Mongolian State]

Szilágyi, Zsolt: The Political Role of Mongolian Buddhism After the Transition. In: Science of Religion in Hungary. Ed. by Mihály Hoppál – Péter S. Szabó, King Sigmund College and the Hungarian Association for the Academic Study of Religion, Budapest 2011, pp. 184–202

Szilágyi Zsolt: A teokratikus mongol állam. Belső-ázsiai Tanszék, Eötvös Loránd Tudományegyetem, Budapest 2011 [The Theocratic Mongolian State]

A HISTORICAL PAINTING BY CH. KHURELBAATAR

Sarolta TATÁR

Choindongiin Khurelbaatar (born 1959) is one of the leading Mongolian painters, who has become known for his realist figurative painting.

He studied at the College of Fine Art, Ulaanbaatar, where he graduated in 1979, and at Repin Academy of Fine Art, St Petersburg, Russia, where he graduated in 1987.1

This paper highlights one of his few historical paintings which is in the private collection of Maria Magdolna Tatár.

Titled “In a Distant Land”, it was first exhibited in 1992 on an exhibition held by the Union of Mongolian Artists in commemoration of its 50th anniversary. This exhibition was one of the first to exhibit paintings on Mongolian historical subjects after the fall of Communism.

The celebration of the Mongolian homeland was a popular subject during Communism, but it was nevertheless acceptable to celebrate Mongolia mostly through landscape painting and motives of folk life. An example of this period is Yo. Jigmeddulam’s painting “Bone Shooting” (1975),2 which combines the traditional color scheme and eye for detail with Western realism, or B. Chogsom’s painting about the lassoing of horses, “Taikhar Rock” (1961),3 which depicts a realist landscape with surreal colors. Historical memory, especially the heroisation of Chinggis Khaan, was discouraged. With the fall of Communism, this barrier within Socialist Realist art also fell.

An example of the renewed interest in Chinggis Khaan, is the linoleum print “Resurrection” by D. Gungaa, which depicts two versions of a copy of a historical portrait of the Great Khaan, lined by the assault of Mongol warriors (1992).4

The painting we deal with in our paper is a testimony of this great change, but at the same time, it also presents a very individual reading of the grandiosity of the Mongolian past.

“In a Distant Land” depicts a dead Mongolian warrior lying unburied in a snowy mountain landscape, with his horse waking by his side. We see the horse, saddled and bridled with Mongolian accoutrements, standing to the left of the

1 Enkhjin, Ts: Union of Mongolian Artists. Ulaanbaatar 2010, p. 118. 2 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2008, p. 103. 3 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2008, p. 54. 4 Enkhtsetseg, D. – Erdenetsog, Ts.: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2009, p. 68.

98 SAROLTA TATÁR

center, with the body of the warrior lying a little left of the center, with his right leg raised, and an arrow in his chest, face turned to face the viewer. His helmet lies on the ground between the horse and the master, and the sabre of the warrior lies at his feet, having fallen from his hand.

The center of the painting is occupied by a huge snowy mountain peak in the distance, which is paralleled by another snowy peak to the right of the center. The far left of the image is empty.

Bold brushstrokes indicate a raging snow storm, which is blowing the mane and tail of the horse in the wind. The painting is dominated by cool blue and white colours, with the warrior dressed in deep blue and brown and the horse in brown.

The large empty spaces that dominate this picture are a familiar feature in the paintings of Khurelbaatar, recognisable in the paintings “Khul Road” and “Lovers”, the latter depicting two horses. These two paintings are part of a tradition of Mongolian landscape art, which seeks to define the national identity through the unique steppes of the homeland, a geographical formation that has determined the Mongolian way of life, and which still seems exotic to those who come from countries outside Inner and Central Asia.

Another typical feature of the art of Khurelbaatar is the relatively small figures seen to the left or right of the center in many of his paintings. This is also a visible feature in two of his other paintings, entitled “Lovers” and “Tango”, which depicts a dancing couple.

The same motif, that of the steppe, also shows up in the work of several contemporary Mongolian artists, such as D. Amgalan (Shunkhlai, Baga Bogd, Gobi, Khongor dunes), B. Batdorj (Morning in Ömnögobi) and Ch. Batmunkh (Erdenezuu, Buir Lake, Khentii-Khangal Nuur), L. Ganbold (Camels), L. Molomjamts’s Ger in the Steppe and Yo. Ulziikhutag (A Tree, A View, Delun Boldog). We could also mention many more. The steppes are a source of varied inspiration, both for figurative artists such as the ones mentioned above, and artists who paint landscapes in a non-figurative approach, such as Sh. Tengisbolds Autumn Composition. Khurelbaatar stands out in this context, with landscapes that are so meticulously realistic, yet emotionally atmospheric at the same time, that they could almost have been painted in the 19th century.

Yet “In a Distant Land” presents us with something new: it does not depict the Mongolian homeland.

To narrow its subject, we must first determine who the warrior is. Although the Mongolian people have been involved in several wars over the centuries, only the early medieval warrior, the soldier of Chinggis Khaan, is iconic to such an extent that his figure can be recognized by any Mongol of today. Although the artist does not give away many clues to help us identify the dead warrior, the historically accurately depicted helmet, as well as the instant iconic effect this image has seems to imply that he is a warrior of the army of Chinggis Khaan.

That places the painting squarely within the new trend of depicting the Mongolian past, and particularly the period of Chinggis Khaan, which became an

A HISTORICAL PAINTING BY CH. KHURELBAATAR 99

important way to express self-definition and Mongolian ethnicity in the post-communist period of the 1990s.

Many artists have depicted the glory of the Mongolian past. Thus, both D. Amgalan and A. Batbayar depicted the capital of Kharakhorum, S. Badral has depicted “Attack against Mongols” in Chinese calligraphic style, Ch. Batmunkh rendered the “Flag of Chinggis” in a calm realist style, and R. Duinkhorjav depicted great khans such as Chinggis and Ögödei in simplified shapes that build from circles and half-circles. Dz. Gerel also presented us with portraits of Chinggis, Ögödei and Khubilai that are based on Chinese portraits of these monarchs, but his execution is exemplified by bolder strokes and stronger colours than the execution of R. Duinkhorjav. B. Gombosuren depicted “The Visit of Marco Polo” in an illustrative style dominated by large, figurative shapes and bold colours. D. Gungaa depicted an unnamed Mongolian Queen in national costume, which showcases a somewhat romanticised interest in the past.

The fall of Communism also led to a revolution in the style of Mongolian artists. N. Adyabazar depicts the offensive of a Mongolian army in Cubist style (“Start”, 1992)5 as an example of how the European avant-garde was discovered by the younger generation of artists, when Socialist Realism was no longer the mandatory painting style. At the same time, traditional styles were also given a renaissance in the Post-Communist period, as exemplified by G. Amarsanaa’s painting “Great Migration” which depicts a nomad family from a bird’s-eye-view according to the rules of traditional Mongolian painting (2000).6 D. Badam depicts the ascendance of Chinggis Khaan to the throne in a style that mixes the traditional with the modern (“Decree of the Sky”, 2006).7 As noted, many of these paintings are downright nationalistic, as opposed to the internationalist sentiment that was forced on the Mongolian people by the previous regime. An example of this new-found national sentiment is Ch. Bazarvaani’s depiction of the white horse-tail flag (“Symbol of my Country” 1990).8

These are very different artists. Some, like D. Amgalan, came to prominence during the heydays of the old regime. But most of them belong to a younger generation of artists, who made their careers in the past 20–30 years. Although historical subjects do not seem to have flooded Mongolian galleries, there is nevertheless a renewed interest.

Our painting, “In a Distant Land”, fits into this trend. Yet it also breaks the mould. While most historical paintings are heroic and depict their subjects in a vivid and grandiose light (such as Amgalan, Batbayar and Batmunkh), Khurelbaatar depicts the downside of glorious history, the victim, not the victor.

5 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2008, p. 11. 6 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2008, p. 13. 7 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2008, p. 22. 8 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2008, p. 38.

100 SAROLTA TATÁR

In a gentle, yet firm way, he reminds us that not only the succumbed peoples were the victims of Chinggis Khaan, but also, to a certain extent, his own people, who fell in distant lands. Yet the painting is shrouded in a mystic sadness that is not derogatory, but reconciling. The bold brushstrokes of the background are offset by the minute details of the foreground and remind us of the meticulous, yet extravagant painting techniques of the European Romantics. The painting is at the same time at odds with the heroic and grandiose representation of the Age of Chinggis, while presenting its subject in a forgiving and romanticized light.

Parallel with this revived interest in Mongol history, is a somewhat rarer, but not less important, interest in Mongolian folklore. Although Mongolian folklore was also a favourite of Communist-era painters, as exemplified by U. Yadamsuren’s “Old Fiddler” (1958),9 this interest was for subjects that were mostly non-religious, although towards the end of Communism, there were some cautious attempts at presenting religious subjects as well, as shown by G. Purevbat’s painting “Horse treasure”, which showcases Buddhist iconography (1985).10 The new trend of paintings continues the interest in Mongolian music and folk tales. Cf. L. Gavaa’s painting “Legend of Bumbat – Erdene”, and Sh. Tengisbold’s “The Great Epic” depicts traditional stories. L. Makhbal presents us with a historically accurate study of a Mongol costume. But the new generation also depicts subjects that were taboo during the old regime. D. Myagmar shows a dancing Shaman and even presents us with a historical summary of Communism in his painting “Painter of the Revolution” (1986). D. Gungaa depicted “The Lord of Togtokh” in national costume (2006).11 Khurelbaatar himself also joined this trend when depicting a shaman calling on an eagle (“Inspiration”, 2009).12 As many of his paintings, this one also romanticizes its subject, while presenting it realistically. The new interest in Mongolian folklore does not shy away from the depiction of religious images as well.

Although it is not apparent at first sight, “In a Distant Land” by Khurelbaatar also deals with a Mongolian folkloristic subject.

One of the first memorials of the Mongolian language and writing is a poem written in Mongolian and Turkic on a piece of birch bark that was archaeologically retrieved from a burial site close to the Ural Mountains, now kept in the Hermitage, St. Petersburg. Presumably, it had been in the resting place of one of Chinggis’s warriors.

It was this connection to Mongolian past and folklore, as well as the anomalous approach to Mongolian History, which inspired the patron and scholar of the Mongolian language and history, Maria Magdolna Tatár, to purchase the painting in 1992.

9 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2009, p. 152. 10 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2009, p. 175. 11 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery. Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2008, p. 98. 12Enkhjin, Ts: Union of Mongolian Artists. p. 118.

A HISTORICAL PAINTING BY CH. KHURELBAATAR 101

Since then, Khurelbaatar has attempted to create iconic images of the Mongol person in other forms. One example is his painting “Portrait”, which depicts a nomad in traditional costume seated at a table laden with traditional Mongolian vials of food, contained in traditional vessels. The painting is executed in a deep brown shade and depicts its protagonist from the head to the waist, in a manner reminiscent of early Netherlandish portraiture. Thus, Khurelbaatar raises the status of his Mongol subject to that of European art patrons of the 15th and 16th centuries.

This interest in old styles of painting is a typical feature of the art of Khurelbaatar, and fits well with his continued interest in defining the Mongolian identity: through landscape, historical painting and portraiture.

References

The latest trends in Mongolian painting have not yet been analyzed in the literature that was available to me. But many color albums have been published by the Mongolian National Modern Art Gallery. Most of the paintings mentioned in this article have been published on the homepages of the National Modern Art Gallery in Ulaanbaatar (http://eng.art-gallery.mn) and the Tsagaan Darium Art Gallery (http://www.tsagaandarium.org).

Books

Enkhjin, Ts: Union of Mongolian Artists. Ulaanbaatar 2010 Enkhtsetseg, D. – Erdenetsog, Ts.: Mongolian National Modern Art Gallery.

Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2009 Enkhtsetseg, D. – Yamaki, Yuko: Mongolian National Modern Art Gallery.

Selected Works from MNMAG’s Collections. Ulaanbaatar 2008

PAINTINGS AND PHOTOGRAPHIC IMAGES REPRESENTING THE MONGOLIAN

MONASTIC CAPITAL CITY

Krisztina TELEKI Eötvös Loránd University, Department of Inner Asian Studies, Budapest

Apart from Tibetan and Mongolian chronicles, archival materials, travellers’ notes and oral history, the old paintings and photo images are inevitable sources when studying the history of the Mongolian monastic capital city. The present article describes different paintings, drawings and photographs representing the monastic camp. While drawings and paintings were painted mostly by local Mongolian artists, photographs were taken by foreign researchers and travellers. The drawings and paintings are mostly preserved in Ulaanbaatar, and the photos taken by foreigners enrich different collections of the world, and only some of them are available in Ulaanbaatar. The article briefly introduces the Hungarian travellers who visited the monastic capital city, and lists photos taken by them in the 1920s.1

Short History of the Capital City

The moving camp originally founded in 1639 for Öndör gegēn Janabajar (1635–1723), the 1st Bogd or ǰewcündamba xutagt became the capital city of Mongolia in 1912 called Nīslel Xürē. During its more than three hundred year history the monastic camp had different names such as Örgȫ (Urga), Ix Xürē, Dā Xürē, Bogdīn Xürē, Nīslel Xürē, Nīslel Xürē xot, and finally Ulaanbaatar. It was the centre of Mongolian Buddhist culture, where the reincarnated Bogds resided. After several re-locations, the monastic city settled in its permanent place in 1855, though since 1778, it has been situated in the present Ulaanbaatar basin. Apart from being the religious centre with a detailed lama hierarchy, high level monastic education, numerous temples and special religious events, it was also a centre of Manchu administration, Chinese and Russian commerce, and a destination of pilgrims and travellers. After the collapse of the Manchu empire in 1911, the 8th Bogd or Bogd xān (1870–1924) became the head of all religious and political power which resulted in a golden age of the Buddhist Church.2 The palaces and the temples of his city were full of ornaments and artefacts and had vivid religious lives. 1 The present research of the author was supported by the OTKA PD 83465 scholarship of Hungary within the framework of researching the heritage of the Mongolian Monastic Capital. 2 Szilágyi Zsolt: A teokratikus mongol állam. Eötvös Loránd Tudományegyetem, Belső-ázsiai Tanszék, Budapest 2011 [The Theocratic Mongolian State].

104 TELEKI KRISZTINA

After the Chinese Gamin (army of the Kuo-min-tang, the Chinese Nationalist Party) invasion to Mongolia in 1919, Baron Ungern for Sternberg (1886–1921) came to ‘liberate’ Mongolia in 1920 by expelling the Chinese Gamin army. Experiencing the brutality of Ungern’s White Russian troops the emerging Mongol revolutionaries asked for help from the Soviets in liberating the country of these troops. The new Russian (Soviet) government sent its Red Army. The Red Army and the Mongolian People’s Revolutionary Army recaptured the capital city in July 1921 and chased out Ungern’s troops. After this revolution, the People’s Government of Mongolia was declared and the Soviets ‘helped’ Mongolia on the way of Socialism. In the 1920s the new buildings of Ulaanbaatar started to be built, and the “old monastic camp or city” (referred in this article as “the Xürē”) and the “new, modern city” existed next to each other until 1937–1938, when the old monastic buildings were demolished or destroyed.

Paintings and Drawings

Besides possessing artistic value, several paintings and drawings can be used as maps of the Xürē. The most well-known painting of it was painted by £ügder in 1912 (50×95 cm) having been commissioned by the Bogd xān. £ügder was a disciple of the famous sculptor monk, Gendendamba agramba, expert in Tantric studies, who lived in Jōgoin aimag of the 30 aimag districts of the Xürē.3 £ügder climbed the surrounding mountains of the city to paint the “map”. This marvellous painting ( Figure 1) shows the structure of the city naming its main parts with Written Mongolian inscriptions and presenting not only the hills, valleys, rivers, and streets but the monasteries and temples being active at the time. Less attention was paid to the presentation of the Chinese quarter, and the lay population quarters, thus their assemblies cannot be distinguished in details. However, numerous particulars are visible in the painting, such as stone-heaps on peaks, the litter heaps surrounding the Xürē, stūpas around Gandan, people, oxen-carts, yurts, and numerous other minute details. This picture hangs now on the wall of the Palace Museum of the Bogd khaan but prints of it are also available in bookshops.

Balgan’s “Da xürē” painting ( Figure 2) was painted in the 1880s (130×140 cm). It is preserved in the Janabajar Museum of Fine Arts. There is also a drawing (149×149 cm) drawn by an unknown painter, which hangs on the wall of the Ulaanbaatar City Museum ( Figure 3). It marks 129 places of the city with their names in Modern Mongolian, and is a very valuable source as temples, even districts, residences of nobles, and other institutions are marked on it. It is said to be a draft of Balgan’s painting. Apart from buildings Balgan’s painting and the drawing present the everyday life of monks and people.

In the UIaanbaatar City Museum the Chinese merchant town with its agricultural fields is presented in a picture dated at the end of the 19th century. 3 Nawān, D.: Öwgön Dendewīn durdatgal. Šinǰlex Uxānī Akademīn Xewlel, Ulaanbaatar 1961 [Reminiscence of Old Dendew], pp. 10–11.

PAINTINGS AND PHOTOGRAPHIC IMAGES 105

Though the Mongolian parts are neglected in it, the Chinese settlement is presented in details ( Figure 4).

There is a painting painted by Manibadar in 1946 called Nīslel xürē hanging on the wall of the Ulaanbaatar City Museum ( Figure 5). This painting was based on £ügder’s painting and shows the extent and details of the city. It is a large painting (148×282 cm, copy) so the temples can be seen in detail.

Two almost similar drawings (341/96, 86×86 cm; 368/96, 86×196 cm) are preserved in the National Library of Mongolia bearing the title “Gandan, Jǖn xürē (the Eastern Monastic District) and their surroundings”. ( Figure 6,

Figure 7). These were drawn and painted on linen and show the two main parts of the old capital. One of them was possessed by the Ministry of Interior. It seems that they date from the 1920s. People were not presented in these drawn maps, but temples, aimags, lay population quarters, streets, and especially Russian stores were precisely drawn. Written Mongolian inscriptions indicate the names of stores and other sites.

Another significant painting by an unknown painter was published by Cültem ( Figure 8).4 This painting includes Tibetan inscriptions of the names of temples and the aimags that existed in the two main monastic quarters of the city. Due to the fact that the temples which were built after 1913 are not presented in it, and only 27 aimags are visible west of Gandan, one can suppose that it was painted between 1839–1855, when the city was located in nearby Tolgoit, but definitely before 1877. The original painting has to be further studied.

Another beautiful painting is preserved in the Badamkhand Museum of Art. In the Eastern part of the city 27 aimags are visible. The picture is defined as painted during the period of the 5th Bogd (1815–1841).

There are some methods to determine the age of a painting. Apart from the used paints the dates of the foundation of the temples can support this analysis. For instance Gandantegčenlin temple was founded in 1838. The dates of the foundation of the three latest founded aimags of the total 30 aimags are also known: Čoinxorlin aimag separated from Mergen xambīn aimag in 1877; Dašdandarlin aimag separated from Maxamaya aimag in 1892, and Ex Dagina aimag came into existence in 1903. Avalokiteśvara temple and Idgāčoinjinlin monastic school were founded after 1910.

The collection of the Palace Museum of the Bogd khaan preserves three small-size drawings or paintings which have been recently published in the catalogue of the Museum. One of them presents the Xürē Cam dance, another one shows the middle part of the Eastern Monastic District, and the third one presents also monks.5

Moreover, other Mongolian style paintings of events and separate temples are available in different museums in Ulaanbaatar. In the Military Museum the “Welcome of the Bogd” (Bogdīg jalax jam) ( Figure 9), in the Palace Museum 4 Cültem, Nyam-Osor: Mongolian Architecture. State Publishing House, Ulaanbaatar 1988. Picture No. 54. 5 When writing this article the catalogue was not available for the author. These graphics are not exhibited in the museum, but are preserved in its collection.


of the Bogd khaan the paintings of B. Šaraw (1869–1939) entitled the Bogd’s Green Palace (140×188 cm) and his Summer Palace (130–170 cm) hang on the wall.

As for paintings related tothe Xürē painted after the 1940s, two paintings of D. Damdinsüren (1909–1984),6 entitled Xürē Cam (painted in 1966, 77×120 cm) and Arwan jasgīn nādam (Nādam festival of the ten bannerets, painted in 1965, 87×118 cm), show the central part of the capital, making visible the arrangement of its buildings. These paintings are preserved in the Janabajar Museum of Fine Arts and are also available in reprint as illustrations of several books related to Mongolian art. Presenting the monastic city is a favourable topic of modern Mongolian painters and foreign painters as well: one can study Dünbürē’s paintings in the Ulaanbaatar City Museum ( Figure 10) as well as different painters’ paintings in the collection of the Mongolian National Modern Art Gallery7 Several of the painters learnt the history of the monastic city from old monks or lay people, or studied photographs and reminiscences, thus their paintings have more or less historic authenticity. Some foreigners also painted paintings using personal impressions (e.g. Nikolaj Rerih)8 and graphics and drawings are available in some books, for example Roland Strasser’s.9

Private collections contain valuable materials, too, such as Nobel Prize winner scholar Richard Ernst’s collection in Switzerland. He possesses a unique painting of Gandan dated in the middle of the 19th century. 27 aimags are visible in it with their names in Tibetan. 27 monks are presented as well as stupas, temple buildings and yurts.

All in all, these old paintings and drawings of the city can be used as precise maps, thus we have data of its arrangements in the 19–20th century from different points of view (Mongolian, Chinese, monk, tourist). We can also see Mongolians’ everyday life presented in them as well as the changes of the Xürē during the decades (Balgan’s painting from 1880; £ügder’s painting from 1912, etc.). The paintings of individual buildings should be compared with photos to check their accuracy.

Old Photographs Available in Ulaanbaatar

Photographs of the Xürē were taken from the 2nd half of the 19th century. Descriptions from the aspect of architecture and some old photographs appeared

6 D. Damdinsüren became a lama when he was 11. He lived in Čoinxorlin aimag studying under prominent painters. He witnessed many religious events until he was forced to disrobe in 1937. 7 The Art Gallery’s paintings were painted related to Gandan (A. P. Stragonov, 50×70 cm; A. P. Stragonov, 90×122 cm; Šepetilnikov, 44,5×33 cm; Cembeldorǰ, 60×90 cm), the Bogd’s Green Palace (£amsran; Nacagdorǰ, 25×17 cm; Šepetilnikov, 44,5×33 cm), Dambadarǰā Monastery (Gawā, 5×15 cm; Gawā, 34×21 cm; Šepetilnikov, 5×33 cm), Jǖn xürē (Dünbürē, 40×60 cm; Dünbürē, 70×100 cm), and the Temple complex of Čoiǰin Lama (Gawā, 19×15 cm; Gawā, 33×23 cm, £amsran). 8 www.ec.icr.su/museum, www.roerich.org. 9 Strasser, Roland: Mongolen, Lamas and Dämonen. Reiseberichte aus Tibet und der Mongolei. Mit vielen Zeichnungen des Verfassers. Deutsche Buch-Gemeinschaft, Berlin 1932.


in print, such as in the books on Mongolian architecture by Šepetilnikov10, Maidar11 and Cültem.12 Photographic references can also be found in researchers’ and travellers’ books, such as the photographs taken by Sakari Pälsi13 or in the book of László Forbáth.14 Some other old photographs are available in Serēter’s book15 and in other new prints. In 2011 a book called Mongols in the 20th and 21st centuries was published in Mongolia,16 which contains numerous old photo-graphs. However, some of these publications do not contain precise data about the name of the photographer, the dates of the photographs, or the contents of the photographs.

The unpublished collection of the Film Archives (Kino gerel jurag, dū awianī barimtīn arxiw) houses a unique collection of old photographs containing numerous pictures of temples, monastic schools, and religious events of the Xürē. Relevant photos on religious topics or city structure are available in six boxes (92, 93, 95, 96, 21, 163. The boxes might have been renumbered in 2011). Materials related to religion (Šašnī xolbogdoltoi matyerial) are arranged to two boxes: Box 92 (K23612–K23920) contains photos of the Xürē (called Dā Xürē, K23677–K23712), and Dambadarǰālin xīd situated in its north part (K23777–K23791), while Box 93 (K23921–24246) preserves photos of the Temple Complex of Čoiǰin Lama (K23921–K23967), the Chinese temples (K23971–K23987), the Eastern Monastic District and the Yellow Palace situated in its centre (K23997–K24101), and Gandan monastery (K24226–K24240). The photos of Box 95 (24639–24897) show mainly religious events, such as Cam dance or Maitreya procession. Box 96 mostly contains photos of religious dignities. Box 163 (44662–45030) includes photos that were taken after the democratic change showing the revival of some monasteries. Box 21 (2432–2882) has only a few relevant photos as its head title is “Architecture, Ulaanbaatar 1930–1950.” All in all about 370 photos related to the Xürē are available in this archive. The photo cards inscriptions are incomplete.

Another huge collection of relevant photographs is the Photo Collection of the National Academy of Sciences, where small and big albums contain old photographs, such as small albums Nos. 34, 40, 59, and big albums Nos. 5, 24, 10 Šepetilnikov, Nikolaj Mihailovič: Arhitektura Mongolii. Moskva 1960. 11 Maidar, D.: Mongolīn arxityektur ba xot baigūlalt. Ulsīn Xewlelīn Gajar, Ulaanbaatar 1972 [Mongolian Architecture and City Planning]. 12 Cültem, Nyam-Osorīn: Mongolian architecture. State Publishing House, Ulaanbaatar 1988. 13 Halén, Harry: Memoria Saecularis Sakari Pälsi. Aufzeichnungen von einer Forschungsreise nach der Nordlichen Mongolei im Jahre 1909. Société Finno-Ougrienne. Travaux ethnographiques X., Helsinki 1982. Sakari Pälsi was a Finnish explorer and film-maker accompanying G. J. Ramstedt in his journey to Mongolia. 14 Forbáth László: A megujhodott Mongolia, Franklin, A Magyar Földrajzi Társaság Könyvtára, Budapest 1934, see also its English translation Geleta, Joseph: The New Mongolia, by Ladislaus Forbath, as related by Joseph Geleta; translated by Lawrence Wolfe, W. Heinemann Ltd. London, Toronto 1936. 15 Serēter, Öljī: Mongolīn Ix Xürē, Gandan xīdīn tǖxen bütecīn towč. 1651–1938. Mongol ulsīn ündesnī töw arkhiw, Ulaanbaatar 1999 [Short History of Ix Xürē and Gandan Monastery]. 16 Batsaixan, Ōxnoin (ed.): Mongolčūd XX–XXI jūnd. Ulaanbaatar 2011 [Mongols in the 20–21st centuries].


30, 33, 38, and 40. The majority of these photos are similar to the Film Archives’ photos, but their inscriptions are also incomplete.

In the National Museum of Mongolia there are a few rare photographs (e. g. a photo of Šaddüwlin) taken by Čerüšin in the 1910s.

On the internet old photos are also available legally or illegally. Private collections also exist.

The Most Significant Travellers and Foreign Collections

Several travellers travelled through Mongolia when going from Russia to Beijing or vice versa. They moved along the route of Khyagta–Urga–Kalgan (or Xyagt–Da xürē–Čūlalt Xālga). Chinese traders traded in Mongolia, and Russians were interested in the administration and trading routes and possibilities in Mongolia, too. Others were interested in the Mongolian culture, in Buddhism, or in the mystic Far-East. Foreigners came to have a new business in the Xürē working in a store (pǖs), or just travelled on transit, thus traders, diplomats, pilgrims, researchers, missionaries and tourists visited Mongolia and the Xürē at the turn of the 20th century, when geographical societies were renowned, and exploring the East had great romantic appeal as well as scientific value. At the very end of the 1910s some foreigners arriving from Siberian labour-camps had to face the invasion of the Chinese, and the fights of the White Russians and the Soviets in the area of Mongolia.

Travellers settled in the Xürē for years or stayed for a while. The Russian Consulate founded in 1861 and foreign stores had the main role in their support.17 These travellers inform us not only about their adventures in the Xürē and in the countryside, but also about the Mongolian culture they researched or observed as foreigners. Their descriptions (e. g. A. M. Pozdneev, G. J. Ramstedt) and the photos they took are unique and valuable sources when studying the history of old monasteries and everyday life of Mongolia as they were experienced more than one hundred years ago.

To mention some travellers, Russian Nikolaj Mihajlovič Prževalskij(travelled in 1870–73), Grigorij Nikolaevič Potanin (1870s), Aleksej Matveevič Pozdneev (1876, 1892–1893),18 Pjotr Kuzmič Kozlov (1905, 1907–1909, 1923–1926), Nikolaj Rerih (1900s), S. A. Kondratev (1920s), Andrej Dmitrievič Simukov (1930s) visited Mongolia. The majority of their photos are kept now in the archives of the Russian Geographical Society in Saint-Petersburg founded in 1845, though private museums of Rerih19 and Kozlov20 also exist. A. M. Pozdneev’s activity must be underlined here as due to his visits (1876, 1892–93) we have valuable materials not only about the Bogds and their monastic camp,

17 There was a Ministry to handle Chinese people’s problems. It was called the Chamber of Solicitors (Jargāčnī yām) and was situated in Maimāčen. 18 Pozdneev, Aleksej Matveevič: Mongolija i Mongoly. T. 1–2. Sankt-Peterburg 1896, 1898 (repr.). 19 www.ec.icr.su/museum, www.roerich.org 20 www.kozlov-museum.ru


but also about Mongolian Buddhism, several rural monasteries, and the administrative system and relay stations and caravan routes of Mongolia.

As for travellers from Northern Europe, Gustav John Ramstedt linguist arrived from Finland with Sakari Pälsi (1898, 1909, 1912)21 to research Turkic stone inscriptions and other topics. Frans August Larson came from Sweden (1895–1910s),22 Henning Haslund-Christensen (1923)23 and K. P. Albertsen from Denmark (1921–1922).24 A Scottish Protestant Christian missionary, James Gilmour (1890s), Beatrix Bulstrode (1910s), and G. C. Binsteed (1913) came from Great Britain. Their photos might be kept in the Royal Geographical Society in London.

Albert Kahn and Stefan Passe came from France and took the first chromophotographs in the 1910s25; the French Madame Catherine de Bourbolon’s photos of monasteries are also valuable (1880s), as well as Hermann Consten’s collection (1907, 1911, 1928–1929)26 who came from Germany.27

Photographs taken by Americans such as Roy Chapman Andrews (1921–1930)28 and Japanese such as Tanaka shashin monk (1910s) are also known. Though several Chinese people lived in the city, photographs taken by them do not seem to have remained.

As for Central Europe, apart from the famous Polish scholar Władysław Kotwicz (1912) and Ferdynand Ossendowski (1920)29, the Austrian Hans Leder visited Mongolia several times (1899/1900, 1902, 1904/1905), but only a couple of photos taken by him are known.30 As the list of visitors is still incomplete, descriptions and photographs by “unknown”, more precisely not widely known people also exist. Russian consuls resided in the Xürē, White Russians, then Soviets advised Mongolia, and from the 1920s several instructors, advisers visited the capital city as a new wave of visitors.

21 Halén, Harry: Memoria Saecularis Sakari Pälsi. 22 Cerenčulūn, A. (transl.): Mongol gün F. A. Larson. Ulaanbaatar 2009; Larson, Frans. August: Larson Duke of Mongolia. Little, Brown, and Company. Boston 1930. 23 Haslund-Christensen, Henning – Sprigge, Elizabeth – Napier, Claude: Tents in Mongolia (Yabonah): Adventures and Experiences Among the Nomads of Central Asia. E. P. Dutton & Co., New York 1934; Haslund-Christensen, Henning – Sprigge, Elizabeth – Napier, Claude: Men and Gods in Mongolia (Zayagan). E. P. Dutton & co., New York 1935. 24 Albertsen, K. P.: Örgȫd bolj bui üil yavdlūd. Translated by O. Enxnasan. Ündesnī Arxiwīn Gajar, Ulaanbaatar 2008, Albertsen, K. P.: Recent events in Urga. A foreigner’s experiences. Extracts from the Diary of Mr. K. P. Albertsen. Tientain Press Ltd., Peking 1921. 25 www.albertkahn.co/museum.html 26 Götting, Doris: Bilder aus der Ferne: historische Fotografien des Mongoleiforschers Hermann Consten. Bönen: Kettler 2005. 27 Vasilij Vasiljevič Radloff, German-born Russian Turcologist also might have visited the capital city. He led the Orkhon expedition in 1891. 28 Andrews, Roy Chapman: On the Trail of Ancient Man, New York 1926 29 Ossendowski, Ferdinand: Beasts, Men and Gods, New York 1922 30 For details see Lang, Maria-Katherina: ”Scharfen Blickes. Die Sammlungen des Forschung-reisenden Hans Leder mit einem Exkurs über den Tsam-Tanz in der Mongolei. Arhiv für Völkerkunde” 59–60, 2009–2010 Vienna, pp. 125–143.


Hungarian Travellers

To mention some “unknown” or not widely known people, at least seven Hungarians visited the Xürē. Apart from Gábor Szentkatolnai Bálint linguist (1844–1913), who stayed in Urga for five months in 1873 to conduct a research,31 some other Hungarians crossed Mongolia when returning home from the Siberian labour camps in the 1920s or coming a bit later. We have only scattered data about them.32 Almost all of them had Russian wives.

József Geleta (living in Mongolia from cc. 1920–1929, Figure 11) was an officer in the 1st World War.33 As a prisoner of war he was deported to Siberia. He did not join the October Revolution in 1917 and the Red Army, but wanted to escape home via Mongolia and China. He arrived in Mongolia before Ungern von Sternberg, and maybe fought in the Gamin army of the Chinese. He lived in Xyagt where he married, then, in the Xürē, where he became the electro-technical expert of the Ministry of National Economy. He arrived in Hungary in 1929 with his family. His notes were published in an adventure book form by László Forbáth in Hungarian and in English.34

Andor Radnóti or Andor Roth (Andor Radnóti-Roth, 1893–1964) was born in Miskolc, and studied in Balassagyarmat.35 He was a medical student at the university in Budapest, when he was enrolled to the army in 1914. He was captured by the Russians, and worked in the hospital of Verhneudinsk (today Ulān-Ūd), and became a doctor of the Hungarian soldiers of the Soviet army in Siberia, and was a doctor near the River Selenge. He married Ada Abramovna and they wanted to return to Hungary via Mongolia and China. The Chinese troops invading Mongolia and the White Russian gangs’ activities in Mongolia hindered his plan. With the support of the writer-politician C-O. Dambadorǰ (1898–1932) and the Buryat scholar C. Žamcarano (1880–1942), Radnóti met the key figures of the revolution such as D. Süxbātar (1893–1923). In 1921 he fought in Xyagt, and he was a member of X. Čoibalsan (1895–1952)’s Committee of the Assessment of Damage, which was subordinated to the temporary Mongolian government. Until August 1922 he was an adviser of the Mongolian People’s

31 For details of Gábor Szentkatolnai Bálint’s activities see Birtalan Á. (ed. and intr.): A Romanized Grammar of the East- and West-Mongolian Languages. Budapest Oriental Reprints. Series 3. B. 3. Budapest 2009 32 The interview with Jenő Báder, the son of Pál Báder was taken by Károly Nagy. He gave some information about Hungarians living in the city. Nagy Károly: A kilencedik újjászületés. [The nineth rebirth] Világjárók 167. Gondolat, Budapest 1985, pp. 307–316. 33 Nagy Károly: A kilencedik újjászületés. pp. 311–312. 34 Forbáth László: A megujhodott Mongolia, Franklin, A Magyar Földrajzi Társaság Könyvtára, Budapest 1934, see also its English translation Geleta, Joseph: The New Mongolia, by Ladislaus Forbath, as related by Joseph Geleta; translated by Lawrence Wolfe, W. Heinemann Ltd. London, Toronto 1936. 35 The following description is based on Kara György: Mongol iratok a Népi Forradalom idejéből. A Magyar Földrajzi Társaság Könyvtára, Budapest 1971, pp. 1–8. Kara states that Andor Radnóti-Roth’s short biography is available in Mongolian in Mongol ardīn ǰuramt cergīn durdatgalūd, Ulaanbaatar 1969.


Revolutionary Army’s Health Department. On 27 February 1922 he asked for exemption from this position. On 1 April 1922 he got permission to use his three photo cameras to take photos of “non military topics”. He took a photo of Süxbātar, Čoibalsan and Xuwa which became well-known in Mongolia in 1971. He arrived in Hungary in the beginning of the 1930s. Before his arrival he worked for the Deutsch-mongolische Handelsgesellschaft, lived in China, and was a doctor there. In 1942 he was deported to the labour camp of Buchenwald, Germany where his son died. After 1956 he worked as a doctor for the police in Hungary, and obtained a lieutenant-colonel’s rank. Before his death in 1964 he visited Mongolia again as a veteran of revolutions. Kara published and translated from Mongolian his 11 private documents which were kept in the Hungarian Labour Movement Museum in 1971. The documents include permissions, withdrawal of his revolvers, exit “visa”, etc. Some of the documents were signed by Süxbātar and Xuwa.

Pál Báder (living in Mongolia from 1924–1958, also known as Jevgenij Pavlovič Báder) was a young mason in Budapest.36 He was enrolled to the army in 1913. He became a prisoner of war in 1915, and lived in a prisoners’ gaol in Ulān-Ūd where he worked as a repairman. He participated in the Revolution in October 1917, and near Xyagt he became a border guard. In 1924 he moved to Altanbulag, then to Ulaanbaatar. As a mason he participated in the building of several buildings of the modern city, such as the university, hospitals, schools, and other new buildings. He lived with his family in Ulaanbaatar and arrived in Hungary in 1958. He had a Russian wife. His son, Jenő Báder lived in Mongolia even in the 1970s. He was a doctor, and finally worked as a receptionist of the Hungarian Embassy.

Another escaped prisoner of war was Jenő Sallai37 known by the Mongols as the “German Sallai”. He was a smith and an accurate man (as are Germans). After leaving Ulaanbaatar he lived in Altanbulag until the 1950s.38

According to Jenő Báder39 military experts who assisted to organise the new Mongolian People’s Revolutionary Army also resided in Mongolia for a while, such as someone whose family name was Pánczél and János Mészáros (residing in Mongolia in the early 1920s), who was a tall, thin man. He is stated to have been the leader of the guards of the Lenin-Mausoleum first in Moscow, and a military adviser in Mongolia a few years later. In Hungary he became an officer in the Horthy regime, and died in 1956.

The photos of Forbáth’s book and the photos taken by Andor Radnóti-Roth are available, but other photographs were not found.

36 An interview with his son is available in Nagy Károly: A kilencedik újjászületés. pp. 307–316. I would like to express my thanks to Ákos Avar who drew my attention to this book. 37 According to the oral communication of László Kádár, who was a Hungarian ambassador in Mongolia, his surname was Szalai or Szalay or Sallai. 38 Nagy Károly: A kilencedik újjászületés. p. 313. 39 Nagy Károly: A kilencedik újjászületés. p. 313.


Photograps in Forbáth’s Book

László Forbáth wrote and published the adventures of József Geleta, who spent nine years in Mongolia (1920–1929). According to Forbáth,40 Geleta was a confidential person of the new Mongolian government. He built the first electric plant in the capital city, and designed the building of the Parliament and other buildings. According to Geleta the city was situated in an area of 48 km2 and had 80,000 residents.41 The book contains about 100 images: 55 on religious topics, five on historical topics and 40 genres. Their origin is unsure as well as their present whereabouts. They might have been taken by Geleta, but the book may also include photos taken by others or collected by Forbáth. Moreover, Forbáth captioned the photos wrongly several times. For example Erdene jū is mixed with Daščoinxorlin monastery, and Berēwen xīd is written instead of Manjšir monastery. Not all photos were taken in the Xürē. Some of them were taken in the countryside, but photos of Buryatia and Inner-Mongolia might also appear. What follows here is the revised list of the photos (numbers mean page numbers in Forbáth’s Hungarian book; Forbáth’s description was added in unsure cases referred as Forbáth; “maybe” or “?” were written when the author of the present article was unsure in the description. Urga means the Xürē in the list).

Religion (55 photos)

8 Golden mummy of a high-ranking lama (Urga, maybe Yonjon xamba)

8 The Bogd xan ūl with the Tibetan stone inscription of OM ĀH HŪM (Urga)

40 A man in shaman dress beating his drum

40 A furious man (Forbáth: a shaman in trance)

40 A Cam dancer with a drum and a skull cup in his hands in Manjšir monastery

40 Celebration in a monastery (maybe in a Buryat monastery)

40 Kālacakra dance in front of the Yellow Palace of the Bogd (Urga)

40 The White Old Man in front of a Russian-style building

40 Cam dance in Daščoinxorlin Monastery: the White Old Man and a child of Xašin xan.

40 Cam dance in Daščoinxorlin Monastery: two heroes (?) protecting the offering.

40 The Lion of Cam dance led by two monks

40 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. p. 9. 41 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. p.114.


56 Devotees settled on the Eastern slope of Manjšir monastery (Forbáth: arriving at Cam dance)

56 Elderly monks sitting in a row, in the open (Forbáth: Maitreya procession) (maybe Urga)

56 Monks having a rest among drums and cymbals (Forbáth: Maitreya procession) (maybe Urga)

56 The 30 aimag’s umbrellas (Forbáth: Maitreya procession) (Urga)

56 Cam dance in Manjšir Monastery

72 A young monk carrying a bin in the countryside

72 An itinerant monk carrying a camp tent in the countryside

72 Chinese monks in front of a Chinese temple (Forbáth: Chinese Autumn Festival)

72 Monks (Forbáth: Maitreya procession) (maybe Urga)

72 Novices (Forbáth: Novices of Maitreya procession with a drum on a cart) (maybe Urga)

88 Beggar monk (Forbáth: Beggar monk in the Urga market)

88 A Tibetan rinpoche

104 A ranking lama (Forbáth: Csoini Lusszan Csinde,42 a representative of the Dalai Lama. He resided in Urga.)

104 Serēnen otoč, the Bogd’s monk doctor (Urga)

120 Owō made of boughs with inscribed stones

120 Owō made of stones, bones and hats (maybe in Inner-Mongolia)

120 Brass (?) stupa near the Medical monastic school (Forbáth: silver stupa) (Urga)

120 White stupas (Urga)

152 A zoč tantric practitioner "performing a dance" on his carpet

152 A zoč tantric practitioner sitting on his carpet

152 A high ranking lama with an old lady (čawganc)

152 Daščoinxorlin monastery, on the bank of the Selbe River

152 Dečingalaw Temple or Kālacakra monastic school, the centre of the Eastern monastic district (Urga)

152 Erdene jū Monastery

42 Its correct Tibetan spelling is unknown by the author.


168 Carpet representing the White Old Man

168 Tsongkhapa’s huge statue

168 Incense vessel in front of a monastery gate (maybe Urga)

168 Interior of a temple (maybe the temple of Yonjon xamba, Urga)

168 Small sitting statue of Śākyamuni Buddha

168 Temple of Yonjon xamba (Urga)

184 Chinese theatre’s actor (?) in Maimāchen (Urga)

184 Geser Temple (Urga)

184 Protective wall and a gate of the Bogd’s Green Palace (Urga)

184 The Bogd’s Summer Palace (Urga)

184 Ornamented entrance of the Bogd’s Green Palace (Urga)

184 Ornamented entrance of the Bogd’s Green Palace (Urga)

184 The protective wall and gate of the Bogd’s Green Palace (Urga)

200 Part of a protective wall (Urga)

200 Pilgrims in front of the White Palace (Urga)

200 Pilgrims (Urga)

216 An old ranked lama

216 The main temple of the Temple Complex of Čoiǰin Lama with Yonjon xamba’s temple in the background (Urga)

232 The Bogd’s company with his giant guard, Öndör Gongor (Urga)

Politics (5 photos)

8 B. Cerendorǰ, the first Prime Minister of the People’s Republic of Mongolia

88 A politician (Forbáth: a member of the National Assembly)

88 Portrait of a nobleman (Forbáth: Cecen xan)

104 A Tibetan diplomat (Urga)

200 The “passport” permission for Geleta’s departure in written Mongolian, 1928

Genre (40 photos)

8 Glade with horses


8 Sand desert

8 Stream bed

24 A couple of noble origin (maybe Urga)

24 Constructing a yurt

24 The yurt has been built

24 Glade with horses

24 Horseman of a relay-station

24 A hunter with his rifle gun and a yangir

24 An oxen-cart

24 Two curious ladies near a car

40 A longlegs man in front of a Russian-style building

88 A car sunk in water with a camel caravan in the background

88 A Mongolian shepherd and his flocks

104 A wrestler of the Nādam in 1928

104 Mongolians (Buryad? Inner-Mongolian?) and their horses

120 A camel-cart

120 National Theatre (Nogōn Bömbögör) designed by József Geleta József (Urga)

120 Two noble ladies, adults, children, foals and horses

120 Wrestlers of the Nādam

136 A lady with her children (maybe a Russian lady in Buryatia)

136 Boys (maybe Inner-Mongolian boys)

136 Girls (maybe Inner-Mongolian girls)

136 A corpse and a dog in a "cemetery"

136 Sculls and bones in a "cemetery"

136 Three corpses lying very near to each other in the open-air "cemetery"

136 Traditional Mongolian violinist

200 A Xalx noble woman

200 A Xalx noble woman

200 Rope market (or horse-market in Urga)

216 József Geleta József and three Mongolian laymen (maybe Urga)


216 A foreign man (He might be a Tibetan merchant. Forbáth: A man with lucky tab.)

216 Market (Forbáth: Market in Urga)

216 Russian stores on the bank of the River Selbe (Urga)

216 Small-scale sellers and monks or beggars (maybe Urga)

232 A Chinese store selling vegetables

232 A man collecting excrement to fire (Forbáth: in the Gobi)

232 A Mongolian worker with a samovar, open air kitchen and bins

232 A packed car (Forbáth: in the Gobi)

232 Travelling on a packed car (Forbáth: in the Gobi)

The majority of photos are in connection with religion. The photos of the Cam masked dance of Manjšir monastery and Daščoinxorlin monastery, the Maitreya procession and Kālacakra dance of the Xürē, the Bogds’ palaces, the Temple complex of Čoiǰin lama and Yonjon xamba were all taken as well as portraits of ranked and poor monks, stupas, and pilgrims. The political school was housed in the Summer Palace of the Bogd.43 Geleta witnessed the Chinese Autumn Festival in Uliastai.44

As for politics or history, Cerendorǰ’s photo is the first one in the book. Geleta took photos during the 1st open-air public assembly which was held on 8 November 192445 with the leadership of Prime Minister Cerendorǰ. Later, the National Assemblies were also held in the theatre, later Parliament designed by Geleta.46 Geleta knew Tibetan diplomats who lived in the Xürē.

Among the genre photos, the most interesting photos show the open-air “burying” of the Mongols. Though the one with the dog seem to be a normal corpse in traditional position used by the Mongols when leaving their dead relatives on the plain, the other two might show murdered people, especially the one with the mass of sculls. They might be in connection with the Gamin or Ungern’s troops. The book says that the radio station of the city was built in 1918 on the order of the Chinese government, and Ungern’s soldiers killed masses of their enemy behind the radio.47 On the other hand the book also says that near “Chorin-Chure” (maybe Čoirīn xür Nādam?) several corpses of Chinese were killed by Ungern’s troops. Geleta mentions that he found a diary of a Hungarian doctor there, thus a Hungarian doctor might have fought with the Chinese against

43 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. p. 174. 44 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. p. 90. 45 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. p. 155. 46 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. p. 185. 47 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. p. 116.


Ungern’s troops (According to K. Nagy, Geleta himself fought in the Gamin army).48

From the genre photos it is obvious that Geleta went to the countryside maybe to the nearby River Tūl. He witnessed the building of a yurt and took a photo of the completed yurt. It seems that he met a man modelling a Shaman and a Tantric practitioner. Two noble ladies accompanied him maybe on the same trip (200). Several photos (Tibetan diplomats, noble women) were taken in a photo studio. It is a question what the connection between the studio and Geleta was. The packed car (232) could be the one Geleta left Mongolia in via the Gobi desert. Photos related to Buryatia and Inner-Mongolia (136) occur in the book as well as genres from the Xürē, such as its market and stores, and typical pictures of the traditional Mongolian culture (e.g. Nādam, a violinist). From the 100 photos 37 were taken in Urga, but several others might have been taken there, too.

Photos taken by Andor Radnóti-Róth

Hungarian Andor Radnóti-Róth (1893–1964) took photos in the 1920s in the Mongolian capital city. He got permission from the Mongolian authorities on 1 April 1922 to use his cameras to take photos on topics “not related to military actions”.49 These 66 photos are preserved now in the Historic Photo Archives of the Hungarian National Museum in Budapest.50 The collections’ name is “Mongolia until 1945”, Box 72. The photos were first preserved in the Hungarian Labour Movement Museum, but later were moved to the Hungarian National Museum. The 66 photos cover the topics of religion (30 photos), politics (15 photos), and genre (21). Historic figures such as £alxanj xutagt Damdinbajar, Prime Minister Cerendorǰ, and maybe D. Süxbātar are visible in some photos. Several photos had precise description in Hungarian, whilst others’ names were mixed up (the White Palace is referred everywhere as Green Palace). What follows here is the correct list of the photos.

Religion (30 photos)

69.106 The Bogd’s Summer Palace (Serǖn lawran, Urga)

69.109 Buddhist altar (maybe Urga)

69.110 The gate of the Bogd’s Green Palace (Nogōn süm, Urga)

69.112 The Bogd’s sedan chair (Urga)

69.113 The Bogd’s White Palace (Cagān süm, Urga)

48 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. p. 311. 49 Kara György: Mongol iratok… p. 2. 50 I express my thanks to Ágnes Birtalan who drew my attention to the photo collection. A CD with the photos was sent by the Hungarian National Museum to the National Museum of Mongolia on the occasion of the 800th anniversary of the Mongolian State.




69.116 A monastic school (Urga)

69.117 A monastic school (Urga)

69.118 Huge sacrificial cakes with decorations (maybe Urga)

69.121 Golden mummy of a high-ranking lama (maybe Urga)

69.122 A small monastery in the countryside

69.123 The thrones of the Bogd and his wife (Urga)

69.124 Statue of Tsongkhapa

69.125 Sacrificial horses (seterten) (Urga)

69.181 Statue of Śākyamuni Buddha in a temple (maybe Urga)

69.180 Tent shrine of a Red Stream practitioner (zoch)

69.182 Incense vessel in front of a temple (maybe Urga)


69.187 Avalokiteśvara Temple (Urga)

69.188 The Bogd’s Summer Palace (Serǖn lawran, Urga)

69.192 Stupas (Urga)

69.194 Maitreya Temple (Urga)

69.195 Temple complex of the State Oracle (Čoiǰin lama, Urga)

69.207 Maitreya procession (Urga)

69.208 Maitreya procession (Urga)

69.209 Maitreya procession crossing the River Selbe on a bridge (Urga)

69.210 A monastery in the countryside

69.211 Stupas (Urga)

69.222 Religious event in the countryside

Politics (15 photos)

69.107 B. Cerendorǰ, the first Prime Minister of the People’s Republic of Mongolia (1923–1928) in a celebration

69.221 Military assembly (Urga)

69.120 Prime Minister Cerendorǰ


69.127 £alxanj xutagt Damdinbajar and the Russian consul (Urga)

69.191 Prison (Urga)

69.197 Soviet and Mongolian military leaders (Urga)


69.202 Hand-salute of the army (Urga)


69.204 Juvenile assembly (Urga)

69.205 Assembly (Urga)

69.206 Juvenile assembly (Urga)

69.213 Mongolian and Soviet military leaders (Urga)

69.223 £alxanj xutagt Damdinbajar (Urga)

68.533 The Mongolian People’s Revolutionary Army in 1922 (reprint, Urga)

Genre (21 photos)

69.108 A nomadic girl

69.111 Market of timber and firewood (maybe Urga)

69.119 A horse rider child (Nādam)

69.126 Flood in the city (Urga)

69.183 Flood in the city (Urga)

69.185 Car settled in snow

69.186 Black market (Urga)



69.193 A Chinese merchant with his articles (maybe Urga)

69.196 Nādam (archery)

69.198 Camel foal

69.199 A Mongolian child (Urga)

69.212 Mongolian violinist

69.214 Old monk in the countryside

69.215 White-collar worker (Urga)


69.216 Nomadic family in front of a yurt

69.217 Nomadic old lady

69.218 Nomadic family

69.219 Visitors of the horse racing

69.220 Landscape (near Urga)

Radnóti took the majority of the photographs (at least 48) in the capital city. As for religious topics he photographed the most important palaces of the Bogd (Green Palace, White Palace, Summer Palace), and the most imposing temples such as the Temple Complex of Čoiǰin Lama, the Maitreya Temple, and the Avalokiteśvara Temple. It seems that he visited two monastic schools of Jǖn xürē with other foreigners in winter. He also took the photo of the Bogd’s sedan chair and sacrificial horses standing in front of his palace. Photos of interiors of temples were taken surely inside the Green Palace and probably in the temple of Čoiǰin Lama. He witnessed the annual Maitreya procession in spring, and took photos of stupas situated in the city. He photographed religious topics also in the near and far countryside.

As for politics or history, Radnóti took the photos of the Mongolian People’s Revolutionary Army’s salutation and muster led by Soviet or Hungarian (the Hungarian Mészáros might be seen in two photos) and Mongolian (Süxbātar might be seen in a photo) military leaders and advisers, and juvenile assemblies of the revolution with the participation of £alxanj xutagt Damdinbajar (1874–1923), who was one of the 13th xutagts of the Bogd and a member of the Parliament, and the Russian consul. All these photos were taken in the capital city. A photo of B. Cerendorǰ, the first Prime Minister of the People’s Republic of Mongolia (1923–1928) is also available when participating in a countryside event. It confirms Radnóti’s close connection with the new government.

As for genres, Radnóti photographed the market and the summer flood of the city as well as a white-scholar worker. He took photos of nomadic people in the countryside, a Nādam festival’s participants, and other interesting events.

Summary

Comparing and describing the paintings and maps and the tremendous amount of photos of the Xürē require further deep analysis. This xürē was only one among the other 1000 monastic sites we have many paintings and photographs about. Such historic places as Erdene jū, the first monastery of Mongolia founded in 1586, or Manjšir monastery, which was not far from the Xürē have also more than 100 photos. Other sites, such as Jaya gegēnī xürē have about 30 photos, while the other about 50 monasteries we have photos about are more negligible. The rest of the sites were not photographed at all.


As until now nobody attempted to write an article about travellers of Mongolia, the present article was aimed at mentioning some of them. Other visitors who took photos, and the many more visitors who did not take photos should be further studied.

When studying the photos of different collections, the collaboration of Mongolian institutes and foreign institutes is necessary. Mongolian monks and scholars can identify the contents of the photos, the names of monasteries, while in foreign institutes the names of the photographers and the date of the photographs can be known. For instance, among the photographs preserved in Mongolia photos taken by A. M. Podzneev, P. K. Kozlov, Sh. A. Kondratev, A. D. Simukov are available, but the description of the cards do not contain precise data. “Unknown” collections might exist in several countries’ museums or archives, such as is the case in Hungary. The publication of the photos is highly required to give free access for Mongolians and other inquiring people to get to know this heritage.

Interesting questions arose when studying the photographs. For instance it is still not known where Tsongkhapa’s huge statue photographed by Andor Radnóti-Roth (69.124) and József Geleta (68) stood. Such a huge statue is unknown in connection with the Xürē.

Apart from photos some short films also show the life of the Mongolian capital city, such as the ones made by German and French filmmakers.

Bibliography

Albertsen, K. P.: Örgȫd bolǰ bui üil yawdlūd. Translated by O. Enxnasan. Ulaanbaatar 2008, Albertsen, K. P.: Recent events in Urga. A foreigner’s experiences. Extracts from the Diary of Mr. K. P. Albertsen. Tientain Press Ltd. Peking 1921

Andrews, Roy Chapman: On the Trail of Ancient Man. New York 1926 Batsaixan, Ōxnoin (ed.): Mongolčūd XX–XXI jūnd. Ulaanbaatar 2011 [Mongols

in the 20–21st centuries] Birtalan Ágnes (ed. and intr.): A Romanized Grammar of the East- and West-

Mongolian Languages. Budapest Oriental Reprints. Series 3. B. 3. Budapest 2009

Cerenčulūn, A. (transl.): Mongol gün F. A. Larson. Ulaanbaatar 2009. Larson, Frans. August: Larson Duke of Mongolia. Little, Brown, and Company.

Boston 1930. Cültem, Nyam-Osor: Mongolian Architecture. State Publishing House,

Ulaanbaatar 1988 Forbáth László: A megujhodott Mongolia. A Magyar Földrajzi Társaság

Könyvtára, Budapest 1934 [The Reborn Mongolia] Geleta, Joseph: The New Mongolia, by Ladislaus Forbath, as related by Joseph

Geleta; translated by Lawrence Wolfe, W. Heinemann Ltd. London, Toronto 1936.


Götting, Doris: Bilder aus der Ferne: historische Fotografien des Mongoleiforschers Hermann Consten. Bönen: Kettler 2005

Halén, Harry: Memoria Saecularis Sakari Pälsi. Aufzeichnungen von einer Forschungsreise nach der Nordlichen Mongolei im Jahre 1909. Société Finno-Ougrienne. Travaux ethnographiques X, Helsinki 1982.

Haslund-Christensen, Henning – Sprigge, Elizabeth – Napier, Claude: Tents in Mongolia (Yabonah): Adventures and Experiences Among the Nomads of Central Asia. E. P. Dutton & Co., New York 1934

Haslund-Christensen, Henning – Sprigge, Elizabeth – Napier, Claude: Men and Gods in Mongolia (Zayagan). E. P. Dutton & Co., New York 1935

Kara György: Mongol iratok a Népi Forradalom idejéből. A Magyar Földrajzi Társaság Könyvtára, Budapest 1971 [Mongolian Documents from the Period of the National Revolution]

Lang, Maria-Katherina: ”Scharfen Blickes. Die Sammlungen des Forschungreisenden Hans Leder mit einem Exkurs über den Tsam-Tanz in der Mongolei.” Arhiv für Völkerkunde 59–60, 2009–2010 Vienna, pp. 125–143.

Maidar, D.: Mongolīn arxityektur ba xot baigūlalt. Ulsīn Xewlelīn Gajar, Ulaanbaatar 1972 [Mongolian Architecture and City Planning]

Nagy Károly, A kilencedik újjászületés. (Világjárók 167.) Gondolat, Budapest 1985 pp. 307–316. [The 9th Reincarnation]

Nawān, D.: Öwgön Dendewīn durdatgal, Šinǰlex Uxānī Akademīn Xewlel, Ulaanbaatar 1961 [Reminiscence of Old Dendew]

Ossendowski, Ferdinand: Beasts, Men and Gods. E. P. Dutton & Company, New York 1922

Pozdneev, Aleksej Matveevič: Mongolija i Mongoly. T. 1–2. Sankt-Peterburg 1896, 1898 (repr.)

Šepetilnikov, Nikolaj Mihajlovich.: Arhitektura Mongolii. Moskva 1960 Serēter, Öljī: Mongolīn Ix Xürē, Gandan xīdīn tǖxen bütecīn towč. 1651–1938.

Mongol ulsīn ündesnī töw arkhiw, Ulaanbaatar 1999 [Short History of Ix Xürē and Gandan Monastery]

Strasser, Roland: Mongolen, Lamas and Dämonen. Reiseberichte aus Tibet und der Mongolei. Mit vielen Zeichnungen des Verfassers. Deutsche Buch-Gemeinschaft, Berlin 1932

Szilágyi Zsolt: A teokratikus mongol állam. Eötvös Loránd Tudományegyetem, Belső-ázsiai Tanszék, Budapest 2011 [The Theocratic Mongolian State]

www.albertkahn.co/museum.html www.ec.icr.su/museum www.kozlov-museum.ru www.roerich.org

SECTION 2

LANGUAGE AND CULTURE

МОНГОЛ ХЭЛНИЙ «НАР ЗӨВ, НАР БУРУУ» ХЭМЭЭХ ХЭЛЛЭГИЙН УЧИР

Д. БАДАМДОРЖ Өтвөш Лорандын нэрэмжит Их Сургууль,

Төв Азийн Тэнхим, Будапешт

Монголчууд наран, саран, одон гурвыг маш эртнээс янагш шүтэж, илчийг нь амьдрал ахуйдаа шингээж ирсэн бололтой байна.

Монгол аман зохиолоос сурвалжилж үзвэл, «Нар зөв эрчилсэн хуй бол бурхны тоос, нар буруу эрчилсэн хуй бол чөтгөрийн тоос»1 хэмээх бэлгэшээл цээрлэл хосолсон утгат зүйр үг бидний сонирхлыг татаж байна. Эл зүйр үгийн утга бол хуй салхи цагийн зүүний дагуу буюу нар зөв эрчилсэн байвал эерэг, цагийн зүүний эсрэг буюу нар буруу эрчилсэн байвал сөрөг болохыг бурхан чөтгөр хоёроор зүйрлэж хэлсэн байна.

Нар зөв Хуй Нар буруу Бурхан Чөтгөр

Монгол эсгий туургатан нарны явдал хийгээд илчийг хэрхэн танин мэдэж, яаж ашиглаж ирсэн тухай ярилцъя.

Төв Азийн өндөрлөгт орших монгол туургатан бол өөрийн амьдрал ахуйдаа нарны илчийг шингээн авдаг сэтгэлгээ нэн эртнээс хөгжсөн ард түмэн юм. Тэд «нар зөв, нар буруу» хэмээх нарны илчийг шингээх, эс шингээх утгатай хэллэг буй болгожээ. Нарны илчийг бодит амьдрал ахуйд нар зөв горимоор шингээдэг, нар буруу горимоор эс шингээдэг болох нь судалгаа хийх тусам үнэмшигдэж байна. Монголч эрдэмтэд наран саран хоёрыг танин мэдээд нар бол гэрэлтэй, илчтэй, сар бол сүүдэртэй, илчгүй гэсэн ёгт олон нэрийг өгсөн байх юм. Жишээ нь:

Наран Саран Халуун гэрэлт Цагаан гэрэлт Өдөр болгогч Шөнийн эзэн Гэрэл гаргагч Сүүдэр биет Лянхуан садан Лянхуан дайсан гэх мэт.

Энэ нь нар сарны илчийг ихэд танин мэдсэний гэрч болж байна. Монгол хүнээс нарны илчийг амьдралдаа шингээх, эс шингээх олон тохиолдол байгааг авч үзье.

1 Түдэв, Л.: Аман хууль. Улаанбаатар 2000, 106 дахь тал.

126 Д. БАДАМДОРЖ

1. Гэр

Гэр барих, буулгахад нар зөв, нар буруу гэх горим баримтална. Гэр барихад нар зөв үйлдлээр нарны илчийг даллан шингээж, барих дэс тогтооно. Гэр буулгахад нар буруу үйлдлээр нарны илчийг эс шингээж, буулгах дэс тогтооно. 1.1. Хана дугуйлах: Баруун хацавчны хананаас эхлэн, нар зөв дугуйлж нарны илчийг шингээнэ. Хана буулгах: Зүүн хацавчны хананаас эхлэн, нар буруу буулгаж нарны илчийг эс шингээнэ. 1.2. Унь өлгөх: Тотгоны унинаас эхлэн, нар зөв нарны илчийг шингээж өлгөнө. Унь буулгах: Тотгоны унинаас эхлэн, нар буруу нарны илчийг эс шингээж буулгана. 1.3. Бүрээс нөмөргөх: Гэрийн туурга зэрэг бүх бүрээсийг баруунаас зүүн тийш буюу нар зөв тойруулж, нарны илчийг шингээж нөмөргөнө. Бүрээс буулгах: Гэрийн туурга зэрэг бүрээсийг нар буруу тойруулж, нарны илчийг эс шингээж буулгана. 1.4. Бүс татах: Хаалганы баруун яс модны оосроос эхлэн уяж, нар зөв тойруулж, нарны илчийг шингээж, бүс татна. Бүс тайлах: Хаалганы зүүн яс модноос бэхэлсэн бүсний үзүүрийг эхлэн тайлж, нар буруу тойруулж, нарны илчийг эс шингээн, бүс тайлна. 1.5. Өрх татах: Зүүн хацавчнаас бэхэлсэн өрхний оосрыг эхлэн тайлж, нар зөв тойрч, нарны илчийг шингээж, өрх татна. Өрх бүтээх: Гэрийн чанх хойноос нар буруу тойрч, нарны илчийг эс шингээж өрх бүтээнэ. 1.6. Хаяавч татах: Баруун хаяанаас эхлэн, нар зөв тойруулж, нарны илчийг шингээн, хаяавч татна. Хаяавч эвхэх: Зүүн хаяанаас эхлэн, нар буруу тойруулж, нарны илчийг эс шингээн, хаяавч эвхэнэ. 1.7. Толговч барих: Хана, унь хоёрын уулзварт баруун хацавчнаас эхлэн, толговчийг нар зөв тойруулж, нарны илчийг шингээгээд, барина. Толговч эвхэх: Зүүн хацавчнаас эхлэн, толговчийг нар буруу тойруулж, нарны илчийг эс шингээж, эвхэнэ. 1.8. Хөшиг татах: Баруун хацавчнаас эхлэн, нар зөв тойруулан, нарны илчийг шингээж, хөшиг татна. Хөшиг тайлах: Зүүн хацавчнаас эхлэн, нар буруу тойруулж, нарны илчийг эс шингээж, хөшиг тайлна.

2. Зан үйл

Монгол зан үйлд нар зөв, нар буруу хэмээх горимыг баримтлана.

МОНГОЛ ХЭЛНИЙ «НАР ЗӨВ, НАР БУРУУ» ХЭМЭЭХ ХЭЛЛЭГИЙН УЧИР 127

2.1 Овоо тахих: «Овооны их таньдаа, олзны их маньдаа» хэмээн тахил үг хэлж, нар зөв гурвантаа тойрч, нарны илчийг шингээж, идээ будаа өргөж, чулуу нэмнэ. Монгол нутагт буй олон зуун овоог зорчигчид ийнхүү эрхэмлэнэ. 2.2. Оршуулга: Монгол оршуулгын үед шарил цогцсыг хүндэтгэж оршуулж буй хүмүүс насны эрэмбээр цуварч, нар зөв гурвантаа тойрцгоож, нарны илчийг шингээж, эмгэнэл илэрхийлдэг. 2.3. Хурим: Хурим найрын зан үйлд нар зөв, нар буруу гэх горим баримтална. Монгол хурмын бэртэй холбоотой зан үйлд нар зөв, нар буруугийн горим ихэд баримталж иржээ. Тухайлбал:

Бэр буулгах үед бэрийн талын хот хийгээд бас хүргэний хотыг нар зөв гурвантаа тойрох ёс гүйцэтгэнэ.2 Мөн «Бэр буулгаж ирээд тариа будаагаар сар зөв буюу нар буруу эргэсэн чиглэл бүхий эм галтай хас хийж, заасан цагаан эсгий дээр хасын өмнө бэрийг сөхрүүлж суулгадаг ёс байдаг».3 Ийнхүү шинэ бэрийн омгийг нар буруу горимоор номхруулна.

Хүннү улсын үеэс монголчууд нарны илчийг амьдрал ахуйдаа шингээн авч байсан нэгэн баримт бол Модун шаньюй Хан улсын эзэн хаанд илгээсэн бичигтээ: «Тэнгэр газрын ивгээлээр тавигдсан наран саранаас тэтгэмжтэй Хүннү»4 хэмээн эрхэмсгээр бичсэн явдал юм. Басхүү хурим найрын гурван дугарааг найрын дарга, сөнч нарын зөвшөөрлөөр нар зөв аягалах зэрэг горим олон байна.

2.4. Тахилга тайлга: Энэ зан үйлийн үед нар зөв горимыг ихэвчлэн баримт-лана. Монгол галын тахилгын үед «Дөрвөн галтай нар зөв эргэсэн үйлчлэл бүхий эр хас тулган дотроо улаан будгаар буюу зосоор зурж, түүн дээрээ шатах мод түлээг тавьж шатаадаг»5 байна. Эрдэмтэн П. Хорлоо «… Гэрийн эзэн өвчүүг өргөн барьж, нар зөв гурвантаа хурайлж галд өргөж, галын тэнгэрийн заллага айлтгана»6 гэжээ. Ийнхүү гал тахих зан үйлд нар зөвийн горимыг баримталж байна. 2.5. Золгох: Монгол хүн цагаан сарын золголгын үед хамгийн ахмад настнаас эхлэн нар зөв тойрч, нарны илчийг шингээж золгоно. Хэрэв хадаг барин золговол, баруун гарынхаа ариун хурууг дотор талаас нь нар зөв хадгаар ороогоод, чигчий хуруутай тал руу доош унжуулж золгоцгооно.

2 Баасандорж, Ц. – Очир, А.: Ойрад хуримын ёс. Улаанбаатар 2005, 70, 172 дахь тал. 3 Цолоо, Ж.: Монгол хэлний нутгийн аялгуу. Үгийн сан 1. Улаанбаатар 1997, 153–154 дэх тал. 4 Ишжамц, Н.: Монголын төр ёс, нүүдэл иргэншил, сэргэн мандалтын асуудал. // Mongolica Vol. 2/23, 3/24 (1991–1992), 7 дэх тал. 5 Цолоо, Ж.: Монгол хэлний нутгийн аялгуу. Үгийн сан 1. 153–154 дэх тал. 6 Хорлоо, П.: Монгол ардын зан үйлийн хэлхээ. Улаанбаатар 1999, 178 дахь тал.

128 Д. БАДАМДОРЖ

2.6. Бөх барилдах, морь уралдах: Давсан бөх тахимаа авч, төрийн далбааг нар зөв тойрч, нарны илчийг шингээж, хийморио сэргээнэ.Унасан хүүхэд, уралдах хурдан морь наадмын талбайг нар зөв гурвантаа хүүхдийн гийнгоон дуунд тойрч нарны илчийг шингээж урмаа сэргээнэ. Мөнхүү айргийн тавд давхисан хурдан морьдыг төрийн далбаа намируулсан цоллогч нар зөв наадмын талбайг тойруулж, нарны илчийг шингээн түмнийг баясгана. 2.7. Гороолох: Бурхны шашны ёсоор хот хүрээ, гэр орон, уул усаа нар зөв тойрч, нарны илчийг шингээж, буян хураана. 2.8. Даллага авах: Бурхны шашны ёсоор ном айлтгуулж, даллага хурай-лахад идээ будаа, арвай тариа зэргийг хоёр гардаж, нар зөв гурвантаа хурайлж, нарны илчийг шингээж, хэшиг хураана. Эрдэмтэн Л. Түдэв «Даллага далласны дараа үнс хогоо ерийн хаях цээртэй. Нар зөв гурав эргүүлж хаяна.» гэжээ.7

3. Аж төрөх ёс

Монгол аж төрөх ёсонд нар зөв, нар буруу хэмээх горимыг баримтлана. 3.1. Хувцас өмсөх: Монгол хүн хувцас өмсөх тайлахад нар зөв ба нар буруу горим баримталха.

– Дээлийнхээ баруун ханцуйг эхлэн углаж, нар зөв нөмөрч, нарны илчийг шингээж, зүүн ханцуйг эцэст нь углана. Зүүн ханцуйнаас эхэлж, нар буруу тойруулж, нарны илчийг эс шингээн дээлээ тайлна.

– Бүсээ нар зөв ороож, нарны илчийг шингээж бүсэлнэ. Бүсээ нар буруу эргүүлж, нарны илчийг эс шингээж тайлна. Тэгээд зангидаж тавина.

– Тэлээг нар зөв тойруулж, нарны илчийг шингээж тэлээлнэ. Тэлээг нар буруу эргүүлж, нарны илчийг эс шингээж тайлна.

– Хүзүүний ороолтыг нар зөв ороож, нарны илчийг шингээнэ. Нар буруу тойруулж, нарны илчийг эс шингээн тайлна.

3.2. Эрч оруулах, хариулах үйл: Аливаа юмыг эрчлэх, эрчийг хариулахад нар зөв ба нар буруу горимоор үйлдэнэ.

– Эрэгтэй эмэгтэй хүний гэзэг үсийг гөрөх сүлжихэд нар зөв эргүүлж, нарны илчийг шингээнэ. Гэзгийг нар буруу эргүүлж, нарны илчийг эс шингээн задална.

– Дээс, хуйв зэргийг томох алгадахдаа нар зөв эрчилж, нарны илчийг шингээнэ. Эрчийг гаргахдаа нар буруу эргүүлж, нарны илчийг эс шингээнэ.

– Хурдан морины гөхөл, сүүлний уяаг нар зөв эргүүлж, нарны илчийг шингээнэ. Тайлахдаа нар буруу эргүүлж, нарны илчийг эс шингээнэ.

7 Түдэв, Л.: Аман хууль. Улаанбаатар 2000, 55 дахь тал

МОНГОЛ ХЭЛНИЙ «НАР ЗӨВ, НАР БУРУУ» ХЭМЭЭХ ХЭЛЛЭГИЙН УЧИР 129

– Бугуйл, гэрийн бүс, татлага зэргийг эвхэхдээ тохой гарын сарвууд нар зөв эргүүлж, нарны илчийг шингээнэ. Эвхээсийг гаргахдаа нар буруу тайлж, нарны илчийг эс шингээнэ.

3.3. Ажил үйл: Монгол хүн зарим ажлыг эрэмбэ дараатай үйлдэхэд нар зөвийн горимыг баримтлана.

– Айраг архи, цай цуй аягалах, барихад нар зөв түгээнэ. – Бэлэг сэлэг, шан харамж тараахад нар зөв хүртээнэ. – Арвай буудай тээрэмдэхэд тээрмийн чулууг нар зөв эргүүлнэ. – Зулын голыг нар зөв имэрнэ. – Тараг, хоол идсэн аягыг нар зөв долооно. – Айраг бүлэх, хоол хутгахад нар зөв горим хэрэглэнэ гэх мэт.

Энэ мэтээр монгол аж төрөх ёсонд нар зөвийн горим үйлчилж, нарны илчийг шингээн авч байдаг уламжлал бий.

Монголчууд нар зөв эргэсэн үйлдэл бүхий тогтоц бүтэцтэй зүйлд эерэг сайн ханддаг сэтгэлгээтэй ард түмэн юм. Жишээ нь:

– Өлзий хутгийн найман билгийн нэг наран зөвшөөхүй эргэсэн цагаан лавай

– Хуй салхины нар зөв эрчилсэн эргүүлэг. – Хүн малын үсний нар зөв эргэсэн эргүүлэг. – Усны нар зөв эргэсэн эргүүлэг гэх мэт.

Дүгнэн хэлбэл, монгол туургатан нарны илчийг нар зөв эргэх хөдлөлөөр шингээж, нар буруу эргэх хөдлөлөөр нарны илчийг эс шингээж аж төрсөөр иржээ. Ямарваа тойрох, тойруулах үйлийн дэс эрэмбийг тогтооход нар зөвийн горим үйлчилж, номхотгох, хариулах үйлд нар буруу эргэх хөдлөлийг үйлдэж байна.

Ном зүй

Баасандорж, Ц. – Очир, А.: Ойрад хуримын ёс. Улаанбаатар 2005 Ишжамц, Н.: Монголын төр ёс, нүүдэл иргэншил, сэргэн мандалтын

асуудал. // Mongolica Vol. 2/23, 3/24 (1991–1992) Түдэв, Л.: Аман хууль. Улаанбаатар 2000 Хорлоо, П.: Монгол ардын зан үйлийн хэлхээ. Улаанбаатар 1999 Цолоо, Ж.: Монгол хэлний нутгийн аялгуу. Үгийн сан 1. Улаанбаатар 1997

ӨӨРДИН ТҮҮКИН ДУД

БАСАНГОВА Т. Г. – ГОРЯЕВА Б. Б. Əрəсəн Номин Академ, Хальмгин Сойл-Тууҗ Шинҗллһнə Күрəлң

Abstract: Historical songs have significant place in folklore Oirats. Along the length of rendering they are “Akhr” and “út”. The songs of this species reflect the major events of national history, the activities of legendary personalities who played a crucial role in the history of the nation. Tradition of historical songs of 16–17 centuries, dedicated to the great military leaders such as Shuno-Baatr, Galdama and moving on Oirats from Dzungaria, were continued in the 18–20 centuries, when songs about Mazan Baatar, Ubushi Khan, leaving some parts of the people, songs about participation in various wars for a period of three centuries and Kalmyk deportation to Siberia were created.

Өөрдин амн урн үгин зөөрт дуд айсин кемҗəһəрн болн төр-седвəрн йилһрнə. Түүкин төр-седвтə дуд айсин кемҗəһəрн ут болн ахр болна. Келн улс болһн эврəннь түүкд учрсн ончта йовдлмудыг, нерəрн туурсн улсин тускар ду һарһҗ хадһлна. Түүкин дуд өөрдин амн урн үгин зокъялд нег ончта орман эзлҗ, келн улсин түүкин хамгин чинртə йовдл, алдршсн улсин нер тодрхалсмн.

Б. Б. Оконов эврəннь өгүүллдəн өөрдин түүкин ду судлҗ, Һалдма болн Мазн-Баатрт нерəдсн түүкин дуд шинҗлсмн. Номт түүкин дуудыг хойр əңгд хувасмн. «Түрүн əңгин үүдəврмүдт түүкин үүл-йовдл үзүлгднə. Үлгүрнь, «Алта деернь һархнь», «Самбурин һурвн толһаднь», «1916 җилə дун» болн нань чигн. Түүкин дууна хойрдгч əңгд нер туурсн улсин үүлдвр тодрхалҗах дуд орулҗанавидн» гиҗ Б. Б. Оконов бичсмн.1

Өөрдин түүкд нер һарсн улсин негнь – Луузн-Шуно (эс гиҗ Шуна-Баатр, Шуна-Дава) – Аюка хаана күүкн Сетерҗавас төрсн, Зүн-һарин хун-тəəҗ Цевн-Арвтна көвүн мөн. Эн хун-тəəҗин аваль хатнас төрсн ууһн көвүнь Һалдн-Церн эцкəн өңгрснə хөөн йос булалдх гиҗ санад, дү көвүн Луузн-Шунаг алхар седсинь эннь медəд, орһҗ һарад, наһцнран темцəд, Əрəсəн хальмгудын нутгт ирҗ бəəсн болдг.2

Шуна Баатрин туск дууна үгмүд номт Н. Н. Пальмов эврəннь дегтртəн барлсмн,3 дəкəд болхнь Очра Номт ХХ-гч зун җилмүдт бас бичҗ авсмн.4

Заһлмаг күцм, эс гиҗ бууһин сумн мет хурдн борта, зарта сəəхн бүшмүдтə, ардаснь көөҗ йовх дəəсиг бууһад күлəм зөргтə баатр гиҗ дуунд Луузн-Шуна баатрин тускар келгднə.5

1 Оконов, Б. Б.: Калмыцкие народные исторические песни XVII–XVIII вв. (“Галдама”, “Мазан-Батыр”). In: Калмыцкая народная поэзия. Элиста 1984, с. 30. 2 Златкин, И. Я.: История Джунгарского ханства (1635–1758). Наука, Москва 1964 (изд. 2-е), c. 358–396. 3 Пальмов, Н. Н.: Этюды по истории приволжских калмыков XVII – XVIII вв. Часть 1. Астрахань 1926, c. 201–287. 4 Очиров, Н. О.: Мөңк дееҗ (Живая старина). Сост., вступ. ст., коммент. Б. А. Бичеева, Калмыцкое книжное издательство, Элиста 2006, c. 48.

132 БАСАНГОВА Т. Г. – ГОРЯЕВА Б. Б.

Луузн-Шуна баатрин туск дууна һурвн хүвлвринь шинҗлҗ, номт Корсункин Церн дууна аһулһин тускар тиим товч утх-уха темдглсмн:

а) баатрин бийини дүринь болн седкл, серлинь магтсн бадгуд… б) көлглəд йовдг хойр күлгин шинҗинь тодрхаһар дүрслҗ үзүлҗəнə… в) уг сүүлд баатрин дəəч үүлдвр…6

Дəкəд нег өөрдин түүкд ончрад, дуунд орсн баатр – Һалдма. Һалдман тускар кен күүнə үрн, бийнь юн күн бəəсн, кезə, кенлə бəəр бəрлдҗ йовад əмнəсн хаһцсн болх, аль талдан учрас өңгрсн болхий? – гих олн сурврмуд һарч ирнə. Хошуда хан хатнас төрсн Тавн барс гиҗ нерднь туурсн тавн көвүнə негнь Байбаһас хан бəəҗ; терүнə хойр көвүнь: Цецн хан (Очирт тəəҗ) Аблай (Авла) хойр. Цецн хаана аваль аһ Пунцг-Ролма хатна (эс гиҗ Сулумца хатна) көвүн – Һалдма; Аблайин (Авлан) көвүн – Цаһан. Цецн хаана улс бүүрлҗ бəəсн нутгнь – одаһин Или, Чу, Талас һолмудын хоорндк болн Балхаш, Зайсан нуурмудын хоорндк һазр бəəсн мөн, терүнəс өмəрəн Күнгес, Зүлдүс һолмуд күртл. Һалдма баатр цергəн толһалад улс нутган дəəнəс харад оньдинд туршул церг белнəр бəрҗ бəəдг санҗ. 17 наста Һалдма хəрин хаанла бəрлдхин төлəд эцк Цецн хаанас иигҗ сурснь дуунас медҗ болхм:

Хар мөрн эцəд угад, Харһа җид мухад угад, Аав! Тальб, шурһнав! Бор мөрн эцəд угад, Бууһин сумн хаҗиһəд угад, Аав! Тальб, шурһнав!7

Иигəд эрəд-сурад бəəхлəнь Һалдмад эцкнь хəрин хаанла бəəр бəрлдтхə гиҗ зөв өгсн бəəҗ.

Көвүһинь дахад, дəəснəс орн-нутган харсад дəəч үүлдврмүдрəн ончрҗ йовсн цергчүдт Һалдман эк Сулумца (Пунцг-Ролма) хатн улвта хуйгудар белг өгдг бəəҗ. Тер учрас чигн өөрдин дүүвр наста залус Һалдман цергт «маля даахарн» морддг санҗ.

Һалдма баатриг магтад үүдəсн эн дууг тер цагин болн хөөннь Зүн-һарин болн Иҗлин, Көк Нуурин өөрд кезəнə давҗ өңгрсн цагт əмəн өгсн нег баатр үрəн магтад, седклəн сергəһəд, санандан дəкн-дəкн орулҗ дуулцхадг бəəсн болҗана.

Көвүһəн сəəһəн хəəснə хөөн Цецн хан уйрсн седклəсн көвүнəннь тускар дууна иим үгмүд үүдəҗ:

5 Дуулич, теегм, дуулич. Элст 1958, с. 226; Калян, С.: Хальмг дун. In: Теегин герл. 1971, №2, с. 142. 6 Корсункин, Ц.: Тууҗин хойр дууна вариантын тускар. In: Теегин герл. 1976, №3, с. 166. 7 Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе. Составитель А. В. Бадмаев, Элиста 1969, с. 82.

ӨӨРДИН ТҮҮКИН ДУД 133

Буур үкдг, ботхар босдг, Босхмҗ уга Һалдма минь. Хуц үкдг, хурһар босдг, Босхмҗ уга Һалдма минь. Бух үкдг, туһлар босдг, Босхмҗ уга Һалдма минь. Аҗрһ үкдг унһар босдг, Босхмҗ уга Һалдма минь.8

Иҗлин өөрдин хойр нойнас номт Ю. Лыткинə бичҗ барлсн дууна бадгуд дор заасар əңгрҗəнə:

а) дəəснүр дəврхəр Һалдман эцкəсн сурҗах зөвшəл («Аав, тальби шуурһнав!»);

б) Һалдман дəəч үүл-үүлдврмүдинь, баатр зөргинь болн төрскнч седклинь магтҗах бадгуд;

в) дəн-даҗг уга, амулң төвкнүн бəəх əмтнə бəəдл (əрк, арзин сүүрд амр-таварн нəəрлҗ суух улс, төр-йоснь батрад, алд-туурмҗнь цууратҗ бəəх орн-нутг, Һалдман һольшг сəəхн ээлтə заң-бəəр);

г) көвүһəн өңгрснə хөөн седклнь уйрад үүдəсн Цецн хаана һашудлын дун.

Болв эн дууна хамгин бүрн-төгс текст ХХ-гч зун җилмүд күртл мартгдл уга Моңһл орн-нутгин дөрвд, торһуд ястнрин дунд дуулгдҗ йовсмн. Дууна үгмүдинь моңһл эрдмтнр М. Гаадамба, Д. Церенсодном хойр белдəд «Моңһл улсин амн зокъялын дееҗ» гидг хураңһуд 1967 җ. барас һарһсмн. Дууна үгмүдин ончнь гихлə, 1–14 бадгудт Һалдма баатрин дəəч үүлдврмүдинь магтад дуулҗана; 15–17 бадгуднь дууна хойрдгч хүвлврин 1–3 бадгудла ирлцҗəнə (көвүнəни тускар Цецн-хаана уйрад үүдəсн дууна үгмүд); шүлглəни туст – бадг болһн хойр мөртə шүлгүд; давтлһнь – негдгч хүвлврəр («Эркн төргсн Һалдма баатр» гиһəд 1–14 бадгудт келгднə), гиҗ Корсункин Церн шинҗлсмн.9

Моңһлын номтнр М. Гаадамба Д. Церенсодном хойр эн дууг барлхларн «Һалдн-Бошоктин туск дун» гиҗ бичҗ, Һалдма баатриг Һалдн-Бошокт хун-тəəҗин ормд эндүһəр медəд, гиҗ номт Корсункин Церн темдглсмн.10

Урн үгин ончин туст эн дууна һурвдгч хүвлврнь соньн гих зөвтə: баатрин мергнинь, халдсн дəəснд хавтагинь магтад келҗəхинь оньһад санхмн: «Такин (тəкин) чимгиг тасртлнь, хулын чимгиг хуһртл, тахъята (хуйгта) күүг шувт (ивт) харвдг», – эдү дүңгə мергн харвач бəəсн болҗана. Дəəснүр дəврəд ордг дүр зөрг хойринь цəклһнлə болн аңч шовуна шүүрлһнлə дүңцүлҗ келҗəнə: «бүргəд, итлəг, харцха, цагцаһа шовудин шүүрлһтə», торг-бəрг уга сүртə хурдар дəврдг, ямаран һазрт цəклһн бууна тер мет бас генткн дəəснүр довтлҗ, тедниг дорацулдг күчтə баатр бəəҗ, – 8 Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе. с. 88–89. 9 Корсункин, Ц.: Тууҗин хойр дууна вариантын тускар. с. 171. 10 Корсункин, Ц.: Тууҗин хойр дууна вариантын тускар. с. 173.


тиигəд чигн «хавшсн соя мет Һалдма, халдсн дəəсиг диилдг Һалдма» гиҗ магтад дуулгдҗ.

Иҗл мөрн көвəд ирж бүүрлсн өөрд улс хальмг гидг нер авч, шин буусн һазртан дəəсəн дарҗ дəəч кевəр йовсмн. Дуунд оршсн Эрктнə нойн Мазн Баатр хальмг церг ахлҗ Əрəcəн меҗə зөрмг кевəр харҗ йовсмн. 1674 җ. хальмг хан Аюка цаһан хаана зəрлгəр Əрəcəн өмн үзгин кил харсхар долан миңһн дəəч йовулсмн. Мазн Баатр хойр миңһн мөртə церг дахулҗ Перекоп балһснд хармин хаана церглə бəəр бəрлдсмн. 1676 җилд зөргтə дəəч кевəр Мазн Баатр хармин хаана болн түрг султана цергиг Чугуев балһсна өөр дəəлсмн, 1677 җилд Ибрагим-пашин цергиг Чигирин балһсна өөр дəəлснд Мазн Баатр мөртə цергтəһəн орлцсмн. 1678–1679 җҗ. хармин хан Мурат Гирейин цергиг орс цергчнрлə ниилəд дəəлсмн.11

Б. Б. Оконов темдглсəр өөрдин түүкд нер һарсн төрскнч седклтə Мазн Баатрин туск дун 1974 җилд җаңһрч Адучин Цернəс бичгдҗ авгдсмн:

Буурин зогдр сахлта билə, Бодңгин соя шүдтə билə. Бодң болсн Мазн-Баатр Дөрглсəр аашдг. За, нойдуд! Эргнин шиир зүслңтə билə, Эмнг зеерд адута билə. Эрк Ямн көвүтə билə, Эрктнə нойн Мазн-Баатр. За, нойдуд! Марлын чикн адута билə. Маштг зеерд мөртə билə. Мана нойн Мазн-Баатр Дөрглсəр аашдг. За, нойдуд!12

1984-гч җилд номт Б. Б. Оконов Мазан-Бааарин туск дууна хойр хүвлвр шинҗлсмн. Б. Б. Оконовин темдглсəр түүкин дууна һол дүрмүд тууҗин дүрмүд болна. Хальмгуд дунд Мазн-Баатрин туск тууҗс болн эн баатриг магтҗах баатрин түүкин дуд ирлцнə, Һалдман туск дуд аһулһарн эн алдр баатрин туск тууҗла бас өөрхн мөн.

Мазн-Баатрин туск тууҗс 1908–1909 җҗ. хальмгуд дунд Очра Номт бичҗ авсмн.13 Əрəсəн номин академин Хальмг сойл, тууҗ шинҗллһнə күрəлңгин номтнр өдгə цаг күртл Мазн-Баатрин туск тууҗс болн дуд бичҗ

11 История Калмыкии с древнейших времен до наших дней: в 3 т. Том 1. ГУ Издательский дом «Герел», Элиста 2009, с. 377–382. 12 Оконов, Б. Б.: Калмыцкие народные исторические песни XVII–XVIII вв. с. 34. 13 Очиров, Н. О.: Мөңк дееҗ (Живая старина). с. 49–52, 55–56.

ӨӨРДИН ТҮҮКИН ДУД 135

авна.14 1965-гч җилд М. Л. Кичиков Мазн-Баатрин туск өгүүлел бичсмн.15 Кичиков А. Ш. хальмг амн зокъялын үүдəврмүдт тодрхалгдсн Мазн-Баатрин дүриг бас судлсмн.16 2004 җ. Мазн-Баатрт нерəдсн Элст хотл балһснд номин чуулһн болсмн.17

Америкин хальмгуд дунд Мазн-Баатрин туск дун бас дуулгдҗ йовсинь П. Э. Алексеева темдглсмн: «1993 җилд Сани Джевзинова, Принстон балһсна деед сурһулин номин саңд көдлҗ йовсн күүкд күн, Петр Джевзинов авалин цаасн дотр Мазн Баатрин туск дууна текст олҗ авсмн».18

Мазн-Баатрин туск түүкин дун частр дууна тоод ордг. Түүкин дуд хальмг хүрмд дуулгдна, юңгад гихнь түүкин дууна һол дүрмүд алдр нер туурсн улс цуг келн улсин харул хааһул болҗ сəкүснə тоод орулгдсмн, гиҗ Церен-Дорджи Номинханов темдглсмн.19

Төрскəн харсгч 1812 җилə дəəнд орлцҗ, хальмгуд парнцсла əмнəннь төлə, Əрəсəнəннь төлə чавчлдҗ, темəн деерəн Париж балһснд орҗ, Сена гидг һолын уснас ууҗ йовсинь «Сөм хамрта парнцс» гисн дууна аһулһас медҗ болхмн.

1941–1945 җилə Алдр төрскəн харсгч дəəнд əмəн əрвллго дəəллдҗ йовсн Əəт майор, Делгə Эрднь, Матша Санҗ, Түмдə Тəəхə болн нань чигн хальмгудын тускар домбрт келдг дуд һарһсн бəəнə.20

1943–1957 җилмүдт хар гөрəр хальмгудыг Сиврүр туулһсна туск түүкин дуд һашута арвн һурвн җилин əмдрлиг тодрхалҗана.21

Өөрдин түүкин дууна улмҗлл XIX, XX-гч зун җилмүдт цааранднь делгрəд, хамгин чинртə түүкин йовдлмудыг дуунд тодрхалсмн.

Олзлгдсн дегтрмүд

Алексеева, П. Э.: Предания и песни о Мазан-Батыре. In: Я хочу рассказать вам… Элиста 2009, с. 183–187

14 Хальмг туульс. Элст 1968, с. 131–135; Хальмг туульс. Элст 1974, с. 265; Алтн чееҗтə келмрч Боктан Шаня. Хранитель мудрости народной Шаня Боктаев. Сост., предисл., коммент. и прилож. Б. Б. Манджиевой. КИГИ РАН, Элиста 2010, с. 21–34. 15 Кичиков, М. Л.: О калмыцком герое Мазан-Батыре. In: Записки КНИИЯЛИ. Вып. 4. Серия историческая. Элиста 1965, с. 74–78. 16 Кичиков, А. Ш.: Жанровое своеобразие повествований о Мазан баатаре в аспекте калмыцко-башкирских межэтнических связей. In: Межэтнические общности и взаимосвязи фольклора народов Поволжья и Урала. Казань 1984, с. 120–128. 17 Мазан-Батыр: известный военачальник XVII века и легендарный герой калмыцкого народа (к 350-летию со дня рождения). Материалы научно-практической конференции. КалмГУ, Элиста 2004. 18 Алексеева, П. Э.: Предания и песни о Мазан-Батыре. In: Я хочу рассказать вам… Элиста 2009, с. 183–187. 19 Свадебные песни калмыков. Архив КИГИ РАН. Фонд Номинханова. Ед. хр. 23. 20 Борлыкова, Б. Х.: Төрскəн харсгч алдр дəəнə дуудын тускар (Песни о защитниках Родины в Великой Отечественной войне). In: Вестник КИГИ РАН. 2010, №1, с. 75–77. 21 Басангова, Т. Г.: Песни скорби и печали. In: Политические репрессии в Калмыкии в 20–40-е годы 20 века. Элиста 2003, с. 86–90.


Алтн чееҗтə келмрч Боктан Шаня. Хранитель мудрости народной Шаня Боктаев. Сост., предисл., коммент. и прилож. Б. Б. Манджиевой. КИГИ РАН, Элиста 2010

Басангова, Т. Г.: Песни скорби и печали. In: Политические репрессии в Калмыкии в 20–40-е годы 20 века. Элиста 2003, с. 86–90

Борлыкова, Б. Х.: Төрскəн харсгч алдр дəəнə дуудын тускар (Песни о защитниках Родины в Великой Отечественной войне). In: Вестник КИГИ РАН. 2010, №1, с. 75–77

Дуулич, теегм, дуулич. Элст 1958 Златкин, И. Я.: История Джунгарского ханства (1635–1758). Наука,

Москва 1964 (изд. 2-е) История Калмыкии с древнейших времен до наших дней: в 3 т. Том 1. ГУ

Издательский дом «Герел», Элиста 2009 Калмыцкие историко-литературные памятники в русском переводе.

Составитель А. В. Бадмаев, Элиста 1969 Калян, С.: Хальмг дун. In: Теегин герл. 1971, №2 Кичиков, А. Ш.: Жанровое своеобразие повествований о Мазан баатаре в

аспекте калмыцко-башкирских межэтнических связей. In: Межэтни-ческие общности и взаимосвязи фольклора народов Поволжья и Урала. Казань 1984, с. 120–128

Кичиков, М. Л.: О калмыцком герое Мазан-Батыре. In: Записки КНИИЯЛИ. Вып. 4. Серия историческая. Элиста 1965, с. 74–78

Корсункин, Ц.: Тууҗин хойр дууна вариантын тускар. In: Теегин герл. 1976, №3

Мазан-Батыр: известный военачальник XVII века и легендарный герой калмыцкого народа (к 350-летию со дня рождения). Материалы научно-практической конференции. КалмГУ, Элиста 2004

Оконов, Б. Б.: Калмыцкие народные исторические песни XVII–XVIII вв. (“Галдама”, “Мазан-Батыр”). In: Калмыцкая народная поэзия. Элиста 1984, с. 30–58

Очиров, Н. О.: Мөңк дееҗ (Живая старина). Сост., вступ. ст., коммент. Б. А. Бичеева, Калмыцкое книжное издательство, Элиста 2006

Пальмов, Н. Н.: Этюды по истории приволжских калмыков XVII–XVIII вв. Часть 1. Астрахань 1926

Свадебные песни калмыков. Архив КИГИ РАН. Фонд Номинханова. Ед. хр. 23

Хальмг туульс. Элст 1968 Хальмг туульс. Элст 1974

THE REAL ESSENCE OF THE “OFFERING OF THE QATAGIN (CLAN)

TO THE THIRTEEN ATAΓ-A TNGRI”

HURCABAATUR Solongod Cologne

Twenty-five years ago the hoary old Qatagin Čaγandung and I united our beliefs and hearts and had a book published by the Inner Mongolian Cultural Publisher (Öbör mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a) about an ancient sacrificial ritual that had been preserved and passed down from father to son in the Qatagin clan of Ordos. The book entitled Qatagin arban γurban Ataγ-a tngri-yin tayilγ-a1 “Offering of the Qatagin (clan) to the Thirteen Ataγ-a Tngri” earned the appreciation and respect of a great many scholars all over the world. I was honoured with an invitation to Germany by Professor Walther Heissig in 1989 where I had the opportunity as a guest to learn more about the Mongols’ sacrificial customs and to immerse myself in a study of religion and ethnography. It was during this period of European study that an important realisation became incised on my mind and which since then has done much to advance my under-standing of the subject. This was that each ethnic group or clan of humankind and each state must have their own national system of beliefs, their own stately sacrificial ceremonies.

Wherever we look – at the great empires and peoples of the world or at primeval, native tribes – the Christian faith, Islam, Buddhism, Judaism, etc. all exemplify that a religion is divided into compassion (ethic) and faith (theology). When religion joins forces with the central power and public administration, the union of the duality of church and state brings about empires. In other words, it is religion that creates the realms of autonomous political powers whose rivalry through conditions of peace, confrontation and war has long been known in history.

For nearly thirty years I have been carrying on scholarly research into the national sacrificial rituals and national beliefs of the Mongols who entered the stage of history in days of yore to shake the world and hold tens of thousands in fright. As I have gained proficiency in the theme and written and published books like “Offering of the Qatagin (clan) to the Thirteen Ataγ-a Tngri”, “The Sacrificial Ritual Traditions of Mongolian Shamanism”,2 “Sacrificial Rituals to

1 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Qatagin arban γurban Ataγ-a tngri-yin tayilγ-a. Öbör mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, Qayilar 1987. 2 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Mongγol-un böge mörgül-ün tayilγ-a takilγ-a-yin soyul. Öbör Mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, Qayilar 1991.

138 HURCABAATUR SOLONGOD

the Giant Four-legged Black sülde of Činggis Khan”,3 “Offerings to Činggis Khan”,4 I have won the appreciation and respect of researchers involved in ethnography and the comparative study of religions.Indeed, some of them have hailed my views and findings as accepted principles and expressed their wish to deepen the investigation of these rituals.. Before embarking on the actual topic of “offering rituals of the khans’ families/dynasties”, allow me to briefly introduce the basic model of the traditional sacrificial ceremony of ancient Mongols.

1. What are the ancient Mongols’ state offering ceremonies and national beliefs?

The offering ceremonies of the ancient Mongols were the Offering rituals to the flag and to sülde [represented by the flag] with the Eternal blue sky as the focus of veneration. The national belief of Mongols at that time was “shamanism” based on the family/dynasty sacrificial ritual(s) of the Borǰigin clan – the ǰükeli–[animal] sacrifice.

1. Boru öndür 2. £egünγar eǰen 3. Öndügen čaγan 4. Degedü ǰiluγ-a 5. Esi qatun 6. Šang-un čaγan örüge 7. Qar-a sülde 8. Yeke eǰen qoruγ-a 9. Qur eǰen čomčuγ 10. Qulan qatun čomčuγ 11. Dooridu ǰiluγ-a 12. Ligdan qaγan-u sülde 13. Tolui eǰen čomčuγ 14. Arǰai aγui 15. Asa sülde 16. Böke Beligüdei-yin

čomčuγ 17. £inggini baγatur-un sitügen 18. Qasar-un čomčuγ 19. Čaγan sülde 20. Altan γadasu 21. Qatagin arban γurban

Ataγ-a tngri-yin čomčuγ ordun

22. Qaričid-un qar-a sülde

Figure 1 – Ritual places in Ordos before 1956 3 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Der mongolische Kult der ‘großen schwarzen Sülde mit vier Beinen’ vom 13–20. Jh. Magisterarbeit (Eingereicht bei der philosophischen Fakultät der Universität zu Köln) Köln 1994 (manuscript). 4 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Zum Činggis-Qaγan-Kult. (Opferzeremonien des Kultes des “Großen Schwarzen Banner-Sülde mit den vier Beinen” von Činggis Qaγan und des Kultes der “Acht Weißen Heiligen Jurten naiman čaγan čomčuγ ordun” bei den Ordos-Mongolen). National Museum of Ethnology, Osaka 1999.

OFFERING OF THE QATAGIN (CLAN) TO THE THIRTEEN ATAΓ-A TNGRI 139

It is again explicated that besides originating from the state cult of the ancient Mongolian khans’ empire, the “offering to Činggis Khan” or in other words, “offerings to Činggis’ eight white yurt palaces with knots (čomčoγ)”, and “offerings to Činggis’ flags and sülde” give an extensive insight into the state apparatus, religious structure and military as well as the economic and social organization of the “blue” Mongolian Empire founded by Činggis Khan in 1206 (Figure 1).

The offering ceremony at issue represented the realm of common religious practice and beliefs among all clans and tribes of that age, and hence it informs us of the system of the shamanic world (Figure 2).

The system dividing the universe of the Mongolian shamanism into three worlds

Upper world Deities and protecting spirits

Blue eternal sky

Ninety nine deities

Fifty five deities Leader is Qormusda

Fourty four eastern deities Leader is Ataγ-a tngri

Deities of the ten directions, protecting spirits Master of the Sun and Moon, stars, protecting spirit of the Pleiades,

spirits of wind and rain, masters of mountains, waters and forests, etc.

Middle world

Human world Human souls, magic charisma and power of animate and inanimate

things, souls of shamans, etc.

Lower world

Human souls: living soul, bone-soul, flesh-soul, protecting spirits, etc.

Dark world World of Erlig and various

demons, evil spirits, etc.

Figure 2 – The system dividing the universe of the Mongolian shamanism into three worlds

In the course of the historical development of the most recent era it has become the national belief of the Mongolian “felt-tent” dwellers (= nomads) (Figure 2).

This social system appears in the religion and rites as summarized below (Figure 3).


Eternal blue sky

Yurt sacrifice of the Borǰigin clan

Γarli sacrifg Sülde

White yurt palace

(state religion)

ice and tuγ sacrifice Fire offerin

Shamanic activities in the sky-worship

Activities in Činggis Khan’s sacrifice ceremony

Eternal blue sky Eternal blue sky

By the support of drum and tree By the support of the sunlight and moonlight

Shaman and shamaness Charisma, Činggis Khan, sülde

Supported by the presence of the shaman

Supported by ritual lights

Mediator between the sky, people and lower world

Nine great country (Mongolian yurt)

Figure 3 – Origin and strucute of the Borǰigin clan’s sacrifice

oncerning the religious beliefs and sacrifice ceremonies, such a social structure appears in the following way (Figure 4): C

Eternal blue sky 1206

1206–1260

2006

Figure 4

Γarli sacrifice

Sunlight, moonlight Sülde of the Kiyad clan

Sacrifice of the Kiyad clan, black and white tuγ sülde

Eight white yurt palaces

Sacrifice of a stateless nation

State religion of the Mongolian Empire

Black and white tuγ sülde

Light of the yurt palace

Sülde sacrifice(sülder)

Eight white yurt palaces of Činggis Khan

Sülde sacrifice

Spirit of Činggis (ongon)

Museum for tourists

1260–1368–1636

1636–1956

from 1956


1) T

e Sun, the Moon and Light, wh

e popular religious basis for the discussed sacrificial ritual is the trad

ry of the Mongols and repeated in the Golden book. Th

ing ritu

le clan. Apart from these strict rules, certain other special rules were also put

d social structure of Mongolia during the period under stu

he origin of the above-mentioned state offering ceremony and national cult was the tribal ceremony ǰükeli [sacrifice] of the dynasty of khans of the Borǰigin clan (“golden clan” altan uraγ). The ceremony – accurately described in the Secret History of the Mongols5 – dedicated to th

ich was identical with the sülder [sacrifice] of the Kiyad Borǰigin clan, is identical with the ongon offering of Činggis’ yurt palace with a knot and the sacrificial ritual of the yurts of those belonging to Činggis’ family i.e. to the golden clan. This sacrificial ceremony was passed down from father to son from the privileged servants of Tolui eǰen (Darqad) and was practised in secret in the form of γarli.

2) Thition of the offering by the great ones paying tribute to the Sky which was

described in the Secret Histois ritual was practised by Činggis Khan himself. 3) The object of the veneration in the discussed state cult was the “charisma”

[< *sülde] or vigour of the dynasty of the empire of the Mongol khans in the form of the nine-legged white flag (yesün költü čaγaγan tuγ) set up on the shore of the river Onon when Činggis Khan established the “blue” (united) Mongolia in 1206 and the four-legged black sülde (dörben költü qar-a sülde) representing the military power set up at Deligün Boldaγ on Burqan Qaldun and supervised by the Muqali.

4) The important traditional rules of the ancient rite of the discussed offering ceremony are the following.

First: all “pure-blooded” members of the same clan take part in the offeral. Second: the customary movement is to venerate the ancestors by bowing to

the sky. Third: the custom of offering to the sky, i.e. to the ancestors some respiratory organs of animals (ǰüldü) [with sacral significance]. Fourth: the good fortune incurred by the administration of the offering is shared by all members of the who

down, originally in the Yellow Book and the Red History, which were passed down from generation to generation in secret for today’s Činggis’ ongon offering of Ordos via the Golden Book (Altan bičig).6 There are other collections of rules and customs related to this Golden Book such as the Secret(s) of the Golden Book, Secret(s) of the Offering Ritual or the Tradition of Refining the Golden Book.

The social organization and clan composition of the Darqads [of Ordos],which preserved the traditional rules of Činggis’ ongon offerings by bequeathing the sacrificial rituals and cult from generation to generation, clearly demonstrate the military organization an

dy.. For example, the military in Činggis’ age was divided into a right, a left and a

middle tümen [ten thousand]. Just as the left tümen was commanded by Muqali and the right tümen by Boγorču, with Nayaγa at the head of the central tümen, the

5 Here I refer to Damdinsüren’s edition: Дамдинсүрэн, Ц.: Монголын нууц товчоо. Улаанбаатар 1957. 6 Qurčabaγatur, Solongγod – Oγonos, Čoγtu: Činggis qaγan-u altan bičig. Qayilar 2001.


Darqads of Čhinggis’ ongon offering are also divided administratively into right-side and left-side Darqads. What is more, the Darqads of the Holy [Master] [= Činggis]” belonging to the right side claim that they are descendants of the lord of the right-wing tümen of Činggis’ army of that day, Boγorču, and the Darqads of the left wing say they are descendants of the one-time commander of the left tümen, Muqali.

However, it has not yet been clarified whether the Darqads of Tolui go back in s

-a lge-yin

ǰiγsaγal),7 and the “enragement of the Black sülde (Qar-a sülde-yin doγsiraγulγ-

ar culture, ethnography, comparative religion and oth ld. What is more, the outstanding Mongolian ethnographer G. Nyambuu accepted my views in his book “The peak of is dyn d ma d con he latt ngolian written in Uighur-Mongolian script and was published in number Six of the Inner Mo ü, Ge

ng these sacrificial traditions ’the customs of sacrificial ffering to the sky’ had salience. It is related to the concept that in

lineage to the leader of the middle tribe/tümen, Nayaγa. There are other customsuch as the “procession to the vital power and vigour of the black sülde (Qarsülde-yin čoγ kei mori-yin ǰiγsaγal), the “Wisdom procession” (Be

a), which correspond to the customary pageants of Činggis’ army. Of greater significance, the Darqads of Ordos even regard the kesig as their basic unit. This layout of the social establishment of the Darqads perfectly corresponds to the “rules of the Kesigten army [great khan’s guard]” mentioned in the Secret History of the Mongols.

2. The “offering of the Qatagins to the thirteen Ataγ-a Tngri” and the ancient Mongols’ “offerings of the khans’ family”

I have given account of my findings and views with supporting evidence, summarizing and systematizing them in my recent works. My ideas concerning the Mongolian sacrificial ceremonies have been acknowledged and adopted by several specialists of popul

er disciplines from around the wor

respect – the state tradition of blue Mongols: offerings to the Činggasty”8 published before his death. Nyambuu summed up the basic idea an

in results of my “Offering to the thirteen Ataγ-a Tengri by the Qatagins”, anfirmed the “Offering to the blue sky by the Kiyad Borǰigins”, transcribing ter from Khalkha Mongolian written in Cyrillic script into Classical Mo

ngolian social science periodical edited by Qurčabileg, Mörön, Erdemtrel and Šongqor in 1992. He summed up his opinion as follows: “… One of the codified ceremonies of ancient Mongols was the ritual of offering. Amooeveryday life and in political matters, in all actions of hunting and military campaigns nothing can be more useful than the support of the sky …”

7 Cf. Qurčabaγatur, L. Solongγod: Zum Činggis-Qaγan-Kult. 8 Nimbuu, G.: Kündülekü-yin degedü köke mongγol-un törü-yin yosulal Činggis-ün tayilγ-a. In: Öbör Mongγol-un Neyigem Šinǰilekü Uqaγan Sedkigül 6 (1992).


“… The custom of offering to the sky gradually turned into «the custom expressing the veneration of the ancestors». Thus “the offering rituals to the thirteen Ataγ-a Tngri” became the state ceremony of the Mongol nation, the Niruγun ayimaγ and spread as the «Kiyad Borǰigins’ great offering», gradually acquiring the name «offerings of the Mongol khans’ families» …”

a [Öbör Mongγol–un soyul–un keblel–ün qoriy–a “Inner Mongolian Cultural Publisher” 1987]. It is to be noted that this book has

Borǰigin Qatagin …”

Th

ing its potential, yet in Inner Mongolia the significance and real value of the sacrificial ceremony has been overlooked st regrettably, the aged masters who personally used to perform itual and tradition are now very

ke young people ial activities by

“A book that largely promoted these developments was «Qatagin offering to the thirteen Ataγ-a Tngri» written by Solongγod-un Qurčabaγatur, a researcher from the Inner Mongolian Autonomous Territory of the Republic of Chin

been extensively consulted in my comparative research of the customs of Inner and Outer Mongolian Qatagins, quoting the Qatagins as examples for the “Offerings of the Kiyad

G. Nyambuu gave a detailed introduction to the “Qatagin’s offering ritual to the thirteen Ataγ-a Tngri” subdivided into themes such as “Purification / consecration”, “Beginning of the great offering”, “Hoisting the flag”, “Consecration (of animals) with the sacrificial ribbon”, “Bowing and prayer to the protective sky”.

3. The importance of the re-edition of the “Qatagins’ offering to the thirteen Ataγ-a Tngri”

e Qatagin’s offering to the thirteen Ataγ-a Tngri originated from the most important early tribal sacrificial ritual of the Mongols, “the ǰükeli-offering of the khans’ family”. This sacrificial tradition has signal importance as the earliest source for researchers of the original beliefs, rituals, mentality and social organization of ancient Mongols. Surviving the varied and complex social and historical developments of several centuries, it has perfectly preserved its original externalities and form as it was passed down in secret by the Qatagins of Ordos to this day. Therefore, we owe our heartfelt gratitude and acknowledgement to the Qatagins of Ordos, to the aged Qatagin masters of the sacrificial ceremony (qar-a baγsi nar), who have upheld the rules of the ritual for posterity.

When I published this book 25 years ago, I noted that scholarly researchers from a lot of countries of the world such as Japan, Germany, the USA and Mongolia recognized the importance of the contents and began study

to this day. Mothis sacrificial r

few. Compounding these problems, the young Qatagins, just lieverywhere in the world, are forced into economic and commerc


the struggle for subsistence and have lost interest in such old spiritual heritage. Aesult, we have entered an age of spiritual impoverishment for the entire

s a r

and enl aterial, spiritual

-992)

Qu

Qur atur, L. Solongγod: Der mongolische Kult der ‘großen schwarzen Sülde mit vier Beinen’ vom 13–20. Jh. Magisterarbeit (Eingereicht bei der philosophischen Fakultät der Universität zu Köln) Köln 1994 (manuscript)

Qurčabaγatur, L. Solongγod: Zum Činggis-Qaγan-Kult. (Opferzeremonien des Kultes des “Großen Schwarzen Banner-Sülde mit den vier Beinen” von Činggis Qaγan und des Kultes der “Acht Weißen Heiligen Jurten naiman čaγan čomčuγ ordun” bei den Ordos-Mongolen). National Museum of Ethnology, Osaka 1999

Qurčabaγatur, Solongγod – Oγonos, Čoγtu: Činggis qaγan-u altan bičig. Qayilar 2001

Mongol populace and a crisis in religion, and therefore I think the revised arged re-edition of my book may contribute to the non-m

wealth and legacy not only of the Mongols but also for all humankind.

References

Дамдинсүрэн, Ц.: Монголын нууц товчоо. Улаанбаатар 1957 Nimbuu, G.: Kündülekü-yin degedü köke mongγol-un törü-yin yosulal Činggis

ün tayilγ-a. In: Öbör Mongγol-un Neyigem Šinǰilekü Uqaγan Sedkigül 6 (1rčabaγatur, L. Solongγod: Qatagin arban γurban Ataγ-a tngri-yin tayilγ-a. Öbör mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, Qayilar 1987

Qurčabaγatur, L. Solongγod: Mongγol-un böge mörgül-ün tayilγ-a takilγ-a-yin soyul. Öbör mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, Qayilar 1991 čabaγ

“ХААДЫН ГЭРИЙН ТАХИЛГА” БОЛООД “ХАТГИН АРВАН ГУРВАН АТАА ТЭНГЭРИЙН

ТАЙЛГА”-ЫН ЖИНХЭНЭ УЧИР

Солонгодын ХУРЦБААТАР Көлн хот

Хорин таван жилийн өмнө Ордосийн Хатгин овогтний үеийн үеэс, үрийн үрд уламжилан тахиж, хамгаалж ирсэн монголийн эртний язгуур тахилга болох “Атаа тэнгэрийн тахилга”-ыг Хатгин Цагаандун настан бууралтай миний бие нь итгэл сэтгэл барилдаж, “Хатгин арван гурван Атаа тэнгэрийн тахилга”1 хэмээх нэрээр 1987 онд Өвөр монголын соёлын хэвлэлийн хороонд хэвлүүлэн, дэлхийн олон арвин эрдэмтэн мэргэдийн өндөр үнэлэл, жинхэнэ хүндэтгэл хүртэж, 1989 онд В. Хайссиг багшийн урилгаар, Герман улсад зочиноор уригдан, монголын тайлга тахилгын соёлоор мэргэшиж, угсаатан зүй，шашин судлалаар гүнзгийрч, Европийн соёл угсаатан зүйн онол судлалаар мэргэжиж соёлжихдоо, хүн төрөлхтний али нэг үндэстэн угсаатан буюу овог аймаг, улс гүрэн гэдэг нь заавал өөр хувийн үндэстэний шүтлэг, төрийн тахилгатай байдгийг улам нэг алхам танин мэдэрч, шимтэн сурч, тусгайлан судалсан билээ.

Дэлхийн том гүрэн, ард иргэд тэр ч гэсэн эсвэл эгэл буурай, балар эртээрээ байгаа овог аймаг ч гэсэн бүүр хувь өөрийн мөргөл тахилга, шүтлэгээр суурь болгосон Христосийн шашин, Лалын болоод Буддын шашин буюу Иудей мөргөл шүтлэг зэргээр илрэн, энэрэл хайрал, итгэл бишрэлээр анги бүлэгт хуваагдан, улс төр, засаг захиргаанд холбоологдож, төр шашины хослол гүрэн буюу шашин төрийн биеэн даасан төр гүрэнийг үүсгэн байгуулж, энх тайван, эсэргүүцэл тэмцэл гэх мэтээр эртнээс эдүүгээ болтол өрсөлдөн мөргөлдөж, оршин тогтнож ирсэн түүхтэй билээ.

Гэтэл түүхийн тавцанд нэгэн үе дэлхийг донсолгож, түмнийг сүрдүүлж явсан Монголчуудийн төрийн тахилга, үндэстний шүтлэг нь юу болох тухай миний өчүүхэн бие нь гуч шахам жил сурч судлаад, шинжилж мэргэшихдээ “Хатгин арван гурван Атаа тэнгэрийн тайлга”, “Монголын бөө мөргөлийн тайлга тахилгын соёл”,2 “Чингис хаан хараа ихт дөрвөн хөлт хар сүлдийн тахилга”,3 “Чингис хаан тайлга”4 зэрэг ном судруудаан туурвиж хэвлүүлсэн

1 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Qatagin arban γurban Ataγ-a tngri-yin tayilγ-a. Öbör mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, Qayilar 1987. 2 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Mongγol-un böge mörgül–ün tayilγ–a takilγ–a–yin soyul. Öbör Mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, Qayilar 1991. 3 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Der mongolische Kult der ‘großen schwarzen Sülde mit vier Beinen’ vom 13.–20. Jh. Magisterarbeit (Eingereicht bei der philosophischen Fakultät der Universität zu Köln) Köln 1994 (manuscript).

146 С. ХУРЦБААТАР

юм. Тус судалгааны ачаар миний бие нь мэргэшиж судлахдаа, дэлхийн олон улсын соёл угсаатан зүй, харьцуулал шашин судлалын ухааны олон арвин эрдэмтэн мэргэдийн үнэн хүндэтгэл жинхэнэ үнэлэлийг олсоноор барахгүй, зарим эрдэмтэн мэргэд энэхүү миний үзэл онолыг хүлээн зөвшөөрч, улам цаашид гүнзгийрүүлэн судлахийг зорижээ. Энд сэдэвлэж байгаа “Хаадын гэрийн тахилга” гэдэг нь чухам юу болохыг тодорхойлохоос өмнө эртний монголчуудын тайлга тахилгын соёлын үндсэн загвар гэдэг нь юу болохыг доорхи маягаар товч танилцуулъя.

1. Эртний монголчуудын төрийн тахилга, үндэстний шүтлэг нь юу вэ?

Эртний монголчуудын төрийн тахилга нь “Хөх мөнх тэнгэр”-ээ шүтээн болгосон “Туг сүлдийн тахилга” болно. Харин тэр эриний монголчуудын үндэстний шүтлэг нь Боржигин овгийн гэрийн тахилга, Зүхэл тахилгаар суурь болгосон “Бөө мөргөлийн шүтлэг” болно.

1. Бор өндөр 2. Зүүнгар эзэн 3. Өндөгөн цагаан 4. Дээд жолоо 5. Эши хатан 6. Шангийн цагаан өрөө 7. Хар сүлд 8. Их эзэн хороо 9. Хур эзэн цомцог 10. Хулан хатан цомцог 11. Доод жолоо 12. Лигдан хааны сүлд 13. Толуй эзэн цомцог 14. Арзай агуй 15. Ас сүлд 16. Бөх Бэлгүүдэйн цомцог 17. Жингин баатрын шүтээн 18. Хасарын цомцог 19. Цагаан сүлд 20. Алтан гадас 21. Хатагин арван гурван

Атаа тэнгрийн цомцог ордон

22. Харчидын хар сүлд

Зураг 1 – 1956 оноос өмнөх Ордос дахь тахилга шүтлэгийн цомцог ордод, туг сүлд хийгээд бусад сахиулсан шүтээнүүд

4 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Zum Činggis-Qaγan-Kult. Opferzeremonien des Kultes des “Großen Schwarzen Banner-Sülde mit den vier Beinen” von Činggis Qaγan und des Kultes der “Acht Weißen Heiligen Jurten naiman čaγan čomčuγ ordun” bei den Ordos-Mongolen. National Museum of Ethnology, Osaka 1999.

ХАТГИН АРВАН ГУРВАН АТАА ТЭНГЭРИЙН ТАЙЛГА”-ЫН ЖИНХЭНЭ УЧИР 147

“Чингис хаан тайлга” (Зураг 1) өөрөөр хэлбэл “Чингисийн найман цагаан цомцог ордон” болоод “Чингисийн туг сүлдийн тахилга” нь зөвхөн монголын эртний хаант улсын төрийн тахилгаас үүсэлтэй төдий биш харин 1206 онд Чингис хаанаас үүсгэн байгуулсан хөх Монгол улсын, улс төр, шашин шүтлэг, цэргийн байгууламж болон аж ахуй, нийгмийн байгууламжийн системийг дээд хэмжээгээр харагдуулсан дахин илэрхийлэл болно.

Тус тахилга нь тэр эриний бүх монгол овог аймаг, угсаатан ястаны хамтын мөргөл шүтээн болох тул тэр нь бөө мөргөлийн орчлонгийн систем бүтэцээр илэрч байдаг (Зураг 2).

Монголын бөө мөргөлийн орчлонг гурван ертөнцөөр хуваарлах систем бүтэц

Дээд ертөнц Тэнгэр сахиусуудын орон

Хөх мөнх тэнгэр

Ерөн есөн тэнгэрүүд

Тавин таван тэнгэр Эцэг тэнгэр нь Хурмаст

тэнгэр

Зүүн дөчин дөрвөн тэнгэрЭцэг тэнгэр нь Атаа тэнгэр

Арван зүгийн тэнгэрс хийгээд орчлонгийн сахиусууд Наран Саран эзэн, одод, Мичидийн сахиус, салхи борооны

догшид, уул усны эзэд, мод шугуйн эзэд зэрэг

Дунд ертөнц

Хүн амьтан оршин тогтнох орчлон Хүн амьтны сүнс сахиус, амьтай амьгүй бодисын ид шидэт

карисма хүчин, бөөгийн сүнс зэрэг

Доод ертөнц

Хүн амьтны сүнс: амин сүнс, ясан сүнс, махан сүнс, онгод зэрэг

Харанхуй орчлон Эрлигийн орон, чөтгөр,

шулмас, элриг, хүлчин зэрэг

Зураг 2 – Монголын бөө мөргөлийн орчлонг гурван ертөнцөөр хуваарлах систем бүтэц

Тэр нь мөн ч сүүл сүүлийн түүхийн хөгжилд монгол туургатны үндэстний шүтлэг болсон байна (Зураг 3).


Хөх мөнх тэнгэр

Боржигин овгийн гэрийн тахилга

Гарли тахилга тахилга С

аан цомтөрийн шү

Галын үлд тугийн тахилга

Цаг(

цог ордон тлэг)

үйлдэл Чингисийн үйлдэл Тэнгэр шүтлэг дэх бөөгийн Чингис хаан тайлга дахь

Хөх мөнх тэнгэр Хөх мөнх тэнгэр

Хэнгэрэг модон дэмжлэгээр Наран саран гэрлийн дэмжлэгээр

Бөө удган Карисма, Чингис хаан, сүнс

Бөө оршихоор дэмжиж Тахилга зул шинжихээр дэмжиж

Тэнгэр, хүн хийгээд доод ертөнцийн хоорондох зууч

Есөн их улс (даяар монгол гэр)

Зураг 3 – Боржигин овгийн гэрийн тахилгын үүсэл бүтэц

эхүү нийгмийн систем нь шашин шүтлэг, тахилга мөргөлийн доорхи мэтээр илэрч байдаг (Зураг 4):

Эн талаар

Зураг 4

Хөх мөнх тэнгэр 1206

1206–1260

Гарли тахилга

Наран саран гэрэл Хиад овгийн сүлд

Хиад овгийн тахилга, зүхэл (ихэсиймөнх хүүр), хар цагаан туг сүлд

н газар,

Найман цагаан цомцог ордон

Төргүй үндэстний тахилга

Монгол гүрний төрийн шүтээн

Хар цагаан туг сүлд

Цомцог ордон гэрэл

Сүлд тахилга сүлдэр

Чингис хааны найман цагаан цомцог ордон

Сүлдийн тахилга

Чингисийн онгон Жуулчины музей

1260–1368–1636

1636–1956

1956-аас

2006


Энд дурдаж байгаа төрийн тахилга, үндэстний шүтээний эртний уул үүсэл нь

ний Дархад нараас үеийн үеэсээ, үрийн үрдээ удам дамжин нуу

илэрч бай

буюу дээ

ёс журмыг үе улиран уламжилан хамгаалж, тай

н Дархад нарыг тухайн үеийн Чингисийн цэргийн баруун түмний ноён Боорчийн хойчсоор бүрэлдүүлж, зүүн талын Дархад нарыг зүүн түмний ноён Мухулайн хойчсоор бүрэлдүүлдэг байна.

Боржигин овгийн хаадын алтан ургийн овгийн тахилга “Зүхэл тахилга” болно. “Монголын нууц товчоо”-нд5 нарийн тэмдэглэлтэй энэхүү наран, саран, гэрэлт Хиад Боржигин овгийн “Сүлдэр” болсон овгийн тахилга нь бол сүүлийн үеийн Ордос дахь “Чингисийн цомцог ордоны онгон тайлга”, “Чингисийн гэр бүлийн алтан урагтны гэрийн тахилга” болно. Энэ тахилга нь Тулуй эз

цаар тахиж байсан “Гарил” тахилаар илэрч байдаг билээ. Тус тахилгын ардын шашин шүтлэгийн суурь нь “Нууц товчоо”-нд

тэмдэглэгдэж, алтан бичгээр уламжлагдсан, Чингис хаан амид сэрүүн байхдаа биеэрээ тахиж гүйцэтгэж байсан “Тэнгэр тахих ихэсийн тахилгын ёс” болно.

Дурдан бүхий төрийн тахилга, монголын хаант улсын төрийн хүчин- “карисма” нь 1206 онд Чингис хаанаас хөх Монгол улсыг үүсгэн байгуулахдаа, Онон голын хөвөөнд босгосон, есөн хөлт цагаан туг хийгээд цэргийн билэг дэмбэрэл болгож, Бурхан Халдуны Дэлүүн Болдог дээр босгож, Мухуйлайгаар эзэн мэдүүлсэн дөрвөн хөлт хар сүлдээр

даг юм. Энд өгүүлж буй тахилгын эртний мөргөлийн чухал ёс журам нь гэвэл 1-

рт: Нэг овгийн цэвэр цусан төрлийн гишүүд тус тахилгад оролцлох ёс. 2-рт: Тэнгэрт мөргөж дээдэс удамаа мэдэрших ёс. 3-рт: “Зүлдү”-гээр тэнгэр

дэсээ тахих ёс. 4-рт: Тахилгын хишгийг бүх овгийн гишүүд хуваалцан хүртэх ёс зэрэг хатуу дүрэм журамтайгаар барахгүйгээр бас тусгай тахилгын ёс гуримыг уулдаа “Шар бичиг”, “Улаан түүх” зэрэгт бичигдэн тэмдэглэж байснаа сүүлийн үед Ордосын ”Чингисийн онгон тахилга”-д “Алтан бичиг”-ээр6 дамжин үе улиран нууцаар манай эринд уламжлагдсан байна. Энэхүү “Алтан бичиг”-тэй холбогдох бас “Алтан бичгийн нууц” , “Тайлгын нууц”, “Алтан бичиг тунгаах ёс” зэрэг дүрэм ёсууд байдаг.

Чингисийн онгон тайлгын лга шүтлэгийг гүйцэтгэж ирсэн Дархад нарын нийгмийн байгууламж

хийгээд түүний овог угсааны бүтэц нь тухайн үеийн Монгол улсын цэргийн байгууламж ба нийгмийн системыг илэрхийлэн тодорхойлсон билээ .

Тухайлбал Чингис хаан тухайн үед цэргийн байгууламжаа баруун, зүүн, голын түмэн гэж түмтээр дүрэмшүүлж, зүүн түмнийг Мухулайд, баруун түмнийг Боорчид, голын түмнийг Наяад захируулж байсан бол Ордос дахь “Чингисийн онгон тайлга”-ын Дархад нарыг ч баруун зүүн талын Дархад гэж хувааж дүрэмшүүлэхдээ, баруун талын Богды

u altan bičig. Qayilar 2001.

5 Дамдинсүрэн, Ц.: Монголын нууц товчоо. Улаанбаатар 1957. 6 Qurčabaγatur, Solongγod – Oγonos, Čoγtu: Činggis qaγan-


Харин Тулуй эзний Дархад нь голын түмэн Наяагийн хойчисэсэхэд арай эцсийн шийдвэр өгч чадаагүй байна. Үүнээссүлдийн цог хийморийн жагсаал”, “Бэлгийн жагсаал”7

болох гадна “Хар хийгээд “Хар

н мэргэд зөвшөөрөн мөрдсөн тэдүй биш монгол улсын ав ө

“Х ”8 хэм аа тэн эд хэм ” эн нот Монголын нийгмийн шинжлэх ухаан сэт р нар эн бай

лд “Тэнгэр тахих ёс” онцгой байр эзэлж байв. р

гэрч яваандаа “Монгол хаадын гэрийн тайлга”

сүлдийн догшуулга” зэрэг ёс заншил нь тухайн үеийн Чингисийн цэргийн жагсаал ёстой тохиролцохоор барахгүй Ордосын Дархад “Хэшиг”-ээр үндсэн нэгж болгодог байна. Дархад нар нийгмийн байгууламжаа ийнхүү байршуулдаг нь “Нууц товчоо”-нд дурдсан Чингис хааны “Хэшигтэн цэргийн ёс журам”-тай яг цав тохирч байдаг байна.

2. “Хатгин арван гурван Атаа тэнгэрийн тахилга” ба эртний монголчуудын “Хаадын гэрийн тайлга”

Тус онол үзэлээн би ууган бүтээлдээ дурдан гаргаж, олон талаар батлан нотолж, сүүл сүүлийн бүтээлүүддээ онолшуулан системчилсэн билээ. Энэхүү миний монголын тайлга тахилгын тухай судлал үзэлтийг дэлхийн олон улсын соёл угсаатан зүй, харьцуулал шашин судлал зэрэг адил бус эргэжлийн эрдэмтэм

г ъяат угсаатан зүйч Г. Нямбуу гуай ч насан таал болохоосоо өмнүндлэгдэхүйн дээд хөх Монголын төрийн ёслол Чингисийн тайлгаээх номондоо миний үзэлийг зөвшөөрч “Хатгин арван гурван Атгэрийн тайлга” номын үндсэн үзэл гол онолыг уул янзаар дэжээгээр товчилон, “Хиад Боржигины хөх тэнгэрийн тайлга хэмэлсоныг 1992 оны Өвөр о

гүүлийн 6-р хугацаан дээр Хурцбилэг, Мөрөн, Эрдэмт, Гэрэл, Шонхо шинэ монголоос хуучин монгол дээр дахин хөрвүүлэн нийтэлслаа. Тухайлбал:

“… Эртний монголчуудын төр ёсны нэгэн зан үйл нь тайлга байлаа. эрхүү тайлгын ёслоТ

Энэ нь тэдний аж амьдрал ахуй тө ийн явдал, ав хоморго, аян дайны аливаа үйлсэд тэнгэрийн ивээл юунаас ч илүү тустай гэдэг ойлголттой холбоотой юм…” “… Тэнгэрээн тахих заншил нь “Дээдсээн мэдрэх тахилгын ёс” болон хөгжжээ. Тийнхүү “Арван гурван Атаа тэнгэрийг тахих” зан үйл нь монголын овог Нуруун аймгийн төрийн ёслол “Хиад Боржигины их тайлга” болон дэлхэмээгдсэн ажээ …” “Энэ үйлсэд БНХАУ-ын Өвөр Монголын өөртөөн засах орны эрдэмтэн Солонгодын Хурцбаатарын туурвисан “Хатгин арван

7 Qurčabaγatur, L. Solongγod: Zum Činggis-Qaγan-Kult. 8 Nimbuu, G.: Kündülekü-yin degedü köke mongγol-un törü-yin yosulal Činggis-ün tayilγ-a. In: Öbör Mongγol-un Neyigem Šinǰilekü Uqaγan Sedkigül 6 (1992).


гурван Атаа тэнгэрийн тайлга” ӨМСХХ 1987 хэмээх ном гойд нэмэр болж байна. Бид Ар, Өвөр харьцуулахдаа дээрх номыг их

Монголын Хатгин ардын заншлыг эд ашиглан, энэхүү “Хиад Боржигины

эдүүгээ болтол тус тахилгын чухал чанар, жинхэнэ үнэ өртөгийг мэдэхгүй байсаар байна. Ялангуяа Хатгинчуудын дотор тус тахилгын зан үйл хийгээд тахилг ан гүйцэтгэдэг настай Жум, хар багштан нар ч цөөхөн болж, сүүлийн үеийн залуу Хатгинчууд ч дэлхий

аймаа хийгээд,

сон нь

дан биш харин ч

бол

Дамдинсүрэн, Ц.: Монголын нууц товчоо. Улаанбаатар 1957 Nimbuu, G.: Kündülekü-yin degedü köke mongγol-un törü-yin yosulal Činggis-

ün tayilγ-a. In: Öbör Mongγol-un Neyigem Šinǰilekü Uqaγan Sedkigül 6 (1992)

тайлга”-ын заншлыг Хатгинаар жишээлэн сэргээн өгүүлж байгааг тэмдэглэсүгэй …”

Г. Нямбуу гуай “Хатгин арван гурван Атаа тэнгэрийн тахилга”-ын ёсийг “Ариулах ёс”, “Их тайлга эхлэх”, “Туг залах”, “Сэтэр сэтэрлэх”, “Сахиус тэнгэрт мөргөж өчиг өчиглөх” зэрэг сэдвээр нарийн танилцуулсан байлаа.

3. “Хатгин арван гурван Атаа тэнгэрийн тайлга”-г дахин хэвлүүлэхийн чухал чанар

“Хатгин арван гурван Атаа тэнгэрийн тайлга” бол монголын эртний хамгийн чухал “Хаадын гэрийн Зүхэл тахилга” хэмээх овгийн тахилгаас үүсэлтэй болно. Энэхүү тайлга тахилгын соёл нь монголын эртний язгуур мөргөл шүтлэг, зан үйл болон тэр эриний монголчуудын орчлон ертөнц , нийгмийн байгууламжийн тухай үзэл ухамсарыг судлахад маш чухал анхны эх материал болно. Хэдэн зуун жилийн олон арвин нийгэм түүхийн элдэв өнгийн хувиралт хөгжилээр дамжсан ч, уул өнгө загвараа бүрэн төгөлдөр үлдээж, Ордосын Хатгинчууд нууц далдаар манай эрин болтол энэхүү тахилгыг хадгалж, өмчилж ирсэн байна. Иймээс бид Ордос Хатгинчуудад, тус мөргөлийн ёс гуримыг залгамжилж ирсэн Хатгин настай Жум нар болон тахилгын хар багш нарт талархал биширэлээ дэвшүүлэх ёстой билээ.

Би хорин таван жилийн өмнө тус номоо хэвлэж, дурдам бүхий чухал чанарыг чухалчилсаныг Япон, Герман, Америк, Монгол зэрэг дэлхийн олон улс гүрний эрдэмтэн мэргэд анхааралдаа авч, судалж эхэлсэн боловч харин Өвөр Монголд

а ёсийг гард

нийтийн бусад ард иргэдийн адилаар аж ахуй, арилжаа намьдарахын төлөө тэмцэлдэн, энэхүү эртний оюун ухааны өмчид үнэн

ирхол бага болж, нийт монголчуудын ой оюуны ядуурал, сүсэг бишрэлийн хямралын цагт орсон учир номоо дахин эмхтгэн, ахиж хэвлэх

ганц монголчууд бидний оюун ухааны баян хөрөнгө тэдүйхүн төрөлтхний бодисын бус ой ухааны нандин хөрөнгө, үнэн чухал өм

но гэж үзэв.

Ном зүй


Qurčabaγatur, L. Solongγod: Qatagin arban γurban Ataγ-a tngri-yin tayilγ-a. Öbör mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, Qayilar 1987 rčabaγatur, L. Solongγod: Mongγol-un böge mörgül-ün tayilγ-a takilγ-a-yinsoyul. Öbör mongγol-un soyul-un keblel-ün qoriy-a, Qayilar 1991 rčabaγatur, L. Solongγod

Qu

Qu : Der mongolische Kult der ‘großen schwarzen Sülde

ophischen Fakultät der Universität zu Köln) Köln 1994 (manuscript) určabaγatur, L. Solongγod: Zum Činggis-Qaγan-Kult. (Opferzeremonien des

Kultes des “Großen Schwarzen Banner-Sülde mit den vier Beinen” von Činggis Qaγan und des Kultes der “Acht Weißen Heiligen Jurten naiman čaγan čomčuγ ordun” bei den Ordos-Mongolen). National Museum of Ethnology, Osaka 1999

Qurčabaγatur, Solongγod – Oγonos, Čoγtu: Činggis qaγan-u altan bičig. Qayilar 2001

mit vier Beinen’ vom 13–20. Jh. Magisterarbeit (Eingereicht bei der philos

Q

ROMANIZING MONGOLIAN FOR THE NEXT CENTURY

Juha JANHUNEN University of Helsinki

Abstract: The present paper re-examines the possibility of creating a unified system for writing modern Mongolian in Roman letters. Such a system would, in the first place, allow Mongolian names and terms to be Romanized in a consistent way both in Mongolia and in the Mongolian parts of China, as well as internationally. Potentially, it could also be used as a basis for a fully Romanized practical orthography for Mongolian. In this connection attention has to be paid to a variety of historical, economic, political, technical, graphic, linguistic, and other factors as discussed below.

During the first three and a half decades of her independence, Mongolia continued using the so-called “Old Script”, that is, the Written Mongol literary language, in which all official documents and popular publications were written. Since the mid 1940s, however, the “Old Script” has only been used by the Mongols in Inner Mongolia (and elsewhere in China), while the independent state of Mongolia adopted a Cyrillic orthography also known as the “New Script”. As a result, the Mongolian language entered a period of digraphia, which lasts up to the present day. Attempts to adopt the Cyrillic orthography also on the Chinese side were made in the 1950s, while in the 1990s there were plans of readopting the “Old Script” in Mongolia. Neither of these attempts has had a permanent impact, which is why script remains a major factor separating the Mongols living on the two sides of the Sino-Mongolian state border.

Since both the “Old Script” and the “New Script” employ letters other than the Roman (Latin) alphabet, various systems of Romanization have also been in use to write Mongolian since the early 19th century. Romanization was initially restricted to academic writing, beginning, roughly, with the Mongolian grammar of I. J. Schmidt,1 but it has become increasingly relevant also for practical purposes. On the Russian side, a Roman-based literary standard existed briefly in the early 1930s for a language officially identified as “Buryat” but in practice corresponding to the northern dialects of Mongolian proper. This Roman standard was abolished, however, when a Cyrillic orthography was introduced for Buryat (in the proper sense). Today, Roman letters are frequently used to write Mongolian in electronic communication (emails, sms), especially in Inner Mongolia. It is also necessary to be able to convey Mongolian words, terms and names to the international audience in a Romanized shape.

A problem is, however, that there exists no single generally accepted Romanization system that would be used for this purpose. In particular, there exists no system that would be used in the same way both in Mongolia and in the 1 Schmidt, I. J.: Grammatik der mongolischen Sprache. Buchdruckerei der Kaiserl. Acad. der Wissensch., St.-Petersburg 1831.

154 JUHA JANHUNEN

Mongolian parts of China. Casual Romanizations on both sides of the state border are often improvized and unsystematic, and even in a single text the same sound or structural detail is often written in two or more different ways. To some extent, the solutions used in the casual Romanizations are based on the Cyrillic orthography, but variation is considerable, partly because the Cyrillic orthography itself involves several features of unsystematic variation. The current situation may be illustrated by two samples, both of which involve short email messages received by the present author, the one arriving from China and the other from Mongolia (both in 2010): Sample (1), sent from China (Peking)

Bi sayi ulan-udes ulaanbaatart ireed 25 ni odor ulaanbaataras beijing bucah gej bn aa! Bi tani BJ-d ocihod baij bn aa! Uuni tula […]

Sample (2), sent from Mongolia (Ulan Bator)

Erkhem hundet […] Tand shine jiliin me[n]d devshuulj buig huleen avna uu. Tand shine ond saikhan bukhniig husen ereye. Hundetgesen […].

We may here ignore the occasional abbreviation (bn = baina) as well as the exceptional orthographical images of place names (beijing, ulan-ude) based on other languages (Chinese resp. Russian). However, apart from these, we can see that the samples contain internal inconsistencies. In Sample 2, for instance, the consonant /x/ is written word-initially as <h> (hundet, huleen, husen) and medially as <kh> (erkhem, saikhan, bukhniig). No difference is made between the vowels traditionally Romanized as <u> (buig, avna uu) resp. <ü> (hundet, devshuulj, huleen, bukhniig). In Sample 1, the distinction between the vowels traditionally Romanized as <o> (ocihod) resp. <ö> (odor) is also ignored, and long vowels are mostly written by a single vowel letter in non-initial syllables (-udes, uuni, tani). Both samples reveal occasional influences from either Written Mongol (sayi) or the Cyrillic orthography (ereye).

A practical consequence of the lack of consistency is that the names of Mongolian places are often Romanized in a variety of different ways. A quick search of the internet reveals, for instance, that the common place name which in the traditional Romanization from Cyrillic Khalkha would be rendered as <Tsagaannuur> ‘White Lake’ is also encountered in the shapes Cagaan Nuur, Cagan-Nur, Chagaan Nuur, Chagan-nur, Chaghaan Nuur, Qagaan Nvvr, Qagan Nor, Qagan Nur, Tsagaan Nuur, Tsagan-Nur, Tsaghaan Nuur, Tzagan-Nur, Tzagaan-Nuur, and probably still others. To some extent, these differences are connected with the different traditions of Romanization in Mongolia, Russia, China, and other countries, while part of the variation is explained by dialectal differences. However, it is also a question of the lack of common principles. The problem is even more serious when it comes to Mongolian personal names, which are often Romanized according to random preferences.

ROMANIZING MONGOLIAN FOR THE NEXT CENTURY 155

Although, consequently, the need for a unified Romanization system is obvious, the problem is not easy to solve. The reasons are both linguistic and extra-linguistic: (1) The historical context. Ideally, a unified Romanization system for Mongolian should also function as a potential new orthography for the language. Opinions favouring the introduction of a Roman-based practical orthography have occasionally been presented in Mongolia, but the issue has turned out to be difficult to decide. This is, without doubt, due to the historical status of the extant scripts. The “Old Script”, in particular, may be viewed as the “national script” of the Mongols, and its status cannot, and should not, be weakened. The best thing Mongolia could do would be to re-introduce the “Old Script” as the principal official writing system for the state language in all spheres of usage. However, the “New Script” also has a history of 60–70 years of active use, during which time a huge corpus of texts has been produced and published. The abolishing of the “Old Script” in the 1940s deprived the Mongols of Mongolia of access to their previous literary heritage, but the abolishing of the “New Script” would today have a similar effect. History is therefore an argument in favour of preserving the extant situation. However, history is not an argument against creating a unified system of Romanization for casual purposes, such as international communication. (2) The cost factor. The introduction of a new official Roman-based orthography would also involve expenses, the amount of which would be the greater the more widely the new orthography would be used. A prolonged coexistence of a new Roman-based orthography with the “Old Script” and the “New Script” would be particularly costly, although the costs should not be exaggerated. Elsewhere in the world, there are well-known cases of languages with a widespread digraphia or trigraphia, as in Serbian (Cyrillic and Roman) and Uighur (Arabic, Cyrillic, Roman). Even so, a full transition from the Cyrillic to the Roman script would be a costly operation, since it would require the reprinting of a large number of official documents, including school textbooks. Although the costs would rapidly decline after the initial investment, the economic aspect probably explains why the analogous transition in other countries like Uzbekistan and Turkmenistan, has been slow, while still other countries, such as Kazakhstan, have so far not ventured a script reform. (3) The political dimension. It is clear that the Cyrillic script links Mongolia to Russia, the country that secured Mongolia’s independence against China. Even so, the Cyrillic script as used for Khalkha may also be seen as a remnant of the Soviet dominance over Mongolia, and with the collapse of the Soviet Union it has lost much of its political relevance. Most Mongols both in Mongolia and in China are today exposed to Roman letters as an integral part of their school education, and especially via the internet. Therefore, the introduction of an official Roman orthography for Mongolian would not require a major educational effort. It is,

156 JUHA JANHUNEN

however, a political question as to how much orthographical integration there should be between the Mongols of Mongolia and China. Should, for instance, a Romanization system for Mongolian contain features adopted from the Chinese Pinyin system of Romanization? This is matter that should be answered by politicians, rather than linguists. (4) Technical issues. There are basically two alternatives for writing a language with a non-Roman orthography in Roman letters: transliteration and transcription. Transliteration is based on the non-Roman script signs, while transcription is based on the sounds of the underlying spoken language. For ancient and classical literary languages, such as Written Mongol2 and Middle Mongol (in various scripts),3 only transliteration can be applied. Transliteration is also an alternative for Romanizing Cyrillic Khalkha, but for several reasons it is a bad alternative. Although there exists a normative Romanization system for Cyrillic Khalkha,4 this system contains a number of graphic and linguistic problems inherent in the Cyrillic orthography, and it would not be automatically suitable for the Mongolian dialects spoken outside of the Cyrillic orthographical sphere. Therefore, the Romanization of Mongolian should ideally be based on the principle of transcription in direct reflection of the spoken language. (5) Graphic considerations. Any practical Romanization system should be graphically as simple as possible. In the past, Mongolian has often been Romanized in terms of elaborate phonetic notation systems, such as the Finno-Ugrian Transcription (FUT, as used by Poppe)5 or the International Phonetic Alphabet (IPA, as used by Daobu),6 but these systems contain too many special symbols, modified and/or non-Roman letters, and diacritics, to be of a practical value. Ideally, a Romanization system should only contain the 24–26 basic Roman letters (as in Latin and English), while functions beyond the basic letters should be expressed by digraphs and, if necessary, trigraphs. The phonetic values of the letters in most Romanizations today are chosen in approximation to their use in the English orthography, but solutions taken from the orthographies of 2 Balk, Michael – Janhunen, Juha: A New Approach to the Romanization of Written Mongol. In: Writing in the Altaic World. Proceedings of the 41st Annual Meeting of the Permanent International Altaistic Conference. (Studia Orientalia 87) Eds. Juha Janhunen – Volker Rybatzki, The Finnish Oriental Society, Helsinki 1999, pp. 17–27; cf. also Janhunen, Juha: Romanization Problems of Written Mongol. In: Bulletin, The IAMS News Information on Mongol Studies. Vol. 31 (2003), pp. 35–41. 3 Janhunen, Juha: On the Romanization of vPhags.pa Mongol. In: The Early Mongols: Language, Culture and History. Studies in Honor of Igor de Rachewiltz on the Occasion of his 80th Birthday. (Uralic and Altaic Series 173) Eds. Volker Rybatzki – Alessandra Pozzi – Peter W. Geier – John R. Krueger, Indiana University, Bloomington 2009, pp. 63–77. 4 Монгол хэлний кирил цагаан толгойн үндсэн үсгийг романчилах стандарт. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам, [Улаанбаатар] 2004. 5 Poppe, Nicholas. Mongolian Language Handbook. Center for Applied Linguistics, Washington, D. C. 1970. 6 Daobu: Mengguyu jianzhi. Zhongguo Shaoshu Minzu Yuyan Jianzhi Congshu. Minzu Chubanshe, Beijing 1983.


other major languages, including German and French, and from other Romanization systems, such as those for Japanese and Korean, are also available and should be applied when necessary. (6) Linguistic aspects. The Mongolian dialects may be divided into two large groups which roughly correspond to the political division between Mongolia and Inner Mongolia. The number of speakers on both sides of the border is approximately the same (2–3 millions), which is why it is essential to take also the Inner Mongolian dialects into consideration when a Romanization system for the language is designed. It happens that although both groups of dialects are mutually fully comprehensible, the phonological systems are actually very different. In general, dialectal variation is greater on the Inner Mongolian side, but there are differences also between the dialects spoken in Mongolia. It is important to note that the modern dialect of Ulan Bator is in some respects already more innovative than the dialect that once formed the basis for the Khalkha Cyrillic orthography. To some extent, Cyrillic Khalkha may be viewed as a supradialectal abstraction which, at least today, does not correspond to any actually extant form of natural speech. Proceeding further into the possible correlations between the phonemic system and the graphic resources we may note that the consonant system in modern Mongolian comprises between 17 (in Inner Mongolia) and 35 (in some forms of Khalkha) phonemes. The considerable difference is due to the status of palatalization: the dialects spoken in Mongolia, notably Khalkha, have a separate subset of palatalized consonants, which are absent in the Inner Mongolian dialects, of which the most important is Khorchin (c. 2 million speakers). On the other hand, in the Inner Mongolian dialects palatalization is incorporated into the vowel system, which then contains a systematic distinction between front and back vowels, while in Khalkha this distinction is absent or much less significant. Altogether, the number of distinctive short (single) vowel phonemes in the Mongolian dialects varies between 6 (in Khalkha) and 10 (in Chakhar). The system of long (double) vowels, which also includes diphthongs, is more uniform and comprises in most dialects 10 separate entities.

The dialectological differences in the status of palatalization and the paradigmatic imbalance between the systems of short and long vowels call for practical solutions at the level of Romanization. The general principle should be that the Romanization should contain a supradialectally relevant set of distinctions, even if some of these distinctions were absent in the individual dialects. It should be possible to “read” Romanized Mongolian with the sound systems of all the principal dialects of the language, very much like both the “New Script” and even more so the “Old Script” can be used as supradialectal codes that allow a variety of different dialectal pronunciations. In fact, some of the orthographical solutions of the extant scripts can also be incorporated into the Romanization. While this is obvious in the case of the “New Script”, it is

158 JUHA JANHUNEN

important to stress that the “Old Script” also contains features that can turn out to be useful in a modern Romanization.7

Considering all these factors, we may arrive at the following concrete proposals concerning the Romanization of the individual sounds and sound sequences of the Mongolian language:

(1) Palatalization is probably most conveniently marked by the letter i, both in syllable final position, as in mori ‘horse’: moritai ‘with a horse’, and in syllable initial position, as in miangg ‘thousand’, morior ‘with a horse’. Due to diachronic reasons, palatalization in Modern Mongolian can be present only in words with an original velar vocalism. The phonetic locus of palatalization varies: in dialects of the Khalkha type it would be in the consonant, as in mori [mɔrj], while in dialects of the Khorchin type it would be in the vowel, as in mori = moer [mœr]. Even so, the same Romanized image can serve both dialect types. (2) Five of the short vowel qualities may be easily Romanized by the single letters a e i o u, as in har ‘black’, ger ‘dwelling’, tib ‘continent’, bor ‘grey’, nud ‘eye’. The remaining two vowel qualities have to be written by digraphs, however, and suitable digraphs would seem to be ou (as in French) and eu (as in the Romanization of Korean, but also as in French), as in ous ‘water’, eubs ‘grass’. It is particularly important to note that the letter u is best applied to denote the simple cardinal vowel [u], which diachronically derives from front *ü but which has been completely velarized in the modern language. The vowel written by the digraph ou, on the other hand, derives from the original back *u but is today pronounced with lowering and pharyngealization, resulting in a special sound not present in most other languages.8 Similarly, the vowel written by the digraph eu is in many Mongolian dialects pronounced with a special quality rather difficult to describe phonetically,9 though in other dialects it today varies between the values [o] and [u] and can be neutralized against the latter vowel. The letter e is conveniently used to denote the central vowel [ə], which, however, has a large range of qualitative variation in the dialects and which in modern Ulan Bator Khalkha merges with [i]. (3) Since the system of long vowels is paradigmatically not identical with that of short vowels, there is no need to use mechanically the same symbols for the two series. It is, of course, convenient to denote the long “counterparts” of a e i u by the double symbols aa ee ii uu, as in haa ‘where’, deer ‘upon’, hiih ‘to do’, suu ‘milk’. For the rest of the qualities we need another solution, however. A possible solution is to denote the long “counterparts” of ou o e by the digraphs oo ao eo,

7 Atwood, Christopher P.: Орчин цагийн монгол хэлэнд зориулсан латин үсгийн шинэ дүрэм. Paper delivered at the 8th International Congress of Mongolists, Ulaanbaatar 2002. 8 Svantesson, Jan-Olof – Anna Tsendina – Anastasia Karlsson – Vivan Franzén: The Phonology of Mongolian. (The Phonology of the World’s Languages) University Press, Oxford 2005, pp. 7–8. 9 Ramstedt, G. J.: Das Schriftmongolische und die Urgamundart phonetisch verglichen. In: Journal de la Société Finno-Ougrienne. Vol. 21:2 (1902), p. 35.


respectively, as in noor ‘lake’, daor ‘under’, eor ‘other’. This solution has the advantage of allowing us to avoid using diacritically modified letters (of the type <öö>) while at the same time applying conventions known from other Roman orthographies, especially in the cases of oo (as in English) and eo (as in the Romanization of Korean). It may be noted that the distinction between the sounds here written uu vs. oo (historically *üü vs. *uu and therefore traditionally Romanized as <üü> vs. <uu>) has a very high load in Mongolian, while the sound denoted by ao (traditionally Romanized <oo>) is considerably less frequent, which is why it can conveniently be Romanized using a non-conventional solution. (4) Long vowels in non-initial syllables can be rendered by using the same conventions as above, as in zayaa ‘destiny’, medee ‘information’, zeugii ‘bee’, tulhuur ‘key’, bouroo ‘wrong’, borao ‘rain’, eureo ‘room’. For sequences of consonant palatalization and long vowels in non-initial syllables it is, however, convenient to adopt the convention also used in Cyrillic Khalkha, according to which the sequences are shortened by writing the long vowel with a single graph. Only three vowel qualities are possible in this position, and they can be written by the letters a o u. The three possible sequences are, consequently, ia io iu, as in abia ‘sound’, morior ‘with a horse’, haliu ‘otter’. In the initial syllable, palatalization is almost consistently restricted to the combination with aa, which, inevitably, requires the use of the trigraph iaa, as in hiaag ‘couch grass’. (5) In non-initial syllables palatalization can also be distinctive in combination with the long vowel [i:], though only in dialects of the Khalkha type. For this distinction we may employ the sequences ii (implying a preceding palatalized consonant) vs. ei (implying a preceding non-palatalized consonant), as in mori ‘horse’ vs. sar ‘moon’ : (accusative) moriig vs. sareig. In this usage, the sequence ei corresponds to a special Cyrillic letter (yery), as used in Cyrillic Khalkha. (6) The system of long vowels also comprises the “diphthongs” ai oi ui, as in naiz ‘friend’, oi ‘anniversary’, zuil ‘category’. These are often, especially in the dialects spoken on the Inner Mongolian side, pronounced as long palatal monophthongs with the values [ɛ: œ: y:]. In Cyrillic Khalkha there is also an opposition between sequences traditionally Romanized as <ui> vs. <üi>, as in <guix> ‘to ask’ vs. <güix> ‘to run’. Phonologically, the sequence <ui> is, however, unstable and is either merged with oi or realized as [wi:] or [wɛ:]. The most adequate Romanization in postconsonantal position would seem to be uai, as in guaih ‘to run’. It may be noted that an unsyllabic labial glide is also attested before long monophthongs (normally only after a velar consonant), as in guaa ‘beautiful’. Syntagmatically, these structures might also be seen as manifestations of a labial secondary articulation, which in some respects may be viewed as a parallel to the phenomenon of consonant palatalization.

160 JUHA JANHUNEN

(7) A related issue concerns the status of the “diphthongs” in non-initial syllables. The “diphthong” ai is well attested in this position and is synchronically excluded from vowel harmony, as in gahai ‘pig’, nohai ‘dog’. A common example is offered by the suffix -tai ‘with’ (possessive case) in examples like gartai ‘with hands’, gertai ‘with a dwelling’, goltai ‘with a river’, heultai ‘with feet’. The same is true of the sequence conventionally Romanized from Cyrillic Khalkha as <üi>, as in the suffix (or clitic) <-güi> ‘without’ (privative case). The latter element is in most forms of speech realized as [-kwi:] or [-kwɛ:] and should therefore phonologically be analyzed as /-gwai/ = -guai, but at the level of Romanization the notation -gui is probably the best choice, as in gargui, gergui, golgui, heulgui. Cyrillic Khalkha also has a few examples of <-gui> in non-initial syllables, as in <xargui> ‘path’. The distinction between <-gui> and <-güi> is probably neutralized in most forms of speech, but inasfar as it is real, the former may be Romanized as -goi, as in hargoi. The issue may also be connected with the status of the consonant g. (8) An important detail concerns the notation of the short vowels in non-initial syllables. In reality, there is only one indistinctive, or reduced, vowel quality in this position, and it is conveniently denoted by the letter e, as in tereg ‘cart’. Although it has been suggested that the reduced vowel is phonologically irrelevant,10 it can actually contrast with zero and therefore has to have a representation in the Romanized notation, as in sabh ‘chopsticks’ vs. yabeh ‘to travel’, dialectally also in cases like ars ‘leather’ vs. ores ‘Russian’. It may be noted that the Khalkha Cyrillic orthography assigns the reduced vowel different qualities depending on the rules of vowel harmony, as in <tereg>, <yavah>, <oros>. Since this is not a distinctive property in the language, however, there is no need to incorporate it into the Romanization. (9) Moving on to the consonants, there are several simple segments for which it would be possible to use two or three alternative Roman letters or digraphs. For the consonant normally transliterated from Cyrillic as <x>, for instance, there would be the alternatives <kh>, <x>, and <h>. It is, however, reasonable to avoid digraphs whenever simple symbols are also available, so that the choice has to be made between <x> and <h>. For a number of reasons it appears more convenient to choose <h>, as in haloon ‘hot’, ehner ‘woman’. The actual sound corresponding to <h> in Mongolian varies positionally and dialectally, being either a velar [x] or a palatal [ç], or also a laryngeal [h]. (10) A similar choice has to be made between the three letters <v>, <w>, and <b> for the continuant sound [w] in medial and final position. Historically, it is a question of the stop sound *b, and the segment can still positionally and dialectally be pronounced as a stop with the values [p b]. Therefore, it seems

10 Svantesson, Jan-Olof: Cyclic Syllabification in Mongolian. In: Natural Language and Linguistic Theory 13 (1995), pp. 755–766.


suitable to choose the Romanization b, as in hober ‘rare’, teub ‘centre’. In initial position, however, there is an opposition between [p] and [w], which means that in this position w is a distinctive entity, as in baater ‘hero’ vs. waar ‘tile’. The glide letter w may also be used in the initial sequence wai, as in waileh ‘to cry’, which in conventional Romanization from Cyrillic Khalkha would be <uilax>. (11) As the labial glide in initial position is written as w, the corresponding palatal glide may be written as y (as in English and French), as in yamaa ‘goat’. Unlike the labial glide, which is phonemically distinctive only in initial position, the palatal glide is also attested in the medial and final positions, as in hayeh ‘to throw’, say ‘recently’. Of course, the phenomena of labialization and palata-lization, here Romanized with the vowel letters u resp. i, are also ultimately connected with the glides. However, in dialects of the Khalkha type, consonant palatalization can contrast with a segmental palatal glide, as in (palatalization:) hariagui ‘has not returned’ vs. (segmental glide:) haryaagui ‘without depen-dence’. There is no similar opposition on the labial side. (12) The letters d l m n p r s t may be conveniently used for Mongolian consonants with the same values as in the traditional Romanization from Cyrillic, as in dound ‘middle’, loo ‘dragon’, mah ‘meat’, nud ‘eye’, pureb ‘Thursday’, har ‘black’, sooh ‘to sit’, ter ‘that’. In words of a foreign origin, the letters f k can also denote distinctive sounds, as in faraants ‘French’, karmaan ‘pocket’, though in the actual spoken language these sounds are often neutralized with regard to p resp. h. As a general principle, it is reasonable to write fully nativized loanwords according to their true pronunciation, and in Romanization there would, of course, be no need to preserve the orthographical shape of Russian elements as is done in the Khalkha Cyrillic orthography. On the other hand, current international terms adopted from Roman-based literary languages are perhaps best written according to their original orthography. (13) A special position in the consonant system is occupied by the sibilant consonants. Apart from the continuant s, the Khalkha type of Mongolian dialects have two dental sibilant affricates, phonetically correponding to the sounds of [ts] resp. [tsh]. In addition, there are three palatal sibilants, one continuant and two affricates, pronounced roughly as [ɕ tɕ tɕh]. Two of these sounds may be relatively easily rendered by single Roman letters, viz [tɕ], which can be Romanized as j, as in jar ‘sixty’, and [ts], which can be Romanized as z, as in zaraa ‘hedgehog’. For the sounds [ɕ tɕh] it is customary to employ digraphs, as in shar ‘yellow’, chadeh ‘to be able’, while [tsh] is often rendered by the digraph ts, as in tsagaan ‘white’. It has to be noted, however, that some of these conventions are not economically well designed, for it would also be possible to use the single Roman letter c for either [[tɕh] or [tsh]. Altogether, this is a point where the values applied in the Pinyin Romanization for Chinese would come in handy, for they would allow the four affricates to be written by the simple Roman letters z c j q, yielding potential Romanizations like zaraa, cagaan, jar, qadeh. In the same way,

162 JUHA JANHUNEN

the Pinyin system would allow the digraph sh to be replaced by x, as in xar ‘yellow’. There is no question that the Pinyin system would offer economic advantages. At the same time, it is good to consider the political implications of this choice. (14) There is one other consonant segment that requires a digraphic solution. This is lh, a segment occurring only in initial position, as in lhageb ‘Wednesday’. To some extent, at least, the distinction between l and lh is only etymological, but since it is also present in Cyrillic Khalkha it is probably motivated to include it in the practical Romanization. (15) A more difficult issue concerns the status of the velar stop g [k g]. Although it may be Romanized as g, the underlying sound has two relatively distinct allophones, the one front (with original front vowels) and the other back (with original back vowels), as in ger ‘dwelling’ vs. gar ‘hand’. Although in initial position it is always a question of an allophonic difference, the two sounds can actually contrast in final position in, at least, some dialects of the Khalkha type; in this case the distinction is connected with the original position of the segment in the syllable (syllable-final vs. syllable-initial). The back variety of g is then pronounced either as a velar or uvular spirant [ɣ ʁ] or as a uvular stop [ɢ]. This is indicated in Cyrillic Khalkha by writing an “empty” vowel letter after the consonant, as in <baga> ‘small’ vs. <bag> ‘mask’. The distinction is possible also medially (for reasons of morphological analogy), but in this position it is not indicated in the Cyrillic orthography. The question is: should it be incorporated into the practical Romanization of the language? If so, the back velar could be Romanized by the digraph gh, as in bagh vs. bag, and also (instrumental forms:) baghaar vs. bagaar. However, the status of the distinction is unstable, and it seems to be completely absent in the dialects spoken on the Inner Mongolian side. Although it is a question of a diachronically motivated phenomenon, it would involve a complication that is probably wisest not to include in a practical Romanization. The issue is open to discussion. (16) Another complicated issue concerns the status of the final dental and velar nasals. Khalkha has a distinction between a velar nasal [ŋ], written in the Cyrillic orthography by the single letter <n>, and a dental nasal [n], written with the combination of <n> and a vowel letter, as in <xaan> ‘emperor’ vs. <xaana> ‘where’. Here, again, the Cyrillic orthography corresponds to the diachronic situation, in that the dental nasal was originally followed by a vowel while the velar nasal represents an original final nasal consonant. In a practical Romanization it is convenient to preserve this convention, with the modification that the “empty” vowel should be written invariably e, as in haan vs. haane. The two nasals are, however, neutralized in many Inner Mongolian dialects, which, on the other hand, preserve the original velar nasal *ng (also in loanwords, especially from Chinese) as a distinctive segment, as in wang ‘prince’. In a practical Romanization it is also useful to retain this distinction, which means that there


will be three different orthographical representations for three diachronically different segments: n ne ng. It has to be noted that Mongolian also has words ending in the sequence of a velar stop and a preceding homorganic nasal: [ŋk]. In these cases, Cyrillic Khalkha uses a sequence of two letters, as in <miang> ‘thousand’, but the practical Romanization will have to use a sequence of three letters, as in miangg in order to keep the distinction with regard to ng. Looking at the practical solutions proposed above we can see that not all of them are in accordance with the principles of the English orthographical tradition. This should be seen as an advantage, for a functioning practical orthography should be anchored in a broad international context. The following is a more detailed summary of the situation: (i) y in the function of the independent palatal glide sound [j] conforms with the Anglo-French tradition (as in English you, French yeux), but the same solution is followed in the official orthographies and Romanization systems for several Asian languages (as in Japanese Yamato, Korean Yeonhap, Chinese Yangzhou). (ii) w in the function of the independent (initial) labial glide sound [w] is likewise in accordance with the English orthography (as water), as well as with Asian Romanization systems (as in Japanese Wakayama, Korean and Chinese wang). (iii) i and u in the function of the non-independent glide sounds [j w], that is, palatalization resp. labialization, reflect basically the tradition inherent in Romance orthographies like Italian (as in Italian bianco, Spanish nuevo). The same convention is used in most Romanization systems for Chinese (as in Pinyin Tianshan, Guangzhou). (iv) z in the function of a dental sibilant affricate [ts] conforms with the German orthography (as in Zeit) and several other official and practical orthographies following the German tradition. (v) j in the function of a palatal affricate [tɕ] reflects the English usage, in which the letter j also denotes an affricate. The affricate sounds in English and Mongolian are, however, rather different, for the English affricate is palatoalveolar [tʃ], while in Mongolian a similar pronunciation is only attested dialectally. In fact, the closest analogy to the Mongolian palatal affricate is found in Chinese, where this sound is normally also Romanized as j (as in Chinese Pinyin Jingzhou). (vi) sh ch in the function of the other two palatals [ɕ tɕh] also basically reflect the English usage (as in she, church), but, again, the Mongolian sounds are rather different from the English ones. Therefore, it might be a good practical choice to employ the letters x q with their Chinese Pinyin values (as in Xining, Qinghai) for these sounds in Romanized Mongolian. This solution would also have the

164 JUHA JANHUNEN

advantage of leaving the sequences sh ch available for Roman and Romanized spellings adopted from other orthographies, including Chinese Pinyin, where these sequences are used to denote retroflexes (as in Shanghai, Chifeng). (vii) ts in the function of the strong (aspirated) counterpart of z is a simple choice conforming with many orthographies, including English (as in tsar), but it is problematic from the economic point of view, as was already pointed out above. Therefore, especially if the letters q x are adopted in their Chinese Pinyin functions for Romanized Mongolian, it might be a good idea to use also the letter c in its Pinyin value (as in Caozhou). Of course, c in approximately the same function is also well known from many practical orthographies, including Hungarian (as in cikk) and Romanized Russian (as in carevich). (viii) g b d vs. k p t, as used to denote the opposition between weak (unaspirated, positionally voiced) and strong (aspirated, always unvoiced) stop obstruents, correspond to the usage of several European languages (Danish, German dialectal), but also to the Chinese Pinyin system. This is a convenient way to express an important phonetic correlation with the help of single basic letters. The proposed Pinyin-type usage of z j vs. c q would be in complete agreement with this convention. (ix) ou in the function of a high rounded back vowel corresponds roughly to the French usage (as in tour), though, of course, the exact phonetic qualities are rather different (somewhat fronted in French and lowered and pharyngealized in Mongolian). The sequence oo, on the other hand, which is here proposed for the corresponding long vowel in Mongolian, has an analogy in the English usage (as in moon), though, again, the exact phonetic qualities are rather different. (x) eu eo are sequences visually well known from the Romanization of Korean (as in Geumsan, Seoul), and their proposed phonetic values in Mongolian are also in a rough correspondence with those in Korean, though the paradigmatic status of the sounds is different. In the current proposal for Mongolian eo (as in eoreo ‘by oneself’) is used to denote the long counterpart of eu (as in eureo ‘room’), while in Korean the two digraphs denote simply two different basic vowels. The sequence eu is, of course, also frequent in French (as in leur). (xi) e as the symbol for an indefinite mid central vowel [ə] is in accordance with the French orthography (as in le), but also with the Chinese Pinyin system (as in Chengde). The use of e as an “empty” vowel (in cases like shine or xine ‘new’) forms an analogy to the “silent e” or “dropped e” (e muet) in both French (as in homme) and English (as in house). (xii) a i u denoting the cardinal values of the basic vowel triangle are in accordance with their “classic” Italian (and Latin) values, rather than the secondary values in orthographies like those of English and French. The “classic”


values are also implied by most other Romanization systems, including those for Asian languages. It may be concluded that the Romanization system proposed in the present paper combines features from the orthographical traditions and/or Romanization systems of several major languages (English, French, German, Italian, Hungarian, Russian, Korean, Japanese, Chinese, and others). In view of this, the adoption of the Chinese Pinyin values for the letters q x would perhaps not give wrong signals concerning the status of Mongolia. After all, the Pinyin system (partly based on the letter values used in Albanian) is an ingenious application of the Roman script, and it is already today used, though not systematically, for writing Mongolian names and terms in China.

In any case, it should be clear that economy (shortness of the Romanized sequence) and adequacy (correspondence to the phonemic reality) are features that a good Romanization system should have. In the case of Mongolian it is also important that the Romanized image should be easily readable in terms of several mutually rather different phonemic systems as attested in the dialects. In principle, a graphically economic, linguistically adequate, and politically acceptable Romanization system could also serve as the basis for a fully-developed Roman orthography for the Mongolian language. For this, however, a large number of orthographical detail questions would have to be solved (capitalization, compounding, iconicity of stems, status of suffixes and clitics, etc.).

Sample text

The following text (a revision of an earlier version)11 illustrates the proposals discussed above. It also incorporates tentatively the Chinese Pinyin values of the letters q x (as well as c z j) into the Romanized image of Mongolian.

Ert ourid cagt heden honi yamaatai eubgen emgen hoyer amiderq baijai. Negen euder eubgen tulee tuuheer oid oqtel bar daireldej, “Qamtai huqee sorij uznee,” gejai. Eubgen megdej sandersnaa say sehee abq, “Jaa yaaheb tegyee. Tegehdee margaax ene gazraa xoo,” gejai. Eubgen gertee harij bolsen yabdleig emgendee heljai. Teghed emgen ne, “Hoyoolaa oid oqej heden buduun mod doutoo heureodeod orihqehyao,” gejai. Eugleo ne oid irbel bar hediinii irqehsen eubegniig huleej baijai. “Jaa odao hen ne huqtaigee uzene dee!” gej eubgen heleed, heureodej beltegsen modnоodaa tulheed tulheed ounegqehlaa. Bar yaaj q oreldaod tiim buduun mod ounegej qadsenggui. “Margaax bas dahiad huqee soriyao. Tegehdee heeriin qouloog xuus gartel hag baznaa,” gej bar hellee. Eubgen gertee irj emgendee helbel, honinei suugeer biasleg xahej eugqai. Margaax ne bolzsen gazraa eubegnii irhed bar huleeseer sooj baijai. Eubgen heseg

11 Janhunen, Juha: On the Romanization of Modern Mongol. In: Монгол судлалын өгүүллийн түүвэр. Олон Улсын Монгол Судлалын Холбоо, Улаанбаатар 2006, pp. 173–186.

166 JUHA JANHUNEN

cagaan qouloo abq bard eugeod: “Jaa xuusei ne gargaad orih!” gejai. Bar ter qouloog boutertel bazsen q xuus garsenggui. Teghed eubgen biaselgaa gargej ireed bazbel xuus ne gazer douselj uzegdeb. Bar diilegdsnee huleej eubegniig gertee ourijai.

Final note

An oral version of some of the above conclusions and suggestions was presented by the author at a lecture at the American Center for Mongolian Studies in Ulan Bator on August 5, 2010. The author hopes that a discussion of this topic will finally result in a generally accepted Romanization system that can be implemented on both sides of the Sino-Mongolian state border. This is possible only if a comprehensive and unbiased look is taken at the issue, including its political implications. At the same time, the author wishes to express his continuing support for the use of the “Old Script” as the principal national script of all Mongols.

References

Atwood, Christopher P.: Орчин цагийн монгол хэлэнд зориулсан латин үсгийн шинэ дүрэм. Paper delivered at the 8th International Congress of Mongolists, Ulaanbaatar 2002

Balk, Michael – Janhunen, Juha: A New Approach to the Romanization of Written Mongol. In: Writing in the Altaic World. Proceedings of the 41st Annual Meeting of the Permanent International Altaistic Conference. (Studia Orientalia 87) Eds. Juha Janhunen – Volker Rybatzki, The Finnish Oriental Society, Helsinki 1999, pp. 17–27

Daobu: Mengguyu jianzhi. Zhongguo Shaoshu Minzu Yuyan Jianzhi Congshu. Minzu Chubanshe, Beijing 1983

Janhunen, Juha: Romanization Problems of Written Mongol. In: Bulletin, The IAMS News Information on Mongol Studies. Vol. 31 (2003), pp. 35–41

Janhunen, Juha: On the Romanization of Modern Mongol. In: Монгол судлалын өгүүллиəн түүвэр. Олон Улсын Монгол Судлалын Холбоо, Улаанбаатар 2006. pp. 173–186

Janhunen, Juha: On the Romanization of vPhags.pa Mongol. In: The Early Mongols: Language, Culture and History. Studies in Honor of Igor de Rachewiltz on the Occasion of his 80th Birthday. (Uralic and Altaic Series 173) Eds. Volker Rybatzki – Alessandra Pozzi – Peter W. Geier – John R. Krueger, Indiana University, Bloomington 2009, pp. 63–77

Монгол хэлний кирил цагаан толгойн үндсэн үсгийг романчилах стандарт. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам, [Улаанбаатар] 2004

Poppe, Nicholas. Mongolian Language Handbook. Center for Applied Linguistics, Washington, D. C. 1970

Ramstedt, G. J.: Das Schriftmongolische und die Urgamundart phonetisch verglichen. In: Journal de la Société Finno-Ougrienne. Vol. 21:2 (1902)


Schmidt, I. J.: Grammatik der mongolischen Sprache. Buchdruckerei der Kaiserl. Acad. der Wissensch., St.-Petersburg 1831.

Svantesson, Jan-Olof: Cyclic Syllabification in Mongolian. In: Natural Language and Linguistic Theory 13 (1995), pp. 755–766

Svantesson, Jan-Olof – Anna Tsendina – Anastasia Karlsson – Vivan Franzén: The Phonology of Mongolian. (The Phonology of the World’s Languages) University Press, Oxford 2005

ZWISCHEN TRADITION UND TRANSFORMATION: EINIGE BEMERKUNGEN ZUR TRADITIONELLEN

MUSIK DER MONGOLEI DES 20. JAHRHUNDERTS

OTGONBAYAR Chuluunbaatar Institut für Volksmusikforschung und Ethnomusikologie,

Universität für Musik und darstellende Kunst, Wien

Musikalische Reformen im Zeichen der Ideologie

Mit dem Eintritt der Mongolei in das industrielle Zeitalter zu Beginn des 20. Jahrhunderts kam es in fast allen Bereichen der Gesellschaft zu radikalen Erneuerungen. Diese betrafen in weiterer Folge auch die Entwicklung der traditionellen mongolischen Musik. Man hatte verstärkt Zugang zu ausländischen Produkten, dies betraf auch den Bereich der Musikinstrumente. Ab dem Jahre 1921 geriet die „Mongolische Volksrepublik“ immer stärker in die Einflusssphäre Sowjetrusslands und wurde in weiterer Folge schließlich zum Satellitenstaat. Angestrebte Reformen ließen sich bei der sozialen Struktur einer Nomadengesellschaft nur erschwert durchführen, so dass größere Änderungen kultureller Werte – zudem in solch großen und teilweise auch schwer zugänglichen Siedlungsgebieten – nicht kurzfristig durchführbar waren. Zudem herrschte in der Mongolischen Volksrepublik in den 1920er Jahren noch eine Athmosphäre relativer Offenheit, die es ermöglichte, Tradition und Moderne, buddhistische Religion und marxistische Ideologie miteinander zu verbinden.

Doch urteilte schon im Jahre 1936 Henning Haslund-Christensen bei seiner Rückkehr nach Zentralasien in die mongolischen Siedlungsgebiete Nordchinas, dass die wenigen Jahre seiner Abwesenheit „[…] had brought about greater and more radical changes that the whole of the previous five hundred years put together“,1 während er über die Zeit 1923 in der Mongolei noch befand: „[…] I found the whole of this isolated world, with its sparse nomad population, like a living reminder of a remote past“.2 Kurz danach und vor allem in den 1940er Jahren kam es zur Propagierung einer neuen nationalen Musik. Aus jener Zeit berichtet Haslund-Christensen von einem Freund, einem innermongolischen Tschakhar (Čaqar), der ihm einmal erzählte, „[dass] when the last ´horse-head violin´ disappears, the old Mongol music will become mute, […]“.3 Dies zeigt eindeutig die damals bestehende Gefährdung für die kulturelle Existenz der morin 1 Haslund-Christensen, Henning: On the Trail of Ancient Mongol Tunes by Henning Haslund-Christensen. In: The Music of the Mongols – Part I Eastern Mongolia. (Reports from the Scientific Expedition to the North-Western Provinces of China under the Leadership of Dr. Sven Hedin, Publication 21, VIII Ethnography 4) Stockholm 1943, p. 21. 2 Haslund-Christensen: On the Trail of Ancient Mongol Tunes. p. 20. 3 Haslund-Christensen: On the Trail of Ancient Mongol Tunes. p. 35.

170 OTGONBAYAR CHULUUNBAATAR

xūr (pferdeköpfiges Streichinstrument) auf, die heute aber nicht mehr als solche wahrzunehmen ist. Die mongolische Regierung war weiters verantwortlich für eine sorgfältig geplante Politik einer wohlüberlegten Unterdrückung von Volkssängern und Geschichtenerzählern sowie der Zerstörung oraler Traditionen.4 Der Gesang von urtīn dū wurde etwa als feudalistische Kultur betrachtet, deren Darbietung war daher nicht gerne gesehen ( Film 1).5 Deren orale Tradierung wurde jäh unterbrochen, dies betraf auch das Spiel der morin xūr als Begleitinstrument von urtīn dū Liedern der Xalx.6 Auch beinhaltete dies die Zerstörung oder Negierung traditioneller Instrumente, die nicht dem nationalen Stellenwert entsprachen. Hier ist etwa das Blasinstrument cūr zu nennen, das sehr selten und fast ausschließlich bei den Altajn-Urianxaj (Altain Urianxai) in Benützung war ( Film 2).7 Dieses stand einerseits bei nur einer einzelnen Ethnie und zuweilen auch mit dem Schamanismus im Zusammenhang.8 Die mongolische Kulturpolitik der kommunistischen Zentralregierung wollte mit all ihren Reformen bestimmte Symptome der so genannten „Alten Mongolei“ durch sozialistische Ideale ersetzen. Diese betrafen einerseits regionale Identität, Individualismus, Traditionalismus, Religion und Feudalismus ( Photo 1).9

Während traditionelle Lieder wie Altain magtāl ( Film 3) bloß in geringer Zahl aufgeführt werden durften, wurden ausgebildete Musiker damit beauftragt, im Sinne des Regimes neue Volkslieder und Liedstile – etwa Revolutionslieder – zu kreieren. Das Hauptrepertoire nahm Klassik, Ballett, neue Folklore, Oper, Chorgesang usw. ein. Der bekannte Pferdekopfgeigenspieler G. £am´yan bearbeitete für sein Instrument etwa Werke wie die „Träumerei“ von Schumann, die „Melodie“ von Rubinstein und die „Barkarole“ von Tschaikovskij.

Während dieses Zeitraums waren – um eine nationale Einheit zu verkörpern – ethnische Fragen unerwünscht, dies galt auch für musikalische Belange, diese waren der Khalkha-mongolischen Musik verpflichtet und dieser entsprechend angepasst. Einige Stile anderer Ethnien wie etwa der westmongolische biy Tanz wurden – ihrer „Exotik“ wegen – aus folkloristischen Gründen (nach Betrachtungsweise der Staatsorgane) gerne wie auch verfälscht aufgeführt

4 Bawden, Charles R.: The Theme of the Calumniated Wife in Mongolian Popular Literature. In: Folklore Vol. 74. No. 3. (1963), p. 488. 5 Urtīn dū wurde im Jahre 2008 in die „UNESCO Liste des dringend erhaltungsbedürftigen immateriellen Kulturerbes“ aufgenommen. Alle in dieser Veröffentlichung angegebenen Filme wurden von der Autorin aufgenommen und dem Österreichischen Phonogrammarchiv (The Austrian Audiovisual Research Archive in Vienna) zur Verfügung gestellt. 6 Энэбиш, Ж.: Орчин үеийн монголын хөгжмийн урлаг 1921–1941. БНМАУ-ын Шинжлэх ухааны академи, Хэл зохиолын хүрээлэн, Улаанбаатар 1991 [Moderne mongolische Musikkultur 1921–1941]. 7 Die cūr wurde im Jahre 2009 in die „UNESCO Liste des dringend erhaltungsbedürftigen immateriellen Kulturerbes“ aufgenommen. 8 Bezugnahme auf ein persönliches Interview (29.07.2011) mit dem Altajn-Urianxaj Mendbayar (Buyant Sum), der selbst ein cūr-Spieler ist. 9 Eine ähnliche Kulturpolitik betrieb auch die Volksrepublik China für die in deren Grenzen lebenden mongolischen Völker, vgl. Mackerras, Colin: Traditional Mongolian Performing Arts in Inner Mongolia. In: The Australian Journal of Chinese Affairs No. 10. (1983), pp. 17–38.

ZWISCHEN TRADITION UND TRANSFORMATION 171

( Film 4, Film 5).10 Solche Darstellungsformen haben sich bei Ensembles oft bis heute nicht verändert. Zudem wandelte sich die Aufführungspraxis, professionell ausgebildete Musiker lösten nun die „Amateure“ und „Individualisten“ vor allem in der Hauptstadt Ulaanbaatar ab und wurden in Ensembles gruppiert. Das Tonsystem wurde dem russisch temperierten Standard angepasst.

Diese Veränderungen konnten nur durch die Schaffung eines bisher nicht bekannten akademischen musischen Schulungssystems durchgeführt werden. Im Jahre 1930 wurde bereits eine Schule gegründet, wo erstmals Fächer wie Schauspiel, Gesang und Musik unterrichtet wurden, kurz darauf (1931) wurde das erste „Staatliche Zentraltheater“ eröffnet. 1941 wurde das „Staatliche Theater für Musik and Drama“ (Mongol ulsīn dū büǰgīn teatr) und ein Jahr später die Vorläuferinstitution der heutigen Hochschule für Musik und Tanz (Xögǰim büǰgīn dund surgūl´) etabliert, ersteres wurde in den 1960er Jahren zur bedeutendsten musikalischen Institution in der Mongolei. Diese Stätten hatten in weiterer Folge nicht nur das Ausbildungsmonopol, sondern gaben auch die Direktiven des „Erlaubten“ in der Musik vor. Als Lehrer waren zumeist mongolische Musiker tätig, die ihre Ausbildung zuvor in der Sowjetunion erhielten. Zudem waren sowjetische Fachkräfte vor Ort tätig. Als federführend ist hier der Russe Boris Fjodorovič Smirnov zu nennen.11 Verantwortlich für die Gründung der ersten Musikschule in der Mongolei kooperierte er zudem eng mit sich anpassenden Musikern und späteren mongolischen Lehrkräften wie etwa dem aus einer Hirtenfamilie kommenden bekannten Pferdekopfgeigenspieler G. £am´yan.12 Persönlichkeiten wie die Genannten zeichneten letztlich verantwortlich für die Verbreitung des neuen nationalen Stils. Diese Fachkräfte übten nicht nur großen Einfluss auf die Musikkultur aus, sie gründeten zudem Musikensembles oder gaben Kompositionen des neuen Realismus in Auftrag. Dies beinhaltete auch die Bevorzugung des Gebrauchs von Orchesterinstrumenten gegenüber traditionellen Instrumenten oder die Modifizierung letzterer zum Zwecke ihrer Integration in den Orchestern. Auch zu diesem Vorhaben wurde eine neue – staatliche – Fabrik für Instrumentenbau (Ulsīn xögjim üildwer) gegründet.

Wie auch immer, politische Notwendigkeiten ändern sich, seit 1956 kam es zu einer beträchtlichen Wiederbelebung des Interesses traditioneller oraler Literatur in der Mongolei.13 Hier konnte man sich nun Regionalstilen bedienen, die sich

10 Der Unterricht des oiratischen biy Tanzes wurde durch den Eintrag dieses Genres in die UNESCO Liste des dringend erhaltungsbedürftigen immateriellen Kulturerbes im Jahre 2009 intensiviert. Interessant scheint hierbei zudem, dass sich der traditionelle Auftrittsort eines biy mittlerweile oftmals von zu Hause in die Theater oder Aufführungsbühnen der Städte verlegt hat. 11 Vgl. Смирнов, Б. [Ф.]: Монгольская народная музыка. Советский Композитор, Москва 1971. 12 Der auch heute noch nachwirkende Einfluss von G. £am´yan wird dadurch deutlich, dass zum Anlass dessen 90. Geburtstags kürzlich dem mongolischen Präsidenten C. Elbegdorǰ eine morin xūr überreicht wurde. Siehe [Ohne Verfasser]: Morin Khuur Presented to the President. In: English News Mongolian. http://en.news.mn/news/4129 (01.02.2010). 13 Entsprechende Forschungstätigkeiten jener Zeit wurden von staatlichen Stellen nie beauftragt, jedoch geduldet. Persönliche Mitteilung von Prof. B. Katū (Institut für Sprachen und Literatur, Mongolische Akademie der Wissenschaften) vom 13.02.2009.


fernab der Hauptstadt Ulaanbaatar im inoffiziellen privaten Raum noch bewahrt hatten. Somit wurde auch traditionelle mongolische Musik wieder vermehrt aufgeführt. Vor allem in den 1980er Jahren kam es zu einer Lockerung in der Kulturpolitik. In der Hochschule für Musik und Tanz wurden Musiker überdies in traditioneller Musik unterrichtet. Zudem kamen symphonische Kompositionen mit eigenständigen traditionellen Elementen wie etwa jene von N. £ancannorow zunehmend zum Einsatz. In vielen dieser Werke kommt nunmehr eine bewusste Abgrenzung zur sowjetischen Schule zum Ausdruck. Aufführungen symphonischer Werkstücke mit morin xūr gelangten vermehrt zur Aufführung und wurden in der Mongolei stark durch die Medien verbreitet. Im Jahre 1989 wurde auf Initiative von £ancannorov das erste morin xūr Festival (nādam – Festival) veranstaltet, das ganze 5 Tage andauerte. Gründungen eigener Pferde-kopfgeigenensembles waren bloß eine logische Folgeerscheinung. Das Spiel der morin xūr wurde zwar in Aufführungen dargebracht um die mongolische Kultur zu repräsentieren, doch außerhalb von Schulen und Ensembles praktisch nicht existent. Somit repräsentierten solche Institutionen hiermit einen ansonsten kaum praktizierten verblassenden Teil des mongolischen Lebens, wie G. Mend-Ooyō hierzu feststellt.14

Zur selben Zeit wurde von den staatlichen Parteien die Einführung einer – allerdings gelenkten – mongolischen Popkultur gestattet, um erwartete Entwicklungen einer möglichen Illegalität und Beeinflussung der Jugend aus dem Ausland im Vorhinein entgegenzuwirken.

Der Wandel eines Instruments

In den Jahren der Propagierung der neuen nationalen Musik fristete die morin xūr zunächst ein „Mauerblümchendasein“ im privaten Bereich. Alte Feudalstrukturen wie Fürstenhöfe, die professionellen Musikern Beschäftigung boten, existierten nicht mehr und auch das Dasein von herumziehenden Musikern war beendet. Dies wie auch die schnellen Veränderungen der Lebensbedingungen waren Hauptgründe dafür, die das Wissen der Epensänger einschränkte. So kam es zu einem begrenzten Repertoire, sodass man heute wirklich bereits von den letzten Epensängern der Mongolei sprechen kann oder es zumindest zu einer extrem starken Einschränkung von dessen Wissen kommt.15

Da die verantwortlichen Organe der sozialistischen Partei die Hauptenergie zunächst in die Einführung europäischer Instrumente und Institutionen steckte, hatte die Modernisierung der Pferdekopfgeige vorerst niedere Priorität, 14 Mend-Ooyo, G.: Morin Khuur, Not Just a Musical Instrument. Lecture 21.04.2008. SIT Study Abroad School, Ulaanbaatar, Mongolia zitiert in Mroczynski, Mikaela: Art, Ritual, and Representation: An Exploration of the Roles of Tsam Dance in Contemporary Mongolian Culture. In: SIT Study Abroad 2008, pp. 30f, http://digitalcollections.sit.edu/isp collection/57 (20.01.2010). 15 Чулуунбаатар Отгонбаяр: О семье урянхайсого сказителя, изполнявшего епос «Наран хаан хүү» (Посвяшается памяти скаителя). In: «Джангар» и епические традиции народов Евразии: проблемы исследования и соранения. Учрэждение Российской Академии Наук Калмыцкий Институт Гуманитарных Исследований РАН, Элиста 2011, p. 156.


substantielle Änderungen fanden somit erst Ende der 1960er Jahre statt und sind auf den russischen Violinenbauer Denis Vladmirovič Jarovoj zurückzuführen.16

Um das Instrument orchestertauglich und damit vor allem lauter zu machen, wurde die Konstruktion so weit verändert und normiert, dass man ab diesem Zeitpunkt eigentlich nicht mehr von einem originären Instrument sprechen kann. Elemente des europäischen Kontrabasses wurden eingeführt. Bestanden die Decke und zuweilen auch der Boden des Resonanzkörpers bisher fast immer aus Haut, wurden diese nunmehr durch Holzplatten ersetzt und anschließend lackiert. In den Resonanzkörper wurde zudem ein bis dato nicht verwendeter Stimmstock eingesetzt. In die Decke wurden f-förmige Schalllöcher eingeschnitten. Wies der Resonanzkörper bisher die unterschiedlichsten Formen und Größen auf, wurde dieser zu trapezförmiger Gestalt normiert. Eine Vereinheitlichung hatte auch für die Maße sowohl des Klangkörpers wie auch der Halslänge Geltung. Von den mit der Pferdekopfgeige durchgeführten Größenexperimenten blieb als Abart nur die große Bass-Pferdekopfgeige (ix xūr) erhalten. Als weitere Neuerung verlaufen die Saiten an deren unteren empfindlichsten Stelle in einen Saitenhalter. Der bisher verwendete elastische Naturbogen – bei dem die Spannung durch die untergegriffenen Finger reguliert werden musste oder konnte – wurde nunmehr durch einen geraden Streichbogen mit Frosch und mit zuweilen zusätzlicher Schraubspannung ersetzt. Zudem werden auch bereits Billiginstrumente mit Kunststoffsaiten hergestellt. Selbst die Verzierungen an den Instrumenten hinterließen Spuren der jeweiligen politischen Zeit. Die neben dem Pferdekopf große Bandbreite an verwendeten geschnitzten Tierköpfen wie Löwe, Garuda, Schwan oder Drachen verschwand fast vollständig. Die Ausschmückung wurde nun durch Schnitzdekore ergänzt, die bei Widmungsgeschenken und Prachtexemplaren überreich ausfallen konnten. Diese umfasste typische nationale wie sozialistische Symbolik. Erstere beinhaltete etwa das „alte“ – für ein Volk aus Tierzüchtern bedeutsame – Symbol des tawan xošū mal in fünfzackiger Form, während das typische sowjetische Symbol jener Zeit zufällig auch der fünfgezackte Stern war ( Photo 2).17 Dieser und die fünf Tiere ließen sich also 16 Marsh, Peter K.: The Horse-head Fiddle and the Cosmopolitan Reimagination of Tradition in Mongolia. Routledge, New York / London 2009, pp 66f. 17 Mit tawan xošū mal („die fünf `mäuligen´ Weidetiere“) sind die fünf traditionellen Zuchttierarten Pferd, Rind, Kamel, Schaf und Ziege angesprochen. Über das Kamel siehe Chuluunbaatar, Otgonbayar, The Camel and its Symbolism in the Daily Life of the Mongols with Particular Reference to the Folk Songs. In: Knoll, Eva-Maria – Burger, Pamela (hrsg.): Camels in Asia and North Africa. Interdisciplinary perspectives on their significance in past and present. Austrian Academy of Sciences Press, Vienna 2012, pp. 95–108. Es besteht die Möglichkeit, mehrere Kamellieder und Kamelphotos der Autorin dieser Zeilen auf der Website des Instituts für Sozialanthropologie, Zentrum Asienwissenschaften und Sozialanthropologie (Camels in Asia and North-Africa) der Österreichischen Akademie der Wissenschaften zu genießen (http://www.oeaw.ac.at/sozant/ index.php?option=com_content&view=article&id=13%3Acamels-in-asia-and-north-africa-&catid=13 %3Aarchive-des-wissens-lokale-und-globale-konzepte-&Itemid=31&lang=de). Für den Begriff tawan xošū mal siehe noch: Birtalan, Ágnes (hrsg.): Material Culture (Traditional Mongolian Culture I.). Materielle Kultur. (Traditionelle mongolische Kultur I.). A mongol nomádok anyagi műveltsége. (Hagyományos mongol műveltség I.). Ulam¤lalt mongol soyol. IVA-ICRA Verlag, Wien – ELTE, Belső-ázsiai Tanszék, Budapest 2008 (DVD).


sehr gut in einer Form vereinen. Fast immer war jedoch der Pferdekopf dabei das zentrale Merkmal. In weiterer Folge wurde die Beschnitzung im bespielten Teil des Halses wieder reduziert, um den Lagenwechsel beim Spiel nicht zu sehr einzuschränken.18 Auch die Bemalung des Instrumentes nahm gegenüber früheren Zeiten zu, diese war oftmals schon ein eigenes Kunstwerk, wobei ein grüner Grundton überwog.

Ein verändertes Instrument erfordert häufig auch eine veränderte Spielweise. Die Spielposition wurde verändert. In der „Vorrevolutionären Mongolei“ knieten Frauen noch beim Spiel mit einem oder beiden Knien am Boden. Heute sieht man solches nur am Lande ( Photo 3). Nicht nur die neue Spieltechnik machte eine neue Sitztechnik – auf dem Schemel oder Stuhl – erforderlich, auch entsprach das ursprüngliche Sitzen auf dem Boden nicht den kulturellen Vorstellungen die die sozialistische Regierungspartei gegenüber seinen Mitbürgern propagierte.

Die Pferdekopfgeige wird gestimmt, wobei nunmehr ein – gegenüber früher – veränderter Tonumfang zum Einsatz kommt. Auch der veränderte Instrumenten-bogen erfordert eine völlig geänderte Spielweise. Mit dieser ist es nicht mehr erforderlich, die Spannung der Bogenhaare selbständig und während des ganzen Spiels andauernd beizubehalten und zu variieren. Lediglich bei bestimmten Melodien werden zuweilen die Haare des Instrumentenbogens mit den Fingern zusätzlich untergegriffen. Auch die Fingertechniken wurden standardisiert. Diese waren zwischen den einzelnen Ethnien sehr variabel, konnten zudem aber auch sehr individuell gestaltet sein. Die stärkste Auswirkung hatte dies wohl auf die oiratische ikil ( Photo 4), die nach dem Muster der Xalx-mongolischen morin xūr modifiziert wurde, etwa wurde die Saitenbespannung angeglichen. Diese Verkehrung war ein schwerwiegender Eingriff, denn mit der ursprünglichen Technik war dieses veränderte Instrument nun nicht mehr original zu spielen. Durch eine nachträgliche Saitenkorrektur entsprechend der Ikilspielweise lässt sich zumindest auch eine teilweise Stimmverbesserung erreichen ( Photo 5). Die Fingertechniken beim Spiel sind zu unterschiedlich. Dies wird ersichtlich, wenn man weiß, dass die dünne Saite (von vorne betrachtet) vormals rechts gespannt war und diese während des Spiels mit vier Fingern der linken Hand übergriffen und von innen mit den jeweiligen Fingerkuppen oder –nägeln nach lateral „gestoppt“ wurden. Der Daumen wurde für das ursprüngliche Spiel im Gegensatz zur neuen Technik nicht gebraucht. Klangliche Veränderungen sind nicht nur aufgrund von Veränderungen am Instrument selbst, sondern auch auf die Beliebtheit europäischer Spieltechniken zurückzuführen. Solch zentralistische Einflüsse und Änderungen wurden in den ländlichen Gegenden von den Menschen als Eingriff in ihre Geschichte und Identität betrachtet. Dennoch bedienten sich viele Musiker entgegen ihrer Abneigung gegenüber der

18 Die Notwendigkeit einer Reduzierung wird am Beispiel einer morin xūr mit hoch aufragendem Zierrat verdeutlicht. Siehe Abb. 161 in Heissig, Walther – Müller Claudius C. (hrsg.): Die Mongolen. Pinguin-Verlag, Innsbruck – Umschau-Verlag, Frankfurt/Main 1989, pp. 145f, Abbildungsteil.


Sowjetisierung der Instrumentenkultur den veränderten Standards.19 Indessen wird ein auf dem Lande lebender Jugendlicher mit folgenden Worten zitiert: „Der Klang dieses traditionellen Instruments war sehr durchdrungen mit Liebe, aus dem Herzen kommender Emotion und dem warmen Charakter des mongolischen Menschen, dies sind alles Eigenschaften des ursprünglichen Klanges, der auf der Suche nach dem ´westlichen Klang´ verloren geht“.20 In weiterer Folge kritisierte er die Professionalisierung der Ausbildung, die sich von den ursprünglichen Traditionen verselbständigte. Genau dieses Zitat hätte auch vom 2011 verstorbenen hervorragenden morin xūr Spieler Dowčin stammen können, der vielen Menschen dieses Instrument beibrachte ( Film 6). Er berichtete mir (15. Juli 2010), dass Nichtmongolen immer nach Noten unterrichtet werden möchten, die sie sehr gut beherrschen würden. Dabei ginge allerdings viel des musikalischen Gefühls verloren, wobei der Genannte letzteres mit der Vor-stellung „des Hörens der Steppe, des Windes oder von Pferdeschritten“ verglich. Diese Art des Spiels wird von Oiraten auch tatlaga genannt ( Film 7).21

Die neue Zeit in der Demokratie

Politische Veränderungen brachten der Mongolei im Jahre 1990 nicht nur Demokratie, sondern auch kapitalistische Marktwirtschaft und in weiterer Folge die Einflüsse der Globalisierung. Zu diesem Zeitpunkt war bei vielen ethnischen Gruppen und Einzelpersonen noch ein wachsender Wunsch nach Anerkennung der ethnischen Wahrnehmung spürbar. Bei den Oiraten fand dies ihren Ausdruck auch in der traditionellen Musik. Doch wurden diese Bestrebungen bald von den wirtschaftlichen Gegebenheiten verdrängt. Wachsende Mobilität, transnationale Medienöffnung, Migration sowie steigende Landflucht der Jugend in die Hauptstadt sind daher verbreitete Merkmale der nomadisch lebenden Bevölkerungsgruppe während der letzten beiden Dekaden. Zu überaus schneller und bereits schon vor der Demokratisierungszeit feststellbarer Veränderung kam es in Verbindung des gewollten Vergessens und Nichtgebrauchens so genannter kommunistischer Musik oder Propagandamusik.

Da die demokratische Regierung der Mongolei nach Wahrzeichen einer souveränen nationalen Identität auf der Suche war, wurde neben anderen der Pferdekopfgeige diese Rolle zugedacht. Diese hat nicht nur einen hohen Identifikationsfaktor in der eigenen Bevölkerung, sondern auch einen solchen im Ausland.

19 Newyear, Tristra: The Life of Baldan Chimitovich Gomboyev: Using Personal Narratives to Approach Buriat Post-Soviet Music. In: The Anthropology of East Europe Review Vol. 20. No. 2. (2002), p. 2. 20 Бадрал, С.: Өвөг дээдээс өвлөгдсөн морин хуур минь. In: Ил товчоо 31/303. (1998), p. 7 [Meine mir von den Vorfahren hinterlassene Pferdekopfgeige]. 21 Eine entsprechende Audio-Tonaufnahme aus eigener Feldforschung samt Beschriftung wurde dem Rheinischen Landesmuseum Bonn LVR für die Ausstellung „Steppenkrieger – Reiternomaden des 7.–14. Jhdts. aus der Mongolei“ (26.01.2012 bis 29.04.2012) zur Verfügung gestellt.


Der für das westliche Ohr so eigentümliche Klang der Pferdekopfgeige erreichte durch deren Verbreitung auf Grund der veränderten Marktbedingungen und mittels „Neuer Medien“ internationale Beliebtheit bei Musikliebhabern wie auch Touristen und wird – wie der Obertongesang xȫmī auch – in Reiseberichten und Fernsehfeatures über die Mongolei aber auch in Spielfilmen umfangreich eingesetzt.22 Diese Popularität übte entsprechenden Einfluss auf den Musikmarkt aus und führte zu einer de facto Monopolisierung des Pferdekopfgeigenspiels – neben dem Obertongesang – in der traditionellen mongolischen Musik. Aufgrund des ökonomischen Anreizes „müssen“ in der Hauptstadt Ulaanbaatar lebende Musiker unabhängig ihres musikalischen Talents diese Musikformen beherr-schen. Der Pferdekopfgeige kommt daher gesellschaftlich betrachtet eine weit größere Bedeutung zu, als dies einst der Fall war und heute in den ländlichen Gebieten nach wie vor zum Teil auch noch der Fall ist.

Der Zugang zu anderen Kulturen und modernen Medien führte in jüngerer Zeit aber auch dazu, dass manche Künstler – wohl auch generationsbedingt (MTV-Kultur) – ihren Weg nicht nur in der traditionellen Musik, sondern auch in komplett neuartigen Musikgenres oder in einer Vermengung diverser Musik-gattungen suchen. So sind die Klänge der „traditionellen morin xūr“ in „neuen“ mongolischen Musikgattungen wie Pop, Rock oder Hip Hop, zuweilen auch elektronisch verstärkt oder/und klanglich verändert, zu finden. Stellvertretend soll hier eine Band, Altan Urag, angeführt werden: who „[…] changed the horse-headed fiddle to monster-headed and plugged it with electricity […]“.23

Nationales Symbol und Identität

Ohne wesentliche Bindung zur mongolischen Hirtengesellschaft, für die traditionelle Instrumente wie die morin xūr starke Symbole ihrer ruralen Identität darstellen, hat das Instrument viel an ursprünglichem Wert verloren. Dieser Wert wurde von verschiedenen anderen Gruppen neu definiert, einerseits von den politischen Eliten, andererseits allerdings auch von den Musikern in den Zentren selbst. In den Jahren nach Erlangung der demokratischen Regierungsform wurden von den politischen Volksvertretern der Mongolei Symbole zur nationalen Identität gesucht, um sich im kosmopolitischen Kontext vor allem gegenüber den das Land umgebenden Großmächten Russland und China und der Staat-engemeinschaft insgesamt als unabhängig zu präsentieren. Entsprechende Symbole wurden alsbald in der eigenen Geschichte ausgemacht. Während solche wie Chinggis Xaan als Gründer des mongolischen Reiches und die alte eigen-ständige uigur-mongolische Schrift nicht unbedingt überraschend waren, wurde 22 Dies scheint mir mit Grund dafür zu sein, dass die morin xūr im Jahre 2008 und der Obertongesang xȫmī im Jahre 2010 aufgrund zweier Anträge der Mongolei in die „Liste des dringend erhaltungsbedürftigen immateriellen Kulturerbes“ aufgenommen wurden. 23 Baatarnaran, Ts.: On How the Horse-Headed Fiddle (Morin Khuur) Became Monster-Headed and Electric in the Age of Globalization. In: Annual Conference of the British Forum for Ethnomusicology „Music Culture and Globalisation“, 16.–19.04. (2009), Liverpool John Moores University, Abstract, p. 47f.


aber auch die Pferdekopfgeige in den Status eines nationalen Staatssymbols erhoben. Ihnen waren jeweils eigenständige historische Wurzeln sowie ein hoher Wiedererkennungsgrad eigen. Die Pferdekopfgeige wurde so zu einer Ikone einer neuen unabhängigen und demokratischen Mongolei. Dies, trotzdem sie ursprünglich, da die Mongolei nicht von homogenen „tribes“ bevölkert wird, ein Symbol der Ethnizität [vor allem der Khalkha-Mongolen] war und anschließend auch bereits als Wahrzeichen der nationalen sozialistischen Identität diente. Von der über viele Jahre anhaltenden Dominanz der Kultur der majoritären Khalkha-Mongolen kann wohl die morin xūr als einziges Symbol eine einigermaßen identitätsstiftende Funktion über geographische und auch ethnische Grenzen hinweg einnehmen, während dies weder die uigur-mongolische Schrift noch Chinggis Xaan konnten/können. Etwa werden die Oiraten in den west-mongolischen Gebieten nach wie vor nicht als Teil einer mongolischen Nation betrachtet, dies geht konform mit der Meinung von Uradyn Bulag: „[…] this revival of Mongol tradition on the part of the Mongol nation dominated by the Halh bridges the gap between them and other Mongols, […]“. 24 Dem kann noch mit dem Beispiel, dass in der Westmongolei nicht Chinggis Xaan sondern oiratische Heldengestalten in Denkmälern verewigt werden, Nachdruck verliehen werden.25 Hier ist die morin xūr eindeutig am wenigsten historisch „belastet“. Zudem wirken einige Instrumentenbestandteile wie das Symbol des Pferdekopfes, die Saiten aus Pferdehaaren und dessen Klänge verbindend zur gemeinsamen nomadischen Lebensweise der Hirten, überdies können viele traditionelle Instrumente schon allgemein als starkes Symbol ruraler Identität gelten.

Zunehmend bedient sich der demokratische Staat der Pferdekopfgeige als „Trademark“. Aufführungen eines 1992 gegründeten und aus mehr als 30 Musikern bestehenden „Mongolian State Morin Khuur Ensembles“ (Mongol Ulsīn Morin Xūrīn Čūlga) gehören bei allen staatlichen Anlässen im In- und Ausland zum Standard.26 Bei Empfängen werden zudem häufig wie auch gerne schön dekorierte Instrumente als Gast- und Ehrengeschenke überreicht. 1992 wurde die Legende des Argasun xūrč zum Anlass genommen, um in einem Staatsakt die morin xūr und den großen Chinggis Xaan symbolhaft zu vereinen. Nach einem Erlass des Staatspräsidenten Očirbat wurde eine „staatliche Khan Khuur“ (törīn xan xūr jalaw) angefertigt. Diese besonders verzierte und mit edlen Materialien versehene morin xūr wurde pompös der Öffentlichkeit präsentiert, in die Parlamentsjurte (törīn yoslolīn örgȫ) als ihren ständigen Aufenthaltsort 24 Bulag, Uradyn E.: Nationalism and Hybridity in Mongolia. Clarendon Press, Oxford 1998, p. 137. 25 Chuluunbaatar, O.: The Cultural and Ethnic Identity of the Oirat Peoples. In: Along the Great Wall. Architecture and Identity in China and Mongolia. Ed. by E. Lehner – A. Harrer – H. Sint, IVA-ICRA, Vienna 2010, p. 169f. 26 Anlässlich von Feierlichkeiten in der Mongolei fand in Wien im Jahre 2006 ein Symposium „800 Jahre Mongolisches Weltreich“ an der ÖAW statt. Auf der Schallaburg wurde gleichzeitig die Ausstellung „Dschingis Khan und seine Erben – das Weltreich der Mongolen“ präsentiert. Neben diplomatischen Kontakten fanden als Rahmenprogramm Konzerte des „Mongolian State Morin Khuur Ensembles“ in Wien und auf der Schallaburg statt. Siehe hierzu Informationen des Österreichischen Bundeskanzleramts vom Dienstag, 18. April 2006, http://www.bka.gv.at/site/infodate__18.04.2006/ 5087/default.aspx#id16245 (15.12.2009).


verbracht und festlich eingeweiht. Das Instrument wird ausschließlich zu besonderen Anlässen wie cagān sar, nādam und bei Staatsbesuchen gespielt.27

Die Anzahl der mittlerweile bei den großen mongolischen Festlichkeiten und zu besonderen Anlässen auftretenden morin xūr Spieler nimmt mittlerweile kaum überschaubare Ausmaße an. So traten am 15. Juli 2006 zum 800 Jahr Jubiläum der Wahl des Temüǰin zum Chinggis Xaan laut offiziellem Programm 800 morin xūr Spieler auf,28 während dies bei der Eröffnungszeremonie der olympischen Spiele 2008 in Peking gleich 2008 Spieler taten. Letzteres war selbst dem Guinness Buch der Rekorde einen Eintrag Wert.29

Referenzen

Baatarnaran, Ts.: On How the Horse-Headed Fiddle (Morin Khuur) Became Monster-Headed and Electric in the Age of Globalization. In: Annual Conference of the British Forum for Ethnomusicology „Music Culture and Globalisation“, 16.–19.04. (2009), Liverpool John Moores University, Abstract, pp. 47–48

Bawden, Charles R.: The Theme of the Calumniated Wife in Mongolian Popular Literature. In: Folklore Vol. 74 No. 3. (1963), pp. 488–497

Birtalan, Ágnes (hrsg.): Material Culture (Traditional Mongolian Culture I.). Materielle Kultur. (Traditionelle mongolische Kultur I.). A mongol nomádok anyagi műveltsége. (Hagyományos mongol műveltség I.). Ulam¤lalt mongol soyol. IVA-ICRA Verlag, Wien – ELTE, Belső-ázsiai Tanszék, Budapest 2008. (DVD)

Bulag, Uradyn E.: Nationalism and Hybridity in Mongolia. Clarendon Press, Oxford 1998

Chuluunbaatar, Otgonbayar: Camel songs. Institut für Sozialanthropologie, Zentrum Asienwissenschaften und Sozialanthropologie (Camels in Asia and North-Africa) der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, http://www.oeaw.ac.at/sozant/index.php?option=com_content&view=article&id=13%3Acamels-in-asia-and-north-africa-&catid=13%3Aarchive-des-wissens-lokale-und-globale-konzepte-&Itemid=31&lang=de

Chuluunbaatar, Otgonbayar, The Camel and its Symbolism in the Daily Life of the Mongols with Particular Reference to the Folk Songs. In: Knoll, Eva-Maria – Burger, Pamela (hrsg.): Camels in Asia and North Africa. Interdisciplinary perspectives on their significance in past and present. Austrian Academy of Sciences Press, Vienna 2012, pp. 95–108

27 [Ohne Verfasser]: Төрийн хан хуур залав. In: Ардын эрх. Улаанбаатар, No. 47 (351), 22.04. (1992), p. 1 [Staatliche Khan Khuur]. 28 Siehe Programm in Tzu-ying Han, Chingis Khaan Worship in Mongolia – Focus on the Great Mongolia State 800th Anniversary Celebrations. p. 28, http://www.mtac.gov.tw/mtacbooke/upload/ 09503/0201/e1.pdf (24.01.2010). 29 Siehe http://www.guinnessworldrecords.com/adjudications/080717_Largest_Matouqin_ensemble. aspx (02.02.2010).


Chuluunbaatar, Otgonbayar: The Cultural and Ethnic Identity of the Oirat Peoples. In: Along the Great Wall. Architecture and Identity in China and Mongolia. Ed. by E. Lehner – A. Harrer – H. Sint, IVA-ICRA, Vienna 2010, pp. 165–172

English News Mongolian: Morin khuur presented to the President. 01.01.2010, http://en.news.mn/news/4129 (06.02.2010)

Guinness Buch der Rekorde: http://www.guinnessworldrecords.com/ adjudications/080717_Largest_Matouqin_ensemble.aspx (02.02.2010)

Haslund-Christensen, Henning: On the Trail of Ancient Mongol Tunes by Henning Haslund-Christensen. In: The Music of the Mongols – Part I Eastern Mongolia. (Reports from the Scientific Expedition to the North-Western Provinces of China under the Leadership of Dr. Sven Hedin, Publication 21, VIII Ethnography 4) Stockholm 1943, pp. 13–38

Heissig, Walther – Müller, Claudius C. (hrsg.): Die Mongolen. Pinguin-Verlag, Innsbruck – Umschau-Verlag, Frankfurt/Main 1989

Mackerras, Colin: Traditional Mongolian Performing Arts in Inner Mongolia. In: The Australian Journal of Chinese Affairs No. 10. (1983), pp. 17–38

Marsh, Peter K.: The Horse-head Fiddle and the Cosmopolitan Reimagination of Tradition in Mongolia. Routledge, New York / London 2009

Mend-Ooyo, G.: Morin Khuur, Not Just a Musical Instrument. Lecture 21.04.2008. In: SIT Study Abroad School, Ulaanbaatar 2008

Mroczynski, Mikaela: Art, Ritual, and Representation: An Exploration of the Roles of Tsam Dance in Contemporary Mongolian Culture. In: SIT Study Abroad 2008, http://digitalcollections.sit.edu/isp collection/57 (20.01.2010)

Newyear, Tristra: The Life of Baldan Chimitovich Gomboyev: Using Personal Narratives to Approach Buriat Post-Soviet Music. In: The Anthropology of East Europe Review Vol. 20. No. 2. (2002), pp. 2–5

[Ohne Verfasser]: Төрийн хан хуур залав. In: Ардын эрх. Улаанбаатар, No. 47 (351), 22.04. (1992), p. 1 [Staatliche Khan Khuur]

[Ohne Verfasser]: Morin Khuur Presented to the President. In: English News Mongolian. http://en.news.mn/news/4129 (01.02.2010)

Österreichisches Bundeskanzleramt: Dschingis Khan und seine Erben – das Weltreich der Mongolen, 18. April 2006, http://www.bka.gv.at/site/ infodate__18.04.2006/5087/default.aspx#id16245 (15.12.2009)

Tzu-ying Han, Chingis Khaan Worship in Mongolia – Focus on the Great Mongolia State 800th Anniversary Celebrations. Programm p. 28, http://www.mtac.gov.tw/mtacbooke/upload/09503/0201/e1.pdf (24.01.2010)

Бадрал, С.: Өвөг дээдээс өвлөгдсөн морин хуур минь. In: Ил товчоо 31/303.

(1998), p. 7 [Meine mir von den Vorfahren hinterlassene Pferdekopfgeige] Смирнов, Б. [Ф.]: Монгольская народная музыка. Советский Композитор,

Москва 1971


Чулуунбаатар Отгонбаяр: О семье урянхайсого сказителя, изполнявшего епос «Наран хаан хүү» (Посвяшается памяти скаителя). In: «Джангар» и епические традиции народов Евразии: проблемы исследования и соранения. Учрэждение Российской Академии Наук Калмыцкий Институт Гуманитарных Исследований РАН, Элиста 2011, pp. 155–157

Энэбиш, Ж.: Орчин үеийн монголын хөгжмийн урлаг 1921–1941. БНМАУ-ын Шинжлэх ухааны академи, Хэл зохиолын хүрээлэн, Улаанбаатар 1991 [Moderne mongolische Musikkultur 1921–1941]

A PASTORAL LETTER OF THE JEBTSUNDAMBA KHUTUKTU

Alice SÁRKÖZI Eötvös Loránd University, Department of Inner Asian Studies, Budapest

The end of the 19th century and the beginning of the 20th century brought about significant political and social changes in Mongolia. General moral decline characterized the church and the whole society. In the atmosphere of degeneration the clergy lost the trust of people.1 In spite of the fact that the 8th Jebtsundamba Khutuktu himself broke moral rules he remained popular in the eyes of everyday people.2 He addressed them with his prophecies when he stood up for them and against the Chinese settlers. He issued several pastoral letters to the nobles to direct them to follow the way of moral.3

1 Valid description of the situation is given in the following works: Serruys, H.: Documents from Ordos on the ’Revolutionary Circles’. In: JAOS 97 (1977), pp. 482–505, JAOS 98 (1978), 1–19; Serruys, H.: A collective letter of protest by the Mongol princes of Ordos, 1920. In: Oriens Extremus 23 (1976), pp. 213–224; Serruys, H.: A socio-political document from Ordos: the Dürin of Otoγ from 1923. In: Monumenta Serica 30 (1972–73), pp. 536–545; Heissig, W.: A lost civilization. The Mongols rediscovered. London 1966, pp. 165–175, Златкин, И. Я.: Монгольская Народная Республика. Страна новой демократии. Москва 1950; Дылыков, С. Д.: Демократическое движение монгольского народа в Китае. Москва 1953; Lattimore, O.: Nationalism and Revolution in Mongolia. New York 1955, Нацагдорж, С.: Из истории аратского движения в внешней Монголии. Москва 1958; Serruys, H.: Problems of Land in Üüsin banner, Ordos. In: ZAS 11 (1977), pp. 205–222; Bawden, Ch. R.: The Modern History of Mongolia. London 1968; Bawden, Ch. R.: An event in the life of the eighth Jebtsundamba Khutukhtu. In: Collectanea Mongolica. (Asiatische Forschungen Band 17.), Ed. by Walther Heissig, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1968, pp. 9–19; etc. 2 For the history of the Jebtsundamba Khutuktus: Szilágyi Zsolt: A mongol főlámák rövid története. (Vallástudományi Tanulmányok 10), Budapest 2010 [Short history of the Mongolian Head Lamas]; Агвандорж, Б.: Аврал итгэлт есдүгээр Богд Жавжандамба хутагтын товч намтар. Улаанбатаар 2002; Bawden, Ch. R.: The Jebtsundamba Khutugtus of Urga. Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1961; Bawden, Ch. R.: The Modern History of Mongolia. London – New York 1989; Жамсранжав, Г.: VIII Богд хаан. Улаанбаатар 1998; Сонинбаяр, Ш. – Пунсалдулам, Б. (eds.): Монголын тусгаар тогтнол оюун санааны их удирдагч VIII Богд Жэбзүндамба хутагт (1869–1924). Улаанбаатар 2009. 3 Several prophetic texts were published: Sárközi, A.: A Preclassical Mongolian Prophetic Book. In: AOH 24 (1971), pp. 41–50; Sárközi, A.: Political Prophecies in Mongolia in the 17–20th Centuries. Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1992; Uranchimeg, Borjigin: Circulating Prophetic Texts. In: Time, Causality and Prophecy in the Mongolian Cultural Region. Visions of the Future. Ed. by Rebecca Empson, Kent 2006, pp. 21–60; Жамсранжав, Г. – Дугарсүрэн, Н. (eds.): Богдын лүндэн. Улаанбаатар 2002; Lubsangdorji, J. – Vacek, J.: Čilaγun-u bičig. A Mongolian Prophetic Text. Prague 1997; Жигмэддорж, Э.: VIII Богдын айлдсан нэгэн лүндэн сургаалын тухай. In: Монголын тусгаар тогтнол оюун санааны их удирдагч VIII Богд Жэбзүндамба хутагт (1869–1924). Эмхэтгэсэн Ш. Сонинбаяр – Б. Пунсалдулам, Улаанбаатар 2009, pp.157–169; Алтанзаяа, Л.: VIII Богд Жэвзүндамба хутагтын зарим лүндэнгийн тухай. In: 1911 оны үндэсний хувьсгал ба Богд Жэвзүндамба хутагт (эрдэм шинжилгээний хуралын илтэглүүдийн эмхэтгэл). Улаанбаатар 2007, pp. 88–97;. Болдбаатар, Ж. – Жигмэддорж, Ж.: VIII Богдын айлдсан “Аяа

182 ALICE SÁRKÖZI

This paper presents a pastoral letter of the Jebsundamba Khutuktu addressed to several noblemen. It is not always clear as we do not know the background events that made this letter to be written. Veiled allusions smoke-screens the meaning for the late reader who does not know the circumstances.

The letter published here is in private possession and I had the opportunity to make a transcription of it several decades ago. Now, I could not check the validity of the transcription, so the text remains obscure at certain points. However, I think it is important to publish it, as it is— because it perhaps can help some other researcher to make a fuller picture of his/her puzzle. Though the transcription as well as the explanations are tentative, I hope it is not completely useless.

The manuscript is a Chinese style stitched booklet with six leaves. The title of it is: Boγda blam-a-tan-u ǰarliγ ene bolai „This is the order of the Bogda lama”.

The letter is dated: His Holiness, the saint Vajratara bogda declared a prophecy on the 17th year of Guang Xü, that was propagated among the people of the Khalkha region. These are the words of the Jebtsundamba Khutuktu, the teaching that intents to propagate the supreme religion and make people rejoice.

Včirtar-a boγda gegen-ten-eče Badaraγultu törö-yin arban doloduγar on ebülün dumdadu sarayin arban doloγan-du ° lüngdeng baγulγaγsan-ni Qalq-a-dakin-a tarqaγan ǰarlaγsan surγali anu ǰarliγ-iyar ergümǰilegsen šašin-i mangdaγulqu amitan-i ǰirγaγuluγči Jibcungdamba blam-a-yin üge .

The nobles addressed the Jebtsundamba Khutuktu reporting that a certain Gčön vang dorjiblam-a was summoned but did not arrive. Now, the Jibtsundamba Khutuktu gives them an answer.

Qalqa-yin qan vang 4 beyile 5 beyise 6 gung 7 ǰasaγ qarayatu küreyen-ü gambu nomun qan . ta blam-a erdeni šangjudba čorǰi ta blam-a-nar-tur nigen qamtubar sonosqaqu anu . mönüken minu γaǰarača Gčön vang dorǰiblamu . daγudaγsan tuqai ese irigsen kiged ǰiči kedün ǰüilün üges tarqalan qolboǰu ta bükün-dür bičig öggügsen bülüge . bügüdeger tus tus Gčön vang-dur buruγu-i küliyelgejü

The Jebtsundamba Khutuktu was asked to stay longer and give a prophecy whether calamity and disorder or peace and happiness will the future hold to them. He states that the Buddhist religion has been flourishing for long, he himself is in good health and the situation of the nobles is also hopeful with promising development. The Khutuktu is not happy with more or less income, but

гайхамшигт” хэмээх лүндэн сургаалын гурван хувилбарын тухай. In: МУИС-ийн ЭШБ 228 (23), Tүүх–III. Улаанбаатар 2004, pp. 83–90. 4 ’Prince’ – Lessing, F. D.: Mongolian-English Dictionary. Berkeley – Los Angeles 1960, p. 894. 5 ’Prince of the third rank’ – Lessing, F. D.: Mongolian-English Dictionary. p. 94. 6 ’Prince of the fourth rank’ – Lessing, F. D.: Mongolian-English Dictionary. p. 94. 7 ’A feudal title roughly equivalent to duke or count’ – Lessing, F. D.: Mongolian-English Dictionary. p. 391.

A PASTORAL LETTER OF THE JEBTSUNDAMBA KHUTUKTU 183

is satisfied when lama students cherish moral precepts. And, as for the fault of Gčön vang, he is a good landlord and one ought not to blame him.

basakü namayi öni udaγan saγutuγai . kemen belgeleǰü čin ünenkü sanaγa-iyar sangdal tanγsuγ ergür-e ireǰügüi . ene anu čuqum kü . burqan-u saǰin öni udaγan orosiǰu minu nasu ču batudqun ta bükün-ü čoγ učaral ču masida delgeren amuγulang ǰirγalang-iyar čenggekü-yin belge ǰokiγsan metü bolba . bi ber edüi tedüi olǰa erigsen-dür bayasqu busu qayirtai šabinar olan eyin eyin kü buyangtai sanaγ-a güǰirtei sedkil törögsen-dü urmasin-u bayasumjui . sanabasu Gčön vang ču mal-dur tus-tai boluγsan aǰiγu . ta bükün ču minu ügeiI gegekü ügei bolultai bi ču sanaγa-tu büküi eǰen eriy-e ügei <saγud> sanaγulǰu bayibasu ǰokiqu metü bayinam bi

The Jebtsundamba Khutuktu promises to stay with them and give advice how to avoid disorder and find happiness. All this can happen if the noblemen follow the three precious jewels and trust in their support. He emphasizes that riches gained in merchant is shameful, it is more important to know what to accept and what to reject with true mind.

γurban erden-yin ünen geged-ten-ü sayin sedkilün ölǰei-dür tüsiǰü kičinen on saγun čidabasu töčine olan üge . kelekü bui ǰ-e . terbüri ene metü mengdel tangsuγ eyimü teyimü kemen buu töbcilgetün. ečüs-tegen minu üge . qudalduγan-u elbeg metü ün-e ügei bolun oduγad qarin bi bayiγsaγar olǰa asiγ daγudaγsan metü bolbasu bi ičiged . tan-nar γomodomui . čuqum erkim inu ariγun sanaγa-iyar sonosču abqu oqoraqu-yin ilγabüriiI medeǰü yabuqu-i küsemüi

Now, the most interesting part of the letter follows. Here the Jebtsundamba Khutuktu speaks about the different sections of the teachings of Buddhism, namely the pāramita and the dhāranī. He explains that the pāramita is followed by the majority, while the dhāranī teachings were regarded secret by the Buddha himself. He relates, that nowadays there are many who pride themselves on being experts of dhāranī, outstanding sorcerers, however there is no real saint person. He explains that following the dhāranī helps to reach the path of fruition but it does not interrupt the desires and the fall into sin. The pāramita helps to reach the path of causes and cuts sins at once, so everybody will be virtuous. The previous one is called the long way, while the latter one is the short way. He suggests to accept and follow both branches of teachings and so they will find pleasure and peace.

ilangγuy-a burqan-u šaǰin kemegči barmaid-un kölge darani-yin kölge . qoyar-du baγtaǰuγui . barmaid-yin kölge . kölge inu neyite-yin sitügen mön.darani-yin kölge inu . burqan öber-dür daldalaqu-yin yosuγar masida niγuča nomlaγsan mön . man-u magta [!] qučaγulun delgeregsen mön . odu-a čaγ tarničin metü kümün elbegsigsen metü üǰegdekü bolbaču ilerkei

184 ALICE SÁRKÖZI

siditen olan ügei bolultai . yerü tarni inu ür-e-i mör bolγaqu boluγad küsel-ün erdem-i küčütei qaγaγsan ügei-dür angq-a üileten saba abuγsaγar seremǰi ügei edlebesü nisvanis-un ǰalγamǰi boluγad qarin olǰa-ača γaruča anu ülemǰi bolqu gem büküi metü baramid anu siltaγan-i mör bolγaqu boluγad küsel-ün erdem-i qaγaγsan anu küčütei tula angq-a üileten darui deger-e oroldaǰu ulam-iyar damǰuγui-dur berke ügei metü ken ken inu buyan-i quriyaǰu . kilingča-i arilγaqui-dur qabiyaγsan böged tere inu udaγan ene inu türgen kemegci neridkel nom-dur kemegsen busu bodgilis-un qubi saba-dur keleǰügü . qolimqan ügei ariγun-a oroltan čidabasu γaǰar mör-ün suγultan-dur ilγabüri ügei tarni barmaid alin-i ču nigen nasu nigen beyeber üǰekü-yin mör-i olǰu bolqu ber sudur šasidar-dur nomlaγsan-i üǰebesü . nigengte doroγsi ülü unaqu-yin oron-i nutalan oluγsan tula bürimüsün burqan-u qutuγ-i oluγsan-luγ-a γarγalǰaqu-yin egüüden ilγal ügei egün-dür taγalal kiged . ese masi olan-a amui

In the following the Jebtsundamba Khutuktu refers to previous authorities, to a certain Lobon Ringbooči (London lama?)’s teachings expressing that as long as one is guilty oneself, he is strictly forbidden to reach the Buddha state. So, it is not right to reject dhāranī and accept pāramita, as it results in being mixed with sins.

ta bükün-i bi tarni buu sitü barmaid-i sitü kemekü anu busu nigen-i inu sitüged nige-i inu buu orki . γaγčakü nisvanis qolildaǰu gem bolqu bi kemen sanaγulaqu-yin tedüi üges mön .

A nice parable is given here explaining the situation: if a man is walking he puts his feet alternately forward one after the other. Similarly, if one follows both dhāranī and pāramita to collect merits and find blessing will not be difficult.

üligerlebesü kümün yabuqui-daγan qoyar köl-iyer egelǰilen giskiǰü yabuqu metü tarni barmaid-i nigen-dür nigen-i inu tüsigülǰü egelǰilen giskiǰü yabuqu metü tarni barmaid-i nigen-dür nigen-i inu tüsigülǰü egelǰilen oroldabasu buyan-i qurayaγad adistid-i olqu anu berke ügei bui ǰ-e .

He calls the attention of the sinful ones to the existence of Ayushi hell that is well known by the wise ones. The stupid ones have no idea about it, so they commit several kinds of vices. Of course, there are some who will find a better rebirth after death.

kerbe nisvanis qolildaǰu čiqula aldal bolbasu ayusi tamu terigüten kemen nomlaγsan büküi-i erdemten merged medemüi . üčüken oyutan terbüri medekü ügei daγurayaγsaγa-ra gemtekü boluγuǰai sananam

Even if people gained the blessing of Buddha, they can not avoid the attack of the evil. If you sit calmly on a soft mattress encircling themselves with the solid iron


fence of trustful thoughts, the attack of the evil can reach you from any direction. But if you pray diligently, show respect, give alms, practice merits, make all the living beings who became mothers rejoice, an help them to reach happiness in this world and in the next one, you will reach your goals.

tan bükün namayi nigen üge keleged tegüskü ügei olan yum orsimui kemen bitegi ungtaγučari yerü ǰarim kümün üküged sayiǰiral-i olqu čubui kümün-dü burqan-u adistid orosiǰu eyeldeg debiseker deger-e batuda saγuγad süsüg sedkil-ün beki temür küriy-e-ber bey-e-ben sakiγulbasu qamiγ-a-ača silmu-yin ǰedker ireǰü qoorlaqu bui . itegel terigüten ergül mörgül mani masida ürgülǰi-yin aman-u ungsilγ-a kiged buyan-u üile-dür inu ünekü süsüg-iyer daγan bayasuǰu eke qamuγ amitan-i ene qoyitu-yin amuγulang ǰirγalang edlekü-yin uγ-tu ǰoriγulǰu bayibasju oldaquy-a berke čilüge učaral-un sain sitügen-i olǰu boγda blam-a-yin šaǰin-luγ-a aγulǰaγsan-i kereg-i bütügegsen mön

All the bad consequences originate in carelessness, selfishness and arrogance, does not it? It is difficult when the measure, the good opportunity and merits are wasted. Whether the general disposition of people declines or flourishes is decided by everybody oneself.

qaramǰi ügei ber bey-e-ber bi-dür barimtalan omoγsiǰu yabuγsan-ača qamuγ ursiγ egüüdeg bisiü . kemǰiy-e učaral tegüsked nasu buyan baruγdaqu kečegüü bolai . yerü čaγ-un bayidal sayiǰarabači maγuǰabači man-u öber öberün üile mön . ken-i ursiγ kemen ken ču tülkikü bolai . čaγ inu boluγsan boluγad . siltaγan inu büriddügsen bolbasu yaγu ber ču arγ-a ügei čaγ inu boluγtui böged siltaγan inu büridketüi bolbasu mön ču . arγačaγaqu jam bui : jarim üile-yin üiledbüri bariuγdaγad temdeg-yin tedüi ču önggeredeg . ǰarim üile-yin üiledbüri ösüged uridabar yosu-a-ni ču iredeg .

At this point the Jebtsundamba Khutuktu shows the time of calamity that fall upon the Khalkha-s. The territory of them was cursed with the words: let blood reach them, and as a result the pasture land became filled with robbery, murder and blood.

man-u qalq-a-du čisu nöǰü kemekü qarayal urida ber γaruγad següldür qoyinača qulaγai alalduǰu čisu nöǰü-iyer tal-a degüüregsen-i sonosuγsan üǰegsen bui ǰ-e .

Then, he speaks about the sins mentioned in prophetic letters, as well. First of all adultery is condemned that ought to be prohibited.

186 ALICE SÁRKÖZI

önü-e manaγar ǰarim kümün bey-e bey-e-i naγaduǰu aliyalaqu-daγan kecegüü toluγai . amur ügei toluγai kemelčedeg bayinam tegün-i gem-tei gem ügei yaγun atuγai odu-a-ača qoriǰu ǰarlal-tai uu .

He dislike the way of dressing of the lamas who wear dark hats decorated with vulture feathers, tha should be prohibited, as well.

basa quvaraγ kümün tas qara küren malaγ-a emüsügsen anu olan üǰegdekü bolba . tegegči üǰemǰi ügei sanaγdanam tegün-i mön qoriγlabasu yambar bayinam .

The nobles and those lower in rank should live in peace and not quarrel, as it is sinful.

yerü yekes baγas eb-tei ni sayin kelelčekü üge tomiy-a-tan-i sayin . tere s[…]-tu teyimü ene […] eyimü kemen taγamlaγan kelelčekü yadarγulabasu alus-daγan gem bayiqu maγad ügei bisiü

The Jebtsundamba Khutuktu does not want to force his words upon them, they themselves should know what to accept of it and what to reject. The only important thing is that they should be diligent in their faith, keep their vows, support those who are lower in rank or poor, should honor the nobles, in one word: be diligent in moral and benevolence and reject sinful actions. If they follow these principles the time of prosper will come.

bi tan-du kemeged daγun ügei saγuqu bülüge . ta bükün minu ene üges-eče abqu-ni ab orkiqu-ni orki γaγčakü süǰüg eb ayan kičiy-e . tangγariγ sangvari-iyan saki doorodus yadaγus-i tedkü degedüs kögsid-I küngdülen . tobčilabasu buyangtai ačilal-tu kičiy-e . nigül-tei üile-i čegerel sayin čaγ sayiqan učaral bolqu ču bui ǰ-e

At the end of the letter the Jebtsundamba Khutuktu confirms that he himself dictated the text, put his own seal on it and transferred it to the khampo8 lama and shantsotba office.9 It should be sent to the many temples of the capital and spread by the khan-s and princes along the countryside. He calls his adherents not to turn away from this writing but listen to it and trust with true intention.

ene bičig bi öber-e keleǰü bičigülüged γarun temdeg daruǰu qambu šakingduba . nardur urid ber öggübe . küriy-e süme olan-daγan ǰarlaγad . uγ bičig-i ulama ulam-a-iyar qan vang-yin ǰerge olan γaǰar-a damǰiγulun kürgegülügtün ta bükün namayi beyen beyen bičigled amurγuluqu-i bayiba

8 Tib. ‘mkhan-po blama ’a senior lama’. Pozdneyev, A. M.: Mongolia and the Mongols. Vol. 1. (Uralic and Altaic Series 61) Indiana University Press, Bloomington 1971, p. 489. 9 Tib. phyag mdhzod-pa ’treasurer’, chief administratgive officer of a Kutukhtu. Pozdneyev, A. M.: Mongolia and the Mongols. Vol. 1. p. 346.


kemen bitegei jimeleri bisigü bitegi maγu sanaγari egünü tula sonosba kemen tüsiyeǰügüi .

References

Bawden, Ch. R.: The Jebtsundamba Khutugtus of Urga. Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1961;

Bawden, Ch. R.: An event in the life of the eighth Jebtsundamba Khutukhtu. In: Collectanea Mongolica. (Asiatische Forschungen Band 17.), Ed. by Walther Heissig, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1968, pp. 9–19

Bawden, Ch. R.: The Modern History of Mongolia. London 1968; Bawden, Ch. R.: The Modern History of Mongolia. London – New York 1989 Heissig, W.: A lost civilization. The Mongols rediscovered. London 1966 Lattimore, O.: Nationalism and Revolution in Mongolia. New York 1955 Lessing, F. D.: Mongolian-English Dictionary. Berkeley – Los Angeles 1960 Lubsangdorji, J. – Vacek, J.: Čilaγun-u bičig. A Mongolian Prophetic Text.

Prague 1997 Pozdneyev, A. M.: Mongolia and the Mongols. Vol. 1. (Uralic and Altaic Series

61) Indiana University Press, Bloomington 1971 Sárközi, A.: A Preclassical Mongolian Prophetic Book. In: AOH 24 (1971), pp.

41–50 Sárközi, A.: Political Prophecies in Mongolia in the 17–20th Centuries. Otto

Harrassowitz, Wiesbaden 1992 Serruys, H.: A socio-political document from Ordos: the Dürin of Otoγ from 1923.

In: Monumenta Serica 30 (1972–73), pp. 536–545 Serruys, H.: A collective letter of protest by the Mongol princes of Ordos, 1920.

In: Oriens Extremus 23 (1976), pp. 213–224 Serruys, H.: Problems of Land in Üüsin banner, Ordos. In: ZAS 11 (1977), pp.

205–222 Serruys, H.: Documents from Ordos on the ’Revolutionary Circles’. In: JAOS 97

(1977), pp. 482–505, JAOS 98 (1978), 1–19 Szilágyi Zsolt: A mongol főlámák rövid története. (Vallástudományi

Tanulmányok 10), Budapest 2010 [Short history of the Mongolian Head Lamas]

Uranchimeg, Borjigin: Circulating Prophetic Texts. In: Time, Causality and Prophecy in the Mongolian Cultural Region. Visions of the Future. Ed. by Rebecca Empson, Kent 2006, pp. 21–60

Агвандорж, Б.: Аврал итгэлт есдүгээр Богд Жавжандамба хутагтын товч

намтар. Улаанбатаар 2002 Алтанзаяа, Л.: VIII Богд Жэвзүндамба хутагтын зарим лүндэнгийн тухай. In:

1911 оны үндэсний хувьсгал ба Богд Жэвзүндамба хутагт (эрдэм шинжилгээний хуралын илтэглүүдийн эмхэтгэл). Улаанбаатар 2007, pp. 88–97

188 ALICE SÁRKÖZI

Болдбаатар, Ж. – Жигмэддорж, Ж.: VIII Богдын айлдсан “Аяа гайхамшигт” хэмээх лүндэн сургаалын гурван хувилбарын тухай. In: МУИС-ийн ЭШБ 228 (23), Tүүх–III. Улаанбаатар 2004, pp. 83–90

Дылыков, С. Д.: Демократическое движение монгольского народа в Китае. Москва 1953

Златкин, И. Я.: Монгольская Народная Республика. Страна новой демократии. Москва 1950

Жамсранжав, Г.: VIII Богд хаан. Улаанбаатар 1998 Жамсранжав, Г. – Дугарсүрэн, Н. (eds.): Богдын лүндэн. Улаанбаатар 2002 Жигмэддорж, Э.: VIII Богдын айлдсан нэгэн лүндэн сургаалын тухай. In:

Монголын тусгаар тогтнол оюун санааны их удирдагч VIII Богд Жэбзүндамба хутагт (1869–1924). Эмхэтгэсэн Ш. Сонинбаяр – Б. Пунсалдулам, Улаанбаатар 2009, pp.157–169

Нацагдорж, С.: Из истории аратского движения в внешней Монголии. Москва 1958

Сонинбаяр, Ш. – Пунсалдулам, Б. (eds.): Монголын тусгаар тогтнол оюун санааны их удирдагч VIII Богд Жэбзүндамба хутагт (1869–1924). Улаанбаатар 2009

THE MONGUORS OF QINGHAI

A REPORT ON A VILLAGE COMMUNITY

Sławoj SZYNKIEWICZ Institute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences, Warsaw

The following text pertains to the Mongol group that got severed from the Mongol stock and derives its origin from a legendary Chinese princess in Nanjing. Some educated persons claim ancestry with the Xianbei, an ancient Mongol-related people. There exists no narration of their historically documented establishment as western border detachments by Khublai khan. Nor do they have any knowledge of the history of the Mongolian state, and even less of events that took place a hundred years ago. They were forgotten by the Mongols themselves and never mentioned by the Pan-Mongol movement.

Only recently in the Republic of Mongolia they are casually recalled as remote relatives somewhere in China living in the neighbourhood of proper Mongols.

My remarks are based on the field research conducted in 2009 in Ledu county of Qinghai province, China. I shall focus on community organisation as observed at present with a short recourse to the middle of the 20th century.

General information

The community in question is represented by the village of Chunsa located in Dala township. The township is composed of 23 villages, of which 8 are predominantly inhabited by the Monguors. The latter constitute over 30 percent of township population of 12 thousand people in total and their number is given at 4 thousand.1

By dialect and relationship they are placed as part of the Huzhu group2 that is called the Mongghuls and refer to themselves by the same name. Those in Dala township are considered the most conservative by cultural traits due to their remote position in a mountainous area over 2500 meters above sea level and because of rudimentary transport facilities.

The studied village is situated at the end of a beaten track running from the county centre. It was chosen for research mainly because it is reportedly the only Monguor village in the township which maintains its own temple though transport convenience was also considered. It is inhabited by 670 people, of

1 According to the rounded data at the provincial Internet site (checked 27 August 2009). 2 The name of a neighbouring county inhabited by a great number of the Monguors. The Huzhu Mongghuls extend over the Gansu province border.

190 SŁAWOJ SZYNKIEWICZ

which 80 percent are the ethnic Monguors. Some five percent belong to the true Mongols who however do not speak the original language.

Institutional framework of the community

Since the ‘90s of the last century villages are supposed to elect their administering council and its head, which is the only true election for China’s governing bodies. There are more candidates than positions to be filled, although they have to be consulted with township authorities.

Almost everywhere voting conforms to structured divisions within a village, mostly based on kinship relations. The latter are usually represented by family names that epitomize a truncated section of a wider lineage extending far outside a village. Chunsa people are in practice exempted from a real competition since almost the whole Monguor majority carries the Diao name and as a rule they fill most important positions. An exemption is usually given to a member of the Han minority and sometimes to another Monguor family, the Qiao. The latter however have to really compete for being chosen.

Another influential body is the religious committee that governs the ritual life and administers the temple. It is chosen by an unclear procedure of appointment and adoption. Village elders have a say in it, though usually it exists customarily with no essential changes. In our case one position is actually fixed upon a middle-aged single man with no household of his own who has been crippled in a fight with shrine robbers. This is practically social security remuneration.

Religious life

It is centered round a temple established at the time of the village settlement, that is, probably in the 18th century. At that time it was run by monastic brethren who were extinguished during a 19th century Moslem uprising. Since that time it has been empty though it is a titular residence of a reincarnate abbot who lives in a monastery in the next county. He is entitled to preside over ceremonies but does not exercise this competence. He also formally approves of members of the religious committee if they ask for the sanction.

This detachment of the abbot is explained by the fact that the temple lost its Buddhist essence. It houses a fully-fledged altar but has no monks to carry on ceremonies. Instead, it operates events associated with folk religion. The latter is well organized as an involving project with its own gods, icons and symbols. In addition, all of them are kept in secret, hidden in a compartment which is an extension of the Buddhist altar.

Even members of the religious committee are not allowed to see them. An esoteric aura of the sacred equipment elicits the interest and engages the large-scale participation of believers. Nowhere in the vicinity have I met similar sacred emblems except arrows kept in a bundle. They happen in some Chinese temples and shrines, displayed at an altar and accessible for viewing. The arrows resemble

THE MONGUORS OF QINGHAI 191

those used by other Mongols in the dallaga ritual and also placed at Tibetan and Mongol ovoos (Tib. labze).

There is one exception to the secrecy of mentioned accessories. Local shamans can use them, performing public or private rituals. Some gods of the folk religious set specialize in particular departments of human and natural life and must accompany specific actions. Therefore they are taken from their safety for the sake of the common benefit while rituals are carried on.

The shamans called shdienzen or fala in Chinese, confuse the Monguor identity. This identity is outspokenly Buddhist and people stress it as orthodoxy. Those interviewed resolutely tend to underrate the shamans’ importance out of feeling of some irregularity in their presence. At the same time the village allows three of them, all Monguor by origin, to practice. They are in a difficult psychological situation being esteemed for their deeds and on the other side being disparaged for the sake of a consistent self-view.

Ritual observances

The shamans are necessary to fill the vacuum in the rightful (read: Buddhist) clergy to look after the religious integration of the community. The lack of monks is explained by a considerable distance from the main monastery and the cost or inconvenience of travelling.

The shamans appropriately administer performances necessary to upkeep the social integrity and image on for which they are covertly despised. Thus, their service is somehow undervalued though vital for community existence.

The community needs rituals to sustain its wholeness. Over years of its existence it has developed a seemingly full set of observances that maintain a moral harmony of village inhabitants irrespectively of ethnic origin. The Han and Mongol families participate in them unreservedly for an acquired feeling of communal oneness. The rituals in question belong mostly to folk religion or customary observances.

Beside individual practices of healing etc., the shamans are present at ceremonies of several types: religious, strictly communal, vegetation cycle, and partly of the life cycle. The latter cover what used to be done by Buddhist monks, that is, praying for the dead. The other cases also mostly substitute for the monks’ absence.

The only religious ceremony called Guanjing concludes the ritual year (in the 10th lunar month) and involves participation of lamas. It is administered in the temple only, but its aim is differently interpreted by the officiating clergy and the public. For the first it is devoted to Zonkhava, while for the latter its focus is on Buddha Sakyamuni himself. Anyhow, it is purely Buddhist though shamans are expected to participate holding the symbols of the folk cult in demonstration of its background presence. They would officiate at all other ceremonies.

Communal rites include two main congregations at New Year (Sine nege) night and the ubo ceremony on the 15th day of the 6th month. Both differ as to

192 SŁAWOJ SZYNKIEWICZ

their aim. The first unites the basic community centered around the temple, while the latter is to unite this community with the population of three counties and border areas of Gansu. Such territorial delimitation reveals the intention of connecting the Monguors of the Mongghul group, though no ethnic limits are set.

The New Year meeting is purely secular; people camp around the temple, exchange bread they bring for the occasion and chat till the morning. Its extension is another meeting a week later to greet village gods who have been absent for the whole week for their own ceremonies related to the beginning of the year. At this time shamans participate in their ritual capacity interrogating the main god about the coming year’s prospects. According to a general consent all answers received should be positive.

The ubo (cf. Mong. ovoo) offerings are meant for a broader population extending over the village community. Their preparation is the responsibility of the religious committee in Chunsa village as they are held in the village territory on the top of its highest mountain. Unlike their Mongol counterparts they are not combined with shared feasting, instead they share the sacred potential of village gods brought from other places together by accompanying shamans. Lamas from Youning monastery in Huzhu county are invited, though not necessarily participate. The main ceremonial function is conducted by the gathering of shamans and nobody presides over services to produce a feeling of equality. Each participating village is supposed to bring offering animals (a ram and a cock) to accentuate its attendance.

The vegetation ritual called Da beijing equals in popular understanding the religious ceremony of Guanjin as the most important. It has no fixed date, which is determined each time by the shamans, but coincides with the first shoots of sown plants. It is a common celebration by all residents ceremonially led through the fields by shamans that are equipped with almost full exhibition of secret symbols. The procession is expected to encircle all possessions of the community.

The above list may be supplemented by minor ceremonies, which are in excess of the already presented ritual cycle.

Defining community

The ritual cycle must be put within the social setting. So far I have used the term “village community” imprecisely, suggesting that it confines to one village only. In fact, it applies to a group of villages united by attachment to the temple as a nucleus of their ceremonial life. Except the ubo offerings, other rituals are addressed to this aggregated ceremonial community that can be compared to a Christian parish as a social unit.

Initially there were six villages in the aggregate but after the 1958 land reform two of them, which were most remote, separated themselves. Their fields did not intersect with the rest, so they could make vegetation rituals by help of their own shamans. More important, the temple lost its land due to the reform and had no funds to cover expenses for ceremonies that became less frequented. The

THE MONGUORS OF QINGHAI 193

following decade of the Cultural Revolution brought the temple to ruin and ceremonial life to stall. It recuperated only in the ‘80s and the ritual community reestablished itself with less fervour by four villages. Still two rituals are accompanied by pooling together repast or dinner.

It is interesting that only the central village is dominated by the Monguors, one is Han, one mixed and one Tibetan. The other two that have separated are also Tibetan. All these Tibetans belong to one family of La, which have had a particular union with the Monguor Diao family manifest in common exogamy. It was a factor that integrated the community in addition to temple attendance and interspersed fields that had to be blessed together.

The dominant position of Chunsa is expressed by the fact that the religious committee is exclusively Monguor. This perhaps results from the diminishing interest of peripheral villages in communal activities. Their participation in common action is continuously being reduced. Nevertheless it is notable that the community was able to revive some twenty years ago after hard times of intolerance and repression. The sense of institutional union remained and only lately seems to decline under the pressure of modern circumstances that generate individualisation.

THREE MONGOLIAN THANG-KAS WITH LONGER TIBETAN INSCRIPTIONS

EXCERPTS FROM THE MONGOLIAN COLLECTION OF THE FERENC HOPP MUSEUM OF EASTERN ASIATIC ARTS

Judit VINKOVICS Ferenc Hopp Museum of Eastern Asiatic Arts, Budapest

The Ferenc Hopp Museum of Eastern Asiatic Arts, Budapest has the fortune to house more than 100 thang-kas in its Mongolian Collection. There are only some paintings with inscriptions, most of the inscriptions are short, informing about the name of the main figure, or about the place of the painting in a series. The following three thang-kas bear a somewhat longer inscription at the back sometimes with the fundamental information plus expressing the wishes of the people having got into connection with the painting, e.g. the donators, the preparing craftsmen etc. In this article I have the possibility to publish three thang-kas with inscription: the Guhyasamāja-thang-ka from the mild yi-dam protectors, the Vajrasādhu-thang-ka and the Beg-tse-thang-ka from the wrathful deities, all of them with Tibetan dbu-can inscriptions on their back.

Figure 1–2: The Guhyasamāja-thang-ka Inv. no.: 81.5, whole size with the border: 227×123 cm1

The yi-dam Guhyasamāja is one of the oldest Tantric initiation deities, the incarnate form of the Guhyasamāja-tantra.2 The Ādibuddha Vajradhara is considered to be his spiritual father,3 while his influence on living beings is mediated by Vajrapāṇi.4 Guhyasamāja is the realization of Vajradhara in the 1 This thang-ka was published earlier in an article only in Hungarian: Vinkovics Judit: A Hopp Ferenc Kelet-Ázsiai Művészeti Múzeum Guhyasamāja tankájáról (thaṅ-kha-járól). In: Uray Géza emlékére. Tanulmányok. (Történelem és kultúra. 8) MTA Orientalisztikai Munkaközösség, Budapest 1992, pp. 149–155 [On the Guhyasamāja thang-ka of the Ferenc Hopp Museum of Eastern Asiatic Arts] and as a part of the exhibition guide in Hungarian and English: Kelényi Béla – Vinkovics Judit: Tibeti és mongol buddhista tekercsképek – Tibetan and Mongolian Buddhist Painted Scrolls. (A Buddhizmus Művészete 2. – The Art of Buddhism 2) Hopp Ferenc Kelet-Ázsiai Művészeti Múzeum, Budapest 1995. pp. 65–67. As these papers were published in limited copies and circle, I believe that the re-edition of the English version can be useful in this sphere. 2 Guhyasamāja Tantra or Tathāgataguhyaka. Edited by Benoytosh Bhattacharya. Oriental Institute, Baroda 1967, p. X. 3 Lessing, Ferdinand D.: Yung-ho-kung. An Iconography of the Lamaist Cathedral in Peking. With Notes on Lamaist Mythology and Cult. Volume One. (Reports from the Scientific Expedition to the North-Western Provinces of China under the Leadership of Dr. Sven Hedin. Publication 18.) Stockholm 1942, pp. 74–75. 4 Lessing, F. D.: Yung-ho-kung I. p. 80.

196 JUDIT VINKOVICS

world of phenomena: he is the five different kinds of light to be seen at the basis of cosmic development,5 and through the appropriate attributes he represents the Five Tathāgatas.6 In Western Tibet the Gurla Mandhata is considered to be Guhyasamāja’s paradise.7 Of the three aspects of Guhyasamāja (who belongs to the gentle deities), the aspect depicted here is Akṣobhyavajra-Guhyasamāja,8 this is confirmed by the Tibetan text found on the back of the thang-ka.

Guhyasamāja is seated on a moon lotus-throne in mystic union with his female energy. The prajñā, with her body of light blue colour, is actually a mirror image of the main deity.

The body of the main deity is dark blue, he has three heads (the middle one is dark blue, the right one is white and the left one is red) and six arms. He has a third eye on his forehead and he wears a diadem of jewels. In his principal hands embracing the prajñā, he holds a vajra and a handbell which refer to Vajradhara, his spiritual father. In his right hands there are the lotus flower and the Wheel of the Law; in his left hands he holds the cintāmaṇi jewel and the sword; these recall the other Tathāgatas.

On either side of the figures there are triratna decorations, mountains, the Sun, the Moon and clouds symmetrically arranged in the background. This thang-ka was produced by appliquéd method. It is mounted on a coloured Chinese brocade border and it still has its dust curtain.9

On the back, on a 10.5x65 cm piece of linen, a four-line Tibetan text can be found.

rab-’byams rgyud-sde kun-gyi rgyal-po mchog/ dpal-ldan gSang-ba ’dus-pa dkyil-’khor gtso/ Mi-bskyod-rdo-rje lha-tsogs ye-shes-la/ rten dang dbyer-med ngo-bor brtan-bzhugs gsol/

5 Lessing, F. D.: Yung-ho-kung I. pp. 74–75. 6 de Mallmann, Marie-Thérèse: Introduction à l’iconographie du tântrisme bouddhique. (Bibliothèque du Centre de recherches sur l’Asie Centrale et la Haute Asie. Vol. I.) Adrien Maisonneuve, Paris 1975, p. 92. 7 Tucci, Giuseppe: Tibetan Painted Scrolls. La Libreria dello Stato, Roma 1949, p. 729. 8 Chandra, Lokesh: Dictionary of Buddhist Iconography. Vol. 1. First Reprint. International Academy of Indian Culture – Aditya Prakashan, New Delhi 2003, pp. 172–178. 9 Other representations of Guhyasamāja Akṣobhyavajra: Lauf, Detlef Ingo: Eine Ikonographie des tibetischen Buddhismus. Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, Graz 1979, pp. 100–101; Essen, Gerd-Wolfgang – Thingo, Tsering-Tashi: Die Götter des Himalaya. Buddhistische Kunst Tibets. Die Sammlung Gerd-Wolfgang Essen II. Prestel-Verlag, München 1989, pp. 304, 305; Rhie, Marilyn M. – Thurman, Robert A. F.: Wisdom and Compassion. The Sacred Art of Tibet. Expanded Edition. Tibet House – Harry N. Abrams, Inc. Publishers, New York 1996, p. 446; Li Jicheng: The Realm of Tibetan Buddhism. Transl. by Wang Wenjiong. First Edition, Second Printing. Foreign Languages Press, Beijing 1999, pp. 146, 148; A Mirror of the Murals in the Potala. Jiuzhou tushu chubanshe, Beijing 2000, p. 249; Huntington, John C. – Bangdel, Dina: The Circle of Bliss. Buddhist Meditational Art. Columbus Museum of Art, Columbus-Serindia, Chicago 2003, pp. 444–446; Tibet. Klöster öffnen ihre Schatzkammern. Kulturstiftung Ruhr Essen, Villa Hügel, pp. 331–337; van Alphen, Jan: Cast for Eternity. Bronze Masterworks from India and the Himalayas in Belgian and Dutch Collections. Ethnographic Museum, Antwerp, pp. 204–205.

THREE MONGOLIAN THANG-KAS WITH LONGER TIBETAN INSCRIPTIONS 197

rten ’di mthong thos dran dang rig-pa dang/ phyag-mchod ’brel-pa thog-pa’i skyes-bu kun/ gsang-chen lam-gyi dud-rtsis snying-la sim/ smin sgrol lam bzang mngon-du ’gyur-par shog/ khyad-par rgyu-sbyor dge-slong bsTan-’dzin dang/gzo-bo dge-slong rNam-sras-dkar-pa-dang dge-slong Nyi-ma de-rnams de-dag ’khor-bcas-kyis gnas-skabs ’gal-rkyen gud-pa kun zhi-nas tshe ’dir bsam-pa yid-bzhin grub ’gyur-cing mthar-thug rDor-’chang go-’phang myur thob-shog/ gzhan yang tshe-’das A-mi-ta-va dang bSam-gtan rDo-rje rGya-mtsho sGrol-dkar dang Tshe-ring Lha-mo dByangs-can-ma rNam-dar Tshe-dpags-skyabs-dang gzhan-la sogs-pa mngan-’gro-rnams phan song ’khor-ba-las sgrol-zhing byang-chen go-’phang myur thob shog// „Oh, the best king of all the widespread collections of Tantras, the head of the mandala of the glorious Guhyasamāja, let me ask you to take a firm place in the undivided reality of this support relying on the wisdom of Akṣobhyavajra and his army of gods.

Let the nectar of the secret great way be absorbed in the hearts of all those living beings who see, hear, memorize and know this support and putting their palms together lift them over their heads and let the beautiful way of salvation be manifest for them.

Let the patron Lama Dandzan, the executor Lama Namsraigarav and Lama Nyam together with their retinue having avoided the hindrances in appropriate place and time become free of everything, let their intentions in this life be realized according to their desires, and at the last let them enter the heaven of Vajradhara very quickly.

Besides, let this deity be helpful to the late Amindava and Samdan, Dorj, Jamts, Dolgor and Tseren, Lham, Yanjinma, Namdar, Tsevegjav and other hard-pressed living beings and let them escape from samsara and reach the heaven of mahābōdhi.”

Figure 3–4: The Vajrasādhu-thang-ka Inv. no.: 90.9, full size of the painting: 33.0×25.0 cm10

According to the legend, Vajrasādhu had been a wandering spirit leading a sinful life but was later converted to the Buddhist faith by Padmasambhava, thus entering the group of Buddhist dharmapālas.11 The main figure represented by

10 This thang-ka was published in the exhibition guide Kelényi B. – Vinkovics J.: Tibeti és mongol buddhista tekercsképek. pp. 78–79. 11 For the iconographic description see: Nebesky-Wojkowitz, René de: Oracles and Demons of Tibet. The Cult and Iconography of the Tibetan Protective Deities. Mouton and Co., Gravenhage 1956, pp. 154–159; Chandra, Lokesh: Dictionary of Buddhist Iconography. Volume 14. International Academy of Indian Culture – Aditya Prakashan, New Delhi 2005, pp. 4089–4096. Owing to the primary confusion in Grünwedel’s fundamental work: Grünwedel, Albert: Mythologie du buddhisme au Tibet et en Mongolie basée sur la collection lamaique du Prince Oukhtomsky. F. A. Brockhaus, Leipzig

198 JUDIT VINKOVICS

red contour lines has one head and two arms which hold a vajra and a skull-cup full of intestines. The figure rides a snow-lion; he wears a long Inner-Asian-type caftan, Mongolian boots and a roundish hat with a skull and half-vajra decoration.

Above his head there is the figure of Padmasambhava, while directly before him rides the „Dark Coloured Smith” (Las-mkhan mGar-ba or mGar-ba’i mtshan-can) on a billy-goat. In the four corners of the painting four representatives of the 360 brothers of the main figure can be seen.12

On the back of the painting, there is a six-line Tibetan inscription written in red ink:

mthu-stobs thog-gi rjes-’gro khro-chu-yi// tho-ba mkha’ dbyings gzas-pas dgra-bgegs klad// ’joms-mdzad dge-bsnyen chen-po rDo-rje-legs// mched-’khor-dang bcas rten ’dir brtan-par bzhugs// sha khrag-la sogs bzar dgu’i mchod-sbyin-dang// mthun rdzas spyan-gzigs tshogs-kyis dgyes-skong la// bdag-cag nad-gdon rkyen-ngan nag phyogs sprin/ nus-mthu’i thor rlung drag-pos zhi-bar mdzod// tshe dpal-’byor sogs legs tshogs drod-gsher-gyis// myu-gu skyed-bsrings rtser-rung dkar-mo’i ’bru// rnam-dag smon-’bras phyur-bur spungs-pa-yis// re-ba yongs-su gang-ba’i phrin-las mdzod// „Oh, Vajrasādhu, the great friend of merits, who follows the upmost forces and energy and shakes the skies with his iron hammer, you are the head of the beings to stop enemies and you win victory, please take a seat in this support together with your retinue.

Find pleasure in the meat, blood and other nine different sacrifices and other worthy things, destroy our illnesses, the spirits harmful to us, and scatter the clouds coming from the black direction of misfortune with an enormous, wild, scattering wind.

Having collected the rice of extraordinarily clean prayers into heaps that came to existence from the humid warmth of long life, glory and similar good things, complete perfectly the fulfillment of our hopes.”

1900, pp. 187–189. Vajrasādhu’s officer Las-mkhan mGar-ba is taken for the main figure in later publications as well. 12 For further images see: Lessing, F. D.: Yung-ho-kung I. pp. 87, 90; Béguin, Giles: Les peintures du bouddhisme tibétain. Musée national des arts asiatiques-Guimet, Paris 1995, pp. 323–325; Li Jicheng: The Realm of Tibetan Buddhism. p. 118.


Figure 5–6–7–8: The Beg-tse-thang-ka Inv. no.: 76.41, whole size with border: 76.0×142.0 cm13

Beg-tse, the Mongolian war-god is represented in this thang-ka completely corresponding to the iconographic descriptions.14 His names can be the following: lCam-sring, Beg-tse, Beg-tse-can, Beg-tse lcam-dral, Dgra-lha’i rgyal-po lcam-dral, sGrol-gying chen-po srog-bdag beg-tse-can, gNod-sbyin sgrol-gying bshan-pa. The name Beg-tse is translated in the special literature as „a hidden shirt of mail” although its etymology is obscure15. The names lCam-sring, lCam-dral are translated as „sister and brother” even in Mongolian, although the translation „cousin”16 can be encountered, too. The Sanskrit form Aghora Mahākāla is used in recent Russian-language special literature although earlier only the form Beg-tse was used.17 On account of his red body and wrathful facial expression in Mongolia he is called Red Mahākāla,18 Red Protector,19 too.

According to his legend of origin, Beg-tse was a local deity in the border region of Mongolia and Tibet. In 1578, when the later Dalai Lama III left for Kukukhoto on the invitation of the Tümet Altan Khan, Beg-tse, as the leader of animal-headed demons hindered his way. bSod-nam rgya-mtsho, taking the form of the Four-Armed Avalokiteśvara, converted Beg-tse to the Buddhist faith. Although this legend places the time of Beg-tse’s conversion to Buddhism in the second half of the 16th century, recent research by Amy Heller has proved that Beg-tse was one of the protector deities of the Dalai Lamas even earlier, during the lifetimes of the Dalai Lamas I and II, and that he was the protector of the seat of the Dalai Lama II, the monastery of Chos-‘khor-rgyal.20

The deity wears a shirt of mail and Mongolian boots; he stands on a dead horse and on a human corpse in a pose stepping to the right. With his right hand he raises a sword with scorpion hilt; with his left hand he lifts a human heart to his mouth while holding a red banner, bow and arrow. The figure represented as a wrathful being is embellished with dharmapāla ornaments, e.g. a garland of freshly severed human heads. Above him, Padmasambhava is seated, while his officer, Srog-bdag dmar-po is riding a blue horse before him and his sister, Rig-

13 The picture of this thangka was published in the exhibition guide: Kelényi B. – Vinkovics J.: Tibeti és mongol buddhista tekercsképek. p. 77. 14 Nebesky-Wojkowitz, R.: Oracles and Demons of Tibet. pp. 88–93; Chandra, L.: Dictionary of Buddhist Iconography. Vol. 6. pp. 1812–1814. 15 Tucci, G.: TPS. pp. 595–596. 16 Eracle, Jean – Ducor, Jerome: Thangka de l’Himalaya. Images de la sagesse. Deuxième édition revue et augmentée. Musée d’ethnographie de Genève, Genève 2003, p. 96. 17 Badmažapov, C.-B.: Ikonografija Vadžrajany. Dizajn-Informacija-Kartografija, Moskva 2003, pp. 359. 18 Kelényi Béla – Vinkovics Judit: Tibeti és mongol buddhista tekercsképek – Tibetan and Mongolian Buddhist Painted Scrolls. Melléklet. Tárgylista – Supplement. List of objects. Hopp Ferenc Kelet-ázsiai Művészeti Múzeum, Budapest 1995, p. 16. 19 Trésors de Mongolie. XVIIe-XIXe siècles. Réunion des musées nationaux, Paris 1993. p. 203. 20 Heller, Amy: Historic and Iconographic Aspects of the Protective Deities Srung-ma dmar-nag. In: Tibetan Studies, Proceedings of the 5th Seminar of the International Association of Tibetan Studies, Narita 1989. Narita 1992, pp. 479–492.

200 JUDIT VINKOVICS

pa’i lha-mo is riding a bear after him. His retinue, a group of Eight Butchers in loin-cloth can be seen around him.

The inscription at the back of the thang-ka says: dus gsum rgyal-pa’i drang-srung thu-rtsal-can// bris-sku dam-tshig sems-dpa’ ’dir bzhugs-la// bdag-sogs dpon-slob mi-nor ’khor-bcas-la// rtag-tu bsrung-skyob bya-la ma g_yel-zhig// gzab klu-rgyal-po’i gnod-pa kun-las srungs// byang-kha rbod-gtong thams-cad zhi-bar mdzod// tshe-dang rigs-rgyud longs-spyod rgyas-pa-dang// chos-dang ’jig-rten bya-ba gang-rtsam yang// ’bad-med lhun-gyis grub-pa’i dngos-grub stsol// „Oh, Protectors, victorious in the Three Times, having force and skill, let me ask You to take place in this painting, in the oath-being.

Please, don’t laze in making permanent protection for us etc. for our Lord, his men, his wealth together with his retinue.

Please, protect them from all harms of the elegant Nāgarāja, calm every Northern, who got rid of instigation, spread their age, family and property, no matter how big the Dharma and the World is, please, donate effortless and spontaneously sprung spiritual power to all.”

As this deity is very popular in Mongolia, the Mongolian Collection holds several other representations of Beg-tse:

Thang-ka with Beg-tse Figure 9, inv. no. 9599, size: 33.7×51.5 cm

Above him: Hayagrīva. Srog-bdag dmar-po is riding a mad wolf before him, Rig-pa’i lha-mo is riding a bear after him. The Eight Butchers are dressed in loin-cloth, with animal skin on their back.

Figure 10: Thang-ka with Beg-tse Inv. no. 63.45, size: 76.2×44.0 cm

Above him: Padmasambhava. Srog-bdag dmar-po is riding a wolf before him, Rig-pa’i lha-mo is riding a bear after him. A retinue of 30 butchers (dressed in loin-cloth and animal skin) are depicted in the Sea of Blood, on the mountains and among the clouds.

Figure 11: Thang-ka with Beg-tse Inv. no. 70.9, size: 77.0×41.0 cm

Above him: Padmasambhava. Srog-bdag dmar-po is riding a bluish grey wolf before him, Rig-pa’i lha-mo is riding a brown bear after him. The Eight Butchers are depicted in the Sea of Blood and among the clouds.


Figure 12–13: Thang-ka with Beg-tse and Vaiśravaṇa/Kuvera Inv. no. 84.11, size: 35.0×28.5 cm

Gautama Śākyamuni over Beg-tse, to the right in the heaven, Mañjughoṣa and Tsongkhapa,to the left in the heaven, Amitābha and white Mañjughoṣa. Srog-bdag dmar-po is riding a grey wolf before Beg-tse, Rig-pa’i lha-mo is riding a grey bear after him. The lower central figure of the thang-ka is Vaiśravaṇa/Kuvera surrounded by Pīta Jambhala and Tārā deities.

Figure 14: Tsha-tsha with Beg-tse Inv. no. 98.6, size: 15.0×11.9 cm

Srog-bdag dmar-po is riding a blue wolf before him, Rig-pa’i lha-mo is riding a bear after him. Accompanying naked Eight Butchers.

Figure 15: Gilt bronze sculpture of Beg-tse Inv. no. 81.6, height: 12.0 cm21

References

van Alphen, Jan: Cast for Eternity. Bronze Masterworks from India and the Himalayas in Belgian and Dutch Collections. Ethnographic Museum, Antwerp

A Mirror of the Murals in the Potala. Jiuzhou tushu chubanshe, Beijing 2000 Badmažapov, C.-B.: Ikonografija Vadžrajany. Dizajn-Informacija-Kartografija,

Moskva 2003 Béguin, Giles: Art ésotérique de l’ Himalaya. Catalogue de la donation Lionel

Fournier. Musée national des arts asiatiques-Guimet, Paris 1990 Béguin, Giles: Les peintures du bouddhisme tibétain. Musée national des arts

asiatiques-Guimet, Paris 1995 21 Other representations: Grünwedel, A.: Mythologie du buddhisme. pp. 71, 167–168; Sierksma, F.: Tibet’s Terrifying Deities. Sex and Aggression in Religious Acculturation. (Art in Its Context. Museum Series. Vol. I.) Mouton and Co. Publishers, The Hague – Paris 1966, pp. 272–273; Olson, Eleanor: Catalogue of the Tibetan Collection and Other Lamaist Material int he Newark Museum. Vol. III. Newark 1971, Plate 47; Olschak, Blanche Christine in Zusammenarbeit mit Geshé Thupten Wangyal: Mystik und Kunst Alttibets. Hallwag Verlag, Bern – Stuttgart 1972, pp. 174–175; Heissig, Walther – Müller, Claudius C.: Die Mongolen I. Pinguin-Verlag, München – Innsbruck, Umschau-Verlag, Frankfurt/Main 1989, pp. 187, 200; Béguin, Giles: Art ésotérique de l’ Himalaya. Catalogue de la donation Lionel Fournier. Musée national des arts asiatiques-Guimet, Paris 1990, pp. 150–151; Trésors de Mongolie. XVIIe-XIXe siècles. Réunion des musées nationaux, Paris, 1993, pp.203–205; Béguin, Giles: Les peintures du bouddhisme tibétain. Paris 1995, pp. 289–290; Berger, Patricia – Bartholomew, Terese Tse: Mongolia, the Legacy of Chinggis Khan. Thames and Hudson – Asian Art Museum of San Francisco, San Francisco 1995, pp. 246–247; Rhie, M. M. – Thurman, R. A. F.: Wisdom and Compassion. pp. 437–461; A Mirror of the Murals in the Potala. pp. 166–167; Lama Tenzin Jottotshang – Loten Dahortshang: Tibet. Buddhas-Götter-Heiliger. Buddhas-Gods-Saints. Prestel, Munich – London – New York 2001 (Museum der Kulturen, Basel), p. 142; Badmažapov, C.-B.: Ikonografija Vadžrajany. pp. 359–364; Eracle, J. – Ducor, J.: Thangka de l’Himalaya. pp. 95–96; Tibet-Klöster öffnen ihre Schatzkammern. pp. 378–381.

202 JUDIT VINKOVICS

Béguin, Giles: Les peintures du bouddhisme tibétain. Paris 1995 Berger, Patricia – Bartholomew, Terese Tse: Mongolia, the Legacy of Chinggis

Khan. Thames and Hudson – Asian Art Museum of San Francisco, San Francisco 1995

Chandra, Lokesh: Dictionary of Buddhist Iconography. Vol. 1. First Reprint. International Academy of Indian Culture – Aditya Prakashan, New Delhi 2003

Chandra, Lokesh: Dictionary of Buddhist Iconography. Volume 14. International Academy of Indian Culture – Aditya Prakashan

de Mallmann, Marie-Thérèse: Introduction à l’iconographie du tântrisme bouddhique. (Bibliothèque du Centre de recherches sur l’Asie Centrale et la Haute Asie. Vol. I.) Adrien Maisonneuve, Paris 1975

Eracle, Jean – Ducor, Jerome: Thangka de l’Himalaya. Images de la sagesse. Deuxième édition revue et augmentée. Musée d’ethnographie de Genève, Genève 2003

Essen, Gerd-Wolfgang – Thingo, Tsering-Tashi: Die Götter des Himalaya. Buddhistische Kunst Tibets. Die Sammlung Gerd-Wolfgang Essen II. Prestel-Verlag, München 1989

Grünwedel, Albert: Mythologie du buddhisme au Tibet et en Mongolie basée sur la collection lamaique du Prince Oukhtomsky. F. A. Brockhaus, Leipzig 1900

Guhyasamāja Tantra or Tathāgataguhyaka. Edited by Benoytosh Bhattacharya. Oriental Institute, Baroda 1967

Heissig, Walther – Müller, Claudius C.: Die Mongolen I. Pinguin-Verlag, München – Innsbruck, Umschau-Verlag, Frankfurt/Main 1989

Heller, Amy: Historic and Iconographic Aspects of the Protective Deities Srung-ma dmar-nag. In: Tibetan Studies, Proceedings of the 5th Seminar of the International Association of Tibetan Studies, Narita 1989. Narita 1992, pp. 479–492

Huntington, John C. – Bangdel, Dina: The Circle of Bliss. Buddhist Meditational Art. Columbus Museum of Art, Columbus-Serindia, Chicago 2003

Kelényi Béla – Vinkovics Judit: Tibeti és mongol buddhista tekercsképek – Tibetan and Mongolian Buddhist Painted Scrolls. (A Buddhizmus Művészete 2. – The Art of Buddhism 2) Hopp Ferenc Kelet-Ázsiai Művészeti Múzeum, Budapest 1995. pp. 65–67

Kelényi Béla – Vinkovics Judit: Tibeti és mongol buddhista tekercsképek – Tibetan and Mongolian Buddhist Painted Scrolls. Melléklet. Tárgylista – Supplement. List of objects. Hopp Ferenc Kelet-ázsiai Művészeti Múzeum, Budapest 1995

Lama Tenzin Jottotshang – Loten Dahortshang: Tibet. Buddhas-Götter-Heiliger. Buddhas-Gods-Saints. Prestel, Munich – London – New York 2001 (Museum der Kulturen, Basel)

Lauf, Detlef Ingo: Eine Ikonographie des tibetischen Buddhismus. Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, Graz 1979


Lessing, Ferdinand D.: Yung-ho-kung. An Iconography of the Lamaist Cathedral in Peking. With Notes on Lamaist Mythology and Cult. Volume One. (Reports from the Scientific Expedition to the North-Western Provinces of China under the Leadership of Dr. Sven Hedin. Publication 18.) Stockholm 1942

Li Jicheng: The Realm of Tibetan Buddhism. Transl. by Wang Wenjiong. First Edition, Second Printing. Foreign Languages Press, Beijing 1999

Nebesky-Wojkowitz, René de: Oracles and Demons of Tibet. The Cult and Iconography of the Tibetan Protective Deities. Mouton and Co., Gravenhage 1956

Olschak, Blanche Christine in Zusammenarbeit mit Geshé Thupten Wangyal: Mystik und Kunst Alttibets. Hallwag Verlag, Bern – Stuttgart 1972

Olson, Eleanor: Catalogue of the Tibetan Collection and Other Lamaist Material int he Newark Museum. Vol. III. Newark 1971

Rhie, Marilyn M. – Thurman, Robert A. F.: Wisdom and Compassion. The Sacred Art of Tibet. Expanded Edition. Tibet House – Harry N. Abrams, Inc. Publishers, New York 1996

Sierksma, F.: Tibet’s Terrifying Deities. Sex and Aggression in Religious Acculturation. (Art in Its Context. Museum Series. Vol. I.) Mouton and Co. Publishers, The Hague – Paris 1966

Tibet. Klöster öffnen ihre Schatzkammern. Kulturstiftung Ruhr Essen, Villa Hügel

Trésors de Mongolie. XVIIe-XIXe siècles. Réunion des musées nationaux, Paris 1993

Tucci, Giuseppe: Tibetan Painted Scrolls. La Libreria dello Stato, Roma 1949 Vinkovics Judit: A Hopp Ferenc Kelet-Ázsiai Művészeti Múzeum Guhyasamāja

tankájáról (thaṅ-kha-járól). In: Uray Géza emlékére. Tanulmányok. (Történelem és kultúra. 8) MTA Orientalisztikai Munkaközösség, Budapest 1992, pp. 149–155 [On the Guhyasamāja thang-ka of the Ferenc Hopp Museum of Eastern Asiatic Arts]

Mongolian Studies in Europe 2. Proceedings of the Conference Held on the Occasion of the 100th...

Documents

Transcript of Mongolian Studies in Europe 2. Proceedings of the Conference Held on the Occasion of the 100th...