Messenian wine and Dionysos, in Pikoulas G., Οίνον ιστορώ ΙΧ, Athens 2009, pp. 93-113

ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ

Mεσσηνας ν ς και Δι�νυσ ς

Η γεωγρα�ικ� θ�ση της Mεσσηνας (��ρτης) κατ� μ�κ ς της δυτικ�ς

ακτ�ς της Πελ π νν�σ υ, ι ε"� ρες κ ιλ�δες τ υ πλωτ " και πλ "σι υ σε

ψ�ρια Π�μισ υ στα ν τι ανατ λικ� της �$ρας (Παυσ. IV 34, 1) και τ υ Βα-

λ"ρα με τ υς παραπ�ταμ "ς τ υ π υ διασ�& υν τ Στενυκληρικ� πεδ , κα-

θ$ς επσης τ �πι μεσ γειακ� κλμα της την αν�δει'αν σε περι �� ευν ημ�-

νη απ� τη �"ση με μεγ�λη π ικιλα &$ων της στεργι�ς και των υδ�των, καθ$ς

και α'ι�λ γη παραγωγ� αγρ τικ$ν πρ ϊ�ντων (Τυρτα ς, fr. 5.3 [Diehl]: ªÂÛ-

Û‹ÓËÓ àÁ·ıeÓ ÌbÓ àÚÔÜÓ, àÁ·ıeÓ ‰b Ê˘ÙÂ‡ÂÈÓ)1. Εκτ�ς απ� τ υς ελαι$νες,

ι αμπελ$νες και ι συκε$νες κυριαρ� "σαν και ε'ακ λ υθ "ν να κυριαρ-

� "ν στ υς μεσσηνιακ "ς κ�μπ υς2. Σε ελληνιστικ� εναγικ� πυρ� ιερ " �ρω ς,

0�ρεια απ� τ Γυμν�σι , 0ρ�θηκε μεγ�λ ς αριθμ�ς πυρακτωμ�νων σπ�ρων:

στα�υλι " της ιν ��ρ υ αμπ�λ υ (vitis vinifera), ελι�ς (olea europea) και

κ υκ υν�ρας (pinus pinea), καθ$ς επσης αμ"γδαλα (amygdalus communis)

OrÓÔÓ îÛÙÔÚá IX 93–113

1. Roebuck 1945, 149–165.

2. Τ στενυκληρικ�ν πεδ ν περιλαμ0�νεται στη σημεριν� πεδι�δα τ υ Μελιγαλ�, εν$ τ

ν τι�τερ τμ�μα της μεσσηνιακ�ς πεδι�δας ν μ�&εται Μακαρα � πεδι�δα τ υ κ�τω Παμσ υ

και της Θ υρας (Στρ�0. VIII 4, 6). Αγν $ την ετυμ λ γικ� πρ �λευση της λ�'ης «Μελιγα-

λ�ς», �μως τ μ�λι και τ γ�λα π υ αναπ��ευκτα �ρ� νται στ ν υ, παραπ�μπ υν σε θεϊκ�ς

τρ ��ς και σε μυθικ$ν διαστ�σεων αγαθ� της γης. Δεν εναι επσης τυ�α τ γεγ ν�ς �τι κ�-

πρ ι, αγελ�δες, 0 υκ�λ ι, αγρι συκι�ς, κρασ, καθ$ς και �λλα &$α, �υτ� και πρ ϊ�ντα ανα-

μειγν" νται συ�ν� με τα συμ0�ντα των μεσσηνιακ$ν π λ�μων μ�σα απ� τις γλα�υρ�ς περι-

γρα��ς τ υ Παυσανα στ τ�ταρτ 0ι0λ τ υ των Μεσσηνιακ$ν (IV 4, 3 και 15, 6). Για τ

κλμα της Μεσσηνας 0λ. Jardé 1925, 109–112= Δικαι�κ ς 1969. Για τα ψ�ρια τ υ πλωτ " Πα-

μσ υ: Παυσανας IV 34, 1–2= Αναγνωστ�κης 2007, 51–56. Για την παραγωγ� λαδι " στη Βε-

νετ κρατ "μενη Μεσσηνα, τις π σ�τητες για εγ�$ρια καταν�λωση και ε'αγωγ� και τ υς σ�ε-

τικ "ς δασμ "ς μπ ρε κανες να πληρ � ρηθε απ� την ανα� ρ� τ υ πρ 0λεπτ� ZachariaBembo, 0λ. Topping 1981.

και κ�στανα (castanea sativa), π υ μελετ�θηκαν3. Παρ�μ ι ι πυρακτωμ�ν ι

καρπ και σ"κα εντ πστηκαν και σε τα��ς νηπων τ υ 2 υ–3 υ αι. μ.@. στ

τα�ικ� μνημε 17 �'ω απ� την Αρκαδικ� Π"λη4.

Aι Μεσσ�νι ι �ταν αυτ�ρκεις στην παραγωγ� λαδι " και τ πικ " ν υ,

π υ απ θηκε" νταν και μετα��ρ νταν σε ντ�πι υς 'υπ"θμεν υς αμ� ρες

�ωρς σ�ραγσματα στις λα0�ς, σε σ��μα παρ�μ ι με εκεν των αμ� ρ�ων

της Kνδ υ (εικ. 1α–0)5.

Η αυτ�ρκεια των Μεσσ�νιων σε κρασ συν�γεται �μμεσα και απ� την ε"ρε-

ση μικρ " σ�ετικ� αριθμ " εισηγμ�νων αμ� ρ�ων ν υ απ� τα �ημισμ�να κ�-

ντρα παραγωγ�ς της αρ�αι�τητας. Απ� τ υς 124 συν λικ� εισηγμ�ν υς αμ� -

ρες κρασι " π υ �� υν �λθει στ �ως ως σ�μερα στη Μεσσ�νη, 66 πρ �ρ� νται

απ� τη Ρ�δ , 41 απ� την Κνδ , 7 απ� την Κω, εν$ απ� �νας απ δδεται στην

Κ�ρινθ , την Κ�ρκυρα και τη @ . A μεγαλ"τερ ς αριθμ�ς εισηγμ�νων αμ� ρ�-

ων κρασι " �ρ ν λ γεται στα �ρ�νια της πρ$ιμης ρωμαι κρατας, μετα'" 146

και 30 π[email protected]. Η παραγωγ� κρασι " στη Μεσσηνα θα πρ�πει να �ταν αν�λ γη

με εκενη της �μ ρης Ηλεας, �π υ στην περι �� τ υλ��ιστ ν της Πσας γιν�ταν

συστηματικ� αμπελ καλλι�ργεια σ"μ�ωνα με τ ν Παυσανα (VI 22, 1).7

H Mεσσ�νη ε�ε κρατ�σει τ μ�γεθ ς και την ιππ δ�μεια π λε δ μικ� μ ρ-

�� της ως τα τ�λη περπ υ τ υ 4 υ αι. μ.X. Θα πρ�πει εντ "τ ις να τ νισθε �τι,

μ λ ν�τι τα τε�η μ�κ υς 9.5 �ιλι μ�τρων περι�0αλαν �κταση 290 εκταρων, με-

γαλ"τερη δηλαδ� απ� αυτ�ν της Αθ�νας και της Σπ�ρτης, �κλειναν μ�σα τ υς

�ναν τερ�στι αδ�μητ �$ρ ευρ"τερ απ� τ ν δ μημ�ν (εικ. 2). A αδ�μητ ς

αυτ�ς ελε"θερ ς εντ�ς των τει�$ν �$ρ ς, rus in urbe (àÁÚÔd âÓ fiÏÂÈ)8, σ"μ-

�ωνα με αν�λ γ παρ�δειγμα της Π μπηας9, περιελ�μ0ανε τ ν ρειν� �γκ

της Ιθ$μης για υλ τ μα, λατ�μευση και 0 σκ�, καθ$ς και μαλ�ς εκτ�σεις στα

ν�τια, αλλ� και στα δυτικα και ανατ λικ� τ υ κ�ντρ υ της π�λης για καλλι�ρ-

γεια σε αγρ "ς με πωρ ��ρα, ελι�ς, αμπελ$νες και ικ�σιτα &$α10. Η εικ�να

94 ΠETPOΣ ΘEMEΛHΣ

3. Megaloudi 2004.

4. Θ�μελης 1996, πν. 55α.

5. Tsilogianni 2006, 4–13. Γενικ� για παραγωγ� λαδι " 0λ. Hitchner 2002, 71–83.

6. F�μπ λας – Τ&αμ υρ�νη 2009 (αδημ σευτη μελ�τη).

7. Zoumbaki 2001, 172–177.

8. Η λ�'η rus μετα�ρ�&εται στα Αγγλικ�: the country, lands, fields, farm, estate (Lewis19892 s.v.).

9. Greene 1986, 94–97.

10. Πρ0λ. Cartledge – Spawforth 1989, 183 σημ. 14, �π υ ανα��ρ νται τα ε'�ς για την π -

λη της Σπ�ρτης: “The impression is created of an urban habitat in Roman times whichcontinued to comprise, alongside public buildings and private dwellings, a fair amount of va-

π υ παρ υσα&ε τ αστικ� τ π , ευρ"τερ ς �$ρ ς της τει�ισμ�νης π�λης

στην αρ�αι�τητα δεν δι��ερε υσιαστικ� απ� τη σημεριν� �ψη τ υ αρ�αι λ -

γικ " π�ρκ υ με τα μεγαλει$δη αρ�αα ικ δ μ�ματα π λιτικ " και λατρευ-

τικ " �αρακτ�ρα να δεσπ�& υν αν�μεσα σε σ"γ�ρ ν υς ελαι$νες, αμπελ$νες

και αγρ "ς με �ρ "τα και λα�ανικ�11.

T 0�ρει τμ�μα της νησδας στα δυτικ� της δ " π υ δηγε στ Πρ�πυ-

λ τ υ Γυμνασ υ καταλαμ0�νεται απ� �παυλη, διαστ�σεων 25X30 μ. περπ υ,

τ υ 3 υ–4 υ αι. μ.X. (εικ. 3)12. Aκ λ υθε τ ν πρ σανατ λισμ� των πρ γεν�-

στερων ��σεων της ελληνιστικ�ς περι�δ υ και ενσωματ$νει ρισμ�ν υς απ�

τ υς τ � υς των ��σεων αυτ$ν στ αρ�ιτεκτ νικ� της σ��δι . H κεντρικ� ε-

σ δ ς της �παυλης 0ρσκεται στη 0�ρεια πλευρ� την πρ σιτ� απ� δρ�μ A–Δ

κατε"θυνσης. H αστικ� αυτ� �παυλη (villa urbana) ��ει την τυπικ� μ ρ�� των

επα"λεων της ρωμαι κρατας. Περιλαμ0�νει εικ σι�'ι δωμ�τια, μετα'" των

π ων αναγνωρ& νται τ vestibulum, ι fauces, τ impluvium, τ atrium, τ

tablinum, ι απ θ�κες, δ" τ υλ��ιστ ν αθρια με πηγ�δια και 0 ηθητικ �$-

ρ ι για τη διαμ ν� των δ "λων, καθ$ς και �$ρ ι με λθινα πατητ�ρια για την

παρασκευ� κρασι " και μυλ�λιθ ι για τ �λεσμα δημητριακ$ν13. Tα επισημ�-

τερα δωμ�τια ��ρ υν ψη�ιδωτ� δ�πεδα με π ικλα γεωμετρικ� θ�ματα, εν$

στ ψη�ιδωτ� δ�πεδ τ υ ανδρ$να εικ ν&εται τ θεϊκ� &ε"γ ς Δι�νυσ ς και

Αρι�δνη μ�σα σε πλασι απ� π λ"�ρωμ υς κ"0 υς περι0αλλ�μεν απ� ται-

να με 0λαστ� κισσ " (εικ. 4). Η μικρ� αιωρ "μενη μ ρ�� τ υ θνητ " αριστερ�

μπ ρε να ταυτιστε με τ ν ιδι κτ�τη της �παυλης, π ς ευ�αριστε � ικε-

τε"ει τ ν Δι�νυσ , θε� τ υ ν υ αλλ� και των υπερπ�ντιων εμπ ρικ$ν δρα-

στηρι τ�των, να τ υ �αρσει τα αγαθ� της θ�λασσας. Η πρ τ μ� τ υ κ�πρ υ

και τ δ ι�κι στ κ�τω μ�ρ ς της παρ�στασης δηλ$ν υν, ν μ&ω, τις θαλ�σ-

σιες εμπ ρικ�ς δραστηρι�τητες τ υ ιδι κτ�τη14. O παγανιστ�ς πρ �αν$ς και

MEΣΣHNIAΣ OINOΣ KAI ΔIONYΣOΣ 95

cant plots, perhaps to be imagined as under cultivation in the form of market-gardens,orchards and vineyards”.

11. Η συμπλ�ρωση π λε δ μικ$ν νησδων (insulae) στη ν�τια περι �� της π�λης ��ει γνει

αυθαρετα απ� τη Mueth-Herda 2005.

12. Θ�μελης 20020, 32–34, εικ. 14-–6.

13. Στην περι �� της Κρ�νης Αρσιν�ης, στην αγ ρ�, λειτ υργ "σε απ� τ ν 4 αι. μ.@.

υδρ�μυλ ς, π ς εγκαταλε�τηκε τ ν 6 αι$να. Tρ ��ς τ υ υδρ�μυλ υ γ"ρι&ε με την πτ$-

ση τ υ νερ " και μετ�διδε την κνηση στη μυλ�πετρα μ�σα σε δωμ�τι , 0λ. Σιδηρ�π υλ ς

2002, 104–105, εικ. 12–13.

14. Aι ε"π ρ ι γαι κτ�μ νες δι�θεταν δικ� τ υς πλ α για τις μετα� ρ�ς των πρ ϊ�ντων

τ υς, 0λ. Cameron 1993, 191.

θε � 0 "μεν ς αυτ�ς ιδι κτ�της της �παυλης, �πως και �λλ ι ευπατρδες

Mεσσ�νι ι δεν δστασε να επιλ�'ει «επι�αν� τ�π » της π�λης για να ικ δ -

μ�σει την π λυτελ� κατ ικα τ υ15. Σ"μ�ωνα με �σα σημει$νει Λι0�νι ς

(314–393 μ.X.), σε μια επαρ�ιακ� π�λη, �πως η Nικ μ�δεια και πρ �αν$ς και

η Mεσσ�νη, �0ρισκε ακ�μη κανες ôÓ‰ÚÂ˜ ÂéÁÂÓÈÎÉ˜ Î·Ù·ÁˆÁÉ˜ και âÚ·ÛÙb˜

ÙáÓ MÔ˘ÛáÓ16.

Στην περι��ρεια της ρ��στρας τ υ Θε�τρ υ �λθαν μετα'" �λλων στ

�ως δ" λθιν ι θρ�ν ι με λε ντ π�δαρα. Jνας 0ρσκεται τ π θετημ�ν ς στην

κ ρυ�� περπ υ τ υ ημικυκλ υ της ρ��στρας και �ανεται �τι πρ ρι&�ταν

για τ ν ιερ�α τ υ Δι ν"σ υ (εικ. 5). Τ ερισενωτ σ$&ει στ αριστερ� της

απ�λη'�ς τ υ συμ�υ�ς κε��λι ��νας π υ στρ��ει πσω. Ασ0εστ λιθικ� 0�θρ

��λκιν υ ανδρι�ντα, τ π θετημ�ν στα δε'ι� τ υ θρ�ν υ ανα��ρεται σε αγω-

ν θ�τη της γι ρτ�ς των Δι νυσων (αρ. ευρ. 14564). Τρστι�η επιγρα�� στην

πρ�σθια επι��νεια τ υ 0�θρ υ:

τ�λη 3 υ αι. π[email protected]

™fiÊˆÓ §˘ÛÈÎÚ¿ÙÂ[Ô˜]

àÁˆÓÔıÂÙ‹Û·˜ ¢ÈÔÓ˘Û›[ÔÈ˜]

Æ. 18εκ.

4 ∫·ÏÏÈÎÚ¿ÙË˜, §‡ÛˆÓ âÔ›ËÛ·Ó.

Τ� 0�θρ αυτ� π υ ��ερε τ ν ��λκιν ανδρι�ντα τ υ αγων θ�τη Σ��ωνα

απ τελε την πρ$τη επιγρα�ικ� μαρτυρα για την τ�λεση αγ$νων πρ ς τιμ�ν


15. Πρ0λ. Karivieri 1994, 139 σημ. 164: για την Aθηναϊκ� ελτ και τις κατ ικες της.

16. Brown 1971, 33.

17. Γρ�μματα "ψ. 0.015–0.025μ. A αγων θ�της ™fiÊˆÓ §˘ÛÈÎÚ¿ÙÂÔ˜ δεν εναι γνωστ�ς

απ� �λλη επιγρα�ικ� � �ιλ λ γικ� μαρτυρα. Ενας Αθηνα ς γλ"πτης ∫·ÏÏÈÎÚ¿ÙË˜, π υ �α-

νεται �τι ταυτ&εται με τ ν δικ� μας, εργ�στηκε στην Επδαυρ γ"ρω στα τ�λη τ υ 3 υ αι.

π.@. (IG IV 1², 306. A. Stewart, Attika. Studies n Athenian Sculpture of the Hellenistic Age,Plymouth 1979, Appendix 157, Period II: 266–210 B.C.). A δι ς γλ"πτης σε συνεργασα με τ ν

∑Â‡ÍÈÔ απ� τη Μεγαλ�π λη �ιλ τ��νησε και δε"τερ �γαλμα στημ�ν στην αγ ρ� της

Μεσσ�νης (αρ. ευρ. 13919. ΠΑΕ 2004, 34). A ∫·ÏÏÈÎÚ¿ÙË˜ \AÚÈÛÙ¤ˆ˜, εγγ ν�ς εν�ς μ$νυμ υ

καλλιτ��νη, ε�ε �ιλ τε�ν�σει π ρτρατα στ Lργ ς και την Επδαυρ (IG IV 1², 240. G.Lippold, Die griechische Plastik, München 1950, 339). Γλ"πτης με τ �ν μα §‡ÛˆÓ δεν μαρ-

τυρεται. Ενδια��ρ ν παρ υσι�&ει η πρακτικ� της συνεργασας γλυπτ$ν, συ�ν� σ�ετικ� στη

Μεσσ�νη, π υ μελ�τησε η Virginia Campell Goodlett (Collaboration in Greek Sculpture: TheLiterary and Epigraphical Evidence (Diss.), New York 1989).

τ υ θε " Δι ν"σ υ, η λατρεα τ υ π υ στην π�λη της Μεσσ�νης παρ�μενε

μ��ρι σ�μερα α0�0αιη. A Παυσανας, ανα�ερ�μεν ς στ 0 υν� Ε"α (σημερι-

ν�ς Lγι ς Βασλει ς), π υ υψ$νεται αμ�σως ανατ λικ� τ υ �ρ υς Ιθ$μη, ση-

μει$νει �τι τ �ν μ� τ υ 0 υν " �ελεται στα 0ακ�ικ� επι�$νηματα

ÂéÔÖ–Âé¿Ó, π υ εκε για πρ$τη � ρ� πρ��εραν Δι�νυσ ς και ι εκστασια-

σμ�νες μαιν�μενες γυνακες της ακ λ υθας τ υ, �πως ι Θυι�δες (Mαιν�δες)

των Δελ�$ν π υ ανα&ητ "σαν τ ν Δι�νυσ Λικντη στ ν �ι νισμ�ν Παρνασ-

σ� και ��ρευαν �νθεες κατασπαρ�σσ ντας ερ�ια18. Να� και �γαλμα τ υ θε-

" της μ�θης και τ υ δρ�ματ ς στην π�λη της Μεσσ�νης δεν μνημ νε"ει πε-

ριηγητ�ς. Η ν�α αναθηματικ� επιγρα�� τ υ Θε�τρ υ, εντ "τ ις, μαρτυρε �τι η

λατρεα τ υ Δι ν"σ υ ασκ "νταν στη Μεσσ�νη, εν$ θεατρικ αγ$νες λ�μ0α-

ναν �$ρα πρ ς τιμ�ν τ υ στ Θ�ατρ κατ� τ ν ε ρτασμ� των Δι νυσων με

επικε�αλ�ς αγων θ�τη.

Βρσκ υν �τσι τη θ�ση τ υς και ρισμ�να σπ ραδικ� ευρ�ματα, π υ σ�ε-

τ& νται με τ ν θε� τ υ ν υ, �πως τ �γαλμα εν�ς αναπαυ�μεν υ Σατυρ-

σκ υ με σταυρωμ�να τα π�δια και αναριγμ�νη δ ρ� &$ υ στ ν αριστερ� τ υ

$μ (εικ. 6). Σε �γαλμα τ υ δι νυσιακ " κ"κλ υ � τ υ δι υ τ υ θε " πρ�πει να

αν�κει και �να μαρμ�ριν στ�ριγμα αγ�λματ ς σε μ ρ�� κ ρμ " δ�νδρ υ με

αναρι�$μεν π�νω τ υ 0λαστ� αμπ�λ υ (εικ. 7)19.


18. Themelis 1992, 49–72.

19. Θ�μελης, 1999, 98, πν. 64–65 και 104 αρ. 7, πν. 72α.

ΠAPAPTHMA

KΛEANΘHΣ ΣIΔHPOΠOYΛOΣ

Δι�νυσ ς και ν ς σε μεσσηνιακ� ν μσματα

Στη Μεσσ�νη η θρησκευτικ� πρωτ καθεδρα τ υ Δα Ιθωμ�τα, της Δ�μη-

τρας και τ υ Ασκληπι " στη &ω� και τη ν μισματ κ πα της π�λης δεν ��η-

σαν π λλ� περιθ$ρια στ ν Δι�νυσ . Απ τ�λεσμα εναι η "παρ'η μιας και μ�νης

σ�ετικ�ς κ π�ς τρ�αλκων πιθαν�τατα, γ"ρω στ 190 π.@., �π υ ως πισθ�τυ-

π ς εμ�αν&εται 0�τρυς σε κληματδα πλ�ι στ μ ν�γραμμα τ υ εθνικ "

ª∂(ÛÛ·Ó›ˆÓ) και τα αρ�ικ� τ υ ν�ματ ς τ υ �ρ� ντα ¢π(---) σε στε��νι (εικ. 8).

Στηριγμ�ν ι π�ντως στα απ τελ�σματα των συνε�ι&�μενων ανασκα�$ν,

τις επιγρα�ικ�ς και αρ�αι λ γικ�ς μαρτυρες για την τ πικ� ικ ν μα και κ ι-

νωνα, θεωρ "με την εικ ν γρα�ικ� �νδεια τ υ αμπελ υργικ " κ"κλ υ στα

ν μσματα της π�λης μ�λλ ν συμπτωματικ�. Απ�δει'η απ τελε η εντελ$ς δια-

� ρετικ� κατ�σταση στη ν μισματικ� παραγωγ� της �μ ρης Κ ρ$νης. Εδ$,

�πως στην Lνδρ και την Τ�μν της Αι λδας, τη Θ�σ και τη Β ιωτα, δι -

νυσιακ�ς κ"κλ ς ��ει �ντ νη παρ υσα. Aπισθ�τυπ ς �λων των αργυρ$ν

τρι$0 λων της π�λης, κ μμ�νων κατ� τη γν$μη μας στ δι�στημα 146–130

π.@., εναι 0�τρυς μα& με τ ∫√ƒ(ÔÓ·È¤ˆÓ) τ υ εθνικ " και τ γρ�μμα-αριθ-

μητικ� τ υ �τ υς κ π�ς (εδ$ τ ∑ δηλαδ� 140/139) μ�σα σε στε��νι κισσ "

(εικ. 9). Στα σπανι�τατα τετρ��αλκα της δια π�λης επαν�ρ�εται υσιαστικ�

τ δι θ�μα, �πως δε�νει τ παρ�δειγμα με τ �ν μα τ υ �ρ� ντα √ÈÙ(---),

σ�μερα στ Βρετανικ� Μ υσε , καθ$ς και εκεν τ υ �ρ� ντα ∞ÁˆÓ(---) απ�

τις ανασκα��ς της Μεσσ�νης (εικ. 10).

Στα �ρ�νια της ρωμαι κρατας η Μεσσηνα ��ει περι ρισμ�νη ν μισματ -

κ πα, απ κλειστικ� σε �αλκ� και κατανεμημ�νη �νισα στ ν �ρ�ν . Η δια η

Μεσσ�νη εκδδει �ειδωλ� στα μ�σα μ�λλ ν τ υ 1 υ αι. μ.@. ψευδ -αυτ�ν μα

ν μσματα, κ π�ς δηλαδ� �ωρς τ π ρτρατ τ υ αυτ κρ�τ ρα με πισθ�τυπ

αγαλματικ "ς τ"π υς των κ"ριων θε τ�των της π�λης, εν$ στα �ρ�νια τ υ Σε-

πτ�μι υ Σε0�ρ υ, πιθαν$ς στη δεκαετα 198–208 μ.@., μα& με π λλ�ς ακ�μα

πελ π ννησιακ�ς π�λεις επαν�ρ�εται με μια τελευταα, πλ "σια σ�ετικ� ν μι-

σματικ� παραγωγ�. Καθ$ς εμπρ σθ�τυπ ς δεσμε"εται απ� τ π ρτατ τ υ

αυτ κρ�τ ρα � μ�λ υς της ικ γ�νει�ς τ υ, ι πσω �ψεις των ν μισμ�των ει-

κ ν γρα� "νται με τις παραδ σιακ�ς λατρεες, τα μνημεα και τα αγ�λματα

των π�λεων.


Εντυπωσιακ� εναι η συ�ν�τητα εμ��νισης τ υ Δι ν"σ υ στις κ π�ς εκ -

σι τ υλ��ιστ ν π�λεων. Αν�μεσ� τ υς η Κυπαρισσα, αν"παρκτη ν μισματικ�

σε πρ εγεν�στερες επ ��ς, �ρησιμ π ιε τ ν τ"π τ υ Δι ν"σ υ ως κ"ρι θ�-

μα της. A θε�ς απ δδεται �ρθι ς πρ ς τα αριστερ� με θ"ρσ στ αριστερ� ��-

ρι και κ�νθαρ στ δε', �πως σε παρ�δειγμα κ π�ς στ �ν μα τ υ Καρα-

κ�λλα, γι " τ υ Σεπτμι υ Σε0�ρ υ και κασαρα στα �ρ�νια της ε' υσας τ υ

πατ�ρα τ υ, και στ ν πισθ�τυπ αντστ ι�ης κ π�ς τ υ Σεπτμι υ Σε0�ρ υ

(εικ. 11). Γνωρ& υμε αν�λ γες κ π�ς της διας π�λης, της Κυπαρισσας, με

εμπρ σθ�τυπ π ρτρατα τ υ αυτ κρ�τ ρα, της γυνακας τ υ Ι υλας Δ�-

μνας, καθ$ς και της Πλαυτλλας, συ&"γ υ τ υ Καρακ�λλα. Τ ν μισματικ� κε-

ν� τ υ �τερ υ κασαρα, τ υ Γ�τα, πιστε" υμε �τι θα καλυ�θε σ"ντ μα με ν�α

ευρ�ματα. Η εικ ν γρα�ικ� αυτ� επιλ γ� τ υ �ρθι υ Δι�νυσ υ-Β�κ� υ, αν

και διαδεδ μ�νη σε επαρ�ιακ� ν μσματα π�λεων λ�κληρης της ρωμαϊκ�ς

αυτ κρατ ρας, απ� τη θρακικ� Μεσημ0ρα ως τη �ρυγικ� Lγκυρα, την αρ-

καδικ� Ψω�δα, αλλ� και τ Ανεμ "ρι ν της Κιλικας, σγ υρα εκ�ρ�&ει και

στην περπτωση της Κυπαρισσας �ναν ικ ν μικ� πρ σανατ λισμ�, π υ πρ�-

πει να ��ει σ��ση με τ ν ιν παραγωγικ� �αρακτ�ρα της τ πικ�ς γεωργικ�ς

παραγωγ�ς, μ�ρ ς της π ας ενδ��εται να ε'�γ νταν πρ ς την ιταλικ� �ερ-

σ�νησ . Αντστ ι�α μπ ρε να σ� λιαστε και τ παρ�δειγμα της Π"λ υ, �π υ

δι ς πισθ�τυπ ς παραδδεται π�νω σε �να σπ�νι ν�μισμα τ υ Γ�τα της

διας σε0εριαν�ς περι�δ υ.

Παρ�λ π υ ι λ ιπ�ς μεσσηνιακ�ς π�λεις, �πως η Ασνη (σημεριν� K -

ρ$νη), η Μ θ$νη, ι Κ λωνδες και η Θ υρα δεν �ρησιμ π ι "ν δι νυσια-

κ "ς τ"π υς στις κ π�ς τ υς, θεωρ "με �τι μπ ρ "ν να συνυπ λ γιστ "ν στις

αμπελ υργικ� παρ "σες μικρ ικ ν μες της Πελ π νν�σ υ.


ΚΑΤΑΛAΓAΣ ΝAΜΙΣΜΑΤΩΝ

Mεσσ�νη

Τρ�αλκ (γ"ρω στ 190 π.@.).

Εμπρ.) κε�αλ� Δ�μητρας με στε��νι απ� στ��υα πρ ς τα δε'ι�.

Aπισθ.) 0�τρυς κρεμασμ�ν ς απ� κληματδα, στ πεδ δε'ι� τ μ ν�γραμμα

τ υ εθνικ " ª∂(ÛÛ·Ó›ˆÓ) και τα αρ�ικ� τ υ ν�ματ ς τ υ ν μισματ κ�π υ

¢π(---) σε στε��νι.

B�ρ ς XX. Δι�μετρ ς 16. L' νες δι�� ρ ι.

SNG Cop. 523. Grandjean série. XII, émission a (190–180 π.@.).

K�ρνη

Tρι$0 λα

Κ π� �ωρς αριθμητικ� τ υ �τ υς (146–143 π.@.).

1. Εμπρ.) κε��λι Aθην�ς με κ ρινθιακ� κρ�ν ς σε κατατ μ� πρ ς τα δε'ι�

περι0αλλ�μεν απ� στικτ� κ"κλ .

Aπισθ.) 0�τρυς κρεμασμ�ν ς απ� κληματδα, στ πεδ αρ. και δ. τα αρ�ι-

κ� τ υ εθνικ " ∫-√ƒ(ÔÓ·È¤ˆÓ) και �λα σε στε��νι κισσ " π υ δ�νει κ�τω,

επ�νω δ" καρπ .

B�ρ ς 2.45–2.5–2.49–2.38. Δι�μετρ ς 14–14–14–14. L' νας 12–3–2–12.

BMC σ. 114.1–2, πν. @@ΙΙΙ.5. Grandjean πν. XXVI.2. BCD 780–782 και

790.1.

Κ π� τ υ 143/2 π.@.

2. Εμπρ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν .

Aπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν , αλλ� κ�τω τ γρ�μμα Δ ως αριθμητικ�

δηλωτικ� τ υ �τ υς.

B�ρ ς 2.39. Δι�μετρ ς 14. L' νας 11.

Grandjean πν. XXVI.3. Warren 1999, σημ. 52. BCD 783.

Κ π� τ υ 142/1 π.@.


Aπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν , αλλ� με τ γρ�μμα E ως αριθμητικ�.

B�ρ ς 2,56. Δι�μετρ ς 14. L' νας 12.

Grandjean πν. XXVI.4. Warren 1999, σημ. 52. BCD 784.

Κ π� τ υ 140/139 π.@.



Aπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν , αλλ� με τ γρ�μμα Z ως αριθμητικ�.

B�ρ ς 2.46. Δι�μετρ ς 14. L' νας 12.

BMC σ. 114.3. Grandjean πν. XXVI.5. Warren 1999, σημ. 52. SNG Lockett

2484. BCD 785.

Κ π� τ υ 139/8 π.@.


Aπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν , αλλ� με τ γρ�μμα H ως αριθμητικ�.

B�ρ ς 2.40. Δι�μετρ ς 14. L' νας 1.

Grandjean πν. XXVI.6. Hunter 1, πν. XXXVIII.23. SNG Cop. 533. Warren

1999, σημ. 52. BCD 786.

Κ π� τ υ 138/7 π.@.


Aπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν , αλλ� με τ γρ�μμα Θ ως αριθμητικ�.

B�ρ ς 2.46–2.39. Δι�μετρ ς 14–14. L' νας 12–12.

BMC σ. 114.4, πν. @@ΙΙΙ.6. Grandjean πν. XXVI.7. Warren 1999, σημ. 52.

BCD 787, 790.2.

Κ π� τ υ 137/6 π.@.


Aπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν , αλλ� με τ γρ�μμα I ως αριθμητικ�.


BMC σ. 114.5. Grandjean πν. XXVI.8. Warren 1999, σημ. 52. BCD 788.


Aπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν , αλλ� με τα γρ�μματα IA ως αριθμητι-

κ�20.


Grandjean πν. X. SNG Cop. 534. Warren 1999, σημ. 52. BCD 789.

Τετρ��αλκα (146–130 π.@.)

9. Eμπρ.) κε��λι Aθην�ς με κ ρινθιακ� κρ�ν ς σε κατατ μ� πρ ς τα δε'ι�.


20. Η κ π� με τ αριθμητικ� π™Δ (=131/130 π.@.) ��ει ελλειπ� 0ι0λι γρα�ικ� τεκμηρωση,

ε'’ " και η παρ�λειψ� της.

Oπισθ.) 0�τρυς κρεμασμ�ν ς απ� κληματδα. Επιγρα�� νω και δε'ι�

KOPON-AIE…N, αρ. η αρ�� τ υ ν�ματ ς τ υ ν μισματ κ�π υ A°…N(---).

B�ρ ς 4.4γρ. Δι�μετρ ς 18�. L' νας 10.

AEM Mεσσ�νης 1297. Aδημ σευτ και αμ�ρτυρ 0ι0λι γρα�ικ�. Για τ υς

τ"π υς 0λ. ΒΜC, σ. 114.6.

10. Eμπρ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν .

Oπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν , αλλ� η επιγρα�� με τ �ν μα τ υ �ρ� -

ντα OIT(---).

B�ρ ς 3.6γρ. Δι�μετρ ς 20�. L' νας 6.

BΜC, σ. 114.6, πν. @@ΙΙΙ.7 (μ ναδικ� γνωστ� παρ�δειγμα). Grandjean

πν. XXVII.1.

Kυπαρισσ�α

@�λκινα ασσ�ρια (198–208 μ.@.).

Σεπτ. Σε0�ρ ς ως αυτ κρ�τωρ.

1. Εμπρ.) στε�ανωμ�νη κε�αλ�21 σε κατατ μ� πρ ς τα δε'ι� C∂¶ C∂-

√V∏ƒ√C.

Oπισθ.) �ρθι ς πρ ς αριστερ� Δι�νυσ ς με κ ντ� �ιτ$να, κρατε θ"ρσ

και κ�νθαρ 22.

∫V-¶∞ƒ-πCCπ∂ø¡.

Β�ρ ς 5.36γρ. Δι�μετρ ς 20–21�. L' νας 10.

SNG Cop. 535. NCP P, xvii ( πισθ.). BMC Pel. σ. 115.1, πν. @@ΙΙΙ.8 (�λλη

σ�ραγδα πισθ.)

Καρακ�λλας ως κασαρ.

2. Εμπρ.) στε�ανωμ�νη θωρακ ��ρ ς πρ τ μ� πρ ς τα δε'ι� με μανδ"α.

∫∞π ª∞ƒ ∞V ∞¡Δø¡π¡√¡.

Aπισθ.) �μ ι ς με πρ ηγ "μεν .

∫V¶∞ƒπCCπ∂ø¡.

Β�ρ ς 5.03–4.27–4.71γρ. Δι�μετρ ς 20–20–21.5. L' νας 6–11–11.

SNG Cop. 536. BCD23 791.9. BCD 798.


21. Και ��ι πρ τ μ�, �πως περιγρ��εται στη 0ι0λι γρα�α

22. Στ NCP, σ. 70.1 δι ς τ"π ς ανα��ρεται ως υ�ιστ�μεν ς και για κ π� στ �ν μα

της Ι υλας Δ�μνας, συ&. Σεπτμι υ Σε0�ρ υ.

23. \π υ κ�νθαρ ς περιγρ��εται λανθασμ�να ως jug και ταυτ&εται με τ NCP P, xviiπ υ �μως εναι κ π� Σεπτ. Σε0�ρ υ.

Πλαυτλλα, συ&. Καρακ�λλα (202–205 μ.@.).

3. Εμπρ.) πρ τ μ� σε κατατ μ� πρ ς τα δε'ι�.

[---] ¶§∞VΔπ§§∞ C∂μ∞.


[∫V¶∞ƒπCCπ∂ø¡].

Β�ρ ς 4.96γρ. Δι�μετρ ς 21. L' νας 10.

BCD 791.11. NCP σ. 69.

Π�λ�ς

Γ�τας ως κασαρας.

@�λκιν ασσ�ρι (198–208 μ.@.).

Εμπρ.) πρ τ μ� � κε�αλ� τ υ κασαρα [---].


[¶V§IøN].

Β�ρ ς, δι�μετρ ς και �' νας δεν ανα��ρ νται.

NCP σ. 69. 2.

Βι�λι�γρα��α–Συντ�μ�γρα��ες

Αναγνωστ�κης 2007 H. Αναγνωστ�κης, Oleum vero ex pauco. Ελι� και λ�δι στην Πελ�-

π�ννησ� κατ� την �στερη αρ�αι�τητα και τ�υς πρωτ��υ�αντιν��ς

�ρ�ν�υς, στ Ε. Μπεν�κη (ed.), «O δε τ�π�ς... ελαι��ρ�ς». H πα-

ρ�υσ�α της ελι�ς στην Πελ�π�ννησ�, ΠIOΠ, Aθ�να 2007, 51–56.

Δικαι�κ ς 1969 I. A. Γ. Δικαι�κ ς, T� κλ�μα της Mεσσην�ας (δ. Διατρι0�), Aθ�να

1969.

F�μπ λας –

Τ&αμ υρ�νη 2009 A. F�μπ λας – K. Τ&αμ υρ�νη, �ι ενσ�ρ�γιστες λα��ς αμ��ρ�ων της

Μεσσ!νης (αδημ σευτη μελ�τη), Αθ�να 2009.

Θ�μελης 1996 Aνασκα�! Mεσσ!νης, ΠΑΕ, 1996, 139–171.

Θ�μελης1999 Aνασκα�! Mεσσ!νης, ΠΑΕ, 1999, 69–111.

Θ�μελης 2002 Π. Θ�μελης, Υστερ�ρωμαϊκ! και πρωτ��υ�αντιν! Μεσσ!νη, στ Π.

Θ�μελης – Β. Κ�ντη (eds.), Πρωτ��υ�αντιν! Μεσσ!νη και �λυμπ�α:

Αστικ�ς και αγρ�τικ�ς �%ρ�ς στη δυτικ! Πελ�π�ννησ�, Πρακτικ�

τ�υ Διεθν��ς Συμπ�σ��υ Αθ!να 29–30 Μα)�υ 1998, Αθ�να 2002,

20–58.

Θ�μελης 20020 Π. Θ�μελης,

Σιδηρ�π υλ ς 2002 Kλ. Σιδηρ�π υλ ς, N�μισματικ� ευρ!ματα και ν�μισματικ! κυκλ��-

ρ�α στην πρωτ��υ�αντιν! Mεσσ!νη: τυπικ� παρ�δειγμα ! ιστ�ρικ!

ε*α�ρεση, στ Π. Θ�μελης – B. Κ�ντη (eds.), �π. π., 104–105, εικ. 12–13.

BCD [A. Walker], Coins of Peloponnesos. The BCD Collection. AuctionLHS 96 (8–9.5.2006), Zürich 2006.


BMC Pel. P. Gardner, A Catalogue of Greek coins in the British Museum.Peloponnesus (ανατ.), Bologna 1963.

Brown 1971 P. Brown, The World of Late Antiquity, London 1971 (μτ�ρ. E. Στ�-

μπ γλης Aθ�να 1998).

Cameron 1993 A. Cameron, The Late Roman Empire, London 1993.

Cartledge –Spawforth 1989 P. Cartledge – A. Spawforth, Hellenistic and Roman Sparta: A Tale of

two Cities, London – New York 1989.

Franke – Μαραθ�κη 1999 P.-R. Franke – E. Μαραθ�κη, ��ν�ς και ν�μισμα στην αρ�α�α

Ελλ�δα, Αθ�να 1999.

Grandjean 2003 C. Grandjean, Les Messéniens : de 370/369 au 1er siècle de notre ère.Monnayages et histoire, Athènes 2003.

Greene 1986 K. Greene, The Archaeology of the Roman Economy, London 1986.Grunauer S. Grunauer von Hoerschelman, The severan emissions of the

Peloponnesus, INJ 6–7(1982–83)39–46.

Hitchner 2002 R. B. Hitchner, Olive and the Roman Economy: The Case for intensiveGrowth in the Roman Empire, στ W. Scheidel – S. von Reden, TheAncient Economy, Edinburgh 2002, 71–83.

Jardé 1925 A. Jardé, Les céréales dans l’antiquité grecque, Paris 1925.Karivieri 1994 A. Karivieri, The “House of Proclus” on the Southern Slope of the

Acopolis: A Contribution, στ P. Castrén (ed.), Post-Herulian Athens,Helsinki 1994, 139.

Lewis Ch. T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary, Oxford 1989².Lippold 1950 L. Lippold, Die griechische Plastik, München 1950.

Megaloudi 2004 Fr. Megaloudi, Offrandes sacrificielles végétales hellénistique: Le casdes dépôts de la ville de Messène (Péloponnèse), Centre d’ Anthro-pologie, CNRS UMR 8555, 2004 (αδημ σευτη μελ�τη).

Mueth-Herda 2005 S. Mueth-Herda, Messene: Topographie und Stadtplan von Messene inspätklasisch-hellenistischen Zeit (Diss.), Berlin 2005.

NCP F. Imhoof-Blumer – P. Gardner, A numismatic commentary onPausanias, 1885-1887, ανατ"πωση �ρθρων στ JHS 6(1885), 7(1886)

και 8(1887).

Roy 2007 J. Roy, Η λατρε�α τ�υ Δι�ν�σ�υ (και η καταν�λωση ��ν�υ) στην κλα-

σικ! Αρκαδ�α, στ Γ. Α. Πκ υλας (ed.), O7ν�ν ;στ�ρ< VI, =Aρκαδικ>

O?ν�λ�γ!ματα, Kτ^μα Σπυρ�π υλ υ, Mαντνεια _Aρκαδας 2.12.2006,

_Aθ�να 2007, 17–23.

SNG Cop. Syllogae Numorum Graecorum, Copenhagen.Roebuck 1945 C. Roebuck, A History of Messenia from 369 to 146 B.C., Chicago

1941 (1945).Themelis 1992 P. Themelis, The Cult Scene on the Polos of the Siphnian Caryatid at

Delphi, στ R. Hägg (ed.), Proceedings of the First InternationalSeminar on Ancient Greek Cult, Delphi 16–18 November 1990,KERNOS Suppl. 1 (1992), 49–72.

Topping 1981 P. Topping, Η παραγωγ! λαδι�� στη �ενετικ! Μεσσην�α, Μεσσηνιακ�

Γρ�μματα τ�μ. 3, Καλαμ�τα 1981.

Tsilogianni 2006 P. Tsilogianni, Le matériel amphorique de Messéne, Cythère et


Anticythère et le commerce du vin à l' époque hellénistique et romaine,Mémoire, University of Paris-Panthéon-Sorbonne, Paris 2006.

Zoumbaki 2001 S. B. Zoumbaki, Elis und Olympia un der Kaiserzeit: Das Leben einerGeselschaft zwischen Stadt und Heiligtum auf prospographischerGrundlage, EIE–KEPA, Μελετ�ματα 32, Αθ�να 2001.



Εικ. 1α. Lνω τμ�μα 'υπ"θμεν υ μεσση-νιακ " αμ� ρ�α

Εικ. 10. Κ�τω τμ�μα 'υπ"θμεν υ μεσση-νιακ " αμ� ρ�α


Εικ

.2.Γ

ενικ

� τ

π

γρ

α�

ικ�

τη

ς Α

ρ�α

ας

Μεσ

σ�

νης


Εικ

.3.Jπ

αυ

λη ρ

ωμ

αϊκ

$ν �ρ

�νω

ν (κ�

τω) κ

αι Ιερ

� Η

ρ$

ς 0

�ρ

εια τ

υ Γυ

μνα

σ

υ (α

ερ

�ω

τ γρ

α�

α)


Εικ

.4.Ψ

η�

ιδω

τ� δ

�π

εδ

ανδ

ρ$

ν ς

.Δι�

νυσ

ς

κα

ι Αρ

ι�νδ

η


Εικ

.5.Λ

θιν

ς

θρ

�ν

ς γι

α τ

ν

ιερ

�α τ

υ

Δι

ν"σ

υ

.Αρ

ιστε

ρ�

τ

0�

θρ

τ

υ

αγω

ν θ

�τη

τω

ν Δ

ι νυ

σω

ν.Θ

�ατρ

τ

ης

Μεσ

σ�

νης


Εικ. 6. Μαρμ�ριν αγαλμ�τι Σατυρσκ υ

Εικ. 7. Στ�ριγμα μαρμ�ριν υαγ�λματ ς με 0λαστ� αμπ�λ υ


Εικ. 11.

Εικ. 10.

Εικ. 9

Εικ. 8.

Messenian wine and Dionysos, in Pikoulas G., Οίνον ιστορώ ΙΧ, Athens 2009, pp. 93-113

Documents

Transcript of Messenian wine and Dionysos, in Pikoulas G., Οίνον ιστορώ ΙΧ, Athens 2009, pp. 93-113