Συμπεράσματα (κεφάλαιο 7) από το βιβλίο Κουτσογιάννης Δ

(2011) Εφηβικές πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού και ταυτότητες

Θεσσαλονίκη Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας

7 Συμπεράσματα

Η διερεύνηση των εξωσχολικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών και η

σύνδεσή τους με τη σχολική τους επίδοση και πορεία αποτελεί σημαντική

προτεραιότητα της Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας κατά τα τελευταία τριάντα

τουλάχιστον χρόνια Η ευρεία διάδοση των ΤΠΕ ως μέσων πρακτικής γραμματισμού

(ως μέσων για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία και ψυχαγωγία δηλαδή) παράλληλα

με τη στενή σύνδεσή τους με το σχολείο δημιούργησε νέα δεδομένα στο χώρο των

αναζητήσεων αυτών Όπως εύστοχα επισημαίνουν οι Coiro et al (2008 3) στην

εισαγωγή τους σε έναν ογκώδη τόμο που επιχειρεί να καταγράψει τις ποικίλες

θεωρητικές και ερευνητικές πτυχές του νέου γραμματισμού laquoκανένα άλλο μέσο για

το γραμματισμό δεν υιοθετήθηκε από τόσους πολλούς σε τόσο διαφορετικές

περιοχές σε τόσο σύντομο διάστημα και με τόσο σημαντικές συνέπειεςraquo Θα

μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι κανένα άλλο μέσο πρακτικής γραμματισμού στο

παρελθόν δε συνδέθηκε τόσο στενά με τα παιδιά όσο οι ΤΠΕ γεγονός που

δικαιολογεί πλήρως το χαρακτηρισμό του υπολογιστή ως laquoμηχανής των παιδιώνraquo

(The Childrenrsquos machine) από τον Papert (1993)

Οι εξελίξεις αυτές αιτιολογούν το γεγονός ότι από τη δεκαετία του 1990 και

ύστερα πολλαπλασιάζονται θεαματικά οι διεθνείς έρευνες που εστιάζουν το

ενδιαφέρον τους στην ανάλυση των πρακτικών γραμματισμού των παιδιών με τα νέα

μέσα Αιτιολογούν επίσης το τεράστιο ενδιαφέρον που επιδεικνύεται για τις

πρακτικές αυτές από τις γλωσσικές και γλωσσοδιδακτικές επιστήμες με δεδομένο το

γεγονός ότι οι Νέες Τεχνολογίες αποτελούν πρωτίστως μέσα Τεχνολογικά

Διαμεσολαβημένης Επικοινωνίας (βλ κεφ 1) δίπλα σε παλιότερες ανάλογες

τεχνολογίες όπως το μολύβι το χαρτί και το έντυπο

Κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας διακρίναμε δύο σημαντικές σχολές

σκέψης τις αποκαλέσαμε εργαλειακό λόγο και λόγο του οικογραμματισμού που

τροφοδοτούν την έρευνα και το σχετικό διεθνή προβληματισμό Ο πρώτος λόγος δίνει

βαρύτητα στη δύναμη της μηχανής απομονώνοντάς την από τη σύνθετη

κοινωνικοπολιτισμική και οικονομική πραγματικότητα Τροφοδοτεί τάσεις ποσοτικής

καταγραφής της κοινωνικής διείσδυσης των ΤΠΕ ενισχύοντας έτσι τάσεις μαζικής

εισαγωγής τους στην εκπαίδευση Απαντάται περισσότερο σε πολιτικά (κείμενα

εκπαιδευτικής πολιτικής κείμενα προεκλογικών εξαγγελιών κλπ) και

δημοσιογραφικά κείμενα ενώ έχει σημαντική διείσδυση και σε επιστημονικά πεδία

που σχετίζονται με το χώρο της πληροφορικής και της εκπαίδευσης Ο δεύτερος

λόγος είναι περισσότερο επιστημονικός και κατανοεί τις ΤΠΕ ως μέρος της

οικολογίας του κοινωνικού και πολιτισμικού υποσυστήματος στο οποίο κάθε φορά

εισάγονται Στο θεωρητικό μέρος καταγράψαμε εκτενώς τις θέσεις που υποστηρίζουν

οι δύο αυτοί λόγοι ενώ παράλληλα τονίσαμε τις αδυναμίες που παρουσιάζουν (βλ

κεφ 221 και 222)

Στο πλαίσιο της κριτικής αυτής τονίσαμε την αναγκαιότητα ανάδειξης ενός

άλλου επιστημονικού λόγου τον οποίο αποκαλέσαμε οικοπολιτικό Με το πρώτο

συνθετικό θέλουμε να δείξουμε ότι πράγματι όπως υποστηρίζει και ο λόγος του

οικογραμματισμού δεν είναι δυνατό να κατανοήσουμε τις ΤΠΕ παρά ως μέρος του

σύνθετου κοινωνικού και πολιτισμικού γίγνεσθαι Με το δεύτερο συνθετικό τον όρο

πολιτικό θέλουμε να αναδείξουμε την προσπάθεια για συνειδητή αναζήτηση των

ποικίλων παραμέτρων που καθιστούν το θέμα εξαιρετικά σύνθετο και με σημαντικές

πολιτικές προεκτάσεις ιδιαίτερα σε μια περίοδο σημαντικών τοπικών και

παγκόσμιων αλλαγών Προκειμένου να ανταποκριθούμε στην πρόκληση αυτή

επιλέξαμε θεωρητικό πλαίσιο και εργαλεία από την κριτική κοινωνική γλωσσολογία

και ιδιαίτερα από την κριτική ανάλυση λόγου (βλ κεφ 2 αλλά και παρακάτω)

Βασικός μας στόχος ήταν να διαβάσουμε τις πρακτικές νέου γραμματισμού των

παιδιών ως συστατικό στοιχείο των ταυτοτήτων τους τις οποίες κατανοούμε ως

οργανικό στοιχείο του σύνθετου σημερινού κόσμου

Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζουμε και συζητάμε τα κυριότερα

συμπεράσματα από την εκτενή ανάλυση που προηγήθηκε στα κεφάλαια 4 5 και 6

Ακολουθούμε κατά την παρουσίαση αυτή τη δομή που ακολουθήσαμε και κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας έτσι ώστε να καταστεί εμφανές πώς διαφορετικές

σχολές σκέψης διαβάζουν διαφορετικά τα ίδια ακριβώς δεδομένα Η ανάγνωση αυτή

στοχεύει πέρα από το να συνοψίσει τα ευρήματα της παρούσας έρευνας στο να

αναδείξει τη μη ουδετερότητα της επιστημονικής έρευνας και το βαθύτερο πολιτικό

της χαρακτήρα (βλ κεφ 2 και 3) Είναι προφανές ότι κατά την παρουσίαση των

συμπερασμάτων μας θα δώσουμε ιδιαίτερη βαρύτητα στο πώς η υιοθέτηση αυτού του

θεωρητικού πλαισίου βοήθησε να διευρύνουμε σημαντικά τα ως τώρα laquoόρια του

νοητούraquo (Bernstein 1996) ως προς την ανάγνωση των πρακτικών ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών

Θυμίζουμε ότι η έρευνα αφορούσε τις ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού

παιδιών ηλικίας 14-16 χρόνων παιδιά που γεννήθηκαν στις αρχές του 1990 και

επομένως αποτελούν την πρώτη γενιά που θεωρητικά τουλάχιστον μεγάλωσε με τον

υπολογιστή και το διαδίκτυο Είναι η πρώτη επίσης γενιά που θεωρητικά θα πρέπει

να εισέπραξε τις επιπτώσεις από τις διαδοχικές ευρείας έκτασης απόπειρες -από το

1994 και ύστερα- εισαγωγής και παιδαγωγικής αξιοποίησης των υπολογιστών στην

ελληνική εκπαίδευση (Κουτσογιάννης 2007β) Το ερευνητικό μας corpus

συγκροτείται από τριών ειδών δεδομένα η συλλογή των οποίων πραγματοποιήθηκε

το 2006 από 4174 ερωτηματολόγια από 77 συνεντεύξεις και από 23 μελέτες

περίπτωσης Σημειώνουμε τη συνειδητή προσπάθεια να υπάρχει στο corpus αυτό

σημαντικός αριθμός δεδομένων από παιδιά που φοιτούν σε προνομιούχα ιδιωτικά

σχολεία (759 παιδιά) γεγονός που βοηθάει σημαντικά στη σύνδεση των πρακτικών

τους με τη δομημένη κοινωνική πραγματικότητα ενώ παράλληλα αναδεικνύει

σαφέστερα την κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών σε μια έντονα

μεταβατική περίοδο όπως η παρούσα

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του εργαλειακού λόγου

Μια ανάγνωση των δεδομένων από την οπτική του εργαλειακού λόγου αναδεικνύει

μια σχεδόν ειδυλλιακή εικόνα ως προς το εύρος της χρήσης των ΤΠΕ από τα παιδιά

εκτός σχολείου Πράγματι από την έρευνα προκύπτει ότι το συντριπτικά μεγαλύτερο

ποσοστό των παιδιών (826) διαθέτει υπολογιστή στο σπίτι αλλά και τα παιδιά που

δεν έχουν χρησιμοποιούν τους υπολογιστές είτε σε φιλικά και συγγενικά σπίτια είτε

σε ίντερνετ καφέ Στα ίδια υψηλά ποσοστά τα παιδιά είναι εξοικειωμένα με τη χρήση

βασικών εργαλείων παραγωγής και πρόσληψης λόγου όπως τα Προγράμματα

Επεξεργασίας Κειμένου και το διαδίκτυο Είναι ενδεικτικό ότι δε συναντήσαμε στο

δείγμα μας (ποιοτικό μέρος) ούτε ένα παιδί που να μη γνωρίζει να χρησιμοποιεί τα

νέα αυτά περιβάλλοντα πρακτικής γραμματισμού και ιδιαίτερα το διαδίκτυο

Πρόκειται για δεδομένα που συμφωνούν απολύτως με ανάλογες διαπιστώσεις της

διεθνούς έρευνας (βλ κεφ 2221)

Στην απόκτηση των γνώσεων αυτών σημαντικός είναι ο ρόλος των σχολείων

κυρίως σε παιδιά που δεν είχαν αυτή την ευκαιρία από το σπίτι τους Από αυτή την

άποψη το μάθημα της Πληροφορικής παίζει έναν πρώτο αντισταθμιστικό ρόλο στην

εξοικείωσή τους με την τεχνική διάσταση της νέας επικοινωνιακής τεχνολογίας

Πράγματι πολλά παιδιά αποκτούν στο σχολείο τις πρώτες τους γνώσεις τις οποίες

επεκτείνουν στη συνέχεια μέσω της προσωπικής τους αναζήτησης Δε λείπει βέβαια

και η βοήθεια από φίλους και οικείους κατά τα πρώτα αυτά βήματα

Η γνώση και ικανότητα αυτή των παιδιών δεν είναι μόνο σε επίπεδο τεχνικό

αλλά και σε επίπεδο λειτουργικό τα παιδιά όντως laquoκάνουν πράγματαraquo με τη χρήση

των νέων μέσων άλλοτε περισσότερο (σε ότι έχει σχέση με τον ελεύθερο χρόνο

τους) και άλλοτε λιγότερο εντυπωσιακά (σε ότι έχει σχέση με σχολικές πρακτικές)

Αν συνδύαζε κανείς τα αποτελέσματα αυτά με άλλα αποτελέσματα της έρευνάς μας

όπως το γεγονός ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν παράλληλα σε μεγάλη έκταση άλλες

τεχνολογίες της οθόνης όπως την τηλεόραση και το κινητό τηλέφωνο (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) θα μπορούσε εύκολα να συμφωνήσει με τους

χαρακτηρισμούς που συχνά αποδίδονται στη γενιά αυτή των παιδιών ως laquoGeneration

Iraquo laquoNet generationraquo laquoGeneration Craquo laquoDigital generationraquo κλπ (βλ κεφ 221)

Βέβαια και στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου θα δινόταν έμφαση σε

μεταβλητές που χρειάζονται βελτίωση Στο γεγονός για παράδειγμα ότι ενώ η

κατοχή υπολογιστών είναι σχετικά ικανοποιητική η δυνατότητα των παιδιών για

πρόσβαση στο διαδίκτυο από το σπίτι είναι εξαιρετικά πιο περιορισμένη (60 του

συνόλου του δείγματος) Θα επισημαινόταν επίσης το γεγονός ότι οι ταχύτητες

πρόσβασης είναι σχετικά χαμηλές αλλά και το γεγονός ότι υπάρχουν διαφορές με

μεταβλητές τον τόπο κατοικίας των παιδιών και τη μητρική τους γλώσσα Τα παιδιά

των μεγαλύτερων αστικών κέντρων φαίνεται να έχουν προβάδισμα έναντι αυτών από

μικρότερα επαρχιακά ή ημιαστικά κέντρα σε ποσοτικές κυρίως παραμέτρους όπως η

κατοχή υπολογιστή και η χρήση του διαδικτύου (βλ και Κουτσογιάννης 2007γ)

Επίσης τα παιδιά των οποίων οι γονείς μιλούν κάποια γλώσσα μετανάστευσης (πχ

αλβανική γεωργιανή βουλγαρική) υστερούν ποσοτικά στην κατοχή υπολογιστών και

στη σύνδεση με το διαδίκτυο Έμφαση θα δινόταν επίσης στο γεγονός ότι τα

κορίτσια υστερούν σε ποσοστά ως προς την κατοχή υπολογιστών και ως προς την

πρόσβαση στο διαδίκτυο σε σχέση με τα αγόρια Η συνήθης κατακλείδα που

συνοδεύει τέτοιου είδους επισημάνσεις είναι ότι το laquoψηφιακό χάσμαraquo εξακολουθεί να

υφίσταται στην ελληνική κοινωνία και ότι χρειάζονται περισσότερες επενδύσεις

προκειμένου να αποκτήσουν όλα τα παιδιά πρόσβαση laquoστις τεχνολογίες της γνώσης

και της επικοινωνίαςraquo

Θα μπορούσαμε εν κατακλείδι να πούμε ότι η αποκλειστική έμφαση στα νέα

μέσα κύριο χαρακτηριστικό του λόγου αυτού αντιλαμβάνεται κατά βάθος τις ΤΠΕ

ως κάτι το μοναδικό και αποκομμένο από τον υπόλοιπο συμβατικό κόσμο ως μια

μορφή επομένως ασυνέχειας Συζητήσαμε και κατά την ανασκόπηση της

βιβλιογραφίας ότι τέτοιου είδους προσεγγίσεις είναι αρκετά επιφανειακές και με

σημαντικές αρνητικές συνέπειες στο χώρο της εκπαιδευτικής πολιτικής γεγονός που

έχει επισημανθεί με σαφήνεια από την ελληνική και διεθνή έρευνα (βλ ενδεικτικά

Warschauer 2004 Cuban 2001 Κουτσογιάννης 2001 2005 2007α) Ο λόγος αυτός

έχει οδηγήσει στη μαζική εισαγωγή των υπολογιστών στην εκπαίδευση αφήνοντας

ανέγγιχτες ισχύουσες δομές διδακτικές πρακτικές και ιδεολογίες Έχουμε επισημάνει

ότι ο λόγος αυτός λειτουργεί περισσότερο ως καύσιμη ύλη στην ψηφιακή οικονομία

που έχει ανάγκη από την κατανάλωση των ΤΠΕ παρά ως σημαντικό νέο δεδομένο

στην εκπαίδευση (Κουτσογιάννης 2009)

Ο λόγος αυτός όμως αποτελεί μια πραγματικότητα με ιδιαίτερη διείσδυση

στην κοινωνία και το σχολείο γιrsquo αυτό και στην παρούσα εργασία επιχειρήσαμε να

δούμε και κάτι άλλο κατά τη γνώμη μας εξαιρετικά σημαντικό να αναλύσουμε να

αναδείξουμε και να ερμηνεύσουμε το βαθμό και την έκταση της επιρροής του

συγκεκριμένου λόγου στην καθημερινότητα των πρακτικών ψηφιακού γραμματισμού

των παιδιών Δόθηκε δηλαδή ιδιαίτερη βαρύτητα στο να αναδειχθεί η επιρροή του

λόγου αυτού στις επιλογές και πρακτικές γονιών και παιδιών με δεδομένη την ευρεία

διάδοσή του στα μέσα ενημέρωσης και στην πολιτική ρητορεία Όπως αναλύσαμε

εκτενώς στα προηγούμενα κεφάλαια και θα συνοψίσουμε στη συνέχεια από τα

δεδομένα μας προκύπτει ότι ο συγκεκριμένος λόγος επηρεάζει πρωτίστως μη

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αλλά και την επίσημη εκπαιδευτική πολιτική της

χώρας μας με σημαντικές συνέπειες για το εγγράμματο παρόν και μέλλον των

παιδιών

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του λόγου του οικογραμματισμού

Η ανάγνωση από την άλλη πλευρά των δεδομένων από την οπτική του λόγου του

οικογραμματισμού θα γείωνε αρκετά τις διαπιστώσεις αυτές και θα συνέδεε

περισσότερο και με μεγαλύτερη συστηματικότητα τη χρήση των νέων μέσων με

ποικίλες κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβλητές τις οποίες ο εργαλειακός λόγος είτε

προσεγγίζει επιφανειακά είτε παραβλέπει Πράγματι η ανάγνωση των

αποτελεσμάτων της παρούσας εργασίας από αυτή την οπτική επιβεβαιώνει σημαντικό

μέρος των ευρημάτων της διεθνούς έρευνας όπως παρατέθηκαν κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας (βλ κεφ 222) Από όλες σχεδόν τις διασταυρώσεις

που κάναμε είναι εμφανές ότι τα κοινωνικά στρώματα με υψηλότερο μορφωτικό

επίπεδο με οικονομική άνεση και με εργασίες στον τομέα των υπηρεσιών επενδύουν

πολύ περισσότερο στις ΤΠΕ ως σημαντικό μέσο για το μέλλον των παιδιών τους σε

σχέση με τις λιγότερο προνομιούχες κοινωνικές ομάδες Αυτό εκδηλώνεται με

ποικίλους τρόπους Καταρχάς με την εξασφάλιση των κατάλληλων τεχνικών

προϋποθέσεων στα παιδιά του μεγαλύτερου μέρους αυτών των κοινωνικών

στρωμάτων οι υπολογιστές στο σπίτι αλλά και η σύνδεση με το διαδίκτυο θεωρείται

περισσότερο ως κάτι δεδομένο και αυτονόητο σε σχέση με τα άλλα παιδιά Επίσης η

χρονική διάρκεια επαφής με τους υπολογιστές είναι μεγαλύτερη αφού τους έχουν

στη διάθεσή τους από μικρότερες ηλικίες Τέλος υπάρχει μεγαλύτερη φροντίδα για

το ποιοτικό σκέλος των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες εμπλέκονται τα παιδιά

τους με τη χρήση των ψηφιακών μέσων

Τα ευρήματα της παρούσας εργασίας επιβεβαιώνουν επίσης μια τάση της

σύγχρονης έρευνας που κινείται στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού ότι

δηλαδή είναι καλύτερα να μιλάμε για διαφορές στη χρήση των νέων μέσων από τα

κορίτσια παρά για υστέρηση (βλ κεφ 2221) Η παρούσα εργασία αναδεικνύει με

μεγαλύτερη σαφήνεια τη διαπίστωση αυτή επισημαίνοντας ότι τα κορίτσια παρότι

υστερούν ποσοτικά στη χρήση των υπολογιστών αξιοποιούν τους ΗΥ πολύ

περισσότερο σε συγκεκριμένου τύπου πρακτικές που έχουν σχέση πρωτίστως με το

σχολείο Παράλληλα τα κορίτσια προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων κάθε άλλο

παρά υστερούν στην κατοχή και χρήση των ΤΠΕ έναντι των αγοριών (βλ

Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Από την οπτική γωνία του συγκεκριμένου λόγου το ψηφιακό χάσμα είναι

υπαρκτό αλλά προσεγγίζεται με μια τελείως διαφορετική λογική ως μέρος ενός

όλου ως μέρος ενός οικοσυστήματος όπως συχνά αποκαλείται εντός του οποίου

laquoκαταναλώνονταιraquo τα νέα μέσα (βλ κεφ 2221) Εκεί που υπάρχουν δηλαδή

κοινωνικές διαφορές είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν και διαφορές σε σχέση με τη

χρήση των νέων μέσων Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται απολύτως και από τα

δικά μας δεδομένα διαφορές που έχουν σχέση με το επάγγελμα τη μόρφωση των

γονιών ή τη γλώσσα ομιλίας στο σπίτι αποτυπώνονται πλήρως και στην κατοχή και

χρήση των νέων μέσων ανεξάρτητα από το φύλο

Διαπιστώσαμε στην προηγούμενη ενότητα ότι ο εργαλειακός λόγος δίνει

έμφαση στην ανάδειξη της μοναδικότητας των νέων μέσων τονίζοντας κατά βάθος

την ασυνέχεια σε σχέση με άλλα μέσα πρακτικής γραμματισμού Θα μπορούσαμε να

πούμε ότι και η έρευνα που κινείται στο πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου (του

οικογραμματισμού) αναδεικνύει και αυτή μια σημαντική άλλου όμως είδους

ασυνέχεια τη δυσαναλογία ανάμεσα στις εξωσχολικές και ενδοσχολικές πρακτικές

γραμματισμού των παιδιών Από τα δεδομένα μας θα μπορούσε πράγματι να

υποστηριχθεί ένα τέτοιο επιχείρημα αφού τα παιδιά χρησιμοποιούν λειτουργικά και

δημιουργικά σε πλήθος καθημερινών κοινωνικών πρακτικών τα κυριότερα μέσα

πρακτικής γραμματισμού (ΠΕΚ διαδίκτυο και λιγότερο τα ΠΠ τη σύγχρονη και

ασύγχρονη γραπτή επικοινωνία) Ενώ όμως αυτό συμβαίνει στην εξωσχολική

καθημερινότητά τους στην ενδοσχολική πραγματικότητα οι υπολογιστές

χρησιμοποιούνται είτε ως μάθημα με μια laquoύληraquo που ήδη κατέχουν είτε σε διδακτικές

πρακτικές στατικές και χωρίς συνέχεια Από την ανάλυση προκύπτει ότι η χρήση των

ΤΠΕ στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος αλλά και των άλλων μαθημάτων

χρησιμοποιείται ευκαιριακά εξαρτώμενη από τη διάθεση των εκπαιδευτικών Αυτό

δεν αποτελεί έκπληξη με δεδομένη την έλλειψη σαφούς εκπαιδευτικού πλαισίου για

κάτι τέτοιο

Με βάση τα δεδομένα αυτά ο λόγος του οικογραμματισμού θα θεωρούσε

εύκολα τις σχολικές πρακτικές ως στατικές και ξεπερασμένες σε αντίθεση με τις

πλούσιες και δυναμικές εξωσχολικές πρακτικές γραμματισμού των παιδιών Η

συνήθης κατακλείδα του λόγου αυτού σε αντίθεση με την έμφαση στη δημιουργία

υποδομών που δίνει ο εργαλειακός λόγος είναι η πρόταση για γεφύρωση των δύο

κόσμων με τη μεταφορά του εκτός σχολείου κόσμου των παιδιών με τις ΤΠΕ στις

ενδοσχολικές διδακτικές πρακτικές τους Η προσέγγιση αυτή γνωστή ως laquoυπόθεση

της δυσαναλογίας μεταξύ σπιτιού και σχολείουraquo (Luke 2004) αποτελεί την

κατακλείδα πλήθους ερευνών και θεωρητικών κειμένων που κινούνται στο πλαίσιο

του λόγου του οικογραμματισμού (Koutsogiannis 2007 Κουτσογιάννης 2009 βλ

κεφ 2)

Θεωρούμε την πρόταση αυτή μάλλον ρηχή πρωτίστως γιατί αγνοεί τη

διαφορετική φύση του σχολικού από τον εξωσχολικό λόγο (Κουτσογιάννης 2009)

αλλά και γιατί παρουσιάζει τάσεις εξιδανίκευσης ως προς το τι πράγματι κάνουν τα

παιδιά με τα νέα μέσα (βλ κριτική στο κεφ 223) Επισημάναμε κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι μια σημαντική ερευνητική τάση που κινείται στο

πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου εστιάζει αποκλειστικά στην ιδιαιτερότητα που έχει

η κοινωνικοποίηση των παιδιών στα ψηφιακά περιβάλλοντα πρακτικής

γραμματισμού επισημαίνοντας το laquoνέο ήθοςraquo που αναπτύσσουν εκεί τα παιδιά

(Lankshear amp Knobel 2007 βλ κεφ 2222) Η έρευνά μας ανάδειξε κάποιες

περιπτώσεις παιδιών των οποίων οι πρακτικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

ανήκουν στην κατηγορία αυτή (πχ Γιάννης Χάρης Κατερίνα Γεράσιμος) Τα

δεδομένα μας όμως στο σύνολό τους έδειξαν ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις

παιδιών είναι εξαιρέσεις και προέρχονται κυρίως από πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα Δεν επιβεβαιώνεται επομένως μια ισχυρή τάση της πρόσφατης διεθνούς

βιβλιογραφίας με αποκλειστικά ποιοτική εστίαση η οποία εστιάζοντας σε ανάλογες

περιπτώσεις παιδιών οδηγείται στο εσφαλμένο (με τα δικά μας δεδομένα)

συμπέρασμα ότι η νέα γενιά στο σύνολό της κινείται σε τέτοιου είδους δημιουργικές

πρακτικές και πρωτοβουλίες με τη χρήση των νέων μέσων Αντίθετα επιχειρήσαμε να

δείξουμε ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όπως θα συνοψίσουμε στη συνέχεια

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του οικοπολιτικού λόγου

Η αναστοχαστικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετά από τα συμπεράσματα που θα επισήμαινε ο λόγος

του οικογραμματισμού είναι χρήσιμα σε πολλά επίπεδα ενώ παράλληλα αναδεικνύουν

τη ρηχότητα που διαπερνά τις προσεγγίσεις του εργαλειακού λόγου Η παρούσα

έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκα από την ύπαρξη

των υποδομών και ότι η κατοχή και το είδος της χρήσης των νέων μέσων συναρτάται

με πολλές άλλες κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους με το περιβάλλον της

πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών να παίζει καθοριστικό ρόλο Θεωρούμε

ότι η εστίαση αυτή είναι προς την ορθή κατεύθυνση και προσπαθήσαμε να την

εμπλουτίσουμε αξιοποιώντας το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο της κριτικής

κοινωνικής γλωσσολογίας προκειμένου να δώσουμε μια βαθύτερη πολιτική και

ιστορική διάσταση στη μελέτη των δεδομένων μας Έτσι δεν εξαντλήσαμε την όλη

ανάλυση στο laquoεδώ και τώραraquo των πρακτικών γραμματισμού των νέων αλλά

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

κοινωνικοπολιτισμική και οικονομική πραγματικότητα Τροφοδοτεί τάσεις ποσοτικής

καταγραφής της κοινωνικής διείσδυσης των ΤΠΕ ενισχύοντας έτσι τάσεις μαζικής

εισαγωγής τους στην εκπαίδευση Απαντάται περισσότερο σε πολιτικά (κείμενα

εκπαιδευτικής πολιτικής κείμενα προεκλογικών εξαγγελιών κλπ) και

δημοσιογραφικά κείμενα ενώ έχει σημαντική διείσδυση και σε επιστημονικά πεδία

που σχετίζονται με το χώρο της πληροφορικής και της εκπαίδευσης Ο δεύτερος

λόγος είναι περισσότερο επιστημονικός και κατανοεί τις ΤΠΕ ως μέρος της

οικολογίας του κοινωνικού και πολιτισμικού υποσυστήματος στο οποίο κάθε φορά

εισάγονται Στο θεωρητικό μέρος καταγράψαμε εκτενώς τις θέσεις που υποστηρίζουν

οι δύο αυτοί λόγοι ενώ παράλληλα τονίσαμε τις αδυναμίες που παρουσιάζουν (βλ

κεφ 221 και 222)

Στο πλαίσιο της κριτικής αυτής τονίσαμε την αναγκαιότητα ανάδειξης ενός

άλλου επιστημονικού λόγου τον οποίο αποκαλέσαμε οικοπολιτικό Με το πρώτο

συνθετικό θέλουμε να δείξουμε ότι πράγματι όπως υποστηρίζει και ο λόγος του

οικογραμματισμού δεν είναι δυνατό να κατανοήσουμε τις ΤΠΕ παρά ως μέρος του

σύνθετου κοινωνικού και πολιτισμικού γίγνεσθαι Με το δεύτερο συνθετικό τον όρο

πολιτικό θέλουμε να αναδείξουμε την προσπάθεια για συνειδητή αναζήτηση των

ποικίλων παραμέτρων που καθιστούν το θέμα εξαιρετικά σύνθετο και με σημαντικές

πολιτικές προεκτάσεις ιδιαίτερα σε μια περίοδο σημαντικών τοπικών και

παγκόσμιων αλλαγών Προκειμένου να ανταποκριθούμε στην πρόκληση αυτή

επιλέξαμε θεωρητικό πλαίσιο και εργαλεία από την κριτική κοινωνική γλωσσολογία

και ιδιαίτερα από την κριτική ανάλυση λόγου (βλ κεφ 2 αλλά και παρακάτω)

Βασικός μας στόχος ήταν να διαβάσουμε τις πρακτικές νέου γραμματισμού των

παιδιών ως συστατικό στοιχείο των ταυτοτήτων τους τις οποίες κατανοούμε ως

οργανικό στοιχείο του σύνθετου σημερινού κόσμου

Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζουμε και συζητάμε τα κυριότερα

συμπεράσματα από την εκτενή ανάλυση που προηγήθηκε στα κεφάλαια 4 5 και 6

Ακολουθούμε κατά την παρουσίαση αυτή τη δομή που ακολουθήσαμε και κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας έτσι ώστε να καταστεί εμφανές πώς διαφορετικές

σχολές σκέψης διαβάζουν διαφορετικά τα ίδια ακριβώς δεδομένα Η ανάγνωση αυτή

στοχεύει πέρα από το να συνοψίσει τα ευρήματα της παρούσας έρευνας στο να

αναδείξει τη μη ουδετερότητα της επιστημονικής έρευνας και το βαθύτερο πολιτικό

της χαρακτήρα (βλ κεφ 2 και 3) Είναι προφανές ότι κατά την παρουσίαση των

συμπερασμάτων μας θα δώσουμε ιδιαίτερη βαρύτητα στο πώς η υιοθέτηση αυτού του

θεωρητικού πλαισίου βοήθησε να διευρύνουμε σημαντικά τα ως τώρα laquoόρια του

νοητούraquo (Bernstein 1996) ως προς την ανάγνωση των πρακτικών ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών

Θυμίζουμε ότι η έρευνα αφορούσε τις ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού

παιδιών ηλικίας 14-16 χρόνων παιδιά που γεννήθηκαν στις αρχές του 1990 και

επομένως αποτελούν την πρώτη γενιά που θεωρητικά τουλάχιστον μεγάλωσε με τον

υπολογιστή και το διαδίκτυο Είναι η πρώτη επίσης γενιά που θεωρητικά θα πρέπει

να εισέπραξε τις επιπτώσεις από τις διαδοχικές ευρείας έκτασης απόπειρες -από το

1994 και ύστερα- εισαγωγής και παιδαγωγικής αξιοποίησης των υπολογιστών στην

ελληνική εκπαίδευση (Κουτσογιάννης 2007β) Το ερευνητικό μας corpus

συγκροτείται από τριών ειδών δεδομένα η συλλογή των οποίων πραγματοποιήθηκε

το 2006 από 4174 ερωτηματολόγια από 77 συνεντεύξεις και από 23 μελέτες

περίπτωσης Σημειώνουμε τη συνειδητή προσπάθεια να υπάρχει στο corpus αυτό

σημαντικός αριθμός δεδομένων από παιδιά που φοιτούν σε προνομιούχα ιδιωτικά

σχολεία (759 παιδιά) γεγονός που βοηθάει σημαντικά στη σύνδεση των πρακτικών

τους με τη δομημένη κοινωνική πραγματικότητα ενώ παράλληλα αναδεικνύει

σαφέστερα την κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών σε μια έντονα

μεταβατική περίοδο όπως η παρούσα

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του εργαλειακού λόγου

Μια ανάγνωση των δεδομένων από την οπτική του εργαλειακού λόγου αναδεικνύει

μια σχεδόν ειδυλλιακή εικόνα ως προς το εύρος της χρήσης των ΤΠΕ από τα παιδιά

εκτός σχολείου Πράγματι από την έρευνα προκύπτει ότι το συντριπτικά μεγαλύτερο

ποσοστό των παιδιών (826) διαθέτει υπολογιστή στο σπίτι αλλά και τα παιδιά που

δεν έχουν χρησιμοποιούν τους υπολογιστές είτε σε φιλικά και συγγενικά σπίτια είτε

σε ίντερνετ καφέ Στα ίδια υψηλά ποσοστά τα παιδιά είναι εξοικειωμένα με τη χρήση

βασικών εργαλείων παραγωγής και πρόσληψης λόγου όπως τα Προγράμματα

Επεξεργασίας Κειμένου και το διαδίκτυο Είναι ενδεικτικό ότι δε συναντήσαμε στο

δείγμα μας (ποιοτικό μέρος) ούτε ένα παιδί που να μη γνωρίζει να χρησιμοποιεί τα

νέα αυτά περιβάλλοντα πρακτικής γραμματισμού και ιδιαίτερα το διαδίκτυο

Πρόκειται για δεδομένα που συμφωνούν απολύτως με ανάλογες διαπιστώσεις της

διεθνούς έρευνας (βλ κεφ 2221)

Στην απόκτηση των γνώσεων αυτών σημαντικός είναι ο ρόλος των σχολείων

κυρίως σε παιδιά που δεν είχαν αυτή την ευκαιρία από το σπίτι τους Από αυτή την

άποψη το μάθημα της Πληροφορικής παίζει έναν πρώτο αντισταθμιστικό ρόλο στην

εξοικείωσή τους με την τεχνική διάσταση της νέας επικοινωνιακής τεχνολογίας

Πράγματι πολλά παιδιά αποκτούν στο σχολείο τις πρώτες τους γνώσεις τις οποίες

επεκτείνουν στη συνέχεια μέσω της προσωπικής τους αναζήτησης Δε λείπει βέβαια

και η βοήθεια από φίλους και οικείους κατά τα πρώτα αυτά βήματα

Η γνώση και ικανότητα αυτή των παιδιών δεν είναι μόνο σε επίπεδο τεχνικό

αλλά και σε επίπεδο λειτουργικό τα παιδιά όντως laquoκάνουν πράγματαraquo με τη χρήση

των νέων μέσων άλλοτε περισσότερο (σε ότι έχει σχέση με τον ελεύθερο χρόνο

τους) και άλλοτε λιγότερο εντυπωσιακά (σε ότι έχει σχέση με σχολικές πρακτικές)

Αν συνδύαζε κανείς τα αποτελέσματα αυτά με άλλα αποτελέσματα της έρευνάς μας

όπως το γεγονός ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν παράλληλα σε μεγάλη έκταση άλλες

τεχνολογίες της οθόνης όπως την τηλεόραση και το κινητό τηλέφωνο (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) θα μπορούσε εύκολα να συμφωνήσει με τους

χαρακτηρισμούς που συχνά αποδίδονται στη γενιά αυτή των παιδιών ως laquoGeneration

Iraquo laquoNet generationraquo laquoGeneration Craquo laquoDigital generationraquo κλπ (βλ κεφ 221)

Βέβαια και στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου θα δινόταν έμφαση σε

μεταβλητές που χρειάζονται βελτίωση Στο γεγονός για παράδειγμα ότι ενώ η

κατοχή υπολογιστών είναι σχετικά ικανοποιητική η δυνατότητα των παιδιών για

πρόσβαση στο διαδίκτυο από το σπίτι είναι εξαιρετικά πιο περιορισμένη (60 του

συνόλου του δείγματος) Θα επισημαινόταν επίσης το γεγονός ότι οι ταχύτητες

πρόσβασης είναι σχετικά χαμηλές αλλά και το γεγονός ότι υπάρχουν διαφορές με

μεταβλητές τον τόπο κατοικίας των παιδιών και τη μητρική τους γλώσσα Τα παιδιά

των μεγαλύτερων αστικών κέντρων φαίνεται να έχουν προβάδισμα έναντι αυτών από

μικρότερα επαρχιακά ή ημιαστικά κέντρα σε ποσοτικές κυρίως παραμέτρους όπως η

κατοχή υπολογιστή και η χρήση του διαδικτύου (βλ και Κουτσογιάννης 2007γ)

Επίσης τα παιδιά των οποίων οι γονείς μιλούν κάποια γλώσσα μετανάστευσης (πχ

αλβανική γεωργιανή βουλγαρική) υστερούν ποσοτικά στην κατοχή υπολογιστών και

στη σύνδεση με το διαδίκτυο Έμφαση θα δινόταν επίσης στο γεγονός ότι τα

κορίτσια υστερούν σε ποσοστά ως προς την κατοχή υπολογιστών και ως προς την

πρόσβαση στο διαδίκτυο σε σχέση με τα αγόρια Η συνήθης κατακλείδα που

συνοδεύει τέτοιου είδους επισημάνσεις είναι ότι το laquoψηφιακό χάσμαraquo εξακολουθεί να

υφίσταται στην ελληνική κοινωνία και ότι χρειάζονται περισσότερες επενδύσεις

προκειμένου να αποκτήσουν όλα τα παιδιά πρόσβαση laquoστις τεχνολογίες της γνώσης

και της επικοινωνίαςraquo

Θα μπορούσαμε εν κατακλείδι να πούμε ότι η αποκλειστική έμφαση στα νέα

μέσα κύριο χαρακτηριστικό του λόγου αυτού αντιλαμβάνεται κατά βάθος τις ΤΠΕ

ως κάτι το μοναδικό και αποκομμένο από τον υπόλοιπο συμβατικό κόσμο ως μια

μορφή επομένως ασυνέχειας Συζητήσαμε και κατά την ανασκόπηση της

βιβλιογραφίας ότι τέτοιου είδους προσεγγίσεις είναι αρκετά επιφανειακές και με

σημαντικές αρνητικές συνέπειες στο χώρο της εκπαιδευτικής πολιτικής γεγονός που

έχει επισημανθεί με σαφήνεια από την ελληνική και διεθνή έρευνα (βλ ενδεικτικά

Warschauer 2004 Cuban 2001 Κουτσογιάννης 2001 2005 2007α) Ο λόγος αυτός

έχει οδηγήσει στη μαζική εισαγωγή των υπολογιστών στην εκπαίδευση αφήνοντας

ανέγγιχτες ισχύουσες δομές διδακτικές πρακτικές και ιδεολογίες Έχουμε επισημάνει

ότι ο λόγος αυτός λειτουργεί περισσότερο ως καύσιμη ύλη στην ψηφιακή οικονομία

που έχει ανάγκη από την κατανάλωση των ΤΠΕ παρά ως σημαντικό νέο δεδομένο

στην εκπαίδευση (Κουτσογιάννης 2009)

Ο λόγος αυτός όμως αποτελεί μια πραγματικότητα με ιδιαίτερη διείσδυση

στην κοινωνία και το σχολείο γιrsquo αυτό και στην παρούσα εργασία επιχειρήσαμε να

δούμε και κάτι άλλο κατά τη γνώμη μας εξαιρετικά σημαντικό να αναλύσουμε να

αναδείξουμε και να ερμηνεύσουμε το βαθμό και την έκταση της επιρροής του

συγκεκριμένου λόγου στην καθημερινότητα των πρακτικών ψηφιακού γραμματισμού

των παιδιών Δόθηκε δηλαδή ιδιαίτερη βαρύτητα στο να αναδειχθεί η επιρροή του

λόγου αυτού στις επιλογές και πρακτικές γονιών και παιδιών με δεδομένη την ευρεία

διάδοσή του στα μέσα ενημέρωσης και στην πολιτική ρητορεία Όπως αναλύσαμε

εκτενώς στα προηγούμενα κεφάλαια και θα συνοψίσουμε στη συνέχεια από τα

δεδομένα μας προκύπτει ότι ο συγκεκριμένος λόγος επηρεάζει πρωτίστως μη

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αλλά και την επίσημη εκπαιδευτική πολιτική της

χώρας μας με σημαντικές συνέπειες για το εγγράμματο παρόν και μέλλον των

παιδιών

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του λόγου του οικογραμματισμού

Η ανάγνωση από την άλλη πλευρά των δεδομένων από την οπτική του λόγου του

οικογραμματισμού θα γείωνε αρκετά τις διαπιστώσεις αυτές και θα συνέδεε

περισσότερο και με μεγαλύτερη συστηματικότητα τη χρήση των νέων μέσων με

ποικίλες κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβλητές τις οποίες ο εργαλειακός λόγος είτε

προσεγγίζει επιφανειακά είτε παραβλέπει Πράγματι η ανάγνωση των

αποτελεσμάτων της παρούσας εργασίας από αυτή την οπτική επιβεβαιώνει σημαντικό

μέρος των ευρημάτων της διεθνούς έρευνας όπως παρατέθηκαν κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας (βλ κεφ 222) Από όλες σχεδόν τις διασταυρώσεις

που κάναμε είναι εμφανές ότι τα κοινωνικά στρώματα με υψηλότερο μορφωτικό

επίπεδο με οικονομική άνεση και με εργασίες στον τομέα των υπηρεσιών επενδύουν

πολύ περισσότερο στις ΤΠΕ ως σημαντικό μέσο για το μέλλον των παιδιών τους σε

σχέση με τις λιγότερο προνομιούχες κοινωνικές ομάδες Αυτό εκδηλώνεται με

ποικίλους τρόπους Καταρχάς με την εξασφάλιση των κατάλληλων τεχνικών

προϋποθέσεων στα παιδιά του μεγαλύτερου μέρους αυτών των κοινωνικών

στρωμάτων οι υπολογιστές στο σπίτι αλλά και η σύνδεση με το διαδίκτυο θεωρείται

περισσότερο ως κάτι δεδομένο και αυτονόητο σε σχέση με τα άλλα παιδιά Επίσης η

χρονική διάρκεια επαφής με τους υπολογιστές είναι μεγαλύτερη αφού τους έχουν

στη διάθεσή τους από μικρότερες ηλικίες Τέλος υπάρχει μεγαλύτερη φροντίδα για

το ποιοτικό σκέλος των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες εμπλέκονται τα παιδιά

τους με τη χρήση των ψηφιακών μέσων

Τα ευρήματα της παρούσας εργασίας επιβεβαιώνουν επίσης μια τάση της

σύγχρονης έρευνας που κινείται στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού ότι

δηλαδή είναι καλύτερα να μιλάμε για διαφορές στη χρήση των νέων μέσων από τα

κορίτσια παρά για υστέρηση (βλ κεφ 2221) Η παρούσα εργασία αναδεικνύει με

μεγαλύτερη σαφήνεια τη διαπίστωση αυτή επισημαίνοντας ότι τα κορίτσια παρότι

υστερούν ποσοτικά στη χρήση των υπολογιστών αξιοποιούν τους ΗΥ πολύ

περισσότερο σε συγκεκριμένου τύπου πρακτικές που έχουν σχέση πρωτίστως με το

σχολείο Παράλληλα τα κορίτσια προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων κάθε άλλο

παρά υστερούν στην κατοχή και χρήση των ΤΠΕ έναντι των αγοριών (βλ

Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Από την οπτική γωνία του συγκεκριμένου λόγου το ψηφιακό χάσμα είναι

υπαρκτό αλλά προσεγγίζεται με μια τελείως διαφορετική λογική ως μέρος ενός

όλου ως μέρος ενός οικοσυστήματος όπως συχνά αποκαλείται εντός του οποίου

laquoκαταναλώνονταιraquo τα νέα μέσα (βλ κεφ 2221) Εκεί που υπάρχουν δηλαδή

κοινωνικές διαφορές είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν και διαφορές σε σχέση με τη

χρήση των νέων μέσων Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται απολύτως και από τα

δικά μας δεδομένα διαφορές που έχουν σχέση με το επάγγελμα τη μόρφωση των

γονιών ή τη γλώσσα ομιλίας στο σπίτι αποτυπώνονται πλήρως και στην κατοχή και

χρήση των νέων μέσων ανεξάρτητα από το φύλο

Διαπιστώσαμε στην προηγούμενη ενότητα ότι ο εργαλειακός λόγος δίνει

έμφαση στην ανάδειξη της μοναδικότητας των νέων μέσων τονίζοντας κατά βάθος

την ασυνέχεια σε σχέση με άλλα μέσα πρακτικής γραμματισμού Θα μπορούσαμε να

πούμε ότι και η έρευνα που κινείται στο πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου (του

οικογραμματισμού) αναδεικνύει και αυτή μια σημαντική άλλου όμως είδους

ασυνέχεια τη δυσαναλογία ανάμεσα στις εξωσχολικές και ενδοσχολικές πρακτικές

γραμματισμού των παιδιών Από τα δεδομένα μας θα μπορούσε πράγματι να

υποστηριχθεί ένα τέτοιο επιχείρημα αφού τα παιδιά χρησιμοποιούν λειτουργικά και

δημιουργικά σε πλήθος καθημερινών κοινωνικών πρακτικών τα κυριότερα μέσα

πρακτικής γραμματισμού (ΠΕΚ διαδίκτυο και λιγότερο τα ΠΠ τη σύγχρονη και

ασύγχρονη γραπτή επικοινωνία) Ενώ όμως αυτό συμβαίνει στην εξωσχολική

καθημερινότητά τους στην ενδοσχολική πραγματικότητα οι υπολογιστές

χρησιμοποιούνται είτε ως μάθημα με μια laquoύληraquo που ήδη κατέχουν είτε σε διδακτικές

πρακτικές στατικές και χωρίς συνέχεια Από την ανάλυση προκύπτει ότι η χρήση των

ΤΠΕ στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος αλλά και των άλλων μαθημάτων

χρησιμοποιείται ευκαιριακά εξαρτώμενη από τη διάθεση των εκπαιδευτικών Αυτό

δεν αποτελεί έκπληξη με δεδομένη την έλλειψη σαφούς εκπαιδευτικού πλαισίου για

κάτι τέτοιο

Με βάση τα δεδομένα αυτά ο λόγος του οικογραμματισμού θα θεωρούσε

εύκολα τις σχολικές πρακτικές ως στατικές και ξεπερασμένες σε αντίθεση με τις

πλούσιες και δυναμικές εξωσχολικές πρακτικές γραμματισμού των παιδιών Η

συνήθης κατακλείδα του λόγου αυτού σε αντίθεση με την έμφαση στη δημιουργία

υποδομών που δίνει ο εργαλειακός λόγος είναι η πρόταση για γεφύρωση των δύο

κόσμων με τη μεταφορά του εκτός σχολείου κόσμου των παιδιών με τις ΤΠΕ στις

ενδοσχολικές διδακτικές πρακτικές τους Η προσέγγιση αυτή γνωστή ως laquoυπόθεση

της δυσαναλογίας μεταξύ σπιτιού και σχολείουraquo (Luke 2004) αποτελεί την

κατακλείδα πλήθους ερευνών και θεωρητικών κειμένων που κινούνται στο πλαίσιο

του λόγου του οικογραμματισμού (Koutsogiannis 2007 Κουτσογιάννης 2009 βλ

κεφ 2)

Θεωρούμε την πρόταση αυτή μάλλον ρηχή πρωτίστως γιατί αγνοεί τη

διαφορετική φύση του σχολικού από τον εξωσχολικό λόγο (Κουτσογιάννης 2009)

αλλά και γιατί παρουσιάζει τάσεις εξιδανίκευσης ως προς το τι πράγματι κάνουν τα

παιδιά με τα νέα μέσα (βλ κριτική στο κεφ 223) Επισημάναμε κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι μια σημαντική ερευνητική τάση που κινείται στο

πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου εστιάζει αποκλειστικά στην ιδιαιτερότητα που έχει

η κοινωνικοποίηση των παιδιών στα ψηφιακά περιβάλλοντα πρακτικής

γραμματισμού επισημαίνοντας το laquoνέο ήθοςraquo που αναπτύσσουν εκεί τα παιδιά

(Lankshear amp Knobel 2007 βλ κεφ 2222) Η έρευνά μας ανάδειξε κάποιες

περιπτώσεις παιδιών των οποίων οι πρακτικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

ανήκουν στην κατηγορία αυτή (πχ Γιάννης Χάρης Κατερίνα Γεράσιμος) Τα

δεδομένα μας όμως στο σύνολό τους έδειξαν ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις

παιδιών είναι εξαιρέσεις και προέρχονται κυρίως από πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα Δεν επιβεβαιώνεται επομένως μια ισχυρή τάση της πρόσφατης διεθνούς

βιβλιογραφίας με αποκλειστικά ποιοτική εστίαση η οποία εστιάζοντας σε ανάλογες

περιπτώσεις παιδιών οδηγείται στο εσφαλμένο (με τα δικά μας δεδομένα)

συμπέρασμα ότι η νέα γενιά στο σύνολό της κινείται σε τέτοιου είδους δημιουργικές

πρακτικές και πρωτοβουλίες με τη χρήση των νέων μέσων Αντίθετα επιχειρήσαμε να

δείξουμε ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όπως θα συνοψίσουμε στη συνέχεια

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του οικοπολιτικού λόγου

Η αναστοχαστικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετά από τα συμπεράσματα που θα επισήμαινε ο λόγος

του οικογραμματισμού είναι χρήσιμα σε πολλά επίπεδα ενώ παράλληλα αναδεικνύουν

τη ρηχότητα που διαπερνά τις προσεγγίσεις του εργαλειακού λόγου Η παρούσα

έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκα από την ύπαρξη

των υποδομών και ότι η κατοχή και το είδος της χρήσης των νέων μέσων συναρτάται

με πολλές άλλες κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους με το περιβάλλον της

πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών να παίζει καθοριστικό ρόλο Θεωρούμε

ότι η εστίαση αυτή είναι προς την ορθή κατεύθυνση και προσπαθήσαμε να την

εμπλουτίσουμε αξιοποιώντας το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο της κριτικής

κοινωνικής γλωσσολογίας προκειμένου να δώσουμε μια βαθύτερη πολιτική και

ιστορική διάσταση στη μελέτη των δεδομένων μας Έτσι δεν εξαντλήσαμε την όλη

ανάλυση στο laquoεδώ και τώραraquo των πρακτικών γραμματισμού των νέων αλλά

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

θεωρητικού πλαισίου βοήθησε να διευρύνουμε σημαντικά τα ως τώρα laquoόρια του

νοητούraquo (Bernstein 1996) ως προς την ανάγνωση των πρακτικών ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών

Θυμίζουμε ότι η έρευνα αφορούσε τις ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού

παιδιών ηλικίας 14-16 χρόνων παιδιά που γεννήθηκαν στις αρχές του 1990 και

επομένως αποτελούν την πρώτη γενιά που θεωρητικά τουλάχιστον μεγάλωσε με τον

υπολογιστή και το διαδίκτυο Είναι η πρώτη επίσης γενιά που θεωρητικά θα πρέπει

να εισέπραξε τις επιπτώσεις από τις διαδοχικές ευρείας έκτασης απόπειρες -από το

1994 και ύστερα- εισαγωγής και παιδαγωγικής αξιοποίησης των υπολογιστών στην

ελληνική εκπαίδευση (Κουτσογιάννης 2007β) Το ερευνητικό μας corpus

συγκροτείται από τριών ειδών δεδομένα η συλλογή των οποίων πραγματοποιήθηκε

το 2006 από 4174 ερωτηματολόγια από 77 συνεντεύξεις και από 23 μελέτες

περίπτωσης Σημειώνουμε τη συνειδητή προσπάθεια να υπάρχει στο corpus αυτό

σημαντικός αριθμός δεδομένων από παιδιά που φοιτούν σε προνομιούχα ιδιωτικά

σχολεία (759 παιδιά) γεγονός που βοηθάει σημαντικά στη σύνδεση των πρακτικών

τους με τη δομημένη κοινωνική πραγματικότητα ενώ παράλληλα αναδεικνύει

σαφέστερα την κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών σε μια έντονα

μεταβατική περίοδο όπως η παρούσα

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του εργαλειακού λόγου

Μια ανάγνωση των δεδομένων από την οπτική του εργαλειακού λόγου αναδεικνύει

μια σχεδόν ειδυλλιακή εικόνα ως προς το εύρος της χρήσης των ΤΠΕ από τα παιδιά

εκτός σχολείου Πράγματι από την έρευνα προκύπτει ότι το συντριπτικά μεγαλύτερο

ποσοστό των παιδιών (826) διαθέτει υπολογιστή στο σπίτι αλλά και τα παιδιά που

δεν έχουν χρησιμοποιούν τους υπολογιστές είτε σε φιλικά και συγγενικά σπίτια είτε

σε ίντερνετ καφέ Στα ίδια υψηλά ποσοστά τα παιδιά είναι εξοικειωμένα με τη χρήση

βασικών εργαλείων παραγωγής και πρόσληψης λόγου όπως τα Προγράμματα

Επεξεργασίας Κειμένου και το διαδίκτυο Είναι ενδεικτικό ότι δε συναντήσαμε στο

δείγμα μας (ποιοτικό μέρος) ούτε ένα παιδί που να μη γνωρίζει να χρησιμοποιεί τα

νέα αυτά περιβάλλοντα πρακτικής γραμματισμού και ιδιαίτερα το διαδίκτυο

Πρόκειται για δεδομένα που συμφωνούν απολύτως με ανάλογες διαπιστώσεις της

διεθνούς έρευνας (βλ κεφ 2221)

Στην απόκτηση των γνώσεων αυτών σημαντικός είναι ο ρόλος των σχολείων

κυρίως σε παιδιά που δεν είχαν αυτή την ευκαιρία από το σπίτι τους Από αυτή την

άποψη το μάθημα της Πληροφορικής παίζει έναν πρώτο αντισταθμιστικό ρόλο στην

εξοικείωσή τους με την τεχνική διάσταση της νέας επικοινωνιακής τεχνολογίας

Πράγματι πολλά παιδιά αποκτούν στο σχολείο τις πρώτες τους γνώσεις τις οποίες

επεκτείνουν στη συνέχεια μέσω της προσωπικής τους αναζήτησης Δε λείπει βέβαια

και η βοήθεια από φίλους και οικείους κατά τα πρώτα αυτά βήματα

Η γνώση και ικανότητα αυτή των παιδιών δεν είναι μόνο σε επίπεδο τεχνικό

αλλά και σε επίπεδο λειτουργικό τα παιδιά όντως laquoκάνουν πράγματαraquo με τη χρήση

των νέων μέσων άλλοτε περισσότερο (σε ότι έχει σχέση με τον ελεύθερο χρόνο

τους) και άλλοτε λιγότερο εντυπωσιακά (σε ότι έχει σχέση με σχολικές πρακτικές)

Αν συνδύαζε κανείς τα αποτελέσματα αυτά με άλλα αποτελέσματα της έρευνάς μας

όπως το γεγονός ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν παράλληλα σε μεγάλη έκταση άλλες

τεχνολογίες της οθόνης όπως την τηλεόραση και το κινητό τηλέφωνο (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) θα μπορούσε εύκολα να συμφωνήσει με τους

χαρακτηρισμούς που συχνά αποδίδονται στη γενιά αυτή των παιδιών ως laquoGeneration

Iraquo laquoNet generationraquo laquoGeneration Craquo laquoDigital generationraquo κλπ (βλ κεφ 221)

Βέβαια και στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου θα δινόταν έμφαση σε

μεταβλητές που χρειάζονται βελτίωση Στο γεγονός για παράδειγμα ότι ενώ η

κατοχή υπολογιστών είναι σχετικά ικανοποιητική η δυνατότητα των παιδιών για

πρόσβαση στο διαδίκτυο από το σπίτι είναι εξαιρετικά πιο περιορισμένη (60 του

συνόλου του δείγματος) Θα επισημαινόταν επίσης το γεγονός ότι οι ταχύτητες

πρόσβασης είναι σχετικά χαμηλές αλλά και το γεγονός ότι υπάρχουν διαφορές με

μεταβλητές τον τόπο κατοικίας των παιδιών και τη μητρική τους γλώσσα Τα παιδιά

των μεγαλύτερων αστικών κέντρων φαίνεται να έχουν προβάδισμα έναντι αυτών από

μικρότερα επαρχιακά ή ημιαστικά κέντρα σε ποσοτικές κυρίως παραμέτρους όπως η

κατοχή υπολογιστή και η χρήση του διαδικτύου (βλ και Κουτσογιάννης 2007γ)

Επίσης τα παιδιά των οποίων οι γονείς μιλούν κάποια γλώσσα μετανάστευσης (πχ

αλβανική γεωργιανή βουλγαρική) υστερούν ποσοτικά στην κατοχή υπολογιστών και

στη σύνδεση με το διαδίκτυο Έμφαση θα δινόταν επίσης στο γεγονός ότι τα

κορίτσια υστερούν σε ποσοστά ως προς την κατοχή υπολογιστών και ως προς την

πρόσβαση στο διαδίκτυο σε σχέση με τα αγόρια Η συνήθης κατακλείδα που

συνοδεύει τέτοιου είδους επισημάνσεις είναι ότι το laquoψηφιακό χάσμαraquo εξακολουθεί να

υφίσταται στην ελληνική κοινωνία και ότι χρειάζονται περισσότερες επενδύσεις

προκειμένου να αποκτήσουν όλα τα παιδιά πρόσβαση laquoστις τεχνολογίες της γνώσης

και της επικοινωνίαςraquo

Θα μπορούσαμε εν κατακλείδι να πούμε ότι η αποκλειστική έμφαση στα νέα

μέσα κύριο χαρακτηριστικό του λόγου αυτού αντιλαμβάνεται κατά βάθος τις ΤΠΕ

ως κάτι το μοναδικό και αποκομμένο από τον υπόλοιπο συμβατικό κόσμο ως μια

μορφή επομένως ασυνέχειας Συζητήσαμε και κατά την ανασκόπηση της

βιβλιογραφίας ότι τέτοιου είδους προσεγγίσεις είναι αρκετά επιφανειακές και με

σημαντικές αρνητικές συνέπειες στο χώρο της εκπαιδευτικής πολιτικής γεγονός που

έχει επισημανθεί με σαφήνεια από την ελληνική και διεθνή έρευνα (βλ ενδεικτικά

Warschauer 2004 Cuban 2001 Κουτσογιάννης 2001 2005 2007α) Ο λόγος αυτός

έχει οδηγήσει στη μαζική εισαγωγή των υπολογιστών στην εκπαίδευση αφήνοντας

ανέγγιχτες ισχύουσες δομές διδακτικές πρακτικές και ιδεολογίες Έχουμε επισημάνει

ότι ο λόγος αυτός λειτουργεί περισσότερο ως καύσιμη ύλη στην ψηφιακή οικονομία

που έχει ανάγκη από την κατανάλωση των ΤΠΕ παρά ως σημαντικό νέο δεδομένο

στην εκπαίδευση (Κουτσογιάννης 2009)

Ο λόγος αυτός όμως αποτελεί μια πραγματικότητα με ιδιαίτερη διείσδυση

στην κοινωνία και το σχολείο γιrsquo αυτό και στην παρούσα εργασία επιχειρήσαμε να

δούμε και κάτι άλλο κατά τη γνώμη μας εξαιρετικά σημαντικό να αναλύσουμε να

αναδείξουμε και να ερμηνεύσουμε το βαθμό και την έκταση της επιρροής του

συγκεκριμένου λόγου στην καθημερινότητα των πρακτικών ψηφιακού γραμματισμού

των παιδιών Δόθηκε δηλαδή ιδιαίτερη βαρύτητα στο να αναδειχθεί η επιρροή του

λόγου αυτού στις επιλογές και πρακτικές γονιών και παιδιών με δεδομένη την ευρεία

διάδοσή του στα μέσα ενημέρωσης και στην πολιτική ρητορεία Όπως αναλύσαμε

εκτενώς στα προηγούμενα κεφάλαια και θα συνοψίσουμε στη συνέχεια από τα

δεδομένα μας προκύπτει ότι ο συγκεκριμένος λόγος επηρεάζει πρωτίστως μη

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αλλά και την επίσημη εκπαιδευτική πολιτική της

χώρας μας με σημαντικές συνέπειες για το εγγράμματο παρόν και μέλλον των

παιδιών

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του λόγου του οικογραμματισμού

Η ανάγνωση από την άλλη πλευρά των δεδομένων από την οπτική του λόγου του

οικογραμματισμού θα γείωνε αρκετά τις διαπιστώσεις αυτές και θα συνέδεε

περισσότερο και με μεγαλύτερη συστηματικότητα τη χρήση των νέων μέσων με

ποικίλες κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβλητές τις οποίες ο εργαλειακός λόγος είτε

προσεγγίζει επιφανειακά είτε παραβλέπει Πράγματι η ανάγνωση των

αποτελεσμάτων της παρούσας εργασίας από αυτή την οπτική επιβεβαιώνει σημαντικό

μέρος των ευρημάτων της διεθνούς έρευνας όπως παρατέθηκαν κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας (βλ κεφ 222) Από όλες σχεδόν τις διασταυρώσεις

που κάναμε είναι εμφανές ότι τα κοινωνικά στρώματα με υψηλότερο μορφωτικό

επίπεδο με οικονομική άνεση και με εργασίες στον τομέα των υπηρεσιών επενδύουν

πολύ περισσότερο στις ΤΠΕ ως σημαντικό μέσο για το μέλλον των παιδιών τους σε

σχέση με τις λιγότερο προνομιούχες κοινωνικές ομάδες Αυτό εκδηλώνεται με

ποικίλους τρόπους Καταρχάς με την εξασφάλιση των κατάλληλων τεχνικών

προϋποθέσεων στα παιδιά του μεγαλύτερου μέρους αυτών των κοινωνικών

στρωμάτων οι υπολογιστές στο σπίτι αλλά και η σύνδεση με το διαδίκτυο θεωρείται

περισσότερο ως κάτι δεδομένο και αυτονόητο σε σχέση με τα άλλα παιδιά Επίσης η

χρονική διάρκεια επαφής με τους υπολογιστές είναι μεγαλύτερη αφού τους έχουν

στη διάθεσή τους από μικρότερες ηλικίες Τέλος υπάρχει μεγαλύτερη φροντίδα για

το ποιοτικό σκέλος των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες εμπλέκονται τα παιδιά

τους με τη χρήση των ψηφιακών μέσων

Τα ευρήματα της παρούσας εργασίας επιβεβαιώνουν επίσης μια τάση της

σύγχρονης έρευνας που κινείται στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού ότι

δηλαδή είναι καλύτερα να μιλάμε για διαφορές στη χρήση των νέων μέσων από τα

κορίτσια παρά για υστέρηση (βλ κεφ 2221) Η παρούσα εργασία αναδεικνύει με

μεγαλύτερη σαφήνεια τη διαπίστωση αυτή επισημαίνοντας ότι τα κορίτσια παρότι

υστερούν ποσοτικά στη χρήση των υπολογιστών αξιοποιούν τους ΗΥ πολύ

περισσότερο σε συγκεκριμένου τύπου πρακτικές που έχουν σχέση πρωτίστως με το

σχολείο Παράλληλα τα κορίτσια προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων κάθε άλλο

παρά υστερούν στην κατοχή και χρήση των ΤΠΕ έναντι των αγοριών (βλ

Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Από την οπτική γωνία του συγκεκριμένου λόγου το ψηφιακό χάσμα είναι

υπαρκτό αλλά προσεγγίζεται με μια τελείως διαφορετική λογική ως μέρος ενός

όλου ως μέρος ενός οικοσυστήματος όπως συχνά αποκαλείται εντός του οποίου

laquoκαταναλώνονταιraquo τα νέα μέσα (βλ κεφ 2221) Εκεί που υπάρχουν δηλαδή

κοινωνικές διαφορές είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν και διαφορές σε σχέση με τη

χρήση των νέων μέσων Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται απολύτως και από τα

δικά μας δεδομένα διαφορές που έχουν σχέση με το επάγγελμα τη μόρφωση των

γονιών ή τη γλώσσα ομιλίας στο σπίτι αποτυπώνονται πλήρως και στην κατοχή και

χρήση των νέων μέσων ανεξάρτητα από το φύλο

Διαπιστώσαμε στην προηγούμενη ενότητα ότι ο εργαλειακός λόγος δίνει

έμφαση στην ανάδειξη της μοναδικότητας των νέων μέσων τονίζοντας κατά βάθος

την ασυνέχεια σε σχέση με άλλα μέσα πρακτικής γραμματισμού Θα μπορούσαμε να

πούμε ότι και η έρευνα που κινείται στο πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου (του

οικογραμματισμού) αναδεικνύει και αυτή μια σημαντική άλλου όμως είδους

ασυνέχεια τη δυσαναλογία ανάμεσα στις εξωσχολικές και ενδοσχολικές πρακτικές

γραμματισμού των παιδιών Από τα δεδομένα μας θα μπορούσε πράγματι να

υποστηριχθεί ένα τέτοιο επιχείρημα αφού τα παιδιά χρησιμοποιούν λειτουργικά και

δημιουργικά σε πλήθος καθημερινών κοινωνικών πρακτικών τα κυριότερα μέσα

πρακτικής γραμματισμού (ΠΕΚ διαδίκτυο και λιγότερο τα ΠΠ τη σύγχρονη και

ασύγχρονη γραπτή επικοινωνία) Ενώ όμως αυτό συμβαίνει στην εξωσχολική

καθημερινότητά τους στην ενδοσχολική πραγματικότητα οι υπολογιστές

χρησιμοποιούνται είτε ως μάθημα με μια laquoύληraquo που ήδη κατέχουν είτε σε διδακτικές

πρακτικές στατικές και χωρίς συνέχεια Από την ανάλυση προκύπτει ότι η χρήση των

ΤΠΕ στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος αλλά και των άλλων μαθημάτων

χρησιμοποιείται ευκαιριακά εξαρτώμενη από τη διάθεση των εκπαιδευτικών Αυτό

δεν αποτελεί έκπληξη με δεδομένη την έλλειψη σαφούς εκπαιδευτικού πλαισίου για

κάτι τέτοιο

Με βάση τα δεδομένα αυτά ο λόγος του οικογραμματισμού θα θεωρούσε

εύκολα τις σχολικές πρακτικές ως στατικές και ξεπερασμένες σε αντίθεση με τις

πλούσιες και δυναμικές εξωσχολικές πρακτικές γραμματισμού των παιδιών Η

συνήθης κατακλείδα του λόγου αυτού σε αντίθεση με την έμφαση στη δημιουργία

υποδομών που δίνει ο εργαλειακός λόγος είναι η πρόταση για γεφύρωση των δύο

κόσμων με τη μεταφορά του εκτός σχολείου κόσμου των παιδιών με τις ΤΠΕ στις

ενδοσχολικές διδακτικές πρακτικές τους Η προσέγγιση αυτή γνωστή ως laquoυπόθεση

της δυσαναλογίας μεταξύ σπιτιού και σχολείουraquo (Luke 2004) αποτελεί την

κατακλείδα πλήθους ερευνών και θεωρητικών κειμένων που κινούνται στο πλαίσιο

του λόγου του οικογραμματισμού (Koutsogiannis 2007 Κουτσογιάννης 2009 βλ

κεφ 2)

Θεωρούμε την πρόταση αυτή μάλλον ρηχή πρωτίστως γιατί αγνοεί τη

διαφορετική φύση του σχολικού από τον εξωσχολικό λόγο (Κουτσογιάννης 2009)

αλλά και γιατί παρουσιάζει τάσεις εξιδανίκευσης ως προς το τι πράγματι κάνουν τα

παιδιά με τα νέα μέσα (βλ κριτική στο κεφ 223) Επισημάναμε κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι μια σημαντική ερευνητική τάση που κινείται στο

πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου εστιάζει αποκλειστικά στην ιδιαιτερότητα που έχει

η κοινωνικοποίηση των παιδιών στα ψηφιακά περιβάλλοντα πρακτικής

γραμματισμού επισημαίνοντας το laquoνέο ήθοςraquo που αναπτύσσουν εκεί τα παιδιά

(Lankshear amp Knobel 2007 βλ κεφ 2222) Η έρευνά μας ανάδειξε κάποιες

περιπτώσεις παιδιών των οποίων οι πρακτικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

ανήκουν στην κατηγορία αυτή (πχ Γιάννης Χάρης Κατερίνα Γεράσιμος) Τα

δεδομένα μας όμως στο σύνολό τους έδειξαν ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις

παιδιών είναι εξαιρέσεις και προέρχονται κυρίως από πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα Δεν επιβεβαιώνεται επομένως μια ισχυρή τάση της πρόσφατης διεθνούς

βιβλιογραφίας με αποκλειστικά ποιοτική εστίαση η οποία εστιάζοντας σε ανάλογες

περιπτώσεις παιδιών οδηγείται στο εσφαλμένο (με τα δικά μας δεδομένα)

συμπέρασμα ότι η νέα γενιά στο σύνολό της κινείται σε τέτοιου είδους δημιουργικές

πρακτικές και πρωτοβουλίες με τη χρήση των νέων μέσων Αντίθετα επιχειρήσαμε να

δείξουμε ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όπως θα συνοψίσουμε στη συνέχεια

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του οικοπολιτικού λόγου

Η αναστοχαστικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετά από τα συμπεράσματα που θα επισήμαινε ο λόγος

του οικογραμματισμού είναι χρήσιμα σε πολλά επίπεδα ενώ παράλληλα αναδεικνύουν

τη ρηχότητα που διαπερνά τις προσεγγίσεις του εργαλειακού λόγου Η παρούσα

έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκα από την ύπαρξη

των υποδομών και ότι η κατοχή και το είδος της χρήσης των νέων μέσων συναρτάται

με πολλές άλλες κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους με το περιβάλλον της

πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών να παίζει καθοριστικό ρόλο Θεωρούμε

ότι η εστίαση αυτή είναι προς την ορθή κατεύθυνση και προσπαθήσαμε να την

εμπλουτίσουμε αξιοποιώντας το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο της κριτικής

κοινωνικής γλωσσολογίας προκειμένου να δώσουμε μια βαθύτερη πολιτική και

ιστορική διάσταση στη μελέτη των δεδομένων μας Έτσι δεν εξαντλήσαμε την όλη

ανάλυση στο laquoεδώ και τώραraquo των πρακτικών γραμματισμού των νέων αλλά

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

Στην απόκτηση των γνώσεων αυτών σημαντικός είναι ο ρόλος των σχολείων

κυρίως σε παιδιά που δεν είχαν αυτή την ευκαιρία από το σπίτι τους Από αυτή την

άποψη το μάθημα της Πληροφορικής παίζει έναν πρώτο αντισταθμιστικό ρόλο στην

εξοικείωσή τους με την τεχνική διάσταση της νέας επικοινωνιακής τεχνολογίας

Πράγματι πολλά παιδιά αποκτούν στο σχολείο τις πρώτες τους γνώσεις τις οποίες

επεκτείνουν στη συνέχεια μέσω της προσωπικής τους αναζήτησης Δε λείπει βέβαια

και η βοήθεια από φίλους και οικείους κατά τα πρώτα αυτά βήματα

Η γνώση και ικανότητα αυτή των παιδιών δεν είναι μόνο σε επίπεδο τεχνικό

αλλά και σε επίπεδο λειτουργικό τα παιδιά όντως laquoκάνουν πράγματαraquo με τη χρήση

των νέων μέσων άλλοτε περισσότερο (σε ότι έχει σχέση με τον ελεύθερο χρόνο

τους) και άλλοτε λιγότερο εντυπωσιακά (σε ότι έχει σχέση με σχολικές πρακτικές)

Αν συνδύαζε κανείς τα αποτελέσματα αυτά με άλλα αποτελέσματα της έρευνάς μας

όπως το γεγονός ότι τα παιδιά χρησιμοποιούν παράλληλα σε μεγάλη έκταση άλλες

τεχνολογίες της οθόνης όπως την τηλεόραση και το κινητό τηλέφωνο (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) θα μπορούσε εύκολα να συμφωνήσει με τους

χαρακτηρισμούς που συχνά αποδίδονται στη γενιά αυτή των παιδιών ως laquoGeneration

Iraquo laquoNet generationraquo laquoGeneration Craquo laquoDigital generationraquo κλπ (βλ κεφ 221)

Βέβαια και στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου θα δινόταν έμφαση σε

μεταβλητές που χρειάζονται βελτίωση Στο γεγονός για παράδειγμα ότι ενώ η

κατοχή υπολογιστών είναι σχετικά ικανοποιητική η δυνατότητα των παιδιών για

πρόσβαση στο διαδίκτυο από το σπίτι είναι εξαιρετικά πιο περιορισμένη (60 του

συνόλου του δείγματος) Θα επισημαινόταν επίσης το γεγονός ότι οι ταχύτητες

πρόσβασης είναι σχετικά χαμηλές αλλά και το γεγονός ότι υπάρχουν διαφορές με

μεταβλητές τον τόπο κατοικίας των παιδιών και τη μητρική τους γλώσσα Τα παιδιά

των μεγαλύτερων αστικών κέντρων φαίνεται να έχουν προβάδισμα έναντι αυτών από

μικρότερα επαρχιακά ή ημιαστικά κέντρα σε ποσοτικές κυρίως παραμέτρους όπως η

κατοχή υπολογιστή και η χρήση του διαδικτύου (βλ και Κουτσογιάννης 2007γ)

Επίσης τα παιδιά των οποίων οι γονείς μιλούν κάποια γλώσσα μετανάστευσης (πχ

αλβανική γεωργιανή βουλγαρική) υστερούν ποσοτικά στην κατοχή υπολογιστών και

στη σύνδεση με το διαδίκτυο Έμφαση θα δινόταν επίσης στο γεγονός ότι τα

κορίτσια υστερούν σε ποσοστά ως προς την κατοχή υπολογιστών και ως προς την

πρόσβαση στο διαδίκτυο σε σχέση με τα αγόρια Η συνήθης κατακλείδα που

συνοδεύει τέτοιου είδους επισημάνσεις είναι ότι το laquoψηφιακό χάσμαraquo εξακολουθεί να

υφίσταται στην ελληνική κοινωνία και ότι χρειάζονται περισσότερες επενδύσεις

προκειμένου να αποκτήσουν όλα τα παιδιά πρόσβαση laquoστις τεχνολογίες της γνώσης

και της επικοινωνίαςraquo

Θα μπορούσαμε εν κατακλείδι να πούμε ότι η αποκλειστική έμφαση στα νέα

μέσα κύριο χαρακτηριστικό του λόγου αυτού αντιλαμβάνεται κατά βάθος τις ΤΠΕ

ως κάτι το μοναδικό και αποκομμένο από τον υπόλοιπο συμβατικό κόσμο ως μια

μορφή επομένως ασυνέχειας Συζητήσαμε και κατά την ανασκόπηση της

βιβλιογραφίας ότι τέτοιου είδους προσεγγίσεις είναι αρκετά επιφανειακές και με

σημαντικές αρνητικές συνέπειες στο χώρο της εκπαιδευτικής πολιτικής γεγονός που

έχει επισημανθεί με σαφήνεια από την ελληνική και διεθνή έρευνα (βλ ενδεικτικά

Warschauer 2004 Cuban 2001 Κουτσογιάννης 2001 2005 2007α) Ο λόγος αυτός

έχει οδηγήσει στη μαζική εισαγωγή των υπολογιστών στην εκπαίδευση αφήνοντας

ανέγγιχτες ισχύουσες δομές διδακτικές πρακτικές και ιδεολογίες Έχουμε επισημάνει

ότι ο λόγος αυτός λειτουργεί περισσότερο ως καύσιμη ύλη στην ψηφιακή οικονομία

που έχει ανάγκη από την κατανάλωση των ΤΠΕ παρά ως σημαντικό νέο δεδομένο

στην εκπαίδευση (Κουτσογιάννης 2009)

Ο λόγος αυτός όμως αποτελεί μια πραγματικότητα με ιδιαίτερη διείσδυση

στην κοινωνία και το σχολείο γιrsquo αυτό και στην παρούσα εργασία επιχειρήσαμε να

δούμε και κάτι άλλο κατά τη γνώμη μας εξαιρετικά σημαντικό να αναλύσουμε να

αναδείξουμε και να ερμηνεύσουμε το βαθμό και την έκταση της επιρροής του

συγκεκριμένου λόγου στην καθημερινότητα των πρακτικών ψηφιακού γραμματισμού

των παιδιών Δόθηκε δηλαδή ιδιαίτερη βαρύτητα στο να αναδειχθεί η επιρροή του

λόγου αυτού στις επιλογές και πρακτικές γονιών και παιδιών με δεδομένη την ευρεία

διάδοσή του στα μέσα ενημέρωσης και στην πολιτική ρητορεία Όπως αναλύσαμε

εκτενώς στα προηγούμενα κεφάλαια και θα συνοψίσουμε στη συνέχεια από τα

δεδομένα μας προκύπτει ότι ο συγκεκριμένος λόγος επηρεάζει πρωτίστως μη

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αλλά και την επίσημη εκπαιδευτική πολιτική της

χώρας μας με σημαντικές συνέπειες για το εγγράμματο παρόν και μέλλον των

παιδιών

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του λόγου του οικογραμματισμού

Η ανάγνωση από την άλλη πλευρά των δεδομένων από την οπτική του λόγου του

οικογραμματισμού θα γείωνε αρκετά τις διαπιστώσεις αυτές και θα συνέδεε

περισσότερο και με μεγαλύτερη συστηματικότητα τη χρήση των νέων μέσων με

ποικίλες κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβλητές τις οποίες ο εργαλειακός λόγος είτε

προσεγγίζει επιφανειακά είτε παραβλέπει Πράγματι η ανάγνωση των

αποτελεσμάτων της παρούσας εργασίας από αυτή την οπτική επιβεβαιώνει σημαντικό

μέρος των ευρημάτων της διεθνούς έρευνας όπως παρατέθηκαν κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας (βλ κεφ 222) Από όλες σχεδόν τις διασταυρώσεις

που κάναμε είναι εμφανές ότι τα κοινωνικά στρώματα με υψηλότερο μορφωτικό

επίπεδο με οικονομική άνεση και με εργασίες στον τομέα των υπηρεσιών επενδύουν

πολύ περισσότερο στις ΤΠΕ ως σημαντικό μέσο για το μέλλον των παιδιών τους σε

σχέση με τις λιγότερο προνομιούχες κοινωνικές ομάδες Αυτό εκδηλώνεται με

ποικίλους τρόπους Καταρχάς με την εξασφάλιση των κατάλληλων τεχνικών

προϋποθέσεων στα παιδιά του μεγαλύτερου μέρους αυτών των κοινωνικών

στρωμάτων οι υπολογιστές στο σπίτι αλλά και η σύνδεση με το διαδίκτυο θεωρείται

περισσότερο ως κάτι δεδομένο και αυτονόητο σε σχέση με τα άλλα παιδιά Επίσης η

χρονική διάρκεια επαφής με τους υπολογιστές είναι μεγαλύτερη αφού τους έχουν

στη διάθεσή τους από μικρότερες ηλικίες Τέλος υπάρχει μεγαλύτερη φροντίδα για

το ποιοτικό σκέλος των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες εμπλέκονται τα παιδιά

τους με τη χρήση των ψηφιακών μέσων

Τα ευρήματα της παρούσας εργασίας επιβεβαιώνουν επίσης μια τάση της

σύγχρονης έρευνας που κινείται στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού ότι

δηλαδή είναι καλύτερα να μιλάμε για διαφορές στη χρήση των νέων μέσων από τα

κορίτσια παρά για υστέρηση (βλ κεφ 2221) Η παρούσα εργασία αναδεικνύει με

μεγαλύτερη σαφήνεια τη διαπίστωση αυτή επισημαίνοντας ότι τα κορίτσια παρότι

υστερούν ποσοτικά στη χρήση των υπολογιστών αξιοποιούν τους ΗΥ πολύ

περισσότερο σε συγκεκριμένου τύπου πρακτικές που έχουν σχέση πρωτίστως με το

σχολείο Παράλληλα τα κορίτσια προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων κάθε άλλο

παρά υστερούν στην κατοχή και χρήση των ΤΠΕ έναντι των αγοριών (βλ

Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Από την οπτική γωνία του συγκεκριμένου λόγου το ψηφιακό χάσμα είναι

υπαρκτό αλλά προσεγγίζεται με μια τελείως διαφορετική λογική ως μέρος ενός

όλου ως μέρος ενός οικοσυστήματος όπως συχνά αποκαλείται εντός του οποίου

laquoκαταναλώνονταιraquo τα νέα μέσα (βλ κεφ 2221) Εκεί που υπάρχουν δηλαδή

κοινωνικές διαφορές είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν και διαφορές σε σχέση με τη

χρήση των νέων μέσων Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται απολύτως και από τα

δικά μας δεδομένα διαφορές που έχουν σχέση με το επάγγελμα τη μόρφωση των

γονιών ή τη γλώσσα ομιλίας στο σπίτι αποτυπώνονται πλήρως και στην κατοχή και

χρήση των νέων μέσων ανεξάρτητα από το φύλο

Διαπιστώσαμε στην προηγούμενη ενότητα ότι ο εργαλειακός λόγος δίνει

έμφαση στην ανάδειξη της μοναδικότητας των νέων μέσων τονίζοντας κατά βάθος

την ασυνέχεια σε σχέση με άλλα μέσα πρακτικής γραμματισμού Θα μπορούσαμε να

πούμε ότι και η έρευνα που κινείται στο πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου (του

οικογραμματισμού) αναδεικνύει και αυτή μια σημαντική άλλου όμως είδους

ασυνέχεια τη δυσαναλογία ανάμεσα στις εξωσχολικές και ενδοσχολικές πρακτικές

γραμματισμού των παιδιών Από τα δεδομένα μας θα μπορούσε πράγματι να

υποστηριχθεί ένα τέτοιο επιχείρημα αφού τα παιδιά χρησιμοποιούν λειτουργικά και

δημιουργικά σε πλήθος καθημερινών κοινωνικών πρακτικών τα κυριότερα μέσα

πρακτικής γραμματισμού (ΠΕΚ διαδίκτυο και λιγότερο τα ΠΠ τη σύγχρονη και

ασύγχρονη γραπτή επικοινωνία) Ενώ όμως αυτό συμβαίνει στην εξωσχολική

καθημερινότητά τους στην ενδοσχολική πραγματικότητα οι υπολογιστές

χρησιμοποιούνται είτε ως μάθημα με μια laquoύληraquo που ήδη κατέχουν είτε σε διδακτικές

πρακτικές στατικές και χωρίς συνέχεια Από την ανάλυση προκύπτει ότι η χρήση των

ΤΠΕ στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος αλλά και των άλλων μαθημάτων

χρησιμοποιείται ευκαιριακά εξαρτώμενη από τη διάθεση των εκπαιδευτικών Αυτό

δεν αποτελεί έκπληξη με δεδομένη την έλλειψη σαφούς εκπαιδευτικού πλαισίου για

κάτι τέτοιο

Με βάση τα δεδομένα αυτά ο λόγος του οικογραμματισμού θα θεωρούσε

εύκολα τις σχολικές πρακτικές ως στατικές και ξεπερασμένες σε αντίθεση με τις

πλούσιες και δυναμικές εξωσχολικές πρακτικές γραμματισμού των παιδιών Η

συνήθης κατακλείδα του λόγου αυτού σε αντίθεση με την έμφαση στη δημιουργία

υποδομών που δίνει ο εργαλειακός λόγος είναι η πρόταση για γεφύρωση των δύο

κόσμων με τη μεταφορά του εκτός σχολείου κόσμου των παιδιών με τις ΤΠΕ στις

ενδοσχολικές διδακτικές πρακτικές τους Η προσέγγιση αυτή γνωστή ως laquoυπόθεση

της δυσαναλογίας μεταξύ σπιτιού και σχολείουraquo (Luke 2004) αποτελεί την

κατακλείδα πλήθους ερευνών και θεωρητικών κειμένων που κινούνται στο πλαίσιο

του λόγου του οικογραμματισμού (Koutsogiannis 2007 Κουτσογιάννης 2009 βλ

κεφ 2)

Θεωρούμε την πρόταση αυτή μάλλον ρηχή πρωτίστως γιατί αγνοεί τη

διαφορετική φύση του σχολικού από τον εξωσχολικό λόγο (Κουτσογιάννης 2009)

αλλά και γιατί παρουσιάζει τάσεις εξιδανίκευσης ως προς το τι πράγματι κάνουν τα

παιδιά με τα νέα μέσα (βλ κριτική στο κεφ 223) Επισημάναμε κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι μια σημαντική ερευνητική τάση που κινείται στο

πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου εστιάζει αποκλειστικά στην ιδιαιτερότητα που έχει

η κοινωνικοποίηση των παιδιών στα ψηφιακά περιβάλλοντα πρακτικής

γραμματισμού επισημαίνοντας το laquoνέο ήθοςraquo που αναπτύσσουν εκεί τα παιδιά

(Lankshear amp Knobel 2007 βλ κεφ 2222) Η έρευνά μας ανάδειξε κάποιες

περιπτώσεις παιδιών των οποίων οι πρακτικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

ανήκουν στην κατηγορία αυτή (πχ Γιάννης Χάρης Κατερίνα Γεράσιμος) Τα

δεδομένα μας όμως στο σύνολό τους έδειξαν ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις

παιδιών είναι εξαιρέσεις και προέρχονται κυρίως από πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα Δεν επιβεβαιώνεται επομένως μια ισχυρή τάση της πρόσφατης διεθνούς

βιβλιογραφίας με αποκλειστικά ποιοτική εστίαση η οποία εστιάζοντας σε ανάλογες

περιπτώσεις παιδιών οδηγείται στο εσφαλμένο (με τα δικά μας δεδομένα)

συμπέρασμα ότι η νέα γενιά στο σύνολό της κινείται σε τέτοιου είδους δημιουργικές

πρακτικές και πρωτοβουλίες με τη χρήση των νέων μέσων Αντίθετα επιχειρήσαμε να

δείξουμε ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όπως θα συνοψίσουμε στη συνέχεια

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του οικοπολιτικού λόγου

Η αναστοχαστικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετά από τα συμπεράσματα που θα επισήμαινε ο λόγος

του οικογραμματισμού είναι χρήσιμα σε πολλά επίπεδα ενώ παράλληλα αναδεικνύουν

τη ρηχότητα που διαπερνά τις προσεγγίσεις του εργαλειακού λόγου Η παρούσα

έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκα από την ύπαρξη

των υποδομών και ότι η κατοχή και το είδος της χρήσης των νέων μέσων συναρτάται

με πολλές άλλες κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους με το περιβάλλον της

πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών να παίζει καθοριστικό ρόλο Θεωρούμε

ότι η εστίαση αυτή είναι προς την ορθή κατεύθυνση και προσπαθήσαμε να την

εμπλουτίσουμε αξιοποιώντας το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο της κριτικής

κοινωνικής γλωσσολογίας προκειμένου να δώσουμε μια βαθύτερη πολιτική και

ιστορική διάσταση στη μελέτη των δεδομένων μας Έτσι δεν εξαντλήσαμε την όλη

ανάλυση στο laquoεδώ και τώραraquo των πρακτικών γραμματισμού των νέων αλλά

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

προκειμένου να αποκτήσουν όλα τα παιδιά πρόσβαση laquoστις τεχνολογίες της γνώσης

και της επικοινωνίαςraquo

Θα μπορούσαμε εν κατακλείδι να πούμε ότι η αποκλειστική έμφαση στα νέα

μέσα κύριο χαρακτηριστικό του λόγου αυτού αντιλαμβάνεται κατά βάθος τις ΤΠΕ

ως κάτι το μοναδικό και αποκομμένο από τον υπόλοιπο συμβατικό κόσμο ως μια

μορφή επομένως ασυνέχειας Συζητήσαμε και κατά την ανασκόπηση της

βιβλιογραφίας ότι τέτοιου είδους προσεγγίσεις είναι αρκετά επιφανειακές και με

σημαντικές αρνητικές συνέπειες στο χώρο της εκπαιδευτικής πολιτικής γεγονός που

έχει επισημανθεί με σαφήνεια από την ελληνική και διεθνή έρευνα (βλ ενδεικτικά

Warschauer 2004 Cuban 2001 Κουτσογιάννης 2001 2005 2007α) Ο λόγος αυτός

έχει οδηγήσει στη μαζική εισαγωγή των υπολογιστών στην εκπαίδευση αφήνοντας

ανέγγιχτες ισχύουσες δομές διδακτικές πρακτικές και ιδεολογίες Έχουμε επισημάνει

ότι ο λόγος αυτός λειτουργεί περισσότερο ως καύσιμη ύλη στην ψηφιακή οικονομία

που έχει ανάγκη από την κατανάλωση των ΤΠΕ παρά ως σημαντικό νέο δεδομένο

στην εκπαίδευση (Κουτσογιάννης 2009)

Ο λόγος αυτός όμως αποτελεί μια πραγματικότητα με ιδιαίτερη διείσδυση

στην κοινωνία και το σχολείο γιrsquo αυτό και στην παρούσα εργασία επιχειρήσαμε να

δούμε και κάτι άλλο κατά τη γνώμη μας εξαιρετικά σημαντικό να αναλύσουμε να

αναδείξουμε και να ερμηνεύσουμε το βαθμό και την έκταση της επιρροής του

συγκεκριμένου λόγου στην καθημερινότητα των πρακτικών ψηφιακού γραμματισμού

των παιδιών Δόθηκε δηλαδή ιδιαίτερη βαρύτητα στο να αναδειχθεί η επιρροή του

λόγου αυτού στις επιλογές και πρακτικές γονιών και παιδιών με δεδομένη την ευρεία

διάδοσή του στα μέσα ενημέρωσης και στην πολιτική ρητορεία Όπως αναλύσαμε

εκτενώς στα προηγούμενα κεφάλαια και θα συνοψίσουμε στη συνέχεια από τα

δεδομένα μας προκύπτει ότι ο συγκεκριμένος λόγος επηρεάζει πρωτίστως μη

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αλλά και την επίσημη εκπαιδευτική πολιτική της

χώρας μας με σημαντικές συνέπειες για το εγγράμματο παρόν και μέλλον των

παιδιών

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του λόγου του οικογραμματισμού

Η ανάγνωση από την άλλη πλευρά των δεδομένων από την οπτική του λόγου του

οικογραμματισμού θα γείωνε αρκετά τις διαπιστώσεις αυτές και θα συνέδεε

περισσότερο και με μεγαλύτερη συστηματικότητα τη χρήση των νέων μέσων με

ποικίλες κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβλητές τις οποίες ο εργαλειακός λόγος είτε

προσεγγίζει επιφανειακά είτε παραβλέπει Πράγματι η ανάγνωση των

αποτελεσμάτων της παρούσας εργασίας από αυτή την οπτική επιβεβαιώνει σημαντικό

μέρος των ευρημάτων της διεθνούς έρευνας όπως παρατέθηκαν κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας (βλ κεφ 222) Από όλες σχεδόν τις διασταυρώσεις

που κάναμε είναι εμφανές ότι τα κοινωνικά στρώματα με υψηλότερο μορφωτικό

επίπεδο με οικονομική άνεση και με εργασίες στον τομέα των υπηρεσιών επενδύουν

πολύ περισσότερο στις ΤΠΕ ως σημαντικό μέσο για το μέλλον των παιδιών τους σε

σχέση με τις λιγότερο προνομιούχες κοινωνικές ομάδες Αυτό εκδηλώνεται με

ποικίλους τρόπους Καταρχάς με την εξασφάλιση των κατάλληλων τεχνικών

προϋποθέσεων στα παιδιά του μεγαλύτερου μέρους αυτών των κοινωνικών

στρωμάτων οι υπολογιστές στο σπίτι αλλά και η σύνδεση με το διαδίκτυο θεωρείται

περισσότερο ως κάτι δεδομένο και αυτονόητο σε σχέση με τα άλλα παιδιά Επίσης η

χρονική διάρκεια επαφής με τους υπολογιστές είναι μεγαλύτερη αφού τους έχουν

στη διάθεσή τους από μικρότερες ηλικίες Τέλος υπάρχει μεγαλύτερη φροντίδα για

το ποιοτικό σκέλος των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες εμπλέκονται τα παιδιά

τους με τη χρήση των ψηφιακών μέσων

Τα ευρήματα της παρούσας εργασίας επιβεβαιώνουν επίσης μια τάση της

σύγχρονης έρευνας που κινείται στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού ότι

δηλαδή είναι καλύτερα να μιλάμε για διαφορές στη χρήση των νέων μέσων από τα

κορίτσια παρά για υστέρηση (βλ κεφ 2221) Η παρούσα εργασία αναδεικνύει με

μεγαλύτερη σαφήνεια τη διαπίστωση αυτή επισημαίνοντας ότι τα κορίτσια παρότι

υστερούν ποσοτικά στη χρήση των υπολογιστών αξιοποιούν τους ΗΥ πολύ

περισσότερο σε συγκεκριμένου τύπου πρακτικές που έχουν σχέση πρωτίστως με το

σχολείο Παράλληλα τα κορίτσια προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων κάθε άλλο

παρά υστερούν στην κατοχή και χρήση των ΤΠΕ έναντι των αγοριών (βλ

Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Από την οπτική γωνία του συγκεκριμένου λόγου το ψηφιακό χάσμα είναι

υπαρκτό αλλά προσεγγίζεται με μια τελείως διαφορετική λογική ως μέρος ενός

όλου ως μέρος ενός οικοσυστήματος όπως συχνά αποκαλείται εντός του οποίου

laquoκαταναλώνονταιraquo τα νέα μέσα (βλ κεφ 2221) Εκεί που υπάρχουν δηλαδή

κοινωνικές διαφορές είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν και διαφορές σε σχέση με τη

χρήση των νέων μέσων Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται απολύτως και από τα

δικά μας δεδομένα διαφορές που έχουν σχέση με το επάγγελμα τη μόρφωση των

γονιών ή τη γλώσσα ομιλίας στο σπίτι αποτυπώνονται πλήρως και στην κατοχή και

χρήση των νέων μέσων ανεξάρτητα από το φύλο

Διαπιστώσαμε στην προηγούμενη ενότητα ότι ο εργαλειακός λόγος δίνει

έμφαση στην ανάδειξη της μοναδικότητας των νέων μέσων τονίζοντας κατά βάθος

την ασυνέχεια σε σχέση με άλλα μέσα πρακτικής γραμματισμού Θα μπορούσαμε να

πούμε ότι και η έρευνα που κινείται στο πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου (του

οικογραμματισμού) αναδεικνύει και αυτή μια σημαντική άλλου όμως είδους

ασυνέχεια τη δυσαναλογία ανάμεσα στις εξωσχολικές και ενδοσχολικές πρακτικές

γραμματισμού των παιδιών Από τα δεδομένα μας θα μπορούσε πράγματι να

υποστηριχθεί ένα τέτοιο επιχείρημα αφού τα παιδιά χρησιμοποιούν λειτουργικά και

δημιουργικά σε πλήθος καθημερινών κοινωνικών πρακτικών τα κυριότερα μέσα

πρακτικής γραμματισμού (ΠΕΚ διαδίκτυο και λιγότερο τα ΠΠ τη σύγχρονη και

ασύγχρονη γραπτή επικοινωνία) Ενώ όμως αυτό συμβαίνει στην εξωσχολική

καθημερινότητά τους στην ενδοσχολική πραγματικότητα οι υπολογιστές

χρησιμοποιούνται είτε ως μάθημα με μια laquoύληraquo που ήδη κατέχουν είτε σε διδακτικές

πρακτικές στατικές και χωρίς συνέχεια Από την ανάλυση προκύπτει ότι η χρήση των

ΤΠΕ στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος αλλά και των άλλων μαθημάτων

χρησιμοποιείται ευκαιριακά εξαρτώμενη από τη διάθεση των εκπαιδευτικών Αυτό

δεν αποτελεί έκπληξη με δεδομένη την έλλειψη σαφούς εκπαιδευτικού πλαισίου για

κάτι τέτοιο

Με βάση τα δεδομένα αυτά ο λόγος του οικογραμματισμού θα θεωρούσε

εύκολα τις σχολικές πρακτικές ως στατικές και ξεπερασμένες σε αντίθεση με τις

πλούσιες και δυναμικές εξωσχολικές πρακτικές γραμματισμού των παιδιών Η

συνήθης κατακλείδα του λόγου αυτού σε αντίθεση με την έμφαση στη δημιουργία

υποδομών που δίνει ο εργαλειακός λόγος είναι η πρόταση για γεφύρωση των δύο

κόσμων με τη μεταφορά του εκτός σχολείου κόσμου των παιδιών με τις ΤΠΕ στις

ενδοσχολικές διδακτικές πρακτικές τους Η προσέγγιση αυτή γνωστή ως laquoυπόθεση

της δυσαναλογίας μεταξύ σπιτιού και σχολείουraquo (Luke 2004) αποτελεί την

κατακλείδα πλήθους ερευνών και θεωρητικών κειμένων που κινούνται στο πλαίσιο

του λόγου του οικογραμματισμού (Koutsogiannis 2007 Κουτσογιάννης 2009 βλ

κεφ 2)

Θεωρούμε την πρόταση αυτή μάλλον ρηχή πρωτίστως γιατί αγνοεί τη

διαφορετική φύση του σχολικού από τον εξωσχολικό λόγο (Κουτσογιάννης 2009)

αλλά και γιατί παρουσιάζει τάσεις εξιδανίκευσης ως προς το τι πράγματι κάνουν τα

παιδιά με τα νέα μέσα (βλ κριτική στο κεφ 223) Επισημάναμε κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι μια σημαντική ερευνητική τάση που κινείται στο

πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου εστιάζει αποκλειστικά στην ιδιαιτερότητα που έχει

η κοινωνικοποίηση των παιδιών στα ψηφιακά περιβάλλοντα πρακτικής

γραμματισμού επισημαίνοντας το laquoνέο ήθοςraquo που αναπτύσσουν εκεί τα παιδιά

(Lankshear amp Knobel 2007 βλ κεφ 2222) Η έρευνά μας ανάδειξε κάποιες

περιπτώσεις παιδιών των οποίων οι πρακτικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

ανήκουν στην κατηγορία αυτή (πχ Γιάννης Χάρης Κατερίνα Γεράσιμος) Τα

δεδομένα μας όμως στο σύνολό τους έδειξαν ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις

παιδιών είναι εξαιρέσεις και προέρχονται κυρίως από πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα Δεν επιβεβαιώνεται επομένως μια ισχυρή τάση της πρόσφατης διεθνούς

βιβλιογραφίας με αποκλειστικά ποιοτική εστίαση η οποία εστιάζοντας σε ανάλογες

περιπτώσεις παιδιών οδηγείται στο εσφαλμένο (με τα δικά μας δεδομένα)

συμπέρασμα ότι η νέα γενιά στο σύνολό της κινείται σε τέτοιου είδους δημιουργικές

πρακτικές και πρωτοβουλίες με τη χρήση των νέων μέσων Αντίθετα επιχειρήσαμε να

δείξουμε ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όπως θα συνοψίσουμε στη συνέχεια

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του οικοπολιτικού λόγου

Η αναστοχαστικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετά από τα συμπεράσματα που θα επισήμαινε ο λόγος

του οικογραμματισμού είναι χρήσιμα σε πολλά επίπεδα ενώ παράλληλα αναδεικνύουν

τη ρηχότητα που διαπερνά τις προσεγγίσεις του εργαλειακού λόγου Η παρούσα

έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκα από την ύπαρξη

των υποδομών και ότι η κατοχή και το είδος της χρήσης των νέων μέσων συναρτάται

με πολλές άλλες κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους με το περιβάλλον της

πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών να παίζει καθοριστικό ρόλο Θεωρούμε

ότι η εστίαση αυτή είναι προς την ορθή κατεύθυνση και προσπαθήσαμε να την

εμπλουτίσουμε αξιοποιώντας το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο της κριτικής

κοινωνικής γλωσσολογίας προκειμένου να δώσουμε μια βαθύτερη πολιτική και

ιστορική διάσταση στη μελέτη των δεδομένων μας Έτσι δεν εξαντλήσαμε την όλη

ανάλυση στο laquoεδώ και τώραraquo των πρακτικών γραμματισμού των νέων αλλά

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

ποικίλες κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβλητές τις οποίες ο εργαλειακός λόγος είτε

προσεγγίζει επιφανειακά είτε παραβλέπει Πράγματι η ανάγνωση των

αποτελεσμάτων της παρούσας εργασίας από αυτή την οπτική επιβεβαιώνει σημαντικό

μέρος των ευρημάτων της διεθνούς έρευνας όπως παρατέθηκαν κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας (βλ κεφ 222) Από όλες σχεδόν τις διασταυρώσεις

που κάναμε είναι εμφανές ότι τα κοινωνικά στρώματα με υψηλότερο μορφωτικό

επίπεδο με οικονομική άνεση και με εργασίες στον τομέα των υπηρεσιών επενδύουν

πολύ περισσότερο στις ΤΠΕ ως σημαντικό μέσο για το μέλλον των παιδιών τους σε

σχέση με τις λιγότερο προνομιούχες κοινωνικές ομάδες Αυτό εκδηλώνεται με

ποικίλους τρόπους Καταρχάς με την εξασφάλιση των κατάλληλων τεχνικών

προϋποθέσεων στα παιδιά του μεγαλύτερου μέρους αυτών των κοινωνικών

στρωμάτων οι υπολογιστές στο σπίτι αλλά και η σύνδεση με το διαδίκτυο θεωρείται

περισσότερο ως κάτι δεδομένο και αυτονόητο σε σχέση με τα άλλα παιδιά Επίσης η

χρονική διάρκεια επαφής με τους υπολογιστές είναι μεγαλύτερη αφού τους έχουν

στη διάθεσή τους από μικρότερες ηλικίες Τέλος υπάρχει μεγαλύτερη φροντίδα για

το ποιοτικό σκέλος των πρακτικών γραμματισμού στις οποίες εμπλέκονται τα παιδιά

τους με τη χρήση των ψηφιακών μέσων

Τα ευρήματα της παρούσας εργασίας επιβεβαιώνουν επίσης μια τάση της

σύγχρονης έρευνας που κινείται στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού ότι

δηλαδή είναι καλύτερα να μιλάμε για διαφορές στη χρήση των νέων μέσων από τα

κορίτσια παρά για υστέρηση (βλ κεφ 2221) Η παρούσα εργασία αναδεικνύει με

μεγαλύτερη σαφήνεια τη διαπίστωση αυτή επισημαίνοντας ότι τα κορίτσια παρότι

υστερούν ποσοτικά στη χρήση των υπολογιστών αξιοποιούν τους ΗΥ πολύ

περισσότερο σε συγκεκριμένου τύπου πρακτικές που έχουν σχέση πρωτίστως με το

σχολείο Παράλληλα τα κορίτσια προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων κάθε άλλο

παρά υστερούν στην κατοχή και χρήση των ΤΠΕ έναντι των αγοριών (βλ

Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Από την οπτική γωνία του συγκεκριμένου λόγου το ψηφιακό χάσμα είναι

υπαρκτό αλλά προσεγγίζεται με μια τελείως διαφορετική λογική ως μέρος ενός

όλου ως μέρος ενός οικοσυστήματος όπως συχνά αποκαλείται εντός του οποίου

laquoκαταναλώνονταιraquo τα νέα μέσα (βλ κεφ 2221) Εκεί που υπάρχουν δηλαδή

κοινωνικές διαφορές είναι πιο εύκολο να εντοπιστούν και διαφορές σε σχέση με τη

χρήση των νέων μέσων Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται απολύτως και από τα

δικά μας δεδομένα διαφορές που έχουν σχέση με το επάγγελμα τη μόρφωση των

γονιών ή τη γλώσσα ομιλίας στο σπίτι αποτυπώνονται πλήρως και στην κατοχή και

χρήση των νέων μέσων ανεξάρτητα από το φύλο

Διαπιστώσαμε στην προηγούμενη ενότητα ότι ο εργαλειακός λόγος δίνει

έμφαση στην ανάδειξη της μοναδικότητας των νέων μέσων τονίζοντας κατά βάθος

την ασυνέχεια σε σχέση με άλλα μέσα πρακτικής γραμματισμού Θα μπορούσαμε να

πούμε ότι και η έρευνα που κινείται στο πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου (του

οικογραμματισμού) αναδεικνύει και αυτή μια σημαντική άλλου όμως είδους

ασυνέχεια τη δυσαναλογία ανάμεσα στις εξωσχολικές και ενδοσχολικές πρακτικές

γραμματισμού των παιδιών Από τα δεδομένα μας θα μπορούσε πράγματι να

υποστηριχθεί ένα τέτοιο επιχείρημα αφού τα παιδιά χρησιμοποιούν λειτουργικά και

δημιουργικά σε πλήθος καθημερινών κοινωνικών πρακτικών τα κυριότερα μέσα

πρακτικής γραμματισμού (ΠΕΚ διαδίκτυο και λιγότερο τα ΠΠ τη σύγχρονη και

ασύγχρονη γραπτή επικοινωνία) Ενώ όμως αυτό συμβαίνει στην εξωσχολική

καθημερινότητά τους στην ενδοσχολική πραγματικότητα οι υπολογιστές

χρησιμοποιούνται είτε ως μάθημα με μια laquoύληraquo που ήδη κατέχουν είτε σε διδακτικές

πρακτικές στατικές και χωρίς συνέχεια Από την ανάλυση προκύπτει ότι η χρήση των

ΤΠΕ στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος αλλά και των άλλων μαθημάτων

χρησιμοποιείται ευκαιριακά εξαρτώμενη από τη διάθεση των εκπαιδευτικών Αυτό

δεν αποτελεί έκπληξη με δεδομένη την έλλειψη σαφούς εκπαιδευτικού πλαισίου για

κάτι τέτοιο

Με βάση τα δεδομένα αυτά ο λόγος του οικογραμματισμού θα θεωρούσε

εύκολα τις σχολικές πρακτικές ως στατικές και ξεπερασμένες σε αντίθεση με τις

πλούσιες και δυναμικές εξωσχολικές πρακτικές γραμματισμού των παιδιών Η

συνήθης κατακλείδα του λόγου αυτού σε αντίθεση με την έμφαση στη δημιουργία

υποδομών που δίνει ο εργαλειακός λόγος είναι η πρόταση για γεφύρωση των δύο

κόσμων με τη μεταφορά του εκτός σχολείου κόσμου των παιδιών με τις ΤΠΕ στις

ενδοσχολικές διδακτικές πρακτικές τους Η προσέγγιση αυτή γνωστή ως laquoυπόθεση

της δυσαναλογίας μεταξύ σπιτιού και σχολείουraquo (Luke 2004) αποτελεί την

κατακλείδα πλήθους ερευνών και θεωρητικών κειμένων που κινούνται στο πλαίσιο

του λόγου του οικογραμματισμού (Koutsogiannis 2007 Κουτσογιάννης 2009 βλ

κεφ 2)

Θεωρούμε την πρόταση αυτή μάλλον ρηχή πρωτίστως γιατί αγνοεί τη

διαφορετική φύση του σχολικού από τον εξωσχολικό λόγο (Κουτσογιάννης 2009)

αλλά και γιατί παρουσιάζει τάσεις εξιδανίκευσης ως προς το τι πράγματι κάνουν τα

παιδιά με τα νέα μέσα (βλ κριτική στο κεφ 223) Επισημάναμε κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι μια σημαντική ερευνητική τάση που κινείται στο

πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου εστιάζει αποκλειστικά στην ιδιαιτερότητα που έχει

η κοινωνικοποίηση των παιδιών στα ψηφιακά περιβάλλοντα πρακτικής

γραμματισμού επισημαίνοντας το laquoνέο ήθοςraquo που αναπτύσσουν εκεί τα παιδιά

(Lankshear amp Knobel 2007 βλ κεφ 2222) Η έρευνά μας ανάδειξε κάποιες

περιπτώσεις παιδιών των οποίων οι πρακτικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

ανήκουν στην κατηγορία αυτή (πχ Γιάννης Χάρης Κατερίνα Γεράσιμος) Τα

δεδομένα μας όμως στο σύνολό τους έδειξαν ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις

παιδιών είναι εξαιρέσεις και προέρχονται κυρίως από πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα Δεν επιβεβαιώνεται επομένως μια ισχυρή τάση της πρόσφατης διεθνούς

βιβλιογραφίας με αποκλειστικά ποιοτική εστίαση η οποία εστιάζοντας σε ανάλογες

περιπτώσεις παιδιών οδηγείται στο εσφαλμένο (με τα δικά μας δεδομένα)

συμπέρασμα ότι η νέα γενιά στο σύνολό της κινείται σε τέτοιου είδους δημιουργικές

πρακτικές και πρωτοβουλίες με τη χρήση των νέων μέσων Αντίθετα επιχειρήσαμε να

δείξουμε ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όπως θα συνοψίσουμε στη συνέχεια

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του οικοπολιτικού λόγου

Η αναστοχαστικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετά από τα συμπεράσματα που θα επισήμαινε ο λόγος

του οικογραμματισμού είναι χρήσιμα σε πολλά επίπεδα ενώ παράλληλα αναδεικνύουν

τη ρηχότητα που διαπερνά τις προσεγγίσεις του εργαλειακού λόγου Η παρούσα

έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκα από την ύπαρξη

των υποδομών και ότι η κατοχή και το είδος της χρήσης των νέων μέσων συναρτάται

με πολλές άλλες κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους με το περιβάλλον της

πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών να παίζει καθοριστικό ρόλο Θεωρούμε

ότι η εστίαση αυτή είναι προς την ορθή κατεύθυνση και προσπαθήσαμε να την

εμπλουτίσουμε αξιοποιώντας το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο της κριτικής

κοινωνικής γλωσσολογίας προκειμένου να δώσουμε μια βαθύτερη πολιτική και

ιστορική διάσταση στη μελέτη των δεδομένων μας Έτσι δεν εξαντλήσαμε την όλη

ανάλυση στο laquoεδώ και τώραraquo των πρακτικών γραμματισμού των νέων αλλά

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

γονιών ή τη γλώσσα ομιλίας στο σπίτι αποτυπώνονται πλήρως και στην κατοχή και

χρήση των νέων μέσων ανεξάρτητα από το φύλο

Διαπιστώσαμε στην προηγούμενη ενότητα ότι ο εργαλειακός λόγος δίνει

έμφαση στην ανάδειξη της μοναδικότητας των νέων μέσων τονίζοντας κατά βάθος

την ασυνέχεια σε σχέση με άλλα μέσα πρακτικής γραμματισμού Θα μπορούσαμε να

πούμε ότι και η έρευνα που κινείται στο πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου (του

οικογραμματισμού) αναδεικνύει και αυτή μια σημαντική άλλου όμως είδους

ασυνέχεια τη δυσαναλογία ανάμεσα στις εξωσχολικές και ενδοσχολικές πρακτικές

γραμματισμού των παιδιών Από τα δεδομένα μας θα μπορούσε πράγματι να

υποστηριχθεί ένα τέτοιο επιχείρημα αφού τα παιδιά χρησιμοποιούν λειτουργικά και

δημιουργικά σε πλήθος καθημερινών κοινωνικών πρακτικών τα κυριότερα μέσα

πρακτικής γραμματισμού (ΠΕΚ διαδίκτυο και λιγότερο τα ΠΠ τη σύγχρονη και

ασύγχρονη γραπτή επικοινωνία) Ενώ όμως αυτό συμβαίνει στην εξωσχολική

καθημερινότητά τους στην ενδοσχολική πραγματικότητα οι υπολογιστές

χρησιμοποιούνται είτε ως μάθημα με μια laquoύληraquo που ήδη κατέχουν είτε σε διδακτικές

πρακτικές στατικές και χωρίς συνέχεια Από την ανάλυση προκύπτει ότι η χρήση των

ΤΠΕ στο πλαίσιο του γλωσσικού μαθήματος αλλά και των άλλων μαθημάτων

χρησιμοποιείται ευκαιριακά εξαρτώμενη από τη διάθεση των εκπαιδευτικών Αυτό

δεν αποτελεί έκπληξη με δεδομένη την έλλειψη σαφούς εκπαιδευτικού πλαισίου για

κάτι τέτοιο

Με βάση τα δεδομένα αυτά ο λόγος του οικογραμματισμού θα θεωρούσε

εύκολα τις σχολικές πρακτικές ως στατικές και ξεπερασμένες σε αντίθεση με τις

πλούσιες και δυναμικές εξωσχολικές πρακτικές γραμματισμού των παιδιών Η

συνήθης κατακλείδα του λόγου αυτού σε αντίθεση με την έμφαση στη δημιουργία

υποδομών που δίνει ο εργαλειακός λόγος είναι η πρόταση για γεφύρωση των δύο

κόσμων με τη μεταφορά του εκτός σχολείου κόσμου των παιδιών με τις ΤΠΕ στις

ενδοσχολικές διδακτικές πρακτικές τους Η προσέγγιση αυτή γνωστή ως laquoυπόθεση

της δυσαναλογίας μεταξύ σπιτιού και σχολείουraquo (Luke 2004) αποτελεί την

κατακλείδα πλήθους ερευνών και θεωρητικών κειμένων που κινούνται στο πλαίσιο

του λόγου του οικογραμματισμού (Koutsogiannis 2007 Κουτσογιάννης 2009 βλ

κεφ 2)

Θεωρούμε την πρόταση αυτή μάλλον ρηχή πρωτίστως γιατί αγνοεί τη

διαφορετική φύση του σχολικού από τον εξωσχολικό λόγο (Κουτσογιάννης 2009)

αλλά και γιατί παρουσιάζει τάσεις εξιδανίκευσης ως προς το τι πράγματι κάνουν τα

παιδιά με τα νέα μέσα (βλ κριτική στο κεφ 223) Επισημάναμε κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι μια σημαντική ερευνητική τάση που κινείται στο

πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου εστιάζει αποκλειστικά στην ιδιαιτερότητα που έχει

η κοινωνικοποίηση των παιδιών στα ψηφιακά περιβάλλοντα πρακτικής

γραμματισμού επισημαίνοντας το laquoνέο ήθοςraquo που αναπτύσσουν εκεί τα παιδιά

(Lankshear amp Knobel 2007 βλ κεφ 2222) Η έρευνά μας ανάδειξε κάποιες

περιπτώσεις παιδιών των οποίων οι πρακτικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

ανήκουν στην κατηγορία αυτή (πχ Γιάννης Χάρης Κατερίνα Γεράσιμος) Τα

δεδομένα μας όμως στο σύνολό τους έδειξαν ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις

παιδιών είναι εξαιρέσεις και προέρχονται κυρίως από πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα Δεν επιβεβαιώνεται επομένως μια ισχυρή τάση της πρόσφατης διεθνούς

βιβλιογραφίας με αποκλειστικά ποιοτική εστίαση η οποία εστιάζοντας σε ανάλογες

περιπτώσεις παιδιών οδηγείται στο εσφαλμένο (με τα δικά μας δεδομένα)

συμπέρασμα ότι η νέα γενιά στο σύνολό της κινείται σε τέτοιου είδους δημιουργικές

πρακτικές και πρωτοβουλίες με τη χρήση των νέων μέσων Αντίθετα επιχειρήσαμε να

δείξουμε ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όπως θα συνοψίσουμε στη συνέχεια

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του οικοπολιτικού λόγου

Η αναστοχαστικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετά από τα συμπεράσματα που θα επισήμαινε ο λόγος

του οικογραμματισμού είναι χρήσιμα σε πολλά επίπεδα ενώ παράλληλα αναδεικνύουν

τη ρηχότητα που διαπερνά τις προσεγγίσεις του εργαλειακού λόγου Η παρούσα

έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκα από την ύπαρξη

των υποδομών και ότι η κατοχή και το είδος της χρήσης των νέων μέσων συναρτάται

με πολλές άλλες κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους με το περιβάλλον της

πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών να παίζει καθοριστικό ρόλο Θεωρούμε

ότι η εστίαση αυτή είναι προς την ορθή κατεύθυνση και προσπαθήσαμε να την

εμπλουτίσουμε αξιοποιώντας το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο της κριτικής

κοινωνικής γλωσσολογίας προκειμένου να δώσουμε μια βαθύτερη πολιτική και

ιστορική διάσταση στη μελέτη των δεδομένων μας Έτσι δεν εξαντλήσαμε την όλη

ανάλυση στο laquoεδώ και τώραraquo των πρακτικών γραμματισμού των νέων αλλά

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

παιδιά με τα νέα μέσα (βλ κριτική στο κεφ 223) Επισημάναμε κατά την

ανασκόπηση της βιβλιογραφίας ότι μια σημαντική ερευνητική τάση που κινείται στο

πλαίσιο του συγκεκριμένου λόγου εστιάζει αποκλειστικά στην ιδιαιτερότητα που έχει

η κοινωνικοποίηση των παιδιών στα ψηφιακά περιβάλλοντα πρακτικής

γραμματισμού επισημαίνοντας το laquoνέο ήθοςraquo που αναπτύσσουν εκεί τα παιδιά

(Lankshear amp Knobel 2007 βλ κεφ 2222) Η έρευνά μας ανάδειξε κάποιες

περιπτώσεις παιδιών των οποίων οι πρακτικές θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

ανήκουν στην κατηγορία αυτή (πχ Γιάννης Χάρης Κατερίνα Γεράσιμος) Τα

δεδομένα μας όμως στο σύνολό τους έδειξαν ότι οι συγκεκριμένες περιπτώσεις

παιδιών είναι εξαιρέσεις και προέρχονται κυρίως από πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα Δεν επιβεβαιώνεται επομένως μια ισχυρή τάση της πρόσφατης διεθνούς

βιβλιογραφίας με αποκλειστικά ποιοτική εστίαση η οποία εστιάζοντας σε ανάλογες

περιπτώσεις παιδιών οδηγείται στο εσφαλμένο (με τα δικά μας δεδομένα)

συμπέρασμα ότι η νέα γενιά στο σύνολό της κινείται σε τέτοιου είδους δημιουργικές

πρακτικές και πρωτοβουλίες με τη χρήση των νέων μέσων Αντίθετα επιχειρήσαμε να

δείξουμε ότι το ζήτημα είναι πιο σύνθετο όπως θα συνοψίσουμε στη συνέχεια

Ανάγνωση των ευρημάτων από την οπτική του οικοπολιτικού λόγου

Η αναστοχαστικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αρκετά από τα συμπεράσματα που θα επισήμαινε ο λόγος

του οικογραμματισμού είναι χρήσιμα σε πολλά επίπεδα ενώ παράλληλα αναδεικνύουν

τη ρηχότητα που διαπερνά τις προσεγγίσεις του εργαλειακού λόγου Η παρούσα

έρευνα επιβεβαιώνει ότι τα πράγματα είναι εξαιρετικά πιο περίπλοκα από την ύπαρξη

των υποδομών και ότι η κατοχή και το είδος της χρήσης των νέων μέσων συναρτάται

με πολλές άλλες κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους με το περιβάλλον της

πρωτογενούς κοινωνικοποίησης των παιδιών να παίζει καθοριστικό ρόλο Θεωρούμε

ότι η εστίαση αυτή είναι προς την ορθή κατεύθυνση και προσπαθήσαμε να την

εμπλουτίσουμε αξιοποιώντας το σύγχρονο θεωρητικό οπλοστάσιο της κριτικής

κοινωνικής γλωσσολογίας προκειμένου να δώσουμε μια βαθύτερη πολιτική και

ιστορική διάσταση στη μελέτη των δεδομένων μας Έτσι δεν εξαντλήσαμε την όλη

ανάλυση στο laquoεδώ και τώραraquo των πρακτικών γραμματισμού των νέων αλλά

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

επιχειρήσαμε να αναδείξουμε το ιδεολογικό οικονομικό κοινωνικό ιστορικό και

πολιτισμικό υπόβαθρο στο οποίο στηρίζονται (βλ κεφ 223)

Ακολουθώντας σύγχρονες τάσεις στην έρευνα θεωρούμε ότι η χαμένη

συνέχεια όπως επισημαίνεται από τους δύο λόγους που μόλις συζητήσαμε θα

μπορούσε να αποκατασταθεί με την εστίαση στην έννοια της ταυτότητας Κρίναμε

ωστόσο ότι για να αποφύγουμε την αδιέξοδη εστίαση στο μερικό και κατά

προέκταση την έμφαση σε μια ατέρμονη σχετικότητα που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος

του σύγχρονου προβληματισμού (Wetherell 1998) θα έπρεπε να διαμορφώσουμε ένα

συνολικό θεωρητικό πλαίσιο που να συνδέει την έννοια της ταυτότητας με στέρεες

κοινωνικοπολιτισμικές και επομένως ιστορικές μεταβλητές χωρίς να υποβαθμίζει

την προσωπικότητα και δημιουργικότητα των παιδιών

Με βάση την αφετηρία αυτή απώτερη ιδεολογική βάση με σημαντικό ρόλο

στη συγκρότηση και κατανόηση των ταυτοτήτων θεωρήσαμε τους λόγους το

ιδεολογικό δηλαδή υπόστρωμα που τροφοδοτεί τις αντιλήψεις και προσδιορίζει τα

όρια των κινήσεων επομένως και τις πρακτικές γονιών και μαθητών Με έκπληξη

διαπιστώσαμε σε μια πρώτη φάση ανάλυσης των δεδομένων μας ότι υπάρχει μια

σαφής συνέχεια βάθους ανάμεσα στον επιστημονικό προβληματισμό και στο πώς οι

καθημερινοί κοινωνικοί πρωταγωνιστές (γονείς μαθητές) προσλαμβάνουν τον κόσμο

των ΤΠΕ Από την ανάλυση προκύπτει ότι οι λόγοι από τους οποίους αντλούν είναι

παραπλήσιοι με αυτούς που συζητήσαμε κατά την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας με

τη διαφορά ότι προέρχονται από τον πολύ κόσμο και όχι από τους ειδικούς

Διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος επηρεάζει περισσότερο γονείς και παιδιά από

λιγότερο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα ενώ η λαϊκή εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού παιδιά και γονείς από περισσότερο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Η διαπίστωση ότι η γλώσσα των κοινωνικών στρωμάτων και οι πρακτικές

κοινωνικοποίησης των παιδιών τους σε θέματα γραμματισμού διαφέρουν με

σημαντικές επιπτώσεις στη σχολική πορεία των παιδιών δεν είναι καινούρια και έχει

επισημανθεί στο παρελθόν με άλλη όμως ορολογία και σε άλλο πλαίσιο Μπορούμε

να αναφέρουμε ενδεικτικά τη διάκριση που κάνει ο Bernstein στις διαφορές του

λόγου που χρησιμοποιούν τα διάφορα κοινωνικά στρώματα ή στην ανάλυση των

διαφορετικών πρακτικών γραμματισμού που ακολουθούν οικογένειες παιδιών από

προνομιούχα μορφωτικά κοινωνικά στρώματα (Βλ κεφ 211) Ο Gee πολύ πιο

πρόσφατα (2005 80-81) κινούμενος πολύ πιο κοντά στις δικές μας διαπιστώσεις

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

αναφέρει παραδείγματα οικογενειών από μεσαία κοινωνικά στρώματα των οποίων οι

θεωρίες για την ανατροφή των παιδιών τους συγκλίνουν σε μεγάλο βαθμό με τις

laquoτυπικές θεωρίεςraquo της παιδοψυχολογίας και των βιβλίων που εκλαϊκεύουν αντίστοιχα

θέματα Πρόκειται για θεωρίες οι οποίες είναι ευρύτερα γνωστές και με τις οποίες

εξοικειώνονται μέσω των μέσων ενημέρωσης των βιβλίων των περιοδικών που

κυκλοφορούν των άλλων γονιών κλπ Αναρωτιέται αν οι θεωρίες αυτές κυριαρχούν

επειδή είναι laquoαληθινέςraquo ή επειδή προέρχονται από την εμπειρία συγκεκριμένου τύπου

κοινωνικών τάξεων Από τα όσα έχουμε δει με την παρούσα έρευνα οι θεωρίες αυτές

δεν προκύπτουν από το πουθενά αλλά στηρίζονται σε λόγους και μοντέλα Λόγου στο

πλαίσιο των οποίων κινούνται με μεγαλύτερη ευχέρεια τα πιο προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα

Το ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα

διεθνώς φαίνεται να αντιλαμβάνονται πολύ πιο γρήγορα είτε τα νέα δεδομένα στο

χώρο των ποικίλων θεωριών μάθησης (Gee 2005) είτε το νέο περιεχόμενο που

παίρνει ο γραμματισμός των ημερών μας όπως διαπιστώνουμε από την παρούσα

έρευνα Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε ακολουθώντας τον Gramsci (από τον

Kiesling 2006 262) ότι η πιο σημαντική πλευρά της ηγεμονίας πέραν της

κυριαρχίας είναι η ικανότητά της να προσαρμόζεται στις προκλήσεις Αυτή η

δυνατότητα φαίνεται να είναι διαχρονική όπως αναδεικνύεται και από τη δική μας

έρευνα αφού τα πιο προνομιούχα κοινωνικά στρώματα αναπτύσσουν μεγαλύτερο

βαθμό αναστοχαστικότητας και προσαρμογής στα νέα δεδομένα του γραμματισμού

όπως έκαναν και στο παρελθόν (Gee 2005)

Τεχνικό λειτουργικό μοντέλο Λόγου και κοινωνική ταυτότητα

Η δυσκολία που είχαμε περαιτέρω να ξεπεράσουμε ήταν να αναδείξουμε πώς

προσλαμβάνονται οι λόγοι αυτοί πώς φιλτράρονται από τους κοινωνικούς

πρωταγωνιστές και πώς αναδεικνύεται ο βαθμός και η έκταση της προσωπικής τους

πρωτοβουλίας (agency) πώς με άλλα λόγια θα αποφεύγαμε μια καθαρά κοινωνικο-

ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος Υιοθετήσαμε καταρχάς τη διπλή όψη της

ταυτότητας του Fairclough (2003) (πρβλ Giddens 1991 βλ κεφ 212 amp 213) την

κοινωνική και την ατομική (προσωπικότητα) προκειμένου να μπορούμε να

κινούμαστε με άνεση ανάμεσα στο ρόλο της δομημένης κοινωνικής εμπειρίας

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

(Bourdieu 1991 1980 2006) αφενός και στην ατομική ιδιαιτερότητα και

πρωτοβουλία αφετέρου

Παράλληλα επεκτείναμε την άποψη του van Djik (2008 2009) ότι το

συγκείμενο (στη δική μας περίπτωση οι λόγοι) δεν επηρεάζει απευθείας τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές αλλά φιλτράρεται διαφορετικά από το κάθε κοινωνικό

υποκείμενο το οποίο αναπτύσσει το δικό του laquoσυγκειμενικό μοντέλοraquo (ldquocontext

modelrdquo) (μπορεί να είναι και περισσότερα από ένα) το οποίο θεωρούμε ως μια

προσωπική ανταπόκριση στο λόγο ή τους λόγους εντός των οποίων κινείται

Πράγματι από τις αναλύσεις κυρίως του ποιοτικού μέρους προκύπτει μια μεγάλη

ποικιλία ως προς το πώς το κάθε παιδί εισπράττει φιλτράρει και τροποποιεί τη

δεδομένη πραγματικότητα στην οποία κινείται Στο πλαίσιο αυτό αναδείξαμε τη

διαφορετικότητα η οποία ήταν εμφανής από παιδί σε παιδί Σε αντίθεση όμως με την

τάση μεγάλου μέρους της έρευνας στο χώρο της κοινωνικής γλωσσολογίας να

εξαντλείται στην ανάδειξη της διαφορετικότητας της γνωστής ως υποκειμενικότητας

(subjectivity) εστιάσαμε ιδιαίτερα στο να αναδείξουμε τις κανονικότητες που

ενδεχομένως μπορούν να προκύψουν

Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι πράγματι πίσω από τις διαφορές και την

ποικιλία των κοινωνικά τοποθετημένων ταυτοτήτων που μπορούμε να

αναγνωρίσουμε σε σχέση με τη χρήση των νέων μέσων υπάρχουν κανονικότητες σε

ένα ενδιάμεσο επίπεδο μεταξύ ατομικών πρακτικών και λόγων τις οποίες

αποκαλέσαμε ακολουθώντας τον Gee (2005) μοντέλα Λόγου (Discourse models)

Πρόκειται για κοινωνιογνωσιακά σχήματα που εκδηλώνονται ως ασύνειδες θεωρίες

άλλοτε ολοκληρωμένες και άλλοτε ατελείς για το τι είναι κατάλληλο τυπικό

φυσιολογικό κλπ σε κάθε κοινωνικό συμβάν ή πρακτική γραμματισμού Διακρίναμε

και περιγράψαμε δύο κύρια μοντέλα Λόγου (Master Discourse models) (Gee 2005) τα

οποία αντλούν από τους δύο προαναφερθέντες λόγους το τεχνικό και το λειτουργικό

μοντέλο Λόγου Συνοψίζουμε στη συνέχεια τα κυριότερα χαρακτηριστικά των δύο

αυτών μΛ όπως αποτυπώθηκαν στην παρούσα έρευνα

Το τεχνικό μοντέλο Λόγου δεν είναι ενιαίο αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι

συμπεριλαμβάνει πρακτικές που κινούνται στο ενδιάμεσο των άκρων ενός συνεχούς

στο ένα άκρο του οποίου βρίσκεται το ασθενές τεχνικό μΛ και στο άλλο το ισχυρό

τεχνικό μΛ Το ασθενές τεχνικό μΛ δείχνει να επηρεάζεται λίγο έως ελάχιστα από

τον εργαλειακό λόγο ο οποίος προβάλλει ιδιαίτερα τη δύναμη των Νέων

Τεχνολογιών Οι γονείς που κινούνται στο πλαίσιο του μοντέλου αυτού δεν

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

καταβάλλουν καμία προσπάθεια οι ίδιοι να αγοράσουν υπολογιστή στο παιδί τους

γιατί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στα μέσα με σημαντικό ρόλο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών τους ή γιατί έχουν μια ασαφή άποψη ως προς τη σχέση που

μπορεί να έχει με το μέλλον των παιδιών τους Έτσι δεν αναπτύσσουν συγκεκριμένες

πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση Οι γονείς αυτοί είτε δεν αγοράζουν καν

υπολογιστή όπως είπαμε είτε αγοράζουν μετά από πίεση των παιδιών τους τα οποία

για να τους πείσουν χρησιμοποιούν συνήθως επιχειρήματα του εργαλειακού λόγου

ότι δηλαδή οι υπολογιστές είναι πολύ σημαντικοί για το σχολείο και το

επαγγελματικό τους μέλλον Τα παιδιά τα οποία κοινωνικοποιούνται στο

συγκεκριμένο πλαίσιο αναπτύσσουν την όποια πρωτοβουλία σε σχέση με τις ΤΠΕ

είτε μόνα τους (και με την παρέα) είτε με βάση ενδεχόμενες επιρροές από την

εκπαίδευση

Το ισχυρό τεχνικό μΛ από την άλλη πλευρά δείχνει να αντιλαμβάνεται ότι

κάτι αλλάζει στον τομέα του γραμματισμού και πείθεται από τις ευρέως διαδεδομένες

απόψεις ότι οι ΤΠΕ θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μέλλον των παιδιών τους Οι

γονείς που κινούνται στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούν όλα τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(designs) (Cope amp Kalantzis 2000 Kress 2010) κυρίως μΛ από πρακτικές σε άλλους

γραμματισμούς (πχ φροντιστήρια στις ξένες γλώσσες και σε σχολικά μαθήματα)

προκειμένου να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα Η κοινωνική αυτή ομάδα δείχνει

διάθεση για σημαντική επένδυση μέσω των υπολογιστών στο μέλλον των παιδιών

τους και προσπαθεί χρησιμοποιώντας κάθε τρόπο να έχουν καλές επιδόσεις και στον

τομέα αυτό

Από την ανάλυση διαπιστώσαμε ότι ο εργαλειακός λόγος κατανοείται

καλύτερα αν εξεταστεί σε συνάρτηση με τον παραδοσιακό λόγο της δύναμης του

γραμματισμού και τα μΛ που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο του λόγου αυτού από τη

δεκαετία του 1960 και ύστερα στη χώρα μας (βλ κεφ 223) Φαίνεται ότι με την

πάροδο του χρόνου αναπτύσσονται τάσεις υβριδοποίησης του συγκεκριμένου λόγου

με τον εργαλειακό πρωτίστως από κοινωνικά στρώματα που αντιμετωπίζουν το

γραμματισμό ως κινητήρια δύναμη για κοινωνική και επαγγελματική ανέλιξη Αυτό

σημαίνει ότι εκεί που παλιότερα η επιτυχία στο σχολικό γραμματισμό αναγνωριζόταν

ως η κινητήρια δύναμη για προσωπική καταξίωση και επαγγελματική αποκατάσταση

τώρα ως παράλληλη κινητήρια δύναμη αναγνωρίζεται από μερίδα γονιών και παιδιών

και η απόκτηση του νέου γραμματισμού Είναι εμφανής επίσης η υιοθέτηση

πρακτικών από μΛ που έχουν εμπεδωθεί ως τώρα στο πλαίσιο της δύναμης του

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

κλασικού σχολικού αλλά και του ξενόγλωσσου γραμματισμού όπως για παράδειγμα

τα φροντιστήρια Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά τέτοια φροντιστήρια για τις ΤΠΕ

συστεγάζονται με φροντιστήρια κυρίως ξένων γλωσσών (Mitsikopoulou 2007)

Αξίζει να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των παιδιών τους

όπου παρατηρούνται (βλ πχ τη γιαγιά που βοηθάει την εγγονή της ή και τη μαμά

που πληκτρολογεί το κείμενο του παιδιού της) αντλούν από παραδοσιακά

παιδαγωγικά πρότυπα και έχουν σχέση με τη βραχυπρόθεσμη επιτυχία των παιδιών

στο μάθημα της άλλης μέρας

Θα μπορούσαμε με άλλα λόγια να πούμε ότι το περιεχόμενο του λόγου της

δύναμης του (σχολικού) γραμματισμού που όπως είδαμε άρχισε να αναπτύσσεται

μεταπολεμικά στην Ελλάδα (βλ κεφ 223) εμπλουτίζεται σταδιακά με τη δύναμη

του ξενόγλωσσου γραμματισμού και πιο πρόσφατα με τη δύναμη του νέου

γραμματισμού των ΤΠΕ

Με τα δικά μας δεδομένα είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε σε μεγαλύτερο

βάθος τη σχέση του τεχνικού μοντέλου Λόγου (και ιδιαίτερα του ασθενούς τεχνικού

μΛ) με μΛ που ισχύουν στο πλαίσιο του λόγου της δύναμης του σχολικού

γραμματισμού που όπως είδαμε (223) διαπερνά μεγάλο μέρος της ελληνικής

κοινωνίας Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες διαπιστώσεις μας που μπορούν να

φανούν χρήσιμες σε μια μελλοντική περαιτέρω διερεύνηση του ζητήματος με

δεδομένη τη σπουδαιότητα που έχει η σχέση αυτή στη διάθεση για κινητικότητα των

κοινωνικών πρωταγωνιστών

Η υβριδοποίηση που επισημάναμε παραπάνω έχει κατά βάθος σχέση με την

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τον τρόπο πρόσληψης της

πραγματικότητας που τους περιβάλλει και τις συνειδητές ή μη στρατηγικές που

αναπτύσσουν To είδος της υβριδοποίησης ποικίλλει από γονείς και παιδιά που

αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως ένα επιπλέον σημαντικό μάθημα στο οποίο το παιδί

τους πρέπει επίσης να πετύχει και να αποχτήσει τα απαραίτητα διπλώματα όπως πχ

με τα πτυχία στις ξένες γλώσσες και τους καλούς βαθμούς στο σχολείο (αυτοί που

κινούνται στο πλαίσιο του ισχυρού τεχνικού μΛ) μέχρι γονείς που δεν κάνουν καμία

ενέργεια πέρα από το να αγοράσουν υπολογιστή στα παιδιά τους με την είσοδό τους

περίπου στο Γυμνάσιο μετά ή όχι από πίεση των ίδιων των παιδιών (αυτοί που

κινούνται περισσότερο προς το ασθενές μΛ) Μπορούμε πάντως να πούμε με

βεβαιότητα ότι η κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών τα όρια της

πρωτοβουλίας που αναπτύσσουν και οι στρατηγικές τους προσδιορίζονται απολύτως

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

από τα όρια που θέτει ο συγκεκριμένος λόγος και τα είδη των μΛ στα οποία

κινούνται

Το πολύ ενδιαφέρον είναι εδώ ότι τα όρια του λόγου αυτού προσδιορίζονται

σε πολύ σημαντικό βαθμό για τις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες από το σχολείο

στο οποίο φοιτούν τα παιδιά τους Με δεδομένο το γεγονός ότι η συντριπτική

πλειοψηφία των παιδιών αυτών προέρχεται από μη προνομιούχα κοινωνικά

στρώματα και επομένως φοιτούν σε δημόσια σχολεία συνήθως οι υπολογιστές

συνδέονται με το μάθημα της Πληροφορικής και με το γεγονός ότι το μάθημα αυτό

διδάσκεται ως ξεχωριστό μάθημα στο Γυμνάσιο Έτσι η πλειονότητα των γονιών

αυτών αγοράζει υπολογιστή στα παιδιά με την είσοδό τους στο Γυμνάσιο μερίδα

τους στέλνει τα παιδιά φροντιστήριο ή πιέζει να laquoείναι καλοί και σε αυτόraquo το

διδακτικό αντικείμενο Παράλληλα τα παιδιά αντιλαμβάνονται το νέο γραμματισμό

στη σχολική του εκδοχή ως ένα επιπλέον μάθημα τα δε μέσα πρακτικής

γραμματισμού ως ύλη που διδάσκονται σε κάποιες συγκεκριμένες τάξεις μέσω

θεωρίας και ασκήσεων Από την έρευνά μας προκύπτει ότι είναι ελάχιστες οι

περιπτώσεις δημόσιων σχολείων που διεύρυναν τα όρια του λόγου αυτού προς

κατευθύνσεις που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν μια υβριδοποίηση του

εργαλειακού με το λόγο του οικογραμματισμού

Θα μπορούσαμε επομένως να πούμε εδώ ότι το σχολείο δεν είναι απλώς ο

θεσμός που ενσωματώνει ή όχι αποτελεσματικά τις νέες τεχνολογίες Είναι ο θεσμός

που τροφοδοτεί με συγκεκριμένου τύπου εμπειρίες μαθητές και γονείς προσδιορίζει

επομένως σε σημαντικό βαθμό τα laquoόρια του νοητούraquo εντός του οποίου μπορούν να

κινηθούν Διαπιστώσαμε ότι ο τρόπος εισαγωγής των ΤΠΕ στην ελληνική

εκπαίδευση ως τώρα και κυρίως στα δημόσια σχολεία όχι μόνο δε διευρύνει την

εμπειρία αυτή αλλά την τροφοδοτεί με ξεπερασμένες αναπαραστάσεις και πρακτικές

Έτσι δεν αφήνονται κατά βάθος παντελώς αβοήθητες μη προνομιούχες κοινωνικές

ομάδες αλλά μέσω των εμπειριών στις οποίες τις εξοικειώνει το ελληνικό σχολείο ως

προς το τι είναι πράγματι ΤΠΕ τι κάνουμε με αυτές στο πλαίσιο του σχολείου και

ποια σχέση έχουν με το μέλλον των παιδιών συνεισφέρουν σημαντικά χωρίς φυσικά

αυτό να γίνεται συνειδητά σε μια στατική σύνδεση των ΤΠΕ με το σχολικό

γραμματισμό και κατά βάθος στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Το λειτουργικό μΛ από την άλλη πλευρά κατανοεί τις ΤΠΕ ως οργανικά

ενταγμένα στοιχεία στην καθημερινότητα των παιδιών Ακολουθείται κυρίως από πιο

προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και είναι πολύ κοντά σε επιστημονικές αντιλήψεις

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

που αντιλαμβάνονται τις ΤΠΕ ως οργανικό στοιχείο του γραμματισμού των ημερών

μας Τα όριά του προσδιορίζονται από μια εκλαϊκευμένη εκδοχή του λόγου του

οικογραμματισμού από τον οποίο αντλεί Ο λόγος αυτός έχει πολλά κοινά με τον

αντίστοιχο επιστημονικό λόγο αφού οι νέες τεχνολογίες θεωρούνται ως οργανικό

μέρος του γραμματισμού με τον οποίο το παιδί οφείλει να εξοικειωθεί από μικρό

Διαπιστώσαμε από την ανάλυση ότι και το μοντέλο αυτό Λόγου δεν είναι κάτι το

ενιαίο και συμπαγές αλλά laquoχορεύεταιraquo (Gee 2005) πολύ διαφορετικά από τους

κοινωνικούς πρωταγωνιστές Βασικό χαρακτηριστικό του είναι ότι οι γονείς

επιδιώκουν να εξοικειωθούν τα παιδιά τους με τα νέα μέσα από μικρή ηλικία Οι

στρατηγικές που ακολουθούν ποικίλλουν από ενεργή προσωπική εμπλοκή η οποία

γίνεται με βάση σύγχρονες αρχές μάθησης μέχρι την επιλογή σχολείου με κριτήριο

το εύρος και το είδος χρήσης των ΤΠΕ στο πρόγραμμά του Το σχολείο για τους

συγκεκριμένους γονείς δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα ως προς τη δόμηση της

εμπειρίας τους αλλά το μέσο που θα υλοποιήσει διαμορφωμένες εν πολλοίς

αντιλήψεις τους

Αξίζει εδώ να επισημάνουμε ότι οι πρακτικές κατrsquo οίκον υποστήριξης των

παιδιών τους όπου παρατηρούνται (βλ πχ Πέτρος Κυριάκος) αντλούν από

σύγχρονες θεωρίες μάθησης με μακροπρόθεσμο στόχο και δε σχετίζονται απλώς με

την επιτυχία στο μάθημα της άλλης μέρας όπως συμβαίνει με τα μη προνομιούχα

κοινωνικά στρώματα Οι κατrsquo οίκον αυτές διδακτικές πρακτικές δεν έχουν σχέση

μόνο με τις νέες τεχνολογίες αλλά και με τις παραδοσιακότερες όπως είναι το

έντυπο Υπάρχει δηλαδή μια σαφής συνέχεια βάθους ως προς το πώς

αντιλαμβάνονται τα συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα το γραμματισμό και τη

μάθηση η οποία προσαρμόζεται κατάλληλα ανάλογα με το μέσο πρακτικής

γραμματισμού που εξοικειώνουν τα παιδιά τους Με όρους της Heath (1983) θα

μπορούσαμε κάλλιστα να πούμε ότι τα παιδιά αυτά γυμνάζονται με κοινό τρόπο ως

προς το laquoways with wordsraquo το laquoways of takingraquo (βλ κεφ 211) ανεξάρτητα από

την τεχνολογία πρακτικής γραμματισμού που χρησιμοποιείται

Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον περαιτέρω έρευνα η οποία θα αναδείκνυε

επακριβώς αυτή τη συνέχεια βάθους που υπάρχει στις πρακτικές πρωτογενούς

κοινωνικοποίησης των παιδιών ανάμεσα σε παραδοσιακές και πιο σύγχρονες

τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού την ενδεχόμενη ποικιλότητά τους και τις

μεταβλητές που παίζουν ρόλο στην ποικιλότητα αυτή

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

Το ενδιαφέρον είναι ότι μεγάλο μέρος των παιδιών των συγκεκριμένων

κοινωνικών ομάδων φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία τα οποία με τον ένα ή άλλο τρόπο

αντιλαμβάνονται ότι η συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα που τους εμπιστεύεται τα

παιδιά της δίνει μεγάλη βαρύτητα στη λειτουργική χρήση των νέων μέσων για αυτό

και τα εντάσσουν από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού στα προγράμματά τους

Προκειμένου δε να συνδέσουν το νέο αυτό γραμματισμό και με τον άλλο σημαντικό

γραμματισμό της εποχής μας την κατοχή της αγγλικής γλώσσας κάποια ιδιωτικά

σχολεία διδάσκουν το μάθημα της Πληροφορικής στην αγγλική γλώσσα Παράλληλα

καταβάλλεται προσπάθεια να χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ στο πλαίσιο πολλών

σχολικών μαθημάτων Από άλλη έρευνά μας έχουμε διαπιστώσει και ποσοτικά

(Κουτσογιάννης 2007γ) ότι οι διαφορές στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ

ανάμεσα στα ιδιωτικά σχολεία του δείγματός μας και στα δημόσια είναι θεαματικές

Παρά τις προσπάθειες ωστόσο αυτές είναι εμφανές από την ανάλυση ότι δεν υπάρχει

σαφές και επεξεργασμένο συνολικό σχέδιο για τη λειτουργική αξιοποίηση των νέων

μέσων στη διδακτική καθημερινότητα των ιδιωτικών σχολείων ότι η χρήση τους δεν

είναι καθολική αλλά ευκαιριακή (εξαρτάται από τον εκπαιδευτικό το παιδί και το

είδος των εξωδιδακτικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσουν πχ όμιλοι) και ότι

υπολείπεται συνήθως της εξωσχολικής δημιουργικότητας που δείχνουν τα παιδιά που

φοιτούν στα συγκεκριμένα σχολεία

Διαπιστώσαμε ότι το διαφορετικό αυτό είδος εμπειρίας στην πρωτογενή

κοινωνικοποίηση των παιδιών έχει επιπτώσεις και στο είδος των πρακτικών που

εμπλέκονται Παρότι οι ψυχαγωγικού τύπου πρακτικές ψηφιακού γραμματισμού είναι

όντως αρκετά διαδεδομένες σε όλα σχεδόν τα παιδιά η χρήση των ΤΠΕ σε

πρακτικές με αναγνώριση και κύρος από το σχολικό γραμματισμό γίνεται κυρίως από

παιδιά πιο προνομιούχων μορφωτικά - οικονομικά κοινωνικών στρωμάτων Τα παιδιά

μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αντίθετα αποκτούν μΛ που

αντιλαμβάνονται τον υπολογιστή ως ύλη που διδάσκεται σε διαφορετικές χρονικές

φάσεις Οι καλοί μαθητές laquoεπιχειρούν να είναι καλοί και σε αυτόraquo το μάθημα ενώ οι

μέτριοι το εισπράττουν ως ένα ακόμη βαρετό μάθημα που δεν αξίζει τον κόπο να

ασχοληθούν

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι διαπιστώσεις μας συμφωνούν με την

έμφαση που δίνουν και άλλοι ερευνητές στο σημαντικό ρόλο δύο καθοριστικών

θεσμών κοινωνικοποίησης όπως η οικογένεια και το σχολείο για το εγγράμματο

μέλλον των παιδιών Ο Bourdieu (2006 436-437) σημειώνει χαρακτηριστικά laquoΗ έξη

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

που αποκτάται από την οικογένεια βρίσκεται πίσω από τη δόμηση των εμπειριών του

σχολείου (hellip) και η έξη που τροποποιήθηκε από το σχολείο η ίδια τροποποιημένη

βρίσκεται πίσω από τη δόμηση όλων των μεταγενέστερων εμπειριών (hellip) και ούτω

καθεξής από αναδόμηση σε αναδόμησηraquo Από τα δεδομένα μας επιβεβαιώνεται

απολύτως η διαπίστωση αυτή ο ρόλος της οικογένειας είναι καθοριστικός και εκεί

πάνω στηρίζεται η δόμηση της σχολικής εμπειρίας στη συνέχεια

Επιχειρήσαμε όμως συνειδητά να εμπλουτίσουμε την προσέγγιση αυτή με την

αξιοποίηση λεπτότερων εργαλείων όπως οι λόγοι και τα μοντέλα Λόγου προκειμένου

να κατανοήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο της εμπειρίας αυτής και πώς ακριβώς

διαμορφώνεται Έτσι η παρούσα έρευνα αναδεικνύει και κάτι επιπλέον δεν υπάρχει

απλώς μια σαφής χρονική συνέχεια ανάμεσα στη δομούμενη εμπειρία στο σπίτι και

το σχολείο αλλά είναι σαφές ότι ο θεσμός του σχολείου τροφοδοτεί τη δημιουργία

συγκεκριμένων μΛ σε γονείς και μαθητές πριν τα παιδιά φοιτήσουν στη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση Ο ένας θεσμός δηλαδή τροφοδοτεί τον άλλον στην

περίπτωση κυρίως των μη προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων αυτή δε η

αλληλοτροφοδότηση κάθε άλλο παρά ουδέτερη είναι και χωρίς συνέπειες για το

μέλλον των παιδιών Η αίσθησή μας από το υλικό που αναλύσαμε είναι ότι το ίδιο

ισχύει και για τον παραδοσιακό σχολικό γραμματισμό αλλά χρειάζεται επί τούτου

ερευνητική εστίαση για να διαπιστωθεί σε ποια έκταση και ποια κοινωνικά στρώματα

επηρεάζουν οι ισχύουσες σχολικές διδακτικές πρακτικές

Δημιουργικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και Λόγοι

Οι ως τώρα διαπιστώσεις μας αναδεικνύουν τη στενή σχέση των πρακτικών νέου

γραμματισμού με την κοινωνική πλευρά της ταυτότητας Προκειμένου όμως να

αποφύγουμε μια κοινωνική ndash ντετερμινιστική προσέγγιση του ζητήματος δώσαμε

επίσης ιδιαίτερη βαρύτητα στην ανάδειξη των πρωτοβουλιών που αναπτύσσουν οι

κοινωνικοί πρωταγωνιστές στο σημερινό μεταβαλλόμενο οικονομικό και κοινωνικό

πεδίο Θεωρούμε για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Kress (2010 βλ και

Cope amp Kalantzis 2000) τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές ως σχεδιαστές (designers)

που σχεδιάζουν τις κινήσεις τους αξιοποιώντας τα διαθέσιμα σε αυτούς σχέδια

(available designs) Προκειμένου να αποτυπώσουμε την κινητικότητα αυτή

χρησιμοποιήσαμε τον όρο στρατηγικήές αντλώντας από τους Fairclough et al 2004

Θεωρούμε τους λόγους και τα μοντέλα Λόγου ως διαθέσιμα σχέδια που αξιοποιούν

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές προκειμένου να σχεδιάσουν (άλλοτε περισσότερο

συνειδητά και άλλοτε όχι) την προσωπική τους διαδρομή Θεωρούμε δε τη μίξη των

διαθέσιμων σχεδίων ή την επινόηση νέων ως ένδειξη δημιουργικότητας (agency) και

κινητικότητάς τους (Fairclough et al 2004)

Είναι προφανές από την ανάλυση των κεφαλαίων 4-6 ότι οι κοινωνικοί

πρωταγωνιστές δε μένουν παθητικοί και αντιδρούν στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Από τις αναλύσεις μας αναδεικνύεται ένα είδος laquoπαγκοσμιοποίησης

από κάτωraquo (globalization from belowmiddot Fairclough 2006β) μια σημαντική

κινητικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών μπροστά στα νέα δεδομένα του

γραμματισμού Η δυνατότητά τους όμως για αντίδραση και χάραξη στρατηγικής και

laquoτα σχέδιαraquo που διαθέτουν δεν είναι ίδια Είδαμε μια κοινωνική ομάδα να επιχειρεί

με πιο σαφές σχέδιο να διαχύσει στις πρακτικές των παιδιών της δύο από τα

θεωρούμενα ως laquoσημαντικότεραraquo εφόδια της νέας κοινωνίας της γνώσης τη χρήση

της αγγλικής και των ΤΠΕ Εδώ εστιάσαμε πρωτίστως στο νέο γραμματισμό Αυτό

που είναι εντυπωσιακό από τα δεδομένα μας κάτι που συμφωνεί και με την

πρόσφατη έρευνα από άλλα μέρη του κόσμου είναι ότι αυτή η διάχυση έχει ένα από

τα βασικά χαρακτηριστικά της προοδευτικής παιδαγωγικής την εμβάπτιση

[immersion] (Gee 2005middot Κουτσογιάννης 2009) Διαπιστώσαμε όμως κυρίως ότι το

περιεχόμενο των διαθέσιμων σχεδίων τα οποία αποτελούν την αφετηρία της

ανισότητας διαμορφώνονται σε σημαντικό βαθμό και από το θεσμό της εκπαίδευσης

Επισημάναμε ότι οι πρωτοβουλίες που (δεν) αναλαμβάνει η πολιτεία και η ελάχιστη

κινητικότητα που επιδεικνύεται από τη συντριπτική πλειοψηφία των δημόσιων

σχολείων συνεισφέρουν σημαντικά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών διαφορών

παρά στη μείωσή τους

Από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων διαπιστώσαμε ότι τα σχέδια αυτά

παίζουν καθοριστικό ρόλο στο είδος των laquoστρωμάτωνraquo εμπειρίας (Moje amp Luke

2009) που έχουν τα παιδιά και επομένως στο πώς οι ταυτότητές τους

laquoδιαμορφώνονταιraquo (formed) laquoκατασκευάζονταιraquo (constructed) laquoπαράγονταιraquo

(produced) ή laquoαναπτύσσονταιraquo (developed) για να χρησιμοποιήσουμε τους συνήθεις

όρους που χρησιμοποιούνται στις μελέτες που έχουν σχέση με το γραμματισμό και

την ταυτότητα (Moje amp Luke 2009) Διαπιστώσαμε επίσης ότι η ταυτότητα των

παιδιών είναι πάντα κοινωνικά τοποθετημένη και από την άποψη αυτή δεν μπορεί

παρά να μιλάμε για πολλαπλές ταυτότητες αφού τα παιδιά ενεργοποιούν ποικίλες

ταυτότητες χρησιμοποιώντας τις ΤΠΕ ως μέσα για διάβασμα γράψιμο επικοινωνία

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

και ψυχαγωγία Στη μία περίπτωση μπορεί να πραγματώνουν την ταυτότητα της

καλής μαθήτριας που κάνει ασκήσεις στο Word προκειμένου να πάρει καλούς

βαθμούς και στο μάθημα της Πληροφορικής σε μια άλλη περίπτωση (άλλο μάθημα)

το ίδιο παιδί μπορεί να δαιμονοποιεί τα νέα μέσα ανταποκρινόμενο στην κοινωνικά

τοποθετημένη ταυτότητα της καλής μαθήτριας που απαιτεί το συγκεκριμένο μάθημα

(βλ περίπτωση Χρυσούλας) Στη μία περίπτωση κάποιο άλλο παιδί μπορεί να

πραγματώνει την ταυτότητα του καλού μαθητή που χρησιμοποιεί τις ΤΠΕ όπως τις

θέλει το σχολείο για να πάρει καλούς βαθμούς και στην άλλη την ταυτότητα ενός

εκκολαπτόμενου ερευνητή που γράφει για να επηρεάσει τον κόσμο ως προς την

υποτιμημένη ποιότητα του ελληνικού ποδοσφαίρου (βλ περίπτωση Γιάννη) Δεν

υπάρχει επομένως αμφιβολία ότι η ταυτότητα είναι ταυτότητες (δεν είναι μία αλλά

πολλές) και συνδέονται στενά με το laquoεδώ και τώραraquo του κοινωνικού συμβάντος στο

οποίο συμμετέχουν τα παιδιά

Προσπαθήσαμε όμως συνειδητά να ομαδοποιήσουμε τις επισημάνσεις μας σε

ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης αναζητώντας συγκεκριμένους ενδεχομένως

κοινωνιότυπους που μπορούν να μας οδηγήσουν σε ευρύτερες διαπιστώσεις και να

μας απομακρύνουν από την ατέρμονη σχετικότητα της εδώ και τώρα ταυτοτικής

πραγμάτωσης Η προσπάθεια για αναγωγή σε ευρύτερες ταυτοτικές οντότητες που θα

προκύπτουν από πρακτικές ευρύτερης χωροχρονικής κλίμακας (Lemke 2002) δεν

είναι ασυνήθιστη σε μέρος της πρόσφατης βιβλιογραφίας (βλ Georgakopoulou 2006

2007 Wortham 2007 2008) Αξιοποιώντας το θεωρητικό πλαίσιο του Gee (2005)

εντοπίσαμε ότι οι ταυτοτικές πραγματώσεις των παιδιών με τα νέα μέσα και με βάση

τα δεδομένα μας μπορούν να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο του είδους των Λόγων

(Discourses with big D) που πραγματώνουν Εντοπίσαμε δύο τέτοιες ομάδες Λόγων

αυτές που έχουν σχέση με τις σχολικές πρακτικές (σχολικούς Λόγους) και αυτές που

έχουν σχέση με τις ψυχαγωγικές πρακτικές (ψυχαγωγικούς Λόγους) Οι Λόγοι

εννοούνται εδώ ως ταυτοτικές μακροκατηγορίες (πρβλ laquolarger social identitiesraquo

Georgakopoulou 2006 2007) που στεγάζουν ποικίλες ταυτοτικές πραγματώσεις οι

οποίες εκτείνονται σε ευρεία χωροχρονική κλίμακα και έχουν στενή σχέση με κάποιο

πεδίο πρακτικής γραμματισμού (πχ σχολείο ποικίλα πεδία που έχουν σχέση με την

ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο)

Αυτή η προσέγγιση βέβαια ενώ αποφεύγει τον κίνδυνο της έμφασης στο

μερικό ενέχει τον κίνδυνο να θεωρεί τις ευρύτερες ταυτοτικές κατηγορίες ως

σταθερές και προβλέψιμες και κυρίως να εκλαμβάνει κάθε τοπικό συμβάν

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

γραμματισμού ως απολύτως προβλέψιμο (Wortham 2008) Είναι απαραίτητο να

επισημάνουμε ότι οι ταυτοτικές μακρο-κατηγορίες που αναδεικνύονται εδώ

προέρχονται κυρίως από δεδομένα που εστίασαν το ενδιαφέρον τους στην καταγραφή

του στιγμιαίου και πώς αυτό μπορεί να αναχθεί σε κάτι ευρύτερο Δεν υποτιμάται το

γεγονός ότι η διαδικασία της ταυτοτητοποίησης (identification) είναι μακροχρόνια

δύσκολα προβλέψιμη και συχνά αντιφατική Κάτι τέτοιο όμως για να αναδειχθεί

απαιτεί διαφορετική μεθοδολογική εστίαση και δε συμπεριλαμβάνεται στους στόχους

της παρούσας έρευνας

Από το σύνολο των ποσοτικών και ποιοτικών αναλύσεων είναι ιδιαίτερα

εμφανές ότι οι ΤΠΕ χρησιμοποιούνται ευρύτατα στο πλαίσιο των εξωσχολικών

ψυχαγωγικών πρακτικών γραμματισμού των παιδιών Δεν αποκλείεται όπως δείχνει

η πρόσφατη έρευνα μέρος και των σχολικών πρακτικών γραμματισμού να

εποικίζεται (Fairclough 2003) από περιορισμένης ή μεγαλύτερης έκτασης

ψυχαγωγικού χαρακτήρα πρακτικές (Bulfin 2009 Γεωργακοπούλου 2009 Rampton

2006) Από τα δεδομένα μας αυτό είναι κυρίως εμφανές στο μάθημα της

Πληροφορικής όπου τα παιδιά σε μέρος του σχολικού χρόνου τους επισκέπτονται

σελίδες που έχουν σχέση με τα εξωσχολικά ndash ψυχαγωγικού χαρακτήρα ενδιαφέροντά

τους Δεν μπορούμε όμως να πούμε περισσότερα επrsquo αυτού επειδή η παρούσα

έρευνα δεν εστιάζει επί τούτου στο θέμα αυτό

Το πώς χρησιμοποιούνται όμως οι ΤΠΕ στο πλαίσιο των ψυχαγωγικών τους

πρακτικών έχει σχέση με το είδος των εφηβικών ndash ψυχαγωγικών Λόγων που

πραγματώνει το κάθε παιδί Διαπιστώσαμε ότι η χρήση των ΤΠΕ συγχρονίζεται και

υποτάσσεται στις ευρύτερες ψυχαγωγικού τύπου ταυτότητες που πραγματώνουν τα

παιδιά (πρβλ Lytra 2003) Έτσι αγόρια με ισχυρή αθλητικού τύπου ταυτότητα

(αθλητικό Λόγο) αξιοποιούν τα νέα όπως και τα παραδοσιακά μέσα στο πλαίσιο της

ταυτότητάς τους αυτής διαβάζουν αθλητικό τύπο επισκέπτονται αθλητικού

περιεχομένου ιστοσελίδες παρακολουθούν αθλητικές εκπομπές στην τηλεόραση και

στο ραδιόφωνο κοκ Κορίτσια από την άλλη πλευρά με ισχυρού laquolife styleraquo

ταυτότητα διαβάζουν ελαφρού περιεχομένου περιοδικά επισκέπτονται σελίδες στο

διαδίκτυο με ανάλογο περιεχόμενο κατεβάζουν συγκεκριμένου τύπου μουσική από

όπου μπορεί να αντιγράφουν στίχους στο ΠΕΚ κοκ

Ένα δεύτερο είδος ευρύτερης ταυτοτικής πραγμάτωσης στο πλαίσιο του

οποίου μπορούμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ΤΠΕ είναι ο σχολικός Λόγος με

άλλα λόγια το είδος των μαθητικών ταυτοτήτων που πραγματώνουν τα παιδιά Το

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

περιεχόμενο του συγκεκριμένου Λόγου τροφοδοτείται από το σχολείο στο οποίο

φοιτά κάποιο παιδί το είδος του μαθητή που είναι κάτι που επηρεάζεται σημαντικά

όπως ήδη συζητήσαμε από τους λόγους και τα μΛ της πρωτογενούς

κοινωνικοποίησής του Κορίτσι πχ που πραγματώνει την ευρύτερη ταυτότητα της

καλής μαθήτριας όπως τη θέλει το ελληνικό δημόσιο σχολείο κάνει συστηματικά τις

ασκήσεις του στο Word και το Power Point κάνει επαναλήψεις κατά διαστήματα για

laquoνα τα θυμάταιraquo γράφει κάποιες σχολικές εργασίες σε ΠΕΚ για να πάρει καλούς

βαθμούς κλπ Αντίθετα κάποιο παιδί που πραγματώνει την ταυτότητα του καλού

μαθητή σε κάποιο ιδιωτικό σχολείο γράφει συστηματικά τις εργασίες του σε Word

και Power Point και επιχειρεί να τις παρουσιάζει στην τάξη laquoγια να πάρει

καλύτερους βαθμούςraquo

Είναι εμφανές ότι στο πλαίσιο των διαφορετικών αυτών ευρύτερων

ταυτοτικών πραγματώσεων τα παιδιά χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο τη

γλώσσα (λόγο με μικρό λ κατά τον Gee) τις ΤΠΕ και το άλλο υλικό (έντυπα μέσα

ενημέρωσης κλπ) σε συνδυασμό με συγκεκριμένους τρόπους σκέψης δράσης

αξιολόγησης αλληλεπίδρασης κλπ (Gee 2005) Το είδος και το εύρος δηλαδή των

ευρύτερων ταυτοτικών πραγματώσεων των παιδιών είναι αυτό που μας επιτρέπει να

κατανοήσουμε σε πολύ σημαντικό βαθμό το laquoways with technologyraquo για να

παραφράσουμε την Heath (1983) (βλ κεφ 211)

Εν κατακλείδι το πώς χρησιμοποιούνται οι ΤΠΕ από τα παιδιά έχει στενή

σχέση με το εύρος των ευρύτερων ταυτοτήτων στις οποίες κινούνται και το εύρος

αυτό από τα δικά μας δεδομένα έχει στενή σχέση με δύο πεδία πρακτικών

γραμματισμού το σχολικό και το εξωσχολικό - ψυχαγωγικό Οι ψυχαγωγικού τύπου

ταυτότητες οι ψυχαγωγικοί Λόγοι έχουν περισσότερα κοινά μεταξύ τους ενώ οι

μεγάλες διαφορές εντοπίζονται στις σχολικού τύπου ταυτότητες όπως ήδη

επισημάναμε

Χρειάζεται μια προσοχή εδώ η επισήμανση του κεντρικού ρόλου που έχει η

ευρύτερη ταυτότητα δε σημαίνει ότι η εμπειρία των παιδιών με τα νέα μέσα δε δίνει

και συγκεκριμένο περιεχόμενο στην ταυτότητα αυτή Οι ταυτότητες δεν είναι

δεδομένες αλλά εμπλουτίζονται και μεταβάλλονται συνεχώς και ένα από τα μέσα με

σημαντικό ρόλο στον εμπλουτισμό αυτό είναι και οι ΤΠΕ Η σχέση επομένως είναι

αλληλεπιδραστική οι ΤΠΕ σε κάποιες περιπτώσεις δίνουν την ευκαιρία για νέες

μορφές ταυτοτικής πραγμάτωσης που δεν έχουν αντιστοιχία με το φυσικό κόσμο

όπως γίνεται πχ με τα ευρέως χρησιμοποιούμενα ηλεκτρονικά παιχνίδια Είναι

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

επίσης μία ακόμη επισήμανση απαραίτητη σε άλλα παιδιά ο ρόλος των ΤΠΕ στο

πλαίσιο της πραγμάτωσης των ποικίλων ψυχαγωγικών και σχολικών Λόγων μπορεί

να είναι κεντρικός και σε άλλα περιφερειακός έως εξαιρετικά περιθωριακός (πρβλ

και έρευνα των Facer et al 2003)

Υπάρχει ενδεχόμενο να πραγματώνονται ξεχωριστού τύπου Λόγοι

αποκλειστικά διαδικτυακού τύπου Λόγοι που δεν έχουν σχέση με τους Λόγους του

συμβατικού κόσμου των παιδιών Θεωρητικά ναι με την έννοια ότι το διαδίκτυο

είναι ένας ξεχωριστός κόσμος που περιέχει διαφορετικά συχνά πεδία πρακτικών

γραμματισμού τα οποία έχουν τις δικές τους ιδιαιτερότητες Με αυτή την έννοια

μπορεί να τροφοδοτήσει συγκεκριμένου ευρύτερου τύπου ταυτοτικές πραγματώσεις

Η πλούσια έρευνα που διεξάγεται προς την κατεύθυνση αυτή τα τελευταία χρόνια

αναδεικνύει ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί (βλ κεφ 2222) Το πρόβλημα με την

έρευνα αυτή είναι ότι εστιάζει σε λίγες μόνο περιπτώσεις παιδιών και στις ψηφιακές

κυρίως πρακτικές τους γεγονός που δεν επιτρέπει έναν πλήρη συσχετισμό με τον

εξωδιαδικτυακό κόσμο τους (για μια κριτική βλ κεφ 2222 και 223) Η παρούσα

έρευνα με τη δυνατότητα διασταύρωσης πολλών μεταβλητών που είχαμε δείχνει ότι

υπάρχει σαφής συνέχεια και σχέση ανάμεσα στις ταυτοτικές πραγματώσεις και τη

χρήση των νέων μέσων για τη συγκεκριμένη ηλικία παιδιών που εξετάσαμε Για να

απαντηθεί πάντως πληρέστερα το ερώτημα αυτό απαιτείται περαιτέρω επί τούτου

έρευνα που θα επιχειρεί συνειδητά να βρει αναλογίες στους δύο αυτούς κόσμους

(φυσικό και διαδικτυακό) και στο εύρος των ταυτοτικών πραγματώσεων που

κινούνται τα παιδιά

Οι Λόγοι όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο και στατικό αλλά εξαρτώνται από

την προσωπικότητα των κοινωνικών πρωταγωνιστών και στην περίπτωσή μας των

παιδιών Από τα δεδομένα μας προκύπτει με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες τα

ενδιαφέροντα και η κινητικότητα που επιδεικνύουν τα παιδιά επανεγγράφουν τη

δομημένη σχολική και εξωσχολική τους εμπειρία Υπήρχαν στα δεδομένα μας

κάποιες περιπτώσεις παιδιών (χαρακτηριστικότερη αυτή της Ιωάννας περίπτωση 8)

που η διάθεσή της και τα προσωπικά της κίνητρα αναμορφώνουν σημαντικά τον

(εργαλειακό) τεχνοφοβικό λόγο εντός του οποίου κοινωνικοποιείται και οι πρακτικές

της αρχίζουν να αγγίζουν πρακτικές του λόγου του οικογραμματισμού στη σχολική

του εκδοχή Η προσωπικότητα επομένως των παιδιών η διάθεσή τους για

κινητικότητα και μάθηση είναι μια σημαντική μεταβλητή που δε θα πρέπει να

υποτιμάται όπως δείχνουν και άλλες έρευνες στο χώρο της γλωσσικής διδασκαλίας

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

(Norton 1995) Από την αναγνώριση όμως αυτή μέχρι την αναγωγή της σε κανόνα

υπάρχει μια μεγάλη απόσταση

Συζητήσαμε στο θεωρητικό μέρος (βλ κεφ 21) ότι ένα μέρος του σύγχρονου

επιστημονικού προβληματισμού θεωρεί ότι στην εποχή μας οι κοινωνικές δομές δεν

παίζουν το ρόλο που έπαιζαν κάποιες δεκαετίες πριν και ότι αυτό οφείλεται σε

χαρακτηριστικά της εποχής μας η οποία εξασκεί σε μια διαρκή κινητικότητα-

δημιουργικότητα τους κοινωνικούς πρωταγωνιστές Μέρος της σύγχρονης

βιβλιογραφίας που εστιάζει το ενδιαφέρον της στα νέα μέσα σε σχέση με τις

πρακτικές των παιδιών εξειδικεύει περαιτέρω τις τοποθετήσεις αυτές επισημαίνοντας

ότι τα ψηφιακά μέσα είναι αυτά που πρωτίστως βοηθούν προκειμένου να

ανατραπούν δεδομένα της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης (βλ κεφ 2222) Η δική

μας έρευνα δείχνει με σαφήνεια ότι κάτι τέτοιο ισχύει σε πολύ περιορισμένη κλίμακα

τουλάχιστον για τις ηλικίες που μελετήσαμε Αντίθετα διαπιστώσαμε ότι δεν

μπορούμε να συζητήσουμε τα όρια της όποιας πρωτοβουλίας παρά στο πλαίσιο των

δύο διαστάσεων της ταυτότητας της κοινωνικής ταυτότητας των παιδιών (επομένως

των λόγων και μΛ που έχουν κοινωνικοποιηθεί) και της προσωπικότητάς τους

Ένα σημαντικό ζήτημα σε σχέση με τους Λόγους είναι αν ο ένας επηρεάζει

τον άλλο σε ποιο βαθμό και κάτω από ποιες προϋποθέσεις Θα μπορούσε για

παράδειγμα να τεθεί το ερώτημα αν υπάρχει κάποιου είδους συνέχεια ανάμεσα στους

ψυχαγωγικούς και στους σχολικούς Λόγους ενός παιδιού Από τα ποιοτικά μας

δεδομένα και κυρίως από τις περιπτώσεις που αναλύσαμε στο κεφ 65 προέκυψε με

σαφήνεια ότι αυτή η συνέχεια υπάρχει εξωσχολικές πρακτικές που έχουν συγγένεια

με σχολικές πρακτικές επηρεάζουν περισσότερο τη σχολική διαδρομή των παιδιών

αλλά και το αντίθετο σχολικές πρακτικές συγκεκριμένου τύπου τροφοδοτούν

ανάλογου τύπου εξωσχολικές πρακτικές στάσεις ή απόψεις Παρότι το ζήτημα αυτό

είναι σύνθετο και χρειάζεται περαιτέρω έρευνα από τη δική μας έρευνα φαίνεται πως

αυτού του είδους η συγγένεια υπάρχει αλλά δεν είναι εύκολα αναγνώσιμη σε όλες τις

ψηφιακές πρακτικές γραμματισμού (πχ τα ηλεκτρονικά παιχνίδια)

Αν οι Λόγοι είναι οι ευρύτερου τύπου ταυτότητες που μπορούμε να

χρησιμοποιήσουμε ως πλαίσιο προκειμένου να ομαδοποιήσουμε να συνδέσουμε και

να κατανοήσουμε τις ποικίλες πρακτικές των παιδιών από την έρευνά μας προκύπτει

ότι το φύλο είναι επίσης μια μακροταυτοτική κατηγορία με σημαντικό ρόλο στο πώς

χρησιμοποιούνται τα νέα μέσα από τα παιδιά Επισημάναμε ήδη ότι από την έρευνά

μας προκύπτει ότι τα κορίτσια δεν υστερούν σε σχέση με τα αγόρια αλλά

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

συμμετέχουν σε διαφορετικού τύπου πρακτικές Τα ποσοτικά κυρίως δεδομένα μας

δείχνουν ότι πίσω από τη γενικότερη αυτή διαπίστωση θα μπορούσαμε να κάνουμε

και μία λεπτότερη διάκριση τα αγόρια προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με

καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν σχολικού τύπου Λόγους που έχουν πολύ

μεγαλύτερες πιθανότητες να εμπεριέχουν πρακτικές που έχουν σχέση με την πολιτική

και τον επιστημονικό προβληματισμό ανεξάρτητα από το μέσο (έντυπο

ηλεκτρονικό) τα αγόρια μη προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων και με λιγότερο

καλές σχολικές επιδόσεις από την άλλη πλευρά έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να

πραγματώνουν Λόγους που έχουν σχέση με αθλητικού προσανατολισμού πρακτικές ή

πρακτικές που έχουν σχέση με παιχνίδια (τηλεόραση υπολογιστές) Τα κορίτσια

προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων με καλές σχολικές επιδόσεις πραγματώνουν

Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές γραμματισμού με αναγνώριση από το σχολείο

ενώ τα κορίτσια από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα και με λιγότερο καλές

επιδόσεις φαίνεται να πραγματώνουν Λόγους που εμπεριέχουν πρακτικές με

μικρότερη σχολική εκτίμηση (πχ μουσικές εκπομπές ανάγνωση life ndash style

εφηβικών περιοδικών κλπ) (βλ και Koutsogiannis amp Adampa υπό δημοσίευση)

Εν κατακλείδι τα παιδιά αφιερώνουν στην πλειοψηφία τους πολύ χρόνο στις

τεχνολογίες της οθόνης αλλά το τι ακριβώς κάνουν δεν είναι ουδέτερο

Προσδιορίζεται από σημαντικές κοινωνικοοικονομικές και άλλες παραμέτρους τις

οποίες επιχειρήσαμε να αναδείξουμε Ο κόσμος των ΤΠΕ δεν είναι επίσης κάτι το

μοναδικό Το πώς αξιοποιούνται από τα παιδιά έχει σχέση με το είδος των ευρύτερων

ταυτοτήτων που πραγματώνουν και οι ταυτότητες αυτές με ποικίλα δεδομένα των δύο

θεσμών κοινωνικοποίησης (της οικογένειας και του σχολείου) αλλά και με την

προσωπικότητά τους

Προεκτάσεις για τη γλωσσική εκπαίδευση

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ήδη πλούσια εμπειρία από τις ποικίλες

απόπειρες για παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ στην ελληνική εκπαίδευση Οι

προσπάθειες αυτές ξεκινούν ουσιαστικά το 1994 (Κουτσογιάννης 1998) και παρότι

παρατηρούνται φωτεινές παρενθέσεις προς την κατεύθυνση μιας οικοκοινωνικού

χαρακτήρα αξιοποίησης των ΤΠΕ στο ελληνικό σχολείο οι περισσότερες από τις

πολιτικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται κινούνται ‒άλλοτε περισσότερο και

άλλοτε λιγότερο‒ στο πλαίσιο του εργαλειακού λόγου Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

στην αρχή δινόταν μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα των υποδομών και στη δημιουργία

εργαστηρίων σε κάθε σχολείο στη συνέχεια η βαρύτητα μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη

λογισμικών για τη διδασκαλία πιο πρόσφατα στην επιμόρφωση εκπαιδευτικών και

τελευταία στην εισαγωγή φορητών υπολογιστών και διαδραστικών πινάκων Κάποιες

από τις πρωτοβουλίες αυτές έχουν ενδιαφέρον αλλά λείπει ένα συνολικό σχέδιο

εκπαιδευτικής πολιτικής στο πλαίσιο του οποίου θα προβλέπεται συγκεκριμένος

ρόλος και για τις ΤΠΕ Κατά βάθος οι περισσότερες από αυτές τις πρωτοβουλίες

δίνουν μεγάλη βαρύτητα στη δύναμη του μέσου και κατά προέκταση στις ποικίλες

υποδομές υποτιμώντας το συστημικό και βαθύτερα πολιτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης Με σειρά ερευνών μας (Κουτσογιάννης 1998 2001 2007 βλ και

Ντίνας 2009) έχουμε δείξει το αδιέξοδο αυτής της προσέγγισης και προσπαθήσαμε να

αναδείξουμε την ανάγκη για έναν συνολικό σχεδιασμό στον οποίο θα δίνεται

προτεραιότητα στο τι είδους εγγράμματες ταυτότητες παιδιών ενδιαφέρουν το

ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου θα γίνεται κατανοητός και ο ρόλος των ΤΠΕ

Μοιραία τα πράγματα δεν μπορεί να είναι θεαματικά καλύτερα και στα ΠΣ

που έχουν σχέση με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας Με μια πρόχειρη

ανάγνωση των ΠΣ είναι εύκολο να διαπιστωθεί ότι υπάρχει σύγχυση ως προς τη

σχέση των ΤΠΕ με τη γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση κάτι που έχει προφανείς

επιπτώσεις και στο μαθησιακό υλικό που παράγεται Στα σχολικά εγχειρίδια του

Γυμνασίου για παράδειγμα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες ‒που ξεπερνούν τη

λογική των ΠΣ‒ για μια λειτουργική αξιοποίηση των ΤΠΕ στο πλαίσιο κυρίως των

διαθεματικών δραστηριοτήτων που προτείνονται στο τέλος του κάθε κεφαλαίου Εκεί

οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως παιδαγωγικά πρωτίστως μέσα και πολύ σπάνια ως

μέσα πρακτικής γραμματισμού με συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες που συνδέονται με

συγκεκριμένες πρακτικές και συμβάντα γραμματισμού Θεωρούμε ως σημαντική

πρόοδο το γεγονός ότι τα σχολικά βιβλία του Γυμνασίου προτείνουν την αξιοποίηση

ανοιχτών περιβαλλόντων όπως το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά λεξικά και

αποφεύγουν να συνδυάζουν τη γλωσσική διδασκαλία με κλειστού τύπου

εκπαιδευτικά λογισμικά Στο Δημοτικό από την άλλη πλευρά έχουν δημιουργηθεί

λογισμικά που στην πλειοψηφία τους αντιμετωπίζουν τη γλώσσα με τρόπο στατικό

και αντλούν από ξεπερασμένα παραδείγματα αξιοποίησης των ΤΠΕ στη διδασκαλία

της γλώσσας Τέλος στο Λύκειο δεν υπάρχει κάποια ανάλυση για τη σχέση ανάμεσα

στη διδασκαλία της γλώσσας και τις ΤΠΕ

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

Είναι γεγονός ότι έχουν αναπτυχθεί άλλες πρωτοβουλίες κυρίως προς την

κατεύθυνση της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών που αντιμετωπίζουν με σύγχρονη

ματιά τη σχέση γλώσσας και ΤΠΕ Στο παρόν βιβλίο παρουσιάστηκε η πρώτη ευρείας

έκτασης έρευνα που δείχνει πέραν των άλλων και τις επιπτώσεις που έχουν οι

πρωτοβουλίες αυτές στους τελικούς τους αποδέκτες τα παιδιά (βλ και

Κουτσογιάννης 2007γ) Από τα αποτελέσματα και της παρούσας έρευνας προκύπτει

με σαφήνεια ότι οι πρωτοβουλίες αυτές δύσκολα μπορούν να αποδώσουν αν δεν

αντιμετωπιστεί από μια συνολική οπτική το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Έτσι

αυτό που διαπιστώσαμε στην έρευνά μας ότι δηλαδή το σχολείο μέσω του τρόπου

που αξιοποιεί τις ΤΠΕ συνεισφέρει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας

δεν αποτελεί για μας έκπληξη Πέρα όμως από τη διαπίστωση αυτή η οποία

αναλύθηκε εκτενώς στο παρόν βιβλίο το ερώτημα είναι αν η παρούσα έρευνα μπορεί

όντως να συνεισφέρει και προς την κατεύθυνση σχεδιασμού αλλαγών στο ελληνικό

σχολείο Θα δώσουμε στη συνέχεια πολύ επιγραμματικά τις κυριότερες από αυτές τις

διαπιστώσεις και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για έναν πιο προσεχτικό

εκπαιδευτικό σχεδιασμό αλλά και για μια πιο γόνιμη διδακτική πρακτική

Επισημάναμε ότι συχνά χρησιμοποιούνται όροι όπως γενιά των νέων μέσων

ψηφιακή γενιά κλπ προκειμένου να αποδοθεί η στενή σχέση των παιδιών με τους

υπολογιστές και τις ψηφιακές τεχνολογίες της οθόνης γενικότερα Πέρα από την

πολυπλοκότητα του πράγματος την οποία αναδείξαμε κατά την ανάλυσή μας είναι

εμφανές και από τα δεδομένα μας ότι η γενιά αυτή των παιδιών χρησιμοποιεί σε

ευρεία έκταση και σε μια ποικιλία ψυχαγωγικών πρακτικών πολλές τεχνολογίες της

οθόνης συχνά μάλιστα και παράλληλα Οι Hopf amp Ξωχέλλης (2003) σε μακροχρόνια

έρευνά τους επισήμαναν ότι η τάση αυτή άρχισε ήδη από τη δεκαετία του 1980 και

επεκτάθηκε κατά τη δεκαετία του 1990 όταν η τηλεόραση μετατράπηκε σε ένα από

τα κύρια μέσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στον εξωσχολικό τους χρόνο Με τη δική

μας έρευνα διαπιστώνουμε ότι ο ρόλος της τηλεόρασης εξακολουθεί να είναι πολύ

σημαντικός ενώ παράλληλα κεντρικό ρόλο στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών

παίζουν και οι ΤΠΕ

Το γεγονός αυτό είναι σημαντικό από μόνο του γιατί η ευρεία χρήση των

τεχνολογιών της οθόνης ως μέσων επικοινωνίας και οι ιδιαιτερότητες που

παρουσιάζουν αποτελούν ήδη μιας πρώτης μορφής άσκησης ως προς το τι είναι

διάβασμα και πώς αυτό γίνεται (Kress 2010) Με άλλα λόγια ο πολύχρωμος ‒πολύ

συχνά και αλληλεπιδραστικός‒ κόσμος της οθόνης δημιουργεί συγκεκριμένου τύπου

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

αναγνωστικές εμπειρίες οι οποίες προσδιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τη στάση των

παιδιών προς τον κατά κύριο λόγο έντυπο σχολικό γραμματισμό Το γεγονός αυτό

παράλληλα με το άλλο σημαντικό γεγονός ότι οι καθημερινές ψυχαγωγικού τύπου

πρακτικές γραμματισμού (ψηφιακές ή μη) των παιδιών είναι πιο δημιουργικές σε

σχέση με αυτές του σχολείου έχει οδηγήσει μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας που

κινείται κυρίως στο πλαίσιο του λόγου του οικογραμματισμού να υποστηρίζει όπως

είδαμε την αξιοποίηση αυτών των laquoπλούσιωνraquo εξωσχολικών πρακτικών για την

αναζωογόνηση και των σχολικών διδακτικών πρακτικών

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αξιοποίηση των εξωσχολικών πρακτικών

γραμματισμού των παιδιών μπορεί να αποβεί επωφελής αν σχεδιαστεί σωστά

Έχουμε υποστηρίξει όμως ότι η προσέγγιση αυτή είναι επιφανειακή λόγω της

διαφορετικής λογικής που διέπει το σχολικό από τον εξωσχολικό ndash καθημερινό λόγο

των παιδιών (Κουτσογιάννης 2009) Αυτό που προτείνουμε να γίνει είναι

- Η αξιοποίηση της τεχνικής και λειτουργικής ικανότητας των παιδιών σε

ψυχαγωγικού τύπου ψηφιακές πρακτικής προς την κατεύθυνση των σχολικών τύπου

πρακτικών και γραμματισμών Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι τα παιδιά είναι ήδη

έτοιμα ως προς την εξοικείωσή τους με τα νέα μέσα για μια σημαντική μεταρρύθμιση

στην ελληνική εκπαίδευση η οποία θα διαχέει τις ΤΠΕ σε όλο το εύρος των ΠΣ και

κυρίως στα γλωσσικά προγράμματα σπουδών αλλά και ευρύτερα στα μαθήματα της

φιλολογικής ζώνης (αρχαία ελληνική γλώσσα και γραμματεία νεοελληνική γλώσσα

και γραμματείας ιστορία)

- Η αξιοποίηση της εμπειρίας αυτής έτσι ώστε τα παιδιά να μπορούν να στέκονται

κριτικά κάτι που όπως είδαμε δε γίνεται και δε γίνεται κυρίως από την πλειοψηφία

των παιδιών Η διεθνής βιβλιογραφία τείνει να επικυρώνει τις πρακτικές των παιδιών

με τα νέα μέσα αγνοώντας το γεγονός ότι ο κόσμος της οθόνης και των ΤΠΕ είναι

άρρηκτα συνδεδεμένος με τη εποχής μας και ενσωματώνει πολλά από τα

χαρακτηριστικά της καταναλωτικής λογική της το γρήγορο στην ανάγνωση το

εντυπωσιακό ndash πολυμεσικό και συχνά το επιφανειακό Αυτό φυσικά δεν έχει σχέση

μόνο με τις τεχνολογίες της οθόνης αλλά έχει επεκταθεί σταδιακά και σε κάθε άλλη

τεχνολογία της επικοινωνίας Σε έναν κόσμο που η με πολύ λεπτό τρόπο καθοδήγηση

της συμπεριφοράς αποτελεί τον κανόνα (Rose 1999) έχει ιδιαίτερη βαρύτητα το

σχολείο να αναπτύξει και άλλου τύπου πρακτικές γραμματισμού που δε

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

φυσικοποιούν αλλά και δε δαιμονοποιούν τα νέα μέσα αλλά τα αξιοποιούν κριτικά

και δημιουργικά

Για να γίνουν όμως όλα αυτά απαιτείται μια διαφορετικού τύπου προσέγγιση όχι

μόνο των ΤΠΕ αλλά του σχολείου και της εκπαίδευσης συνολικότερα Μια

προσέγγιση που θα ξεπερνάει τη λογική των laquoεδώ και τώραraquo πρόχειρων λύσεων οι

οποίες προσφέρουν ένα πρόσκαιρο άλλοθι κινητικότητας στο ελληνικό εκπαιδευτικό

σύστημα χωρίς μακροπρόθεσμο όφελος Η λογική αυτή υπερτιμάει τις εκάστοτε νέες

δυνατότητες των ΤΠΕ υποτιμώντας το γεγονός ότι το σχολείο είναι στενά

συνυφασμένα με την ιστορία και δε μεταβάλλεται τόσο εύκολα Είναι γνωστό ότι το

ισχύον σχολικό σύστημα δημιουργήθηκε κάτω από συγκεκριμένα ιστορικά δεδομένα

κάτι που αντανακλάται σε όλες τις εκφάνσεις της λειτουργίας του Ο τρόπος που είναι

δομημένα για παράδειγμα τα σχολικά εγχειρίδια στο πλαίσιο της λογικής Προσφορά

ndash Ζήτηση ndashΣύνοψη (βλ Κουτσογιάννης 2010) στοιχεί απολύτως με τον τρόπο που

δομείται ο σχολικός χωροχρόνος Τα παιδιά κάθονται σε σειρές κατά μέτωπο προς το

δάσκαλο ο οποίος στα 45 λεπτά της ώρας θα πρέπει να τα laquoμεταβιβάσει την ύλη του

βιβλίουraquo Χρόνος χώρος και βιβλίο υπακούουν στην ίδια αθροιστική λογική Έτσι η

εισαγωγή των ΤΠΕ όπως διαπιστώσαμε στην ανάλυσή μας είτε θα απομονωθεί σε

ένα ξεχωριστό μάθημα όπως συμβαίνει με το μάθημα της Πληροφορικής το οποίο

έχει αποκτήσει σταδιακά όλα τα χαρακτηριστικά του ισχύοντος συστήματος είτε θα

χρησιμοποιείται σε λίγες περιπτώσεις και ευκαιριακά όταν οι συνθήκες το

επιτρέπουν Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο δημιουργικές πρακτικές ψηφιακού

γραμματισμού των παιδιών ακόμη και σε σχολικού τύπου γραμματισμούς (βλ

Γιάννης και Γεράσιμος) έχουν σχέση με εξωσχολικές πρακτικές τους ή με σχολικές

πρακτικές που είναι όμως στο περιθώριο της σχολικής ζωής σε αυτό που ονομάσαμε

άτυπες ή ημιτυπικές σχολικές πρακτικές (Κουτσογιάννης 2006) (βλ τους laquoομίλουςraquo

σε διάφορα ιδιωτικά σχολεία)

Η διαφορετικού όμως τύπου προσέγγιση απαιτεί διαφορετική αφετηρία και

στόχευση με κατευθυντήρια γραμμή το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που μας

ενδιαφέρει να καλλιεργηθούν στο ελληνικό σχολείο1 Η εστίαση έτσι μεταφέρεται

στα περιεχόμενα και στις διδακτικές πρακτικές και όχι απλώς τα μέσα κάτι το οποίο

1 Η συμφωνία ως προς αυτό μπορεί να μην είναι εύκολη αλλά η συζήτηση μεταφέρεται σε άλλο

βαθύτερα πολιτικό επίπεδο

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος

επιδιώκεται με επιμονή ως τώρα2 Πολλές από τις μελέτες περιπτώσεων παιδιών που

είδαμε αποτελούν πολύ καλά παραδείγματα για το πώς θα μπορούσαν με τρόπο

δημιουργικό να αξιοποιηθούν οι ΤΠΕ στη διδασκαλία του γραπτού λόγου και της

γλώσσας Κάποιες επίσης πρακτικές γονιών για υποστήριξη των παιδιών τους

αποτελούν καλά παραδείγματα ως προς το πώς οι δάσκαλοι θα μπορούσαν να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τα νέα μέσα Όλα αυτά όμως αποτελούν ενδεικτικά

παραδείγματα που δεν μπορούν να δώσουν τη λύση αν δεν υπάρξει δημιουργική

συνολική σύλληψη του σχολικού χώρου και χρόνου και των προγραμμάτων Σπουδών

που θα ενσωματώνουν γόνιμα παλιές και νέες τεχνολογίες πρακτικής γραμματισμού

Αυτό μπορεί να ηχεί μεγαλεπίβολο αλλά δεν είναι Έχουμε υποστηρίξει σε άλλα

μας κείμενα ότι το ελληνικό σχολείο έχει μεγάλες δυνατότητες προσαρμογής στα νέα

δεδομένα και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι διδάσκοντες της κάθε ειδικότητας

έχουν περισσότερα από ένα μαθήματα (Κουτσογιάννης 2006) Υπάρχει έτσι

μεγαλύτερη ευχέρεια για αναμόρφωση του σχολικού χρόνου και χώρου Θα

μπορούσαμε να πούμε όσο οξύμωρο και αν ακούγεται ότι το ελληνικό σχολείο

επειδή καθυστέρησε στο να προσαρμοστεί στα δεδομένα του 20ου αιώνα είναι πιο

εύκολο να γίνει πρωτοποριακό τον 21ο αιώνα Αρκεί να ξαναδούμε συνολικά το όλο

ζήτημα και επομένως τις συνολικές δομές του που υποτάσσουν την κάθε τεχνολογία

της επικοινωνίας στις ισχύουσες πρακτικές Στο πλαίσιο μιας τέτοιας συνολικής

θεώρησης είναι πολύ πιο εύκολο να ενταχθεί η κάθε τεχνολογία πρακτικής

γραμματισμού να ενσωματωθεί η γνώση και εξοικείωση των παιδιών με τα νέα μέσα

να ενσωματωθούν στοιχεία κριτικού ψηφιακού γραμματισμού κοκ

Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι οι γονείς των παιδιών στην πλειοψηφία

τους έχουν αντιληφθεί πολύ πιο γρήγορα από την πολιτεία ότι κάτι αλλάζει στο

περιεχόμενο του γραμματισμού και είδαμε ότι αντιδρούν Διαπιστώσαμε όμως ότι τα

περιθώρια αντίδρασης των λιγότερο προνομιούχων κοινωνικά στρωμάτων είναι πιο

περιορισμένα τα δε σχολεία συνεισφέρουν με τον τρόπο τους στην αναπαραγωγή και

όχι στη γεφύρωση των κοινωνικών διαφορών Ενόσω δε γίνεται κατανοητό ότι το

ζήτημα είναι το είδος των εγγράμματων ταυτοτήτων που θα επιθυμούσε η ελληνική

πολιτεία να αποφοιτούν από το ελληνικό σχολείο οι ΤΠΕ δε θα αποτελούν τη λύση

αλλά μέρος του προβλήματος

2 Δεν εννούμε απλώς τις ΤΠΕ αλλά και τα σχολικά βιβλία η ανανέωση των οποίων συνδέεται πολύ

συχνά με σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος