Υπό εκτύπωση

Πεπραγµένα του 11ου ∆ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου,

Ρέθυµνο, 21-27 Οκτωβρίου 2006

Κεφάλα Πετράς, Σητείας: ανθρώπινα οστά και ταφικές πρακτικές στην ΠΜ

βραχοσκεπή και το MM Νεκροταφείο

Σέβη Τριανταφύλλου1-Μεταξία Τσιποπούλου2-Philip Betancourt3

Εισαγωγή

Η γνώση που είχαµε πριν λίγα χρόνια για τις ταφικές πρακτικές στην ΠΜ και

ΜΜ Κρήτη µε βάση τις πληροφορίες που διαθέτουµε από τα ανθρώπινα σκελετικά

κατάλοιπα ήταν εξαιρετικά λίγες. O τοµέας αυτός µόλις τα τελευταία χρόνια

παρουσιάζει κάποια σχετική κινητικότητα τόσο σε επίπεδο µελετών όσο και σε

επίπεδο συστηµατικών δηµοσιεύσεων (Schoep 2009, Schoep κ.α. 2011,

Triantaphyllou 2009, 2010, υπο εκτύπωση α, υπο εκτύπωση β). Ωστόσο, είναι

χαρακτηριστικό ότι από τους 200 περίπου θολωτούς τάφους και ταφικά κτίρια της

προανακτορικής περιόδου που έχουν ανασκαφεί σε ολόκληρη την Κρήτη (Branigan

1970, Soles 1992), ολοκληρωµένη και δηµοσιευµένη µελέτη του οστεολογικού

υλικού έχει γίνει σε ελάχιστες περιπτώσεις ενώ σπάνιες είναι γενικά και οι

δηµοσιεύσεις που αναφέρονται σε προϊστορικούς σκελετικούς πληθυσµούς της

Κρήτης (Becker 1975, McGeorge 1992, Arnott 2003, Triantaphyllou 2005, 2010,

2011). Εδώ, θα πρέπει να προσθέσουµε λίγες ακόµα µελέτες που ασχολούνται

στοχευµένα µε ειδικά ζητήµατα όπως είναι η παθολογία (Carr 1960), το ανάστηµα

και ο µέσος όρος ζωής των Μινωιτών (McGeorge 1987, 1988, 1989), οι οποίες

διακρίνονται έντονα από µία καθαρά ανθρωπολογική-ιατρική προσέγγιση. Με λίγα

λόγια, υπάρχει µια χαρακτηριστική έλλειψη εργασιών που αναφέρονται στις ταφικές

πρακτικές της περιόδου όπως αυτές είναι δυνατόν να ανασυντεθούν από τη

συστηµατική µελέτη των ανθρώπινων οστών.

Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να παρουσιάσει τα προκαταρκτικά αποτελέσµατα

της µελέτης των σκελετικών πληθυσµών που προέρχονται από δύο θέσεις στην

Κεφάλα Πετρά Σητείας, στην ανατολική Κρήτη: την ΠΜ βραχοσκεπή και το Ταφικό

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, strianta@hist.auth.gr 2 Εθνικό Αρχείο Μνηµείων, www.petras-excavations.gr, mtsipopoulou@yahoo.gr 3 Τµήµα Ιστορίας της Τέχνης και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήµιο Temple, ΗΠΑ, Ppbcourt1@aol.com

2

Κτίριο 2 του ΜΜ νεκροταφείου του Πετρά. Η εικόνα που αποκτούµε από την

παράλληλη εξέταση δύο διαφορετικού τύπου ταφικών αποθέσεων είναι εξαιρετικά

ενδιαφέρουσα σε θέµατα που αφορούν στην ταφονοµία, στη δηµογραφία αλλά και

στα επίπεδα υγείας των δύο πληθυσµών.

Η µελέτη του ανθρωπολογικού υλικού: στοιχεία ταφονοµίας

Η µελέτη της βραχοσκεπής ξεκίνησε την άνοιξη του 2007 και ολοκληρώθηκε,

µετά από διάστηµα 7 περίπου µηνών, το καλοκαίρι του 20104. Το σύνολο των οστών

της βραχοσκεπής ανέρχεται στα 20,987 τµήµατα, από τα οποία 11,500 οστά έχουν

µαρκαριστεί και καταγραφεί µε συστηµατικό τρόπο σε βάση δεδοµένων ενώ 4,136

οστά κρανίου και 5,351 οστά µη διαγνωστικών πλευρών και σπονδύλων έχουν

καταµετρηθεί και ζυγιστεί. Επιπλέον, υπάρχει ένα σύνολο 50 κιλών αδιάγνωστων

τµηµάτων οστών που έχουν µόνο ζυγιστεί και αποθηκευτεί µε τα υπόλοιπα

διαγνωστικά µέρη των σκελετών στο Μουσείο Σητείας. Το µεγάλο µέγεθος των

σκελετικών καταλοίπων που έχουν συστηµατικά καταγραφεί από τη βραχοσκεπή του

Πετρά γίνεται αντιληπτό µόνο εάν συγκριθεί ενδεικτικά µε αντίστοιχα σύνολα από

παρόµοια σκελετικά κατάλοιπα. Τα πλησιέστερα συγκρίσιµα σκελετικά υλικά

προέρχονται από το µεγάλο θολωτό τάφο στο Καµηλάρι, Μεσαράς, ο οποίος

απέδωσε 15,500 διαγνωστικά οστά (Τριανταφύλλου και Girella, υπό εκτύπωση), την

ταφική βραχοσκεπή από το Λιβάρι Σκιάδι µε περίπου 12,000 διαγνωστικά οστά και

τον Άγιο Χαράλαµπο Λασιθίου όπου σύµφωνα µε την πρόσφατη προκαταρκτική

δηµοσίευση στο Hesperia γίνεται αναφορά από τη McGeorge (2008) σε περίπου

11,000 οστά, τα οποία έχουν αναγνωριστεί µέχρι τώρα ενώ η µελέτη είναι σε εξέλιξη.

Αντίθετα, το Ταφικό Κτίριο 2 από το νεκροταφείο απέδωσε σαφώς µικρότερο αριθµό

οστών και δοντιών που προσδιορίζεται στα 1066 διαγνωστικά τµήµατα αλλά πρέπει

να τονιστεί πως τα µεγέθη αυτά θα πρέπει να συνεξετάζονται µε τη χρονικό εύρος

χρήσης που καλύπτουν τα αντίστοιχα ταφικά σύνολα. Η βραχοσκεπή του Πετρά

καλύπτει µία µεγάλη διάρκεια χρήσης από την ΠΜ Ι µέχρι τη ΜΜΙΒ/ΙΙΑ

(Τσιποπούλου 2010, υπό εκτύπωση α), περίπου 1300 χρόνων, ενώ το Ταφικό Κτίριο

2 φαίνεται να θεµελιώνεται στην ΠΜ ΙΙΙ και να χρησιµοποιείται κυρίως στην ΜΜ ΙΑ

και IΒ (Τσιποπούλου υπό εκτύπωση β, υπό εκτύπωση γ, υπό εκτύπωση δ),

καλύπτοντας εποµένως, µόλις 200 χρόνια χρήσης.

4 Η µελέτη των δοντιών της ΠΜ βραχοσκεπής είναι σε εξέλιξη και αναµένεται να ολοκληρωθεί µέσα στο 2012.

3

Ο χαρακτήρας της απόθεσης των σκελετικών καταλοίπων στην ΠΜ

βραχοσκεπή του Πετρά επέβαλλε την επικέντρωση της µελέτης σε θέµατα που έχουν

να κάνουν µε την ταφονοµία, δηλαδή τα στοιχεία εκείνα που µπορούν να µας δώσουν

πληροφορίες που αφορούν στις διαδικασίες που επέδρασαν στα ανθρώπινα

κατάλοιπα µετά την πρωτογενή τους ταφή (Ubelaker 1974, Nawrocki 1995, Duday

2006, 2009). Ειδικότερα, θα συζητηθούν συνοπτικά τρία ζητήµατα που αφορούν την

κατάσταση διατήρησης των σκελετικών καταλοίπων: 1) η επιφάνεια των οστών, 2) ο

βαθµός θρυµµατισµού τους, και 3) οι ενδείξεις καύσης. Σε σχέση µε το πρώτο

ζήτηµα, καταρχήν, είναι σηµαντικό να διευκρινιστεί πως δεν υπάρχουν καθόλου

στοιχεία που να µαρτυρούν τυχόν έκθεση των οστών σε εξωτερικές συνθήκες βροχής,

ήλιου κλπ ή ενδείξεις που να σχετίζονται µε την επίδραση ζώων όπως σαρκοβόρων,

γεγονός που θα συνηγορούσε στην εγκατάλειψη των νεκρών στη φύση για ένα

διάστηµα µέχρι τα λείψανα να αποσαρκωθούν πλήρως. Επίσης, ο βαθµός

θρυµµατισµού των διαγνωστικών οστών δεν είναι εξαιρετικά έντονος (εικ. 1).

Υπάρχουν βεβαίως πολλά οστά στα οποία η αναγνώριση είναι αδύνατη και αυτό

αφορά 4 κλούβες οστών περίπου από τις 35 στο σύνολο τους που αντιστοιχούν σε 50

κιλά. Από την άλλη πλευρά όµως, έχουν καταγραφεί 77 κρανία – από τα 82 άτοµα,

σύµφωνα µε την µέτρηση των κρανιακών οστών- που βρίσκονται σε αρκετά καλή

κατάσταση, µε δυνατότητα δηλαδή απόδοσης φύλου και σε αρκετές περιπτώσεις και

ηλικίας, τουλάχιστον κατά προσέγγιση, ενώ έχουν βρεθεί και µακρά οστά σε σχετικά

καλή κατάσταση που είναι σε θέση να αποδώσουν ανάστηµα. Παρόµοια, υψηλά

ποσοστά πληρότητας οστών αποδίδουν και τα σκελετικά κατάλοιπα του Ταφικού

Κτηρίου 2 από το ΜΜ νεκροταφείο του Πετρά (εικ. 2). Σε ό,τι αφορά τα στοιχεία για

την επίδραση πυράς στα οστά, παρατηρούνται µόνο στην ταφική βραχοσκεπή και

αφορούν κάποια, κρανιακά κυρίως, οστά. Συγκεκριµένα, ενδείξεις καύσης

εντοπίστηκαν σε µόλις 4% του συνόλου των διαγνωστικών κρανιακών οστών στα

οποία παρατηρούνται διαβαθµίσεις αποχρωµατισµού εξαιτίας της επίδρασης φωτιάς

από µαύρο και σκούρο καστανό χρώµα σε µπλε ανοιχτό και λευκό. Τα τελευταία

συνοδεύονται µε αντίστοιχη στρέβλωση του οστού και είναι ελάχιστα. Επικρατούν

δηλαδή τα µαυρισµένα, ελαφρώς «καπνισµένα» οστά. Αξίζει δε να σηµειωθεί πως το

ποσοστό αυτό αντιστοιχεί σε λιγότερο από 10 άτοµα από το σύνολο του ελάχιστου

αριθµού ατόµων της βραχοσκεπής. Γίνεται αντιληπτό εποµένως, πως πρόκειται για

σχετικά λίγα περιστατικά φευγαλέας και γρήγορης πυράς από την οποία, σύµφωνα µε

τα ανασκαφικά δεδοµένα, δεν υπάρχει κανένα στοιχείο µέσα στη βραχοσκεπή καθώς

4

πουθενά στο συγκεκριµένο χώρο δεν βρέθηκαν ίχνη φωτιάς. Η παρατήρηση αυτή

οδηγεί στο συµπέρασµα πως η πυρά αυτή, η οποία επέδρασε στα οστά, όσο γρήγορη

και περιστασιακή να ήταν, έγινε κάπου αλλού, εκτός βραχοσκεπής.

∆ηµογραφία: ο ελάχιστος αριθµός των ατόµων

Ένα από τα ενδιαφέροντα ζητήµατα τέτοιων αποθέσεων είναι ο ελάχιστος

αριθµός των ατόµων: πόσα άτοµα έχουν εναποτεθεί στο συγκεκριµένο χώρο; Και

αυτό είναι ένα σηµαντικό ζήτηµα προς συζήτηση καθώς παραπέµπει σε θέµατα που

σχετίζονται µε τη δηµογραφία, τη χρήση του χώρου αλλά και το µέγεθος της οµάδας

που παίζει ουσιαστικό ρόλο στη διαµόρφωση αντίστοιχων ταφικών αποθέσεων:

χρησιµοποιούνται από µία πυρηνική ή ευρύτερη οικογένεια ή από τους κατοίκους

ενός ή περισσότερων οικισµών; Η βραχοσκεπή του Πετρά λοιπόν στην οποία

αντιπροσωπεύονται οι νεκροί από ένα διάστηµα περίπου 1300 χρόνων απέδωσε τον

ελάχιστο αριθµό των 165 ατόµων σύµφωνα µε την καταµέτρηση των µηριαίων οστών

(εικ. 3), τα οποία είναι και τα ανθεκτικότερα και µεγαλύτερα µακρά οστά και

εποµένως έχουν καλύτερες πιθανότητες διάσωσης. Το Ταφικό Κτίριο 2 απέδωσε

σαφέστατα λιγότερα άτοµα (37) (εικ. 4), αλλά για µία περίοδο χρήσης περίπου 200

χρόνων. Εάν µάλιστα προσπαθήσουµε να προσεγγίσουµε τον αριθµό των νεκρών ανά

γενιά από την ΠΜ βραχοσκεπή και το Ταφικό Κτίριο 2, υπολογίζουµε 12,69 και 18,5

νεκρούς, αντίστοιχα, ανά 100 χρόνια (Bintliff 1977). Ο υπολογισµός αυτός σε ό,τι

αφορά το Ταφικό Κτίριο 2 προσεγγίζει σηµαντικά τις εκτιµήσεις του Bintliff για τους

20 νεκρούς ανά 100 χρόνια σε µία οικογένεια περίπου των 7 ατόµων. Παρόλα αυτά,

όταν κοιτάξουµε τους αντίστοιχους υπολογισµούς και από άλλα πρόσφατα

µελετηµένα ταφικά σύνολα (εικ. 5), είναι σηµαντικό να αντιληφθούµε πως ο

ελάχιστος αριθµός ατόµων που αντιπροσωπεύεται σε σχέση µε την περίοδο χρήσης

των αντίστοιχων ταφικών συνόλων µετά βίας αγγίζουνε τις εκτιµήσεις του Bintliff για

τη χρήση τους από µία πυρηνική οικογένεια, ενώ µόνο σε δύο περιπτώσεις, στο

µεγάλο θολωτό τάφο Καµηλαρίου, Μεσαράς και στην ταφική σπηλιά στον Άγιο

Χαράλαµπο, Λασιθίου, φαίνεται να τις ξεπερνάνε.

Χαρακτήρας των αποθέσεων του ανθρωπολογικού υλικού: πρωτογενείς ή

δευτερογενείς αποθέσεις;

Το επόµενο ερώτηµα που απασχόλησε την προβληµατική της ερµηνείας των

σκελετικών καταλοίπων τόσο από τη ΠΜ βραχοσκεπή όσο και από το Ταφικό Κτίριο

5

2 του νεκροταφείου του Πετρά ήταν ο χαρακτήρας των αποθέσεων: εάν πρόκειται

δηλαδή για καθαρά πρωτογενείς ταφές που δεν υπέστησαν κανενός είδους

δευτερεύουσας µεταχείρισης, εάν πρόκειται για ταφές που είναι µεν στον αρχικό

χώρο ταφής τους αλλά µε πολλές ενδείξεις υστερότερης µεταχείρισης του νεκρού ή

εάν πρόκειται για προϊόντα ανακοµιδών δηλαδή διάσπαρτων καταλοίπων στα οποία

έχει διαλυθεί η ανατοµική ακολουθία. Σε ό,τι αφορά την ΠΜ βραχοσκεπή, η

ανασκαφική εικόνα δεν έδωσε καθόλου στοιχεία σκελετικών καταλοίπων ή

ανατοµικών µελών σε ανατοµική ακολουθία εκτός από την ξεκάθαρη περίπτωση των

κάτω άκρων και τµήµατος αριστερής πυέλου σε ανατοµική ακολουθία ενός ενήλικα

άνδρα δίπλα σε µία ΥΜ Ι πρόχου και ένα κωνικό κύπελλο5 (Τσιποπούλου 2010). Από

την εκπροσώπηση των οστών που έχουνε καταγραφεί από την ΠΜ βραχοσκεπή του

Πετρά σε σύγκριση µε την αναµενόµενη συχνότητα των ίδιων ανατοµικών οµάδων,

εάν τα 165 άτοµα έσωζαν σε ακέραιη µορφή όλα τους τα ανατοµικά στοιχεία (εικ. 3),

γίνεται φανερό πως τα οστά της βραχοσκεπής είναι σηµαντικά λιγότερα από αυτά που

πραγµατικά αντιστοιχούνε στις ανατοµικές οµάδες των 165 ακέραιων σκελετών.

Ωστόσο, δύο σηµεία αξίζει να τονιστούν ιδιαίτερα: 1) οι στήλες των µακρών οστών

του άνω και του κάτω κορµού αλλά και η στήλη των πλατέων οστών (πυέλου και

ωµοπλάτης), οι οποίες είναι αρκετά υψηλές, και 2) η στήλη των οστών του κρανίου

που είναι αρκετά χαµηλή, ενώ πρέπει να τονιστεί το γεγονός πως 77 κρανία ήταν σε

αρκετά καλή κατάσταση διατήρησης.

Η γενική εικόνα, εποµένως συνηγορεί στο δευτερογενή χαρακτήρα της

απόθεσης που όµως σε µερικές περιπτώσεις θα έπρεπε να µην αφορούσε µόνο

αποσαρκωµένα οστά αλλά πιθανότατα και κάποιες περιπτώσεις ανατοµικών µελών

στα οποία θα διατηρούνταν ακόµη οι σύνδεσµοι και τα µαλακά µόρια. Η σχετικά

καλή εκπροσώπηση των οστών του άνω και κάτω κορµού αλλά και των πλατέων

οστών πιθανόν να δηλώνει και µία τάση προς επιλογή των συγκεκριµένων

ανατοµικών οµάδων σε σχέση µε το κρανίο καθώς από την καταγραφή των

κρανιακών οστών προκύπτει ο ελάχιστος αριθµός 82 µόλις ατόµων. Ένας ακόµη

λόγος που συνηγορεί στο χαρακτήρα της δευτερογενούς ταφής είναι και το γεγονός

πως σε αρκετές περιπτώσεις βρέθηκαν τµήµατα οστών από διαφορετικές

ανασκαφικές ενότητες τόσο σε οριζόντια όσο και σε κάθετη διάταξη που ταιριάζουνε

5 Το συγκεκριµένο αρθρωµένο µέλος φαίνεται να αντανακλά µέρος από το επεισόδιο καθαρισµού των ταφικών κτιρίων και εποµένως αποτελούσε πιθανότατα κάποιον από τους τελευταίους νεκρούς που διέσωζαν ακόµη τους συνδέσµους που συγκρατούν τις αρθρώσεις του ισχίου και της πυέλου.

6

και κολλάνε µεταξύ τους. Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνει και την υπόθεση πως η

δευτερογενής αυτή απόθεση των ανθρώπινων καταλοίπων της ΠΜ βραχοσκεπής του

Πετρά είναι αποτέλεσµα ενός επεισοδίου συστηµατικού και όσο γινόταν προσεκτικού

καθαρίσµατος του αρχικού ταφικού χώρου - εάν πρόκειται για ένα ή περισσότερα

ταφικά κτίρια. Στην αντίθετη περίπτωση, όπου δηλαδή η ΠΜ βραχοσκεπή θα δεχόταν

πολλαπλές επισκέψεις, θα περιµέναµε µία σχετική στρωµατογραφική ακολουθία στις

αποθέσεις των οστών αλλά και εντονότερο βαθµό θρυµµατισµού στα ίδια τα οστά,

γεγονός το οποίο δεν φαίνεται να ισχύει.

Στο Ταφικό Κτίριο 2, το οποίο θεωρητικά αποτελεί ένα αντιπροσωπευτικό

δείγµα αρχικού χώρου ταφής, παραδόξως, η εκπροσώπηση των οστών σε σχέση µε

την αναµενόµενη συχνότητα των ανατοµικών οµάδων, εάν σώζονταν σε ακέραιη

µορφή στον ελάχιστο αριθµό των 37 ατόµων, είναι εξαιρετικά χαµηλή (εικ. 4). Η

εικόνα αυτή εποµένως, ταιριάζει περισσότερο µε την εικόνα δευτερογενών παρά

πρωτογενών δραστηριοτήτων ή καλύτερα µε την εικόνα που θα είχαµε σε

διαφορετικά στάδια αποσύνθεσης των νεκρών στα οποία φαίνεται πως υπήρχε

ανθρωπογενής παρέµβαση και δευτερεύουσα µεταχείριση τους. Εάν προσπαθήσουµε

να ανασυνθέσουµε τις διαδικασίες µεταχείρισης των νεκρών στο Ταφικό Κτίριο 2

διακρίνουµε κάποια ενδιαφέροντα πράγµατα. Καταρχήν διακρίνουµε διαφοροποίηση

στη µεταχείριση των νεκρών σε σχέση µε τα στάδια αποσύνθεσης τους αλλά και σε

σχέση πιθανόν µε συγγενικούς δεσµούς που επιβάλλουν κατά κάποιον τρόπο την

συστέγαση των νεκρών στο ίδιο ταφικό αγγείο είτε αυτό είναι λάρνακα είτε πιθάρι. Η

πλειονότητα των σκελετικών καταλοίπων προέρχεται από δευτερογενείς

συσσωρεύσεις στους χώρους του Ταφικού Κτιρίου 2, αποσαρκωµένων οστών ή σε

µερικές περιπτώσεις και φρέσκων ανατοµικών µελών. Επιπλέον, συναντούµε

περιπτώσεις που κανονικά θα αναγνωρίζαµε ως πρωτογενείς ταφές, οι οποίες όµως

διαθέτουν αρκετές ενδείξεις που, ναι µεν, υποστηρίζουν πως οι σκελετοί είναι στην

αρχική θέση της ταφής τους αλλά έχουν υποστεί σαφέστατα υστερότερη µεταχείριση

µε µετακίνηση κάποιων τµηµάτων του νεκρού σε διαφορετικές στιγµές της

αποσύνθεσης του. Συνηθισµένη θέση που δίνεται στον νεκρό σε κάποιο στάδιο

σχετικά κοντά µε τη στιγµή της πρωτογενούς ταφής είναι η µετακίνηση του κάτω

τµήµατος του νεκρού από την περιοχή της πυέλου και του «διπλώµατος» του στο

ύψος του θώρακα: αναγνωρίστηκαν τουλάχιστον τρεις τέτοιες περιπτώσεις στο

Ταφικό Κτίριο 2, οι οποίες φαίνεται να εφαρµόζονται µόνο σε ενήλικες άνδρες.

Αξίζει να σηµειωθεί πως παρόµοια θέση «διπλώµατος» σε κάποιο στάδιο στη

7

διάρκεια της αποσύνθεσης του νεκρού, παρατηρήθηκε σε σκελετό µε ανατοµική

ακολουθία από το οστεοφυλάκιο της Μ Οδηγήτριας Β στη Μεσαρά (Triantaphyllou

2010). Εκτός από τη µεταχείριση των νεκρών κατά τη διάρκεια της αποσύνθεσης

τους, παρατηρήθηκε µία περίπτωση µετακίνησης οστών από πρωτογενή ταφή και ενώ

είχε συντελεστεί πλήρης αποσάρκωση το νεκρού ενώ υπάρχει και µία ξεκάθαρη

περίπτωση πρωτογενούς ταφής, η οποία δεν έχει υποστεί κάποιου είδους υστερότερης

ανθρωπογενούς επέµβασης. Εάν προσπαθήσουµε να δούµε τη χωρική κατανοµή των

διαφορετικών τρόπων µεταχείρισης των νεκρών (εικ. 6), στο δωµάτιο 2 επικρατούν

αποκλειστικά συσσωρεύσεις αποσαρκωµένων οστών, ενώ στα δωµάτια 3 και 9

συναντώνται όλοι οι διαφορετικοί τρόποι και τα διαφορετικά στάδια επέµβασης σε

προηγούµενες πρωτογενείς ταφές.

Σε ό,τι έχει σχέση µε τη δηµογραφική σύνθεση των δύο πληθυσµών,

καταρχήν σε ό,τι αφορά τον προσδιορισµό της ηλικίας, φαίνεται πως άτοµα όλων των

ηλικιακών κατηγοριών ακόµη και νεογνών περιλαµβάνονται στους πληθυσµούς της

ΠΜ βραχοσκεπής αλλά και του Ταφικού Κτιρίου 2, όπου επιπλέον σηµειώνεται και η

παρουσία 1 αγέννητου εµβρύου (34-36 εβδοµάδων) (εικ. 7). Βέβαια, είναι σηµαντικό

να παρατηρήσουµε ότι τα ανήλικα άτοµα στο Ταφικό Κτίριο 2 σε καµία περίπτωση

δεν έχουν βρεθεί µε κάποια υποτυπώδη ανατοµική ακολουθία, σε πλαίσια δηλαδή

που να φανερώνουν την τήρηση κάποιου είδους τελετουργικού ταφής, αντίθετα µε το

νεκροταφείο στο Σίσσι (Schoep 2009, Schoep κ.α. 2011), όπου έχουν παρατηρηθεί

περιπτώσεις νεογνών και νηπίων σε ανατοµική θέση σε πιθοταφές. Τα ανήλικα άτοµα

του Ταφικού Κτιρίου 2 στην Κεφάλα Πετρά συναντώνται µόνο ως προϊόντα

δευτερογενών συσσωρεύσεων (Triantaphyllou 2012).

Προσδιορισµός φύλου-ηλικίας, επίπεδα υγείας, διατροφή

Σε σχέση τώρα µε τον προσδιορισµό του φύλου, τόσο στην ΠΜ βραχοσκεπή

όσο και στο Ταφικό Κτίριο 2 παρατηρούνται και τα δύο φύλα µε διαφορετική όµως

εκπροσώπηση. Κοινό στοιχείο και στους δύο πληθυσµούς είναι σαφώς η υπεροχή των

ανδρών έναντι των λιγότερων γυναικών. Στη χωρική κατανοµή των ατόµων κατά

φύλο και ηλικία στα διαφορετικά δωµάτια του Ταφικού Κτιρίου 2, µόνο στο δωµάτιο

2, το οποίο σηµειωτέον είχε µόνο ανακοµιδές αναγνωρίστηκαν µόνο ανήλικα άτοµα

και ένα νεαρό ενήλικο. Στα υπόλοιπα τρία δωµάτια παρατηρούνται άτοµα όλων των

ηλικιών και των δύο φύλων. Η υπεροχή των ανδρών έναντι των γυναικών και στους

δύο πληθυσµούς πιθανόν να µην είναι τυχαία. Παρόµοια υπεροχή των ανδρών

8

φαίνεται να ισχύει στο θολωτό τάφο Β της Μονής Οδηγήτριας (Triantaphyllou 2010)

ενώ ακριβώς το αντίθετο συµβαίνει στο θολωτό τάφο Γ στις Αρχάνες (Triantaphyllou

2005).

Σχετικά µε τα επίπεδα υγείας, τα ποσοστά των παθολογικών αλλοιώσεων

είναι εξαιρετικά χαµηλά, τόσο στην ΠΜ βραχοσκεπή όσο και στο Ταφικό Κτίριο 2

(εικ. 9), γεγονός που συνηγορεί σε υψηλά επίπεδα υγείας και εποµένως σε µία καλή

ποιότητα ζωής και διαβίωσης και για τους δύο πληθυσµούς του Πετρά. Υπάρχει

µεγαλύτερη συχνότητα αλλοιώσεων που έχουν σχέση µε την άσκηση µηχανικών

πιέσεων στο µυο-σκελετικό σύστηµα του πληθυσµού του Ταφικού Κτιρίου 2, η οποία

µέχρι ένα βαθµό θα πρέπει να οφείλεται και στις σχετικά προχωρηµένες ηλικίες του

ενήλικου πληθυσµού. Σηµαντική ωστόσο είναι η ελλιπής παρουσία και η πλήρης

απουσία µη ειδικών φλεγµονών από την ΠΜ βραχοσκεπή και το Ταφικό Κτίριο 2,

αντίστοιχα, ενώ από το τελευταίο απουσιάζουν πλήρως παθήσεις στον κρανιακό

σκελετό και κυρίως ενδείξεις που σχετίζονται µε µεταβολικά νοσήµατα, όπως είναι

οι αναιµίες. Σχετικά µε τα τραύµατα, στο µετα-κρανιακό σκελετό της ΠΜ

βραχοσκεπής παρατηρήθηκαν αρκετές περιπτώσεις τραυµάτων κυρίως στις πλευρές

αλλά και στο κρανίο. Συγκεκριµένα, καταγράφηκαν έξι περιπτώσεις κρανιακών

τραυµάτων που µάλιστα συνδέονται αποκλειστικά µε άνδρες. Το ανάστηµα στον

Πετρά έχει υπολογιστεί στα 162,5 και στα 162,7 εκατ στην ΠΜ βραχοσκεπή και στο

Ταφικό Κτίριο 2 αντίστοιχα, σύµφωνα µε µετρήσεις στα µακρά οστά που

διατηρούσαν την πληρότητα τους.

Σε ό,τι αφορά τα επίπεδα της στοµατικής υγείας (εικ. 10), και στους δύο

πληθυσµούς επικρατεί η τρυγία (πέτρα) έναντι της χαµηλής συχνότητας τερηδόνας

ενώ κοινό στοιχείο είναι η προθανάτια απώλεια δοντιών που πιθανόν να οφείλεται σε

µεγάλο βαθµό στην άσκηση έντονης µηχανικής πίεσης κατά τη µάσηση σκληρής

τροφής, καθώς η αποτριβή των δοντιών παρουσιάζει ιδιαίτερα προχωρηµένα στάδια.

Φαίνεται λοιπόν πως αντίθετα µε τη γενική εικόνα που έχουµε για τους Μινωίτες και

την ευρεία κατανάλωση υδατανθράκων και επεξεργασµένης γενικά τροφής

(McGeorge 1992), οι πληθυσµοί του Πετρά προτιµούσαν σκληρότερης υφής τροφές ή

πιθανόν ακολουθούσαν κάποιο τρόπο παρασκευής και προετοιµασίας της τροφής που

δεν επέτρεπε την πλήρη επεξεργασία των σκληρών συστατικών. Χαµηλά είναι και τα

ποσοστά περιπτώσεων υποπλασίας τα αδαµαντίνης στα δόντια που οφείλεται σε

κάποιο διατροφικό ή µεταβολικό επεισόδιο στη νηπιακή ηλικία.

9

Τέλος, ιδιαίτερης προσοχής αξίζει η περίπτωση ενός παραµορφωµένου στον

επιµήκη άξονα, κρανίου που αποδίδεται σε ενήλικα άνδρα από την ΠΜ ταφική

βραχοσκεπή. Το ερώτηµα είναι εάν η παραµόρφωση οφείλεται σε γενετικούς

παράγοντες ή πρόκειται για αποτέλεσµα τεχνητής παραµόρφωσης για αισθητικούς ή

κοινωνικούς λόγους; Όλες οι ενδείξεις συνηγορούν στην συσχέτιση της

παραµόρφωσης του κρανίου του Πετρά µε µία γενετική δυσµορφία που οφείλεται

στην πρώιµη συρραφή των κρανιακών ραφών (premature craniosynostosis) από την

νηπιακή ακόµη ηλικία ενώ η διαδικασία αυτή κανονικά συντελείται βαθµιαία και

ολοκληρώνεται στο 40ο έτος. Πιθανότατα η παραµόρφωση αυτή να προκαλούσε και

αντίστοιχες δυσλειτουργίες στον εγκέφαλο και στο νευρικό σύστηµα (Aufderheide

και Rodríguez-Martín 1998). Σε οποιαδήποτε περίπτωση πάντως, η έντονη

παραµόρφωση του συγκεκριµένου κρανίου δεν µπορεί να αµφισβητηθεί και εφόσον

αυτό συµβαίνει, αντιλαµβανόµαστε πως πιθανότατα και η κοινωνική θέση του

συγκεκριµένου ατόµου στην προ-ανακτορική κοινωνία του Πετρά να είχε κάποια

ιδιαίτερη σηµασία. Το γεγονός πως το συγκεκριµένο κρανίο βρέθηκε στη

δευτερογενή απόθεση ενός ταφικού συγκροτήµατος σηµαίνει πως σε οποιαδήποτε

περίπτωση το άτοµο αυτό ήταν κοινωνικά αποδεκτό από την προ-ανακτορική

κοινότητα του Πετρά.

Μέσα από τη συνοπτική παρουσίαση των βασικών ζητηµάτων που

απασχόλησαν τη µελέτη των σκελετικών καταλοίπων από δύο διαφορετικού τύπου

αποθέσεις στην Κεφάλα Πετρά γίνεται κατανοητό πως µόνο η συνολική προσέγγιση

των δεδοµένων ως όψεις αρχαιολογικού υλικού και όχι απλά ιατροδικαστικών

ευρηµάτων µπορεί να διαφωτίσει ένα πλήθος διαφορετικών πλευρών της διαχείρισης

του θανάτου που φαίνεται πως έπαιξε µε µοναδικό τρόπο στην Κρήτη πρωτεύοντα

ρόλο στη διαµόρφωση των συστατικών στοιχείων για την ανάδυση κοινωνικών

οµάδων.

Ευχαριστίες Η µελέτη του ανθρωπολογικού υλικού δεν θα µπορούσε να πραγµατοποιηθεί χωρίς τη σηµαντική βοήθεια συγκεκριµένων ανθρώπων. Ευχαριστούµε την πρώην ∆ιευθύντρια της Κ∆ ΕΠΚΑ Αγίου Νικολάου, κ. Βίλλυ Αποστολάκου, την κ. Κλειώ Ζερβάκη, την κ. Γαρυφαλιά Κωστοπούλου αλλά και όλο το προσωπικό φύλαξης του Μουσείου Σητείας που µε αυταπάρνηση ανταποκρίνονται άµεσα και µε προθυµία σε οποιαδήποτε αίτηµα µας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες απευθύνονται στον ∆ρ Γιάννη Παπαδάτο που ανέσκαψε το υλικό της βραχοσκεπής και βοήθησε καθοριστικά µε τις επιτόπιες παρατηρήσεις του, το ∆ιευθυντή του Ινστιτούτου Αιγαιακής Προϊστορίας ∆ρ Tom Brogan αλλά και όλο το προσωπικό του Ινστιτούτου που βρίσκεται πάντα σε ετοιµότητα να εξυπηρετήσει την οµάδα µελέτης. Όπως πάντα, η µελέτη του ανθρωπολογικού υλικού θα ήταν αδύνατη να διεξαχθεί χωρίς τη

10

γενναία χρηµατοδότηση από το Ινστιτούτο Αιγαιακής Προϊστορίας στο οποίο είµαστε ιδιαίτερα ευγνώµονες. Βιβλιογραφία Arnott, R. 2003. The human skeletal remains. Στο P. P. Betancourt-C. Davaras (επιµ.), Pseira VII: The Pseira cemetery 2. Excavation of the tombs, 153-163. Philadelphia: INSTAP Academic Press. Aufderheide, A. C.- C. Rodríguez-Martín 1998. Cambridge Encyclopaedia of Human Palaeopathology. Cambridge: Cambridge University Press. Branigan, K. 1970 The Tombs of Mesara. London: Duckworth. Becker, M. J. 1975. Human skeletal remains from Kato Zakro. American Journal of Archaeology 79: 271-276. Bintliff, J. L. 1977. The number of burials in the Mesara tholoi. Στο D. Blackman-K. Branigan (επιµ.), An archaeological survey of the lower catchment of the Ayiofarango valley. BSA 72: 83-84. Carr, H. G. 1960. Some dental characteristics of the Middle Minoans. Man 156: 119-122. Duday, H. 2006. L’archéothanatologie ou l’archéologie de la mort. Στο Gowland, R.-C. Knüsel (επιµ.), Social Archaeology of Funerary Remains, 30-56. Oxford: Oxbow Books. Duday, H. 2009. The Archaeology of the Dead. Lectures in Archaeothanatology. Oxford: Oxbow Books. McGeorge, P. J. P. 1992. The human remains. Στο Hallager, B.- P. J. P McGeorge, (επιµ.), Late Minoan III burials at Khania: the tombs, finds and deceased in odos Palama, 29-44. (Studies in Mediterranean Archaeology XCIII). Göteborg: P. Åströms. McGeorge, P. J. P. 1987. Νέα στοιχεία για το µέσο όρο ζωής στη Μινωϊκή Κρήτη. Κρητική Εστία 1: 9-15. McGeorge, P. J. P. 1988. Μυθικοί πυγµαίοι και γίγαντες: νέα στοιχεία για το ύψος των Μινωϊτών. Κρητική Εστία ∆, 2: 10-18. McGeorge, P. J. P. 1989. A comparative study of the mean life expectation of the Minoans. Στο Πεπραγµένα του 6ου Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά: 419-428. McGeorge, P. J. P. 2008. The human remains. Στο P. Betancourt, Excavations in the Hagios Charalambos Cave, Hesperia 77: 578-594. Nawrocki, S. P. 1995. Taphonomic processes in Historic cemeteries. Στο A. L. Grauer (επιµ.), Bodies of Evidence: Reconstructing History through Skeletal Analysis, 49-66. New York: Wiley-Liss Publication. Schoep. I. 2009. The Excavation of the Cemetery (Zone 1). Στο J. Driessen-I. Schoep- F.Crevecoeur-M. Devolder-F. Gaignerot-Driessen-H. Fiasse-P. Haciguzeller-S. Jusseret-C. Langohr-Q. Letesson-A. Schmitt (επιµ.), Aegis 1: 45-94.

11

Schoep, I- Schmitt, A.-Crevecoeur, I. 2011. The Cemetery at Sissi. Στο J. Driessen-I. Schoep- F.Crevecoeur-M. Devolder-F. Gaignerot-Driessen-H. Fiasse-P. Haciguzeller-S. Jusseret-C. Langohr-Q. Letesson-A. Schmitt (επιµ.), Aegis 4: 41-67. Soles, J. S. 1992. Prepalatial Cemeteries at Mochlos and Gournia and the House Tombs of Bronze Age Crete, Hesperia Supplement XXIV. Princeton: American School of Classical Studies. Triantaphyllou, S. 2005. The human remains. Στο Y. Papadatos (επιµ.), Tholos Tomb Gamma: A Prepalatial Tholos Tomb at Phourni, Archanes: 67-76. Philadelphia: INSTAP Academic Press. Triantaphyllou, S. 2009. EM/MM human skeletal remains from East Crete: the Kephala Petras rock shelter, Siteia, and the Livari tholos tomb, Skiadi. Kentro, The Newsletter of the INSTAP Study Center for East Crete 12: 19-23. Triantaphyllou, S. 2010. The human remains. Στο A. Vasilakis-K. Branigan (επιµ.), Moni Odigitria: A Prepalatial Cemetery and its Environs in the Asterousia, Southern Crete: 229-248. Philadelphia: INSTAP Academic Press. Triantaphyllou, S. 2012. Constructing identities through ageing the body in the prehistoric Aegean: the view of the human remains. Στο M. Mina-Y. Papadatos-S. Triantaphyllou (επιµ.), Embodied Identities in the Prehistoric Eastern Mediterranean: Convergence of Theory and Practice, Archaeological Research Unit 10-12 April, Cyprus. Προφορική παρουσίαση. Triantaphyllou, S. υπό εκτύπωση α. Managing with death in prepalatial Crete: the evidence of the human remains. Στο M. Relaki-Y. Papadatos (επιµ.), From the Foundations to the Legacy of Minoan Society, Sheffield Studies in Aegean Archaeology. Oxford: Oxbow. Τριανταφύλλου, Σ. υπό εκτύπωση β. Kephala Petras: The human remains and the burial practices in the EM rock shelter. Στο M. Tsipopoulou (επιµ.), Petras, Siteia: 25 years of excavations and studies. Acts of a two-day conference held at the Danish Institute at Athens, 9-10 October 2010, Αθήνα. Τριανταφύλλου, Σ.-L. Girella υπό εκτύπωση. Η συµβολή τη µελέτης των ανθρώπινων οστών στην ερµηνεία του θολωτού τάφου στο Καµηλάρι στην πεδιάδα της Μεσαράς, ν. Ηρακλείου. Στο Πεπραγµένα του 11ου ∆ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Ρέθυµνο, 21-27 Οκτωβρίου 2006.

Τσιποπούλου, Μ. 2010. Προανακτορική ταφική βραχοσκεπή στον Πετρά Σητείας - πρώτη ανακοίνωση. Στο Μ. Ανδριανάκης-Ι. Τζαχίλη (επιµ.), Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1, Πρακτικά της 1ης Συνάντησης, 28-30 Νοεµβρίου 2008, Ρέθυµνο: 121-138. Τσιποπούλου, Μ. υπό εκτύπωση α. Πρόσφατα ευρήµατα στον Πετρά Σητείας, οι ανασκαφές του 21ου αιώνα. Στο Πεπραγµένα του 10ου ∆ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Χανιά, 1-8 Οκτωβρίου 2006. Τσιποπούλου, Μ. υπό εκτύπωση β. Πετράς Σητείας. Προανακτορικό-πρώιµο Παλαιοανακτορικό Ταφικό Κτίριο 2. Στο Μ. Ανδριανάκης-Ι. Τζαχίλη (επιµ.), Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 2, Πρακτικά της 2ης Συνάντησης, Ρέθυµνο, 26-28 Νοεµβρίου 2010. Tsipopoulou, M.

12

υπό εκτύπωση γ. Defining the end of the Prepalatial at Petras. Στο M. Tsipopoulou (επιµ.), Petras, Siteia: 25 years of excavations and studies. Acts of a two-day conference held at the Danish Institute at Athens, 9-10 October 2010, Αθήνα. Tsipopoulou, M. υπό εκτύπωση δ. The Prepalatial-early Protopalatial cemetery at Petras, Siteia: a diachronic symbol of social coherence. Στο M. Tsipopoulou (επιµ.), Petras, Siteia: 25 years of excavations and studies. Acts of a two-day conference held at the Danish Institute at Athens, 9-10 October 2010, Αθήνα. Ubelaker, D. H. 1974. Reconstruction of Demographic Profiles from Ossuary Skeletal Samples. A Case Study from Tidewater Potomac. Washngton: Smithsonian contributions to Anthropology No 18.

13

Εικόνες

Εικόνα 1: Βαθµός θρυµµατισµού των διαγνωστικών ανθρώπινων οστών από την ΠΜ ταφική βραχοσκεπή στην Κεφάλα Πετρά

Εικόνα 2: Βαθµός θρυµµατισµού των διαγνωστικών ανθρώπινων οστών από το Ταφικό Κτήριο 2 στο νεκροταφείο στην Κεφάλα Πετρά

274 444 579

36542654

5793

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

Complete Almost Complete Fragmentary

Postcranial

Cranial

No

of

case

s

62 89 70

418 339 366

0

100

200

300

400

500

600

Complete Almost Complete Fragmentary

Postcranial

Cranial

no

of

case

sn

o o

f ca

ses

14

Εικόνα 3: Αντιπροσώπευση των ανατοµικών οµάδων του κρανιακού και µετα-κρανιακού σκελετού από την ΠΜ βραχοσκεπή στην Κεφάλα Πετρά (ΜΝΙ = minimum number of individuals).

Εικόνα 4: Αντιπροσώπευση των ανατοµικών οµάδων του κρανιακού και µετα-κρανιακού σκελετού από το Ταφικό Κτήριο 2 στο νεκροταφείο στην Κεφάλα Πετρά (ΜΝΙ = minimum number of individuals).

1281741

2897 2945

1846 1626 2074

659

9570

52806600

49503630

9240

9240

16335

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

Cranial Teeth Upper

skeleton

Lower

skeleton

Flat bones Foot

bones

Hand

bones

Vertebrae

& ribs

No

of

case

s

Expected line for MNI 165

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

Cranial Teeth Upper

skeleton

Lower

skeleton

Flat bones Foot

bones

Hand

Bones

Vertebrae

& ribs

Expected line for MNI 37

no

of

case

s

15

Skeletal assemblage MNI Length of use (yrs) Skeletons/100 yrs

Kephala Petras rockshelter 165 1300 12,69

Kephala Petras House Tomb 2 37 200 18,5

Hagios Haralambos cave c. 400 1800 22,22

Kamilari A tholos tomb 134 500 26,8

M Odigitria A tholos tomb 133 900 14,77

M Odigitria B tholos tomb 64 900 7,11

Apesokari A tholos tomb 14 200 7

Livari tholos tomb 82 900 9,11

Livari rockshelter 115 900 12,77

Εικόνα 5: Υπολογισµός των νεκρών στα 100 χρόνια χρήσης των τάφων από πρόσφατα µελετηµένα ΠΜ/ΜΜ ταφικά σύνολα της Κρήτης (ΜΝΙ = minimum number of individuals).

Εικόνα 6: Αεροφωτογραφία του Ταφικού Κτιρίου 2.

16

Foetus 0-1 yrs 1-6 yrs 6-12 yrs 12-18 yrs 18+ yrs

Rockshelter 0 6 12 11 7 129

House Tomb 2 1 2 3 3 1 27

Εικόνα 7: Κατανοµή των ηλικιακών κατηγοριών στην ΠΜ βραχοσκεπή και στο Ταφικό Κτίριο 2 στην Κεφάλα Πετρά Σητείας.

Sexing ?

Rockshelter based on the pelvis based on the skull

17 20

30 45

82 64

House Tomb 2 8 16 3

Εικόνα 8: Κατανοµή των φύλων στην ΠΜ βραχοσκεπή και στο Ταφικό Κτίριο 2 στην Κεφάλα Πετρά Σητείας.

Εικόνα 9: Κατανοµή των παθολογικών αλλοιώσεων στην ΠΜ βραχοσκεπή και στο Ταφικό Κτίριο 2 στην Κεφάλα Πετρά Σητείας (MSM = musculo-skeletal indicators, N-S Infection = non-specific infection, HT = House Tomb).

7,36

26,13

7,25

0,22 0,1

11

45,71

14,55

0,4

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Arthritis Vertebral arthritis MSM Trauma N-S Infection

Rockshelter

HT 2

%

17

Εικόνα 10: Κατανοµή των οδοντικών παθήσεων στην ΠΜ βραχοσκεπή και στο Ταφικό Κτίριο 2 στην Κεφάλα Πετρά Σητείας (AMTL = Antemortem Tooth Loss, HT = House Tomb).

0

5

10

15

20

25

30

35

Caries Calculus AMTL Enamel Hypoplasia

Rockshelter

HT 2

%