Joanna Tomalska (Biaiystok)

HERMANN STRUCK I SWIAT BIALOSTOCKICH ZYDOW

Majer Bahban we wstqpie do fundamentalnego opracowania Maksy- miliana Goldsteina i Karola Dresdnera Kultura i sztuka ludu zydowskiego na ziemiach polskich celnie napisat, i z ,,Zabytki historyczne stanowiq dla kaide- go narodu Swiadectwo jego kultury W minionych wiekach, nie dziw wiqc, i e wszystkie narody zbierajq swe zabytki i przechowujq je starannie W muzeach, bibliotekach i archiwach umyilnie na ten cel zakladanych. U Zyd6w bardzo p6ino obudzilo siq zrozumienie dla zabytkow naszej przeszlokci; U wielu z nas, nawet spoSr6d inteligencji, zmysl ten drzemie jeszcze dziS W podSwiadornoSci i nie zostal wydobyty na wierzch"'. Z tej publikacji warto rowniei przytoczyC wypowiedi Efraima M. Liliena (1874-1925), znakomitego malarza i fotografi- ka urodzonego W Drohobyczu: ,,Moje iycie naleiy do narodu iydowskiego, ale sztuka moja naleiy do S~iata!"~.

~ u t o r ; ~ publikacji ornawiajq rniqdzy innymi kolekcje warszawskie i wy- stawy sztuki iydowskiej we Lwowie, brak jednak inforrnacji o iydowskiej sztu- ce W polnocno-wschodniej czqici Rzeczypospolitej, szczegolnie 7ai W Wilnie i Biatymstoku, choC wlainie tarn kulturalne iycie diaspory rozwijalo sic szcze- golnie bujnie.

Autorzy innego obszernego opracowania, zredagowanego przez Ignacego Schipera, Arie Tartakowera i Aleksandra Hafike, zajqli siq dziahlnoSciq spo- lecznq, oiwiatowq i kulturalnq polskich Zydow od czasow najdawniejszych3. W tym nieocenionym dziele znalazb sie syntetyczne przedstawienie sztuki

' M. Goldstein. K. Dresdner, Kultura i sztuka ludu iydowskiego na ziemiach polskich, zbiory M . Goldsteina, przedrnowa prof. dr. M. Ralabana, Lw6w 1935, S. 1 . Tarn*, S. 90. kydzi W Polsce odrodzonej: dziaialnoit spoleczna, gospodarcza, ojwiatowa i kulturalna, red. I . Schiper, A. Tartakower, A. Haftka, t. 1, Warszawa 1932, t. 2, Warszawa 1933.

338 J O A N N A TOMALSKA

iydowskiej, ~odzielonej na ,,przedmioty stworzone przez artystow iydow- skich oraz przez nie-iyd6w, ktorych dzielem staiy siq obiekty stworzone do uiytku synagogalnego lub dom~wego"~. Autorzy omowili rqkopisy, przedmio- ty zaliczane do dziel rzemiosh artystycznego, malowidb W synagogach oraz plastykq sepulkralnq, W tym tworczolt Chaima, syna Izaaka ze Slucka, kt6ry okoio 1740 roku dekorowal synagogq W Mohylewie, wykorzystujqc motywy floralne i zoomorficzne. Nie byioby W tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie fakt, i e 6w artysta byl W prostej linii przodkiem slynnego malarza Marca Chagalla5.

Mimo ie W starszych tekstach Bialystok bywal nazywany nie tylko ,,litewskim Manchesterem': lecz t a k e ,,Jaffq Litwym6, wiadomoici o kulturze bialostockich Zydow zachowaiy siq W szcqtkowej ilolci. Skqpe informacje dotyczqce iy- dowskich artystow dzialajqcych W Bialymstoku zawierajq nowsze publikacje, miqdzy inyrni Jerzego Malinowskiego7, Anny Wierzbickiejs, oraz opracowania o charakterze stownikowym, chotby Adriana Darmona9 i Mieczyslawa Jackie- wiczalO. Niestety, z reguly niewiele W tych opracowaniach postaci zwiqzanych z Bialymstokiem, ktory do I1 wojny Swiatowej naleial do miast zamieszki- wanych przez bardzo licznq diasporq iydowskq. Ten rozdzial historii miasta nadal czeka na odkrycie, zbadanie i rzetelne opracowanie.

W Bialymstoku proino by wprawdzie szukat jakichkolwiek iladow wy- mienionych wyiej postaci, niemniej jednak warte uwagi sq archiwa W Mo- skwie, Grodnie i Milisku, ponadto zai zbiory muzeow i archiwow w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Izraelu. Trzeba tei przypomniet pionierskie bada- nia przedwczeinie zmarlego Mariusza R. Chacianowskiego, kt6ry pracujqc nad tematem wraz z ionq Ewq przez wiele lat zebra1 duie, nieocenionej wartoici archiwum, poiwiqcone sztuce bialostockich iydowll.

Tamie, t. 1, S. 308. Tamie, S. 324.

V. Kobrin, Jewish Bialystok and its Diaspora, Bloomington 2010, S. 19. ' J. Malinowski, Grupa ,,lung Idysz" i zydowskie jrodowisko ,,Nowej Sztuki" W Polsce 1918-1923,

Warszawa 1987, passim; tenie, Malarstwo i rzeiba iyddw polskich W XIX i XX W., t.1.2, Warszawa 2000, S. 38 1-399.

* A. Wierzbicka, Ecole de Paris, Pojgcie, jrodowisko, twdrczoft, Warszawa 2004; t a i Artyjcipol- scy W Paryiu, Antologia tekstdw 1900-1939, Warszawa 2008, passim. A. Darmon, Autour de Iart. j u g Peintres, sculpteurs et photographes, Paris 2003.

'O Encyklopedia Ziemi Wiletiskiej. Sztuka, malane, rzeibiane, graficy, fotograficy, opr. M. Jackie- wicz, Bydgoszcz 2005.

" Mariusz Kobert Chacianowski (ur. 1968, Biatystok - zm. 2000, Rzym), absolwent Liceum Sztuk Plastycznych W SupraSlu, zdobyt dyplom W dziedzinie grafiki W Istituto Europeo di Design W Kzyrnie, 1995; od 1989 roku zbiera! materialy do dziej6w artystow biatostockich pochodzenia iydowskiego; jego pierwsza praca zostala poSwiqcona bialostockiej Grupie Ma- larzy 3F. Po wyjeidzie do Wtoch (1991) wraz z ion? Ewq kontynuowal badania, kontaktujqc

Badari nad tym tematem nie ulatwia fakt ogromnych zniszczen, jakie sta- ly siq udzialem Bialegostoku. W zrujnowanym mieicie unicestwiono bowiem dorobek kilku pokoleri mieszkaricow, archiwa zachowaly siq W szczgtkowej iloici, efekty zaS brutalnego przerwania proces6w kulturotw6rczych sg odczu- walne po dziS dzieri.

Biakystok pojawia siq nie tylko na kartach wspomnien XVIII-wiecznych podr6inik6w. XIX wiek opisywali ponadto niemiecki przemyslowiec Her- mann Commichau12 i mtody rosyjski pisarz Mikolaj Leskow (1831-1895), kt6ry bawil W naszym mieicie W 1862 roku. To on zapisal, i e gkowna ulica, Lipowa, jest wypelniona tlumem ludzi, przede wszystkim Zydami, samo mia- sto zaS przypomina wielki plac targowy:

Ilocmpoe~ 6ononburux s ~ ~ J Z O C ~ O K ~ ? rr ne sudan: aomu~u ece oanoo6pa3nble, e mpu u s nrrmb OKOH, Kpblmble repenuyeir. Yepenuya u mnm nocmorrnno scmperammcrr Ha ~posnrrx om camozo Buncna, u Kpoenu, narunarr c Bunbna, uMemm 6o~oeoii cKam nad qjpo~rnonom. Ynuybl s 6enocmo~e nonnbr H ~ ~ O ~ O M . Eepeu xuuram KUUIMR. LYy.w, zosop, cnop, mopz: secb zopoa KaK 6a3ap. X03rrun Warszawskiego Hotelaa pacc~asan mne, umo 6enocmo~ ovenb 6mcmpo yeenurusaemcrt u mopzosnrr ezo cunbno so3pacmaem."

Nie widziatem W B iabs toku duiych zabudowari: wszystkie domki sg jednakowe, po trzy lub po pi@ okien, kryte dachowk Dachowkq i gont stale mozna spotykat na dachach od samego Wilna, i dachy, poczynajgc od Wilna, majg boczny spad nad fron- tonem. Ulice Bialegostoku pdne sg ludzi. Mrowi siq od Zydow. Zgidk, w a r , sprzeczki, handel - cale miasto jest niczym bazar. Gospodarz ,,Hoteh Warszawskiego" powiedzial mi, i e Biaiystok bardzo szybko powiqksza siq i handel jego bardm wzrasta.

W ciqgu niespelna pohiecza od wizyty rosyjskiego pisarza W Bialymsto- ku pojawilo siq wiele znaczqcych postaci ze Swiata sztuki. Ten niezwykly wy- syp talent6w nie sta! siq dotychczas przedmiotem szczeg6lowych badari14, choi: wlainie tu pojawiky siq indywidualnoici tej miary, CO Max Weber15, Bencjon

siq z oirodkami W Izraelu, Europie, Stanach Zjednoczonych. Ich badania spotkaIy siq z du- iym zainteresowaniem i pomocg ze strony Zwigzku Biatostoczan W Tel Avivie (W tym lzraela Bekera, aktora i malarra, autora cyklu poruszajgcych prac, poiwiqconych Bialemustokowi). Pani Ewie Chacianowskiej serdecznie dziqkujq za przekazane informacje.

" H. Commichau, Deutsches Geschlechterbuch, Band 215 (Obersachsisches Geschlechterbuch 2), Limburg an der Lahn 2002, passim. H. C. JIec~oa, M3 O ~ H O Z O aopomnozo aneenu~a, "Cesep~an nvena", nr 335, l l gmdnia (18621, S. 221 i n. Przektad polski dr Joanny Dziedzic.

' I Zarys tematu zostat przedstawiony przez autorkq W tekicie: Dramat i zapomnienie. Przyczy- nek do historii sztuki Bialegostoku W I pol. XX W., W: Warto zapytat o kulturf, 4, Bialystok - Sejny 2010, ss. 153-176 oraz na stronach internetowych http:/lbialystok.jewish.org.pllpage3. html oraz www.sztetl.org.pl Max Weber (1881-1961), urodzony W Bialymstoku rnalarz, prekursor nowoczesnej sztuki

3 4 0 JOANNA T O M A L S K A

Rabinowicz16, Simon Segal17, Molli ChwatlX, znakomity i zupetnie zapomniany Michai (Mosze) Duniec19 i wielu innych. ~ i z e b a wreszcie przypomnieC o ist- nieniu W Bialymstoku Towarzystwa MitoSnik6w Zydowskiej Literatury i Sztu- ki ,,Idische Kunst': kt6rego aktywnoSC zostata poSwiadczona W 1910 rokuzO. Przy obecnym stanie badan nie wiemy, kiedy powstala ta organizacja, ale moi- na siq domyilat, i e wywarta niemaly wp* nie tylko na rozw6j zydowskiej kultury, lecz takie podniesienie poziomu SwiadomoSci iydowskiej diaspory.

Swiat bialostockich Zyd6w, jego kultura, odmienne obyczaje, a takie (moie przede wszystkim) wyglqd jego przedstawicieli, by1 dla przybysza z ze- wnqtrz z pewnoSciq rodzajem egzotyki, fascynujqcym odrniennoSciq. Nie wie- my, jak wielu artyst6w poddalo siq tej fascynacji, jak wiele Slad6w bialostockiej kultury zachowato siq na Swiecie, ten temat nadal czeka na odkrywcq.

Do najwybitniejszych artystbw, kt6rzy utrwalili 6w Swiat, naleiy Hermann Struck, znakomity niemiecki grafik, nauczyciel Marca Chagalla i byC moie je- den z prekursor6w biafostockiego ozywienia artystycznego. Artysta znalazt siq W Bialymstoku W doSC niezwyczajnych okolicznoSciach, mianowicie jako oficer niemieckich wojsk okupujqcych miasto. Odkrywanie Swiata miejsco- wych Zydbw, ich iycia i tradycji W duiej mierze zdecydowaly o dalszym iyciu tworcy. W niniejszym tekicie chcq siq zajqt tw6rczoSciq Strucka, artysty, kt6ry wprawdzie siq W Bialymstoku nie urodzil, lecz przebywat tu przez pewien czas. CO wiqcej - nawet jeSli nie byt to dlugi okres, dzieta, kt6re w6wczas powstaly i ich autora trudno przeceniCzl.

amerykanskiej; wybrana bibliografia zob. Max Weber, ?he Cubist Decade 1910-1920, High Museum of Art, Atlanta, 1992 [katalog wystawy], Atlanta 1992, S. 104-106.

'"encjon Rabinowicz (1905-1989). urodzony W Rialymstoku malarz, grafik scenograf, jeden z wybitnych przedstawicieli wsp6kzesnej sztuki francuskiej; Bencjon Rabinowicz, Litogra- fie, Centrum im. L. Zamenhofa W Rialymstoku [katalog wystawy], 21 maja - 30 czerwca 2010, wstqp J. Tomalska.

" Simon Segal(1898- 1969). urodzony W Bialymstoku malarz; W. George, Segal ou range rebelle, Geneve 1962; Simon Segal (1898-1969), Musee du Luxemburg, 1989 [katalog wystawy]; J. Tomalska, Simon Segal - tajemnicze dziecko Biaiegostoku, "Gazeta Wyborc7a. Gazeta W Bia- lymstoku", 21 kwietnia 2010 r., s. 5.

l8 Molli Chwat (1888-1979) urodwny W Biaiymstoku malarz, absolwent akademii petersbur- skiej; archiwum E. i M. Chacianowskich; badania wlasne autorki.

l9 Michal Duniec (daty iycia nieznane) - jeden z wybitnych artyst6w pochod7mnia iydowskiego, W okresie miqdzywojennym zwiqzany z Bialymstokiem. Jego biografia nie zostata dotychczas poznana; badania wlasne autorki. Przewodnicqcym byt dr nauk medycznych Aleksander Gurwicz, jego zastqpcq Maks Barasz, czlonkami Zarqdu zaS min. Filip Chwat i Noah Zabludowski; n m m ~ m Kuumtca r p ~ a f i e ~ ~ ~ ~ f i ry6epuuu Ha 1910~., r p 0 n ~ 0 1919, S. 222-223.

l' Poiniejsze dzieje artystyczne Biategostoku, takie dramat I1 wojny Swiatowej oraz czasy oku- pacji radzieckiej i niemieckiej zostaly pokrotce omdwione W innym miejscu, zob. J. Tomal-

H E R M A N N STRUCK I SWIAT B l A t O S T O C K l C H iYD6w 341

Kim byt Hermann Struck? Jak trafit do Biaiegostoku? CO sprawito, ze uta- lentowanego artystq i mieszkanca kosmopolitycznego Berlina, miasta, kt6re W pierwszych dekadach XX wieku stalo siq jednq z artystycznych stolic Eu- ropy, tak bardzo zafascynowal Swiat prowincjonalnego fabrycznego miasta, jakim byt W owym czasie Bialystok i jego ubodzy mieszkancy?

Dla badacza dziejbw sztuki Hermann Struck (1876-1945) byl przede wszystkim niemieckim artystq, malarzem, rysownikiem, litografem i histo- rykiem sztukiZ2. Pochodzil z ortodoksyjnej rodziny iydowskiej zamieszkalej W Berlinie. W 1903 roku zwiedzil Palestynq i Egipt, W 1910 roku byl W Wenecji, W 1912 zaS W Stanach Zjednoczonych. W 1913 roku zaprezentowat swoje prace W Nowym Jorku oraz na duiej wystawie W Berlinie23. Brat aktywny udzial W iy- ciu artystycznym rodzinnego Berlina, W 1904 roku doiqczyi do ruchu artystow berliriskiej secesji, cztery lata poiniej zaS opublikowal swq fundamentalnq pracq ,,Die Kunst des Radierens': kt6ra na wiele lat stata siq podrqcznikiem technik graficznych. Byi bardzo cenionym portrecistq, portretowal wiele prominentnych postaci owczesnego Swiata: Henrika Ibsena, Oscara Wilde, Alberta Einsteina, Teodora Herzla, Fryderyka Nietzschego, Zygmunta Freuda i wielu innychZ4.

W 1923 roku przeniost siq do Palestyny, gdzie zamieszkat na state i pra- cowat do Smierci jako Chaim Aharon ben Dawid. Jego tw6rczoSC, o czym nie zawsze siq dziS pamiqta, wywarla znaczqcy wpiyw na wielu europejskich arty- stow, miqdzy innymi na Marca Chagalla.

Dziqki zachowanemu portretowi Hermanna Strucka, namalowanemu W 1915 roku przez znakomitego malarza Lovisa Corintha (1858-1925), wie- my, jak wyglqdal W owym czasie: z obrazu spoglqda na widza przedstawiony W p6lpostaci szczuply, smagly mqzczyzna W sile wieku, odziany W pruski mundur oficerski, z ciemnymi, nieco melancholijnyrni oczami i ksztaitnymi ustami, ocienionymi przyciqtyrni wqsami i krotkq wypielqgnowanq b r ~ d q ~ ~ .

W takim mundurze mniej wiqcej czterdziestoletni Berliriczyk, wychowa- ny W zasymilowanym domu niemieckich iydow, dotart wraz z armiq na tereny

ska, Milczenie Muz. Artyici W Bialymstoku W okresie okupacji radzieckiej 1939-1941, ,Bia- loruskie Zeszyty Historyczne" nr 26 (2006), s. 102-107; J. Tomalska, J. Szczygiel-Rogowska, Warsztaty Oskara Steffena. Nieznany rozdzial z dziejdw getta W Bialymstoku, ,pro memoria: Pismo Muzeum Auschwitz-Birkenau, nr 2 (29) 2009, S. 173-179;

" 0 pierwszej wystawie H . Stmcka na terenach, kt6rego niegdyi zafascynowaly zob. M. imijewska, Fascynacje i o l n i a a , ,Gazeta Wyborc~a, Gazeta W Bialymstoku: 16 czenvca 2009, S. 5.

'' G. G. Schmidt, 7he Art and Artists of the Fifth Zionist Congress, 1901: Heralds of a New Age, Syracuse - New York 2003, S. 102-104.

" Biografia artysty zob. Darmon, dz. cyt., S. 206. Lovis Corinth (1858-1925), Portret Hermanna Strucka, pt. 01.. 80,s X 59,5, wtasnoSC Stadti- sche Galerie im Lenbachhaus und Kunstbau, Monachium.

342 JOANNA TOMALSKA

dzisiejszej wschodniej Polski. W latach 1914-1918 Hermann Struck stuiyl jako ochotnik W oddzialach stacjonujqcych miqdzy innymi na terenie dzisiejszego Pod- lasia, Bialorusi i Litwy. Przebywat wtedy - od Zielonych Swiqt 1916 roku do tegoi Swiqta 1918 roku W Bialymstoku, Kownie i Wilnie jako ttumacz jqzyka j idy~z~~.

Przybysza z Berlina, rownie wielkiego jak kosmopolitycznego miasta za- chodniej Europy, zafascynowal: Swiat malych miasteczek, zaludnionych przez znacznq liczbq iydowskich biedakow, pielqgnujqcych tradycjq i obyczaje przodkow. Moiemy sobie tylko wyobrazit, jakie wraienie na artyScie wywarly widoki, ktore zobaczyi na wschodnich pokaciach Europy. Hermannowi Struc- kowi zawdziqczamy utrwalenie owego Swiata W kilkuset rysunkach, szkicach i rycinach. Jak rasowy artysta nigdzie siq bowiem nie ruszal bez szkicownika, stworzyl setki szkicow w o w iydowskich, kiedy patrzyk lub nawet rozmawiat z kimkolwiek, szybko czynil rysowane notatki, ktore staly siq podstawq do poiniej tworzonych grafik2'. Miat byt autorem niewielkiej publikacji W rosyj- skiej Polsce, wydanej W Berlinie W 1915 roku i zawierajqcej 23 litografie, ale tomu dotychczas nie udako siq ~ d n a l e i t ~ ~ .

Plonem fascynacji stalo siq wydane W 1916 roku wraz z Hansem Eulen- bergiem29 dzielo Szkice z Litwy, Biatorusi i Kurlandii (Skizzen aus Litauen, We- issrujland und K ~ r l a n d ) ~ ~ , literacki i graficzny opis iycia spolecznoSci iydow- skiej W sztetlach Europy Wschodniej, uwainie obserwowanych przez iyda - iolnierza niemieckiego. Struck, podobnie jak wielu innych zasymilowanych Zydow W niemieckich mundurach, nie tylko odkryl dla siebie Swiat iydow wschodnioeuropejskich, lecz t a k e zafascynowat siq nim i uwierzyl, i e duch Ostjuden moie przyczynit siq do powrotu odwiecznych obyczajow, a moie t a k e do odnowy diaspory iydowskiej.

Hermanna Strucka jako artystq zafascynowaly przede wszystkim twarze mieszkancow malych i wiqkszych miast, ale t a k e synagogi, ulice i stare domy W iydowskich dzielnicach. Te bodaj bez w.qtku niewielkie litografie sq dziS bezcennq kronikq nieistniejqcego Swiata. To, CO widoczne W tworzonych szyb- ko, a vista, pracach, to sympatia dla iydowskiej biedoty, rzemiellnikow, robot- nikow, starych kobiet i zmqczonych ciqikq pracq mqiczyzn.

S. Gronemann, Hawdoloh und Zapfenstreich, Erinnerungen an die ostjudische Etappe, Berlin 1925, S. 24. G. G. Schmidt, dz. cyt., S. 107. K. Schwartz Skizzen aus Litauen, WeipruJIand und Kurland, ,Ost und West, Illustrierte Monatsschrift fur das Gesamte Judentum", R. XVI, z. 12 [grudzieri 19161, S. 429.

29 Zob. W. Kupfer, Autobiographie oder Schatfenbild? Zur .Selbstbeschreibung I! 1. A. Feuerbachs, W: Festschrift fur G. Spendel zum 70. Geburtstag am l l. Juli 1992, Berlin 1992, S. 168-169.

M H. Eulenberg, Skizzen aus Litauen, WeipruJland und Kurland. Mit 60 Steinzeichnungen vom Herrmann Struck, Berlin 1916.

WiqkszoSC prac to portretowe szkice. Niemal wszystkie spoSr6d tych, kt6- re Hermann Struck stworzyk W Bialymstoku, powstaly okolo 1916 roku. Z tego czasu pochodzi profilowy portret zatytulowany Stary Zyd W czapce. Niewiel- ka litografia o wymiarach 13 X 10 cm (bodaj wszystkie litografie artysty majq niewielkie wymiary) przedstawia lewy profil mqiczyzny o orlim nosie, lekko uniesionej gtowie, ze spojrzeniem skierowanym ku g6rze, z ciemnymi lekko podkrqconymi wqsami i dkugq siwq brodq. Wyrazisty, ciemny kontur i lek- koSC linii zostala zr6wnowazona ciemnymi plamami wlos6w na skroni i kar- ku. DojrzakoSC portretowanej postaci podkreilajq glqbokie bruzdy na czole i W mistrzowski sposob przedstawiony wyraz zmqczenia, uzyskany za pomocq kilku subtelnie zaznaczonych cieni na policzku3'.

Bardziej rozbudowany litograficzny portret z tego samego okresu, zaty- tutowany Berel, woinica z Bialegostoku na nieco wiqkszym, mierzqcym 12,s X 14,2 cm, podloiu, jest przedstawieniem popiersia brodatego Zyda W ciemnej czapce z daszkiem, zwr6conego W % W lewo. W tq tei stronq model kieruje spojrzenie ciemnych oczu. Pociqglq szczuplq twarz okala bujna, ciemna, nieco rozwichrzona broda i lekko opadajqce wqsy. W tym przypadku dominujqcy element kompozycji stanowi ciemna plama szerokich bar6w mqzczy~ny~~.

Jeden z czqsto reprodukowanych wizerunk6w przedstawia Uczonego W piimie z Bia legos tok~~~. Rysowany lekkq, nieco rozwibrowanq kreskq por- tret prezentuje mqiczyznq W sile wieku W ujqciu wprost, z szerokim czotem, ciemnymi kqdzierzawyrni wlosami czqiciowo ukrytyrni pod jarmulkq, miqsi- stym prostym nosem i malymi ustami, ocienionymi dlugimi wqsami i brodq. Widz nie moie dostrzec oczu mqzczyzny, o opuszczonym - zapewne nad ksiq- gq - spojrzeniu. Szczupb, ascetyczna twarz emanuje spokojem i kagodnoSciq. W tyrn portrecie jest tei widoczny emocjonalny zwiqzek miqdzy artystq i mo- delem, byC moie obu tqczyla przyjaih lub bliisza znajomoSC?

Inna litografia przedstawia siedqcego Zyda modlqcego siq z ksiqikq W pra- wej dtoniM. Model pochyla siwq glow? okrytq czapkq z daszkiem nad otwartq, nieco uniesionq ksiqzkq, lewa dlori spoczywa na udzie. Naszkicowany le&, pewnq kreskq portret sprawia wraienie, i e podglqdamy starego czlowieka.

Bohaterami szkicowych portret6w Hermanna Strucka byli nie tylko sta- rzy, zmqczeni iydowscy mieszkancy Biategostoku, chot istotnie takich tema- t6w jest W jego tw6rczoSci wiele. Przywotajmy jeszcze jeden przyklad: sie- dzqcego starca pochylonego nad ksiqzkq W bialostockim Domu Nauki (Bet

Por. Das Ostjiidische Antlitz, Berlin 1920, S. 39. Tamie, S. 80. Litografia na papierze, 14 X 12 cm; tamie, S. 23.

M Litografia na papierze, 17 X 12 cm; tamie, S. 23.

344 JOANNA TOMALSKA

Ha' M i d r a s ~ ) ~ ~ Artysta utrwalil tei innych mieszkanc6w Bialegostoku: dzieci, mfodziencow, dziewczynki i kobiety, wreszcie - widoki miasta.

Jeden z najbardziej przejmujqcych wizerunkbw, zatytulowany Zebrzqcy iydowski chlopiec z Biategostoku, przedstawia siedzqcego bosego kilkunasto- latka z prawq dloniq wyciqgniqtq W proszalnym geScie i wyrazem bezradnego smutku na wychudfej t ~ a r z y ~ ~ . Uwagq artysty przyciqgnqb tei stara zydowska iebraczka z Bialegostoku; utrwalil siedzqcg kobietq o pochylonej nisko glowie z prawego profilu, W chustce, z okazatym prostym nosem i wyrazem goryczy lub smutku, widocznym W wyrazie ust3'. Z kolei Luba z Bialegostoku to por- tret hdnej, mfodej dziewczyny o smutnej twarzy, wielkich ciemnych oczach i ksztattnych usta~h'~.

W istocie nie wiemy niczego o modelach, kt6rych wybieraf Hermann Struck, nie zachowaty siq iadne wiadomoici o postaciach, kt6re uwiecznil. Nie wiemy, czym siq kierowai przy wyborze modeli, kt6rych wizerunki utrwalil, zagadkq pozostajq t a k e ich p6iniejsze losy. Z calq pewnoSciq szkice wyko- nane W czasie pobytu artysty W Bialymstoku, prace, ktore stab siq podstawq dla litograficznych powt6rzeri, sq Swiadectwem jego fascynacji 6wczesnymi mieszkaricami miasta, ich Swiatem, odmiennoiciq, moie t a k e ich ub6stwem i ,,malownicq" nqdq?

Litografia Tragarz z workiem kartofli z ukazanym z lewego boku staryrn mqiczyznq pochylonym pod ciqiarem przerzuconego przez lewe ramiq worka jest jeszcze jednym swoistym dokumentem epoki, ale t a k e zapisem interesu- jqcym pod wzglqdem czysto malar~kim'~. Do tej samej grupy nalekq przedsta- wienia iebrzqcego Zyda Bialegostoku z pdipostaciq pokornie pochylonego m@- czyzny z iebraczq puszkq W lewej dloni4" i szkicowy portret Postugacz (szames) W biatostockim Domu Nauki Bet Ha'Midrasz, z p6lpostaciq siedzqcego zmqczo- nego Zyda i p6lkami pelnymi ksiqiek W tle4'.

Rzadziej uwagq Hermanna Strucka przyciqgafa architektura, choC utrwa- lil drewnianq synagogq W Z a b l u d o ~ i e ~ ~ i ubogie domy na bialostockich Cha- najkach4'. Jednake te architektoniczne motywy, szczegblnie W porownaniu z bardzo emocjonalnie potraktowanymi portretami, wydajq siq jedynie suchq

" Litografia na papierze, 11 X 19 cm; tamie, S. 57. M Litografia na papierze, 14 X 10 cm; tamie, S. 164. " Litografia na papierze, 19 X 10 cm; tamie, S. 98. " Litografia na papierze, 20 X 13,s cm; tamte, S. 108. 39 Litografia na papierze, 158 X 10.4 cm; tamie, S. 48. " Litografia na papierze, 16 X 8.5 cm; tamie, S. 32. " Litografia na papierze, 18,5 X 12,s cm; tamie, S. 48.

Litografia na papierze, 9 X 21 cm; tamie, S. 45. I 3 Litografia na papierze, 12 X 19 cm; tamin, S. 87.

H E R M A N N STRUCK I SWIAT BIACOSTOCKICH ZYDOW 345

rejestracjq widoku. We wszystkich bowiem mniej lub bardziej szkicowo po- traktowanych portretach, przedstawiajqcych biatostockich Zyd6w, widoczny jest emocjonalny stosunek autora do obiektu artystycznych studiow.

Nie wiemy, W jakim stopniu pobyt Hermanna Strucka W Bialymstoku oraz innych sztetlach na Podlasiu, W Wilnie i Kownie wpkynql na iyciowe wy- bory artysty. Kiedy przybyi do naszego miasta, by1 jui artystq dojrzalym, ufor- mowanym, liczyf okolo 40 lat i mial znakomicie opanowany warsztat. Zycie W Bialymstoku i malych okolicznych miastach z pewnoiciq byto odmienne od tego, jakie widdi W berliriskiej metropolii. CO ciekawe, Hermann Struck, ktory przybyi na te tereny jako przedstawiciel armii okupacyjnej, zajqi siq utrwala- niem nie tyle wojennych epizod6w i bohater6w kampanii, lecz mieszkanc6w okupowanych miast. Niewiele wiadomo o 6wczesnych iydowskich mieszkan- cach. Jest paradoksem, i e przedstawicielowi armii okupacyjnej zawdziqczamy ich utrwalenie.

Kilkadziesiqt lat wczeiniej literacki wizerunek miasta zapisal cytowany wyiej Mikolaj Leskow. Hermannowi Struckowi zawdziqczamy portrety jego mieszkaricow. Ten wybitny artysta, odkrywca Swiata wschodnioeuropejskich Zyd6w ze wszech miar zasluguje na przypomnienie, szczeg6lnie wobec ogro- mu niepamiqci dzisiejszych mieszkanc6w miasta.

1. Stara iydowska inbraczka4'

4"itografie Strucka publikujerny dziqki uprzejmoici pana Pawta Lipszyca i Fundacji zyd Nie- malowany; dziqkujerny!

346 J O A N N A T O M A L S K A p-

2. ieb-cy iydowski chlopiec z Biaiegostoku

3. W Domu Nauki (Bet Ha' Midrasz)

H E R M A N N S T R U C K I SWIAT B l A t O S T O C K l C H Z Y O O W 347 --

m

5. Berel, Woinica z B i a l e g o s t o k u