Θ ∆ΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚO ΣΥΝE∆ΡΙΟIX INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE

Η ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΗ

ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

ΣΤΟΝ ΟΡΘΟ∆ΟΞΟ ΚΟΣΜΟ

ΤΑ ΜΕΤΟΧΙΑMOUNT ATHOS SPREADING THE LIGHT

TO THE ORTHODOX WORLD THE METOCHIA

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕ∆ΡΙΟΥ

CONFERENCE PROCEEDINGS

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 21-23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014ΑΙΘΟΥΣΑ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ∆ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ

THESSALONIKI 21-23 NOVEMBER 2014HALL OF THE CENTRAL MUNICIPAL LIBRARY OF THESSALONIKI

M O U N T A T H O S C E N T E R H EΞΑΚΤΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞO ΚΟΣΜΟ ΤΑ ΜΕΤΟΧΙΑ

pound ordfEumlAacuteparacentAumlsup1Atilde 2014

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣ

Γιάννης Μπουτάρης Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Πρόεδρος ΔΣΙερομόναχος Νικόδημος Λαυριώτης Εκπρόσωπος Ιεράς Κοινότητας Αντιπρόεδρος Γέρων Βαρνάβας Βατοπαιδινός Εκπρόσωπος Ιεράς Κοινότητας ΜέλοςΓέρων Νικόδημος Αγιοπαυλίτης Εκπρόσωπος Ιεράς Κοινότητας ΜέλοςΠαναγιώτης Αβραμόπουλος Πρόεδρος Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Θεσσαλονίκης Αναπληρωτής Προέδρου του ΔΣ Γιώργος Αρβανίτης Δημοτικός Σύμβουλος Δήμου Θεσσαλονίκης ΜέλοςΘωμάς Ψαρράς Γενικός Γραμματέας Δήμου Θεσσαλονίκης Μέλος

Δημήτριος Σαλπιστής Διευθύνων της Αγιορειτικής Εστίας Αναστάσιος Ντούρος Προϊστάμενος Διοικητικών και Οικονομικών Υπηρεσιών

Η ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΚΟΣΜΟΤΑ ΜΕΤΟΧΙΑΠΡΑΚΤΙΚΑ Θ΄ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

Οργάνωση - Συντονισμός Δημήτριος ΣαλπιστήςΥπεύθυνος οργάνωσης - Επιμέλεια Αναστάσιος ΝτούροςΕπιμελητής έκδοσης Νικόλαος ΤουτόςΓραμματεία Μαρία Γιαννέλου Τεχνική Υποστήριξη Κώστας ΑργυρόπουλοςΣχεδιασμός Γρηγόρης Γαζέτας - ΣΗΜΑ ΑΕΕκτύπωση - Βιβλιοδεσία hessPrint

copy Αγιορειτική Εστία copy Για τα κείμενα Οι συγγραφείς

ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ Εγνατίας 109 54635 Θεσσαλονίκη Τηλ 2310 263 308 Φαξ 2310 250 648 wwwagioritikiestiagr e-mail agestiaotenetgr facebookcomAgioritikiEstia

ISBN 978-618-80861-6-6

Επιστημονική Επιτροπή του Θ΄ Διεθνούς Συνεδρίου

Πρόεδρος

Κρίτων Χρυσοχοΐδης Διευθυντής Ερευνών - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Μέλη

Ιεροmicroόναχος Νικόδηmicroος Λαυριώτης

Γέρων Βαρνάβας Βατοπαιδινός

Γέρων Νικόδημος Αγιοπαυλίτης

Πλούταρχος Θεοχαρίδης Αρχιτέκτονας

Φωκίων Κοτζαγεώργης Επικ Καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας ΑΠΘ

Ιωακείμ Παπάγγελος Δρ Αρχαιολόγος

Συμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ

εικόνα εξωφύλλου Το μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίου Παύλου στη Κασσάνδρα σε προπολεμική φωτογραφία (σήμερα Νέα Φώκaια)

6

Πρόγραμμα του Θ΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου

Η ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΚΟΣΜΟ

ΤΑ ΜΕΤΟΧΙΑ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 21 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΤΕΛΕΤΗΧαιρετισμός Δημάρχου Θεσσαλονίκης κ Γιάννη ΜπουτάρηΧαιρετισμός Ιεράς Κοινότητας του Αγίου ΌρουςΧαιρετισμός της ΑΘΠ του Οικουμενικού Πατριάρχου κκ Βαρθολομαίου

Κεντρική ΕισήγησηΚρίτων Χρυσοχοΐδης Διευθυντής Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνώντου Εθνικού Ιδρύματος ΕρευνώνΔημιουργώντας την οικονομική και πνευματική ενδοχώρα του Αγίου Όρους Μηχανισμοί συγκροτήσεως μετοχίων

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΑπό το Βυζάντιο στο Ελληνικό Κράτος

Κωστής Σμυρλής Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστήμιο της Ν Υόρκης Οικισμοί και αγιορείτικα μετόχια στην Χαλκιδική 10ος-15ος αιΦωτεινή Κονδύλη Assistant Professor of Byzantine art and archaeology University of Virginia Ενάντια στην κρίση Ο ρόλος των αγιορειτικών μετοχίων στο ύστερο ΒυζάντιοΝίκος Μελβανί Μεταδιδακτορικός ερευνητής - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα ΕρευνώνΗ αγιορειτική παρουσία στην Κωνσταντινούπολη κατά την Παλαιολόγεια ΠερίοδοMirjana ŽivojinoviĆ Ακαδημαϊκός Σερβική Ακαδημία Επιστημών και ΤεχνώνΤα μετόχια της μονής Χιλανδαρίου στα Σκόπια και τα περίχωρα τουςΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ Κωνσταντίνος Μουστάκας Επικ Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστημίου Κρήτης Η διαμόρφωση του δικτύου των αθωνικών περιουσιών στην Ανατολική Μακεδονία από την ύστερη βυζαντινή στην πρώιμη οθωμανική περίοδο (τέλη 14ου - αρχές 16ου αιώνα)Φωκίων Κοτζαγεώργης Επικ Καθηγητής Νεώτερης Ιστορίας ΑΠΘ Τα αγιορείτικα μετόχια στη Λήμνο κατά την οθωμανική περίοδοΜοναχός Θεόκτιστος ΔοχειαρίτηςΗ συρρίκνωσις των μετοχίων από τα μισά του ΙΘrsquo αι και μετάΔημήτριος Μουζάκης Δρ Ιστορίας Τα αγιορειτικά μετόχια κατά τη μετάβαση από το οθωμανικό στο ελληνικό κράτοςΣΥΖΗΤΗΣΗ

1300-1400

1400-1430

1800-1815

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-19451945-2000

2000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

7

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΜετόχια και Τοπικές Κοινωνίες

π Κωνσταντίνος Καλλιανός Συμβολή στην ιστορία των Αγιορειτικών Μετοχίων των Βόρειων Σποράδων (Σκιάθου - Σκοπέλου - Ερημονήσων)Γεώργιος Νάκος Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας Δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ Εξελικτική πορεία των μεταβυζαντινών μετοχίων εννοιολογικό περιεχόμενο και ειδικότερες αναφορές μετοχίων εκτός Αγίου ΌρουςΜίλτος Πολυβίου Δρ ΑρχιτέκτοναςΗ λειτουργία ενός μετοχίου μιας ιδιόρυθμης Αγιορείτικης μονής (Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στα Μουδανιά)Μιχάλης Καραμπίνης Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Εύβοιας Η συμβολή ενός αγιορείτικου μετοχιού στη διαμόρφωση της ταυτότητας μιας τοπι-κής κοινωνίας Η περίπτωση του Αγίου Γεωργίου του ΣκυριανούΙωακείμ Παπάγγελος Δρ Αρχαιολόγος Τα αγιορειτικά μετόχια ως συντελεστές ιδρύσεως νέων χωριών στην Χαλκιδική ΧερσόνησοΣΥΖΗΤΗΣΗ

Από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες στον Καύκασο

Μοναχός Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης Ο ρόλος των Ηπειρωτών Ελλήνων για την έναρξη της αφιέρωσης μοναστικών συγκροτημάτων ως μετοχίων στις μονές του Άθω στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τον 16ο αιώνα (οι περιπτώσεις του Γκιόρμα του Οξιώτη και του Μιχαήλ Βοεβόδα)Lidia Cotovanu Docteur de lrsquoEHESS Paris Οι απαρχές της αφιέρωσης laquoρουμανικώνraquo ιερών καθιδρυμάτων προς το Άγιον Όρος (β΄μισό 16ου αιώνα) κρατική ή ιδιωτική υπόθεσηRadu Păun Docteur en Histoire Chargeacute de recherche au CNRSΤο πρώτο μετόχι της μονής Χιλανδαρίου στη Βλαχία (1645)Lora Gerd Ρώσικη Ακαδημία Επιστημών - ερευνήτρια Η δήμευση των μετοχίων στη Ρουμανία το 1862-1865 και η ΡωσίαΝικόλαος Λιβανός Επιστημονικός Συνεργάτης - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Το μετόχι της μονής Ιβήρων στη Γεωργία τον 19ο και τις αρχές 20ου αιώναΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Κράτος και Δίκαιο

Σοφία Τζωρτζακάκη-Τζαρίδου Επίκουρος Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ Το νομικό καθεστώς των μετοχίων του Αγίου Όρους κατά την περίοδο της ΤουρκοκρατίαςΔημήτριος Νικολακάκης Επίκουρος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Το προνομιακό φορολογικό καθεστώς των μετοχίων και της εν γένει ακίνητης περι-ουσίας των Μονών του Αγίου ΌρουςΑναστάσιος Νικόπουλος ΔικηγόροςΕγγυήσεις του Ελληνικού Κράτους για το αγιορειτικό Καθεστώς και απαλλοτριώσεις των ΜετοχίωνΣΥΖΗΤΗΣΗ

0915-0930

0930-0945

0945-1000

1000-1015

1015-1030

1030-1045

1045-1100

1100-1115

1115-1130

1130-1145

1145-1200

1200-1245

1245-1300

1300-1315

1315-1330

1330-1345

8

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΟ Χώρος και τα Κτίσματα

Γεώργιος Σιδηρόπουλος Αναπλ Καθηγητής Ιστορικής Γεωγραφίας - Τμήματος Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Αγιορείτικα μετόχια και εξαρτήματα ομοιότητες και διαφορέςΔημήτριος Καλπάκης ΑρχαιολόγοςΜακροσκοπική προσέγγιση του φαινομένου των μετοχίων ζητήματα μεθοδολογίαςΠλούταρχος Θεοχαρίδης ΑρχιτέκτοναςΕπισκόπηση της αρχιτεκτονικής των μετοχίων της ΜακεδονίαςΠασχάλης Ανδρούδης Λέκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ΑΠΘΟι βυζαντινοί πύργοι των αγιορειτικών μετοχίων στη ΧαλκιδικήΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑΝίκος Μερτζιμέκης Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου ΌρουςΑγιορειτικά μετόχια στη Σιθωνία Χαλκιδικής Εισαγωγικά για μια τυπολογία των οικοδομικών συγκροτημάτων τον 19ο αιώνα Βασιλική Γκουλιοπούλου Τοπογράφος Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚαλλιόπη Κουτσοτόλη Πολιτικός Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΆννα Μποζοπούλου Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚυριάκος Φαλελάκης Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλωτήςΤο οικοδομικό συγκρότημα του υδρόμυλου του μετοχίου της Ι Μ Διονυσίου στο Μεταγγίτσι ΧαλκιδικήςΔημήτριος Λιάκος Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους ldquoΔιαδρομέςrsquorsquo έργων τέχνης από τα μετόχια στις αθωνικές μονές κατά τη βυζαντινή και μετά την Άλωση περίοδο Η μαρτυρία των πηγών και των αντικειμένωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΚΥΡΙΑΚΗ 23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Srdjan Pirivatrić Institute for Byzantine studies of the Serbian Academy of Sciences and ArtsΤο μετόχιον Καστρίν (Градац) και οι βυζαντινοσερβικές σχέσεις (δεύτερο ήμισυ του 13ου αιώνα)

Η Πνευματική Εξακτίνωση

Νικόλαος Μπονόβας Δρ Αρχαιολόγος - Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούldquoΑρχειακές πληροφορίες για περιοδείες της Αγίας Ζώνης της Θεοτόκου και εικόνες από τη μονή Βατοπεδίου το 19ο αιώνα τεκμήρια ακτινοβολίας και μετοχίων της μονής στη Μακεδονία και ΘράκηrdquoΣυμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘΤα Αγιορείτικα μετόχια ως χώροι πνευματικής δημιουργίαςΠατάπιος Μοναχός ΚαυσοκαλυβίτηςΌψεις της επιδράσεως της Αγιορειτικής πνευματικότητας στις τοπικές κοινωνίες δια των μετοχίων λειτουργική ζωή - γενίκευση της τιμής των εν Αγίω Όρει τιμωμένων ΑγίωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-1915

1915-20002000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

1130-1145

1145-1200

1200-1215

1215-1230

1230-1245

1245-1300

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

11

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣ

Γιάννης Μπουτάρης Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Πρόεδρος ΔΣΙερομόναχος Νικόδημος Λαυριώτης Εκπρόσωπος Ιεράς Κοινότητας Αντιπρόεδρος Γέρων Βαρνάβας Βατοπαιδινός Εκπρόσωπος Ιεράς Κοινότητας ΜέλοςΓέρων Νικόδημος Αγιοπαυλίτης Εκπρόσωπος Ιεράς Κοινότητας ΜέλοςΠαναγιώτης Αβραμόπουλος Πρόεδρος Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Θεσσαλονίκης Αναπληρωτής Προέδρου του ΔΣ Γιώργος Αρβανίτης Δημοτικός Σύμβουλος Δήμου Θεσσαλονίκης ΜέλοςΘωμάς Ψαρράς Γενικός Γραμματέας Δήμου Θεσσαλονίκης Μέλος

Δημήτριος Σαλπιστής Διευθύνων της Αγιορειτικής Εστίας Αναστάσιος Ντούρος Προϊστάμενος Διοικητικών και Οικονομικών Υπηρεσιών

Η ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΚΟΣΜΟΤΑ ΜΕΤΟΧΙΑΠΡΑΚΤΙΚΑ Θ΄ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2014

Οργάνωση - Συντονισμός Δημήτριος ΣαλπιστήςΥπεύθυνος οργάνωσης - Επιμέλεια Αναστάσιος ΝτούροςΕπιμελητής έκδοσης Νικόλαος ΤουτόςΓραμματεία Μαρία Γιαννέλου Τεχνική Υποστήριξη Κώστας ΑργυρόπουλοςΣχεδιασμός Γρηγόρης Γαζέτας - ΣΗΜΑ ΑΕΕκτύπωση - Βιβλιοδεσία hessPrint

copy Αγιορειτική Εστία copy Για τα κείμενα Οι συγγραφείς

ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ Εγνατίας 109 54635 Θεσσαλονίκη Τηλ 2310 263 308 Φαξ 2310 250 648 wwwagioritikiestiagr e-mail agestiaotenetgr facebookcomAgioritikiEstia

ISBN 978-618-80861-6-6

Επιστημονική Επιτροπή του Θ΄ Διεθνούς Συνεδρίου

Πρόεδρος

Κρίτων Χρυσοχοΐδης Διευθυντής Ερευνών - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Μέλη

Ιεροmicroόναχος Νικόδηmicroος Λαυριώτης

Γέρων Βαρνάβας Βατοπαιδινός

Γέρων Νικόδημος Αγιοπαυλίτης

Πλούταρχος Θεοχαρίδης Αρχιτέκτονας

Φωκίων Κοτζαγεώργης Επικ Καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας ΑΠΘ

Ιωακείμ Παπάγγελος Δρ Αρχαιολόγος

Συμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ

εικόνα εξωφύλλου Το μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίου Παύλου στη Κασσάνδρα σε προπολεμική φωτογραφία (σήμερα Νέα Φώκaια)

6

Πρόγραμμα του Θ΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου

Η ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΚΟΣΜΟ

ΤΑ ΜΕΤΟΧΙΑ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 21 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΤΕΛΕΤΗΧαιρετισμός Δημάρχου Θεσσαλονίκης κ Γιάννη ΜπουτάρηΧαιρετισμός Ιεράς Κοινότητας του Αγίου ΌρουςΧαιρετισμός της ΑΘΠ του Οικουμενικού Πατριάρχου κκ Βαρθολομαίου

Κεντρική ΕισήγησηΚρίτων Χρυσοχοΐδης Διευθυντής Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνώντου Εθνικού Ιδρύματος ΕρευνώνΔημιουργώντας την οικονομική και πνευματική ενδοχώρα του Αγίου Όρους Μηχανισμοί συγκροτήσεως μετοχίων

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΑπό το Βυζάντιο στο Ελληνικό Κράτος

Κωστής Σμυρλής Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστήμιο της Ν Υόρκης Οικισμοί και αγιορείτικα μετόχια στην Χαλκιδική 10ος-15ος αιΦωτεινή Κονδύλη Assistant Professor of Byzantine art and archaeology University of Virginia Ενάντια στην κρίση Ο ρόλος των αγιορειτικών μετοχίων στο ύστερο ΒυζάντιοΝίκος Μελβανί Μεταδιδακτορικός ερευνητής - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα ΕρευνώνΗ αγιορειτική παρουσία στην Κωνσταντινούπολη κατά την Παλαιολόγεια ΠερίοδοMirjana ŽivojinoviĆ Ακαδημαϊκός Σερβική Ακαδημία Επιστημών και ΤεχνώνΤα μετόχια της μονής Χιλανδαρίου στα Σκόπια και τα περίχωρα τουςΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ Κωνσταντίνος Μουστάκας Επικ Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστημίου Κρήτης Η διαμόρφωση του δικτύου των αθωνικών περιουσιών στην Ανατολική Μακεδονία από την ύστερη βυζαντινή στην πρώιμη οθωμανική περίοδο (τέλη 14ου - αρχές 16ου αιώνα)Φωκίων Κοτζαγεώργης Επικ Καθηγητής Νεώτερης Ιστορίας ΑΠΘ Τα αγιορείτικα μετόχια στη Λήμνο κατά την οθωμανική περίοδοΜοναχός Θεόκτιστος ΔοχειαρίτηςΗ συρρίκνωσις των μετοχίων από τα μισά του ΙΘrsquo αι και μετάΔημήτριος Μουζάκης Δρ Ιστορίας Τα αγιορειτικά μετόχια κατά τη μετάβαση από το οθωμανικό στο ελληνικό κράτοςΣΥΖΗΤΗΣΗ

1300-1400

1400-1430

1800-1815

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-19451945-2000

2000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

7

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΜετόχια και Τοπικές Κοινωνίες

π Κωνσταντίνος Καλλιανός Συμβολή στην ιστορία των Αγιορειτικών Μετοχίων των Βόρειων Σποράδων (Σκιάθου - Σκοπέλου - Ερημονήσων)Γεώργιος Νάκος Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας Δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ Εξελικτική πορεία των μεταβυζαντινών μετοχίων εννοιολογικό περιεχόμενο και ειδικότερες αναφορές μετοχίων εκτός Αγίου ΌρουςΜίλτος Πολυβίου Δρ ΑρχιτέκτοναςΗ λειτουργία ενός μετοχίου μιας ιδιόρυθμης Αγιορείτικης μονής (Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στα Μουδανιά)Μιχάλης Καραμπίνης Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Εύβοιας Η συμβολή ενός αγιορείτικου μετοχιού στη διαμόρφωση της ταυτότητας μιας τοπι-κής κοινωνίας Η περίπτωση του Αγίου Γεωργίου του ΣκυριανούΙωακείμ Παπάγγελος Δρ Αρχαιολόγος Τα αγιορειτικά μετόχια ως συντελεστές ιδρύσεως νέων χωριών στην Χαλκιδική ΧερσόνησοΣΥΖΗΤΗΣΗ

Από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες στον Καύκασο

Μοναχός Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης Ο ρόλος των Ηπειρωτών Ελλήνων για την έναρξη της αφιέρωσης μοναστικών συγκροτημάτων ως μετοχίων στις μονές του Άθω στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τον 16ο αιώνα (οι περιπτώσεις του Γκιόρμα του Οξιώτη και του Μιχαήλ Βοεβόδα)Lidia Cotovanu Docteur de lrsquoEHESS Paris Οι απαρχές της αφιέρωσης laquoρουμανικώνraquo ιερών καθιδρυμάτων προς το Άγιον Όρος (β΄μισό 16ου αιώνα) κρατική ή ιδιωτική υπόθεσηRadu Păun Docteur en Histoire Chargeacute de recherche au CNRSΤο πρώτο μετόχι της μονής Χιλανδαρίου στη Βλαχία (1645)Lora Gerd Ρώσικη Ακαδημία Επιστημών - ερευνήτρια Η δήμευση των μετοχίων στη Ρουμανία το 1862-1865 και η ΡωσίαΝικόλαος Λιβανός Επιστημονικός Συνεργάτης - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Το μετόχι της μονής Ιβήρων στη Γεωργία τον 19ο και τις αρχές 20ου αιώναΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Κράτος και Δίκαιο

Σοφία Τζωρτζακάκη-Τζαρίδου Επίκουρος Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ Το νομικό καθεστώς των μετοχίων του Αγίου Όρους κατά την περίοδο της ΤουρκοκρατίαςΔημήτριος Νικολακάκης Επίκουρος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Το προνομιακό φορολογικό καθεστώς των μετοχίων και της εν γένει ακίνητης περι-ουσίας των Μονών του Αγίου ΌρουςΑναστάσιος Νικόπουλος ΔικηγόροςΕγγυήσεις του Ελληνικού Κράτους για το αγιορειτικό Καθεστώς και απαλλοτριώσεις των ΜετοχίωνΣΥΖΗΤΗΣΗ

0915-0930

0930-0945

0945-1000

1000-1015

1015-1030

1030-1045

1045-1100

1100-1115

1115-1130

1130-1145

1145-1200

1200-1245

1245-1300

1300-1315

1315-1330

1330-1345

8

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΟ Χώρος και τα Κτίσματα

Γεώργιος Σιδηρόπουλος Αναπλ Καθηγητής Ιστορικής Γεωγραφίας - Τμήματος Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Αγιορείτικα μετόχια και εξαρτήματα ομοιότητες και διαφορέςΔημήτριος Καλπάκης ΑρχαιολόγοςΜακροσκοπική προσέγγιση του φαινομένου των μετοχίων ζητήματα μεθοδολογίαςΠλούταρχος Θεοχαρίδης ΑρχιτέκτοναςΕπισκόπηση της αρχιτεκτονικής των μετοχίων της ΜακεδονίαςΠασχάλης Ανδρούδης Λέκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ΑΠΘΟι βυζαντινοί πύργοι των αγιορειτικών μετοχίων στη ΧαλκιδικήΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑΝίκος Μερτζιμέκης Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου ΌρουςΑγιορειτικά μετόχια στη Σιθωνία Χαλκιδικής Εισαγωγικά για μια τυπολογία των οικοδομικών συγκροτημάτων τον 19ο αιώνα Βασιλική Γκουλιοπούλου Τοπογράφος Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚαλλιόπη Κουτσοτόλη Πολιτικός Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΆννα Μποζοπούλου Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚυριάκος Φαλελάκης Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλωτήςΤο οικοδομικό συγκρότημα του υδρόμυλου του μετοχίου της Ι Μ Διονυσίου στο Μεταγγίτσι ΧαλκιδικήςΔημήτριος Λιάκος Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους ldquoΔιαδρομέςrsquorsquo έργων τέχνης από τα μετόχια στις αθωνικές μονές κατά τη βυζαντινή και μετά την Άλωση περίοδο Η μαρτυρία των πηγών και των αντικειμένωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΚΥΡΙΑΚΗ 23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Srdjan Pirivatrić Institute for Byzantine studies of the Serbian Academy of Sciences and ArtsΤο μετόχιον Καστρίν (Градац) και οι βυζαντινοσερβικές σχέσεις (δεύτερο ήμισυ του 13ου αιώνα)

Η Πνευματική Εξακτίνωση

Νικόλαος Μπονόβας Δρ Αρχαιολόγος - Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούldquoΑρχειακές πληροφορίες για περιοδείες της Αγίας Ζώνης της Θεοτόκου και εικόνες από τη μονή Βατοπεδίου το 19ο αιώνα τεκμήρια ακτινοβολίας και μετοχίων της μονής στη Μακεδονία και ΘράκηrdquoΣυμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘΤα Αγιορείτικα μετόχια ως χώροι πνευματικής δημιουργίαςΠατάπιος Μοναχός ΚαυσοκαλυβίτηςΌψεις της επιδράσεως της Αγιορειτικής πνευματικότητας στις τοπικές κοινωνίες δια των μετοχίων λειτουργική ζωή - γενίκευση της τιμής των εν Αγίω Όρει τιμωμένων ΑγίωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-1915

1915-20002000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

1130-1145

1145-1200

1200-1215

1215-1230

1230-1245

1245-1300

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

11

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

Επιστημονική Επιτροπή του Θ΄ Διεθνούς Συνεδρίου

Πρόεδρος

Κρίτων Χρυσοχοΐδης Διευθυντής Ερευνών - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

Μέλη

Ιεροmicroόναχος Νικόδηmicroος Λαυριώτης

Γέρων Βαρνάβας Βατοπαιδινός

Γέρων Νικόδημος Αγιοπαυλίτης

Πλούταρχος Θεοχαρίδης Αρχιτέκτονας

Φωκίων Κοτζαγεώργης Επικ Καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας ΑΠΘ

Ιωακείμ Παπάγγελος Δρ Αρχαιολόγος

Συμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ

εικόνα εξωφύλλου Το μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίου Παύλου στη Κασσάνδρα σε προπολεμική φωτογραφία (σήμερα Νέα Φώκaια)

6

Πρόγραμμα του Θ΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου

Η ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΚΟΣΜΟ

ΤΑ ΜΕΤΟΧΙΑ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 21 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΤΕΛΕΤΗΧαιρετισμός Δημάρχου Θεσσαλονίκης κ Γιάννη ΜπουτάρηΧαιρετισμός Ιεράς Κοινότητας του Αγίου ΌρουςΧαιρετισμός της ΑΘΠ του Οικουμενικού Πατριάρχου κκ Βαρθολομαίου

Κεντρική ΕισήγησηΚρίτων Χρυσοχοΐδης Διευθυντής Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνώντου Εθνικού Ιδρύματος ΕρευνώνΔημιουργώντας την οικονομική και πνευματική ενδοχώρα του Αγίου Όρους Μηχανισμοί συγκροτήσεως μετοχίων

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΑπό το Βυζάντιο στο Ελληνικό Κράτος

Κωστής Σμυρλής Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστήμιο της Ν Υόρκης Οικισμοί και αγιορείτικα μετόχια στην Χαλκιδική 10ος-15ος αιΦωτεινή Κονδύλη Assistant Professor of Byzantine art and archaeology University of Virginia Ενάντια στην κρίση Ο ρόλος των αγιορειτικών μετοχίων στο ύστερο ΒυζάντιοΝίκος Μελβανί Μεταδιδακτορικός ερευνητής - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα ΕρευνώνΗ αγιορειτική παρουσία στην Κωνσταντινούπολη κατά την Παλαιολόγεια ΠερίοδοMirjana ŽivojinoviĆ Ακαδημαϊκός Σερβική Ακαδημία Επιστημών και ΤεχνώνΤα μετόχια της μονής Χιλανδαρίου στα Σκόπια και τα περίχωρα τουςΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ Κωνσταντίνος Μουστάκας Επικ Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστημίου Κρήτης Η διαμόρφωση του δικτύου των αθωνικών περιουσιών στην Ανατολική Μακεδονία από την ύστερη βυζαντινή στην πρώιμη οθωμανική περίοδο (τέλη 14ου - αρχές 16ου αιώνα)Φωκίων Κοτζαγεώργης Επικ Καθηγητής Νεώτερης Ιστορίας ΑΠΘ Τα αγιορείτικα μετόχια στη Λήμνο κατά την οθωμανική περίοδοΜοναχός Θεόκτιστος ΔοχειαρίτηςΗ συρρίκνωσις των μετοχίων από τα μισά του ΙΘrsquo αι και μετάΔημήτριος Μουζάκης Δρ Ιστορίας Τα αγιορειτικά μετόχια κατά τη μετάβαση από το οθωμανικό στο ελληνικό κράτοςΣΥΖΗΤΗΣΗ

1300-1400

1400-1430

1800-1815

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-19451945-2000

2000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

7

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΜετόχια και Τοπικές Κοινωνίες

π Κωνσταντίνος Καλλιανός Συμβολή στην ιστορία των Αγιορειτικών Μετοχίων των Βόρειων Σποράδων (Σκιάθου - Σκοπέλου - Ερημονήσων)Γεώργιος Νάκος Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας Δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ Εξελικτική πορεία των μεταβυζαντινών μετοχίων εννοιολογικό περιεχόμενο και ειδικότερες αναφορές μετοχίων εκτός Αγίου ΌρουςΜίλτος Πολυβίου Δρ ΑρχιτέκτοναςΗ λειτουργία ενός μετοχίου μιας ιδιόρυθμης Αγιορείτικης μονής (Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στα Μουδανιά)Μιχάλης Καραμπίνης Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Εύβοιας Η συμβολή ενός αγιορείτικου μετοχιού στη διαμόρφωση της ταυτότητας μιας τοπι-κής κοινωνίας Η περίπτωση του Αγίου Γεωργίου του ΣκυριανούΙωακείμ Παπάγγελος Δρ Αρχαιολόγος Τα αγιορειτικά μετόχια ως συντελεστές ιδρύσεως νέων χωριών στην Χαλκιδική ΧερσόνησοΣΥΖΗΤΗΣΗ

Από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες στον Καύκασο

Μοναχός Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης Ο ρόλος των Ηπειρωτών Ελλήνων για την έναρξη της αφιέρωσης μοναστικών συγκροτημάτων ως μετοχίων στις μονές του Άθω στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τον 16ο αιώνα (οι περιπτώσεις του Γκιόρμα του Οξιώτη και του Μιχαήλ Βοεβόδα)Lidia Cotovanu Docteur de lrsquoEHESS Paris Οι απαρχές της αφιέρωσης laquoρουμανικώνraquo ιερών καθιδρυμάτων προς το Άγιον Όρος (β΄μισό 16ου αιώνα) κρατική ή ιδιωτική υπόθεσηRadu Păun Docteur en Histoire Chargeacute de recherche au CNRSΤο πρώτο μετόχι της μονής Χιλανδαρίου στη Βλαχία (1645)Lora Gerd Ρώσικη Ακαδημία Επιστημών - ερευνήτρια Η δήμευση των μετοχίων στη Ρουμανία το 1862-1865 και η ΡωσίαΝικόλαος Λιβανός Επιστημονικός Συνεργάτης - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Το μετόχι της μονής Ιβήρων στη Γεωργία τον 19ο και τις αρχές 20ου αιώναΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Κράτος και Δίκαιο

Σοφία Τζωρτζακάκη-Τζαρίδου Επίκουρος Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ Το νομικό καθεστώς των μετοχίων του Αγίου Όρους κατά την περίοδο της ΤουρκοκρατίαςΔημήτριος Νικολακάκης Επίκουρος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Το προνομιακό φορολογικό καθεστώς των μετοχίων και της εν γένει ακίνητης περι-ουσίας των Μονών του Αγίου ΌρουςΑναστάσιος Νικόπουλος ΔικηγόροςΕγγυήσεις του Ελληνικού Κράτους για το αγιορειτικό Καθεστώς και απαλλοτριώσεις των ΜετοχίωνΣΥΖΗΤΗΣΗ

0915-0930

0930-0945

0945-1000

1000-1015

1015-1030

1030-1045

1045-1100

1100-1115

1115-1130

1130-1145

1145-1200

1200-1245

1245-1300

1300-1315

1315-1330

1330-1345

8

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΟ Χώρος και τα Κτίσματα

Γεώργιος Σιδηρόπουλος Αναπλ Καθηγητής Ιστορικής Γεωγραφίας - Τμήματος Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Αγιορείτικα μετόχια και εξαρτήματα ομοιότητες και διαφορέςΔημήτριος Καλπάκης ΑρχαιολόγοςΜακροσκοπική προσέγγιση του φαινομένου των μετοχίων ζητήματα μεθοδολογίαςΠλούταρχος Θεοχαρίδης ΑρχιτέκτοναςΕπισκόπηση της αρχιτεκτονικής των μετοχίων της ΜακεδονίαςΠασχάλης Ανδρούδης Λέκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ΑΠΘΟι βυζαντινοί πύργοι των αγιορειτικών μετοχίων στη ΧαλκιδικήΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑΝίκος Μερτζιμέκης Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου ΌρουςΑγιορειτικά μετόχια στη Σιθωνία Χαλκιδικής Εισαγωγικά για μια τυπολογία των οικοδομικών συγκροτημάτων τον 19ο αιώνα Βασιλική Γκουλιοπούλου Τοπογράφος Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚαλλιόπη Κουτσοτόλη Πολιτικός Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΆννα Μποζοπούλου Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚυριάκος Φαλελάκης Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλωτήςΤο οικοδομικό συγκρότημα του υδρόμυλου του μετοχίου της Ι Μ Διονυσίου στο Μεταγγίτσι ΧαλκιδικήςΔημήτριος Λιάκος Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους ldquoΔιαδρομέςrsquorsquo έργων τέχνης από τα μετόχια στις αθωνικές μονές κατά τη βυζαντινή και μετά την Άλωση περίοδο Η μαρτυρία των πηγών και των αντικειμένωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΚΥΡΙΑΚΗ 23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Srdjan Pirivatrić Institute for Byzantine studies of the Serbian Academy of Sciences and ArtsΤο μετόχιον Καστρίν (Градац) και οι βυζαντινοσερβικές σχέσεις (δεύτερο ήμισυ του 13ου αιώνα)

Η Πνευματική Εξακτίνωση

Νικόλαος Μπονόβας Δρ Αρχαιολόγος - Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούldquoΑρχειακές πληροφορίες για περιοδείες της Αγίας Ζώνης της Θεοτόκου και εικόνες από τη μονή Βατοπεδίου το 19ο αιώνα τεκμήρια ακτινοβολίας και μετοχίων της μονής στη Μακεδονία και ΘράκηrdquoΣυμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘΤα Αγιορείτικα μετόχια ως χώροι πνευματικής δημιουργίαςΠατάπιος Μοναχός ΚαυσοκαλυβίτηςΌψεις της επιδράσεως της Αγιορειτικής πνευματικότητας στις τοπικές κοινωνίες δια των μετοχίων λειτουργική ζωή - γενίκευση της τιμής των εν Αγίω Όρει τιμωμένων ΑγίωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-1915

1915-20002000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

1130-1145

1145-1200

1200-1215

1215-1230

1230-1245

1245-1300

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

11

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

6

Πρόγραμμα του Θ΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου

Η ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΚΟΣΜΟ

ΤΑ ΜΕΤΟΧΙΑ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 21 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΤΕΛΕΤΗΧαιρετισμός Δημάρχου Θεσσαλονίκης κ Γιάννη ΜπουτάρηΧαιρετισμός Ιεράς Κοινότητας του Αγίου ΌρουςΧαιρετισμός της ΑΘΠ του Οικουμενικού Πατριάρχου κκ Βαρθολομαίου

Κεντρική ΕισήγησηΚρίτων Χρυσοχοΐδης Διευθυντής Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνώντου Εθνικού Ιδρύματος ΕρευνώνΔημιουργώντας την οικονομική και πνευματική ενδοχώρα του Αγίου Όρους Μηχανισμοί συγκροτήσεως μετοχίων

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΑπό το Βυζάντιο στο Ελληνικό Κράτος

Κωστής Σμυρλής Αναπληρωτής Καθηγητής Πανεπιστήμιο της Ν Υόρκης Οικισμοί και αγιορείτικα μετόχια στην Χαλκιδική 10ος-15ος αιΦωτεινή Κονδύλη Assistant Professor of Byzantine art and archaeology University of Virginia Ενάντια στην κρίση Ο ρόλος των αγιορειτικών μετοχίων στο ύστερο ΒυζάντιοΝίκος Μελβανί Μεταδιδακτορικός ερευνητής - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα ΕρευνώνΗ αγιορειτική παρουσία στην Κωνσταντινούπολη κατά την Παλαιολόγεια ΠερίοδοMirjana ŽivojinoviĆ Ακαδημαϊκός Σερβική Ακαδημία Επιστημών και ΤεχνώνΤα μετόχια της μονής Χιλανδαρίου στα Σκόπια και τα περίχωρα τουςΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ Κωνσταντίνος Μουστάκας Επικ Καθηγητής Βυζαντινής Ιστορίας Πανεπιστημίου Κρήτης Η διαμόρφωση του δικτύου των αθωνικών περιουσιών στην Ανατολική Μακεδονία από την ύστερη βυζαντινή στην πρώιμη οθωμανική περίοδο (τέλη 14ου - αρχές 16ου αιώνα)Φωκίων Κοτζαγεώργης Επικ Καθηγητής Νεώτερης Ιστορίας ΑΠΘ Τα αγιορείτικα μετόχια στη Λήμνο κατά την οθωμανική περίοδοΜοναχός Θεόκτιστος ΔοχειαρίτηςΗ συρρίκνωσις των μετοχίων από τα μισά του ΙΘrsquo αι και μετάΔημήτριος Μουζάκης Δρ Ιστορίας Τα αγιορειτικά μετόχια κατά τη μετάβαση από το οθωμανικό στο ελληνικό κράτοςΣΥΖΗΤΗΣΗ

1300-1400

1400-1430

1800-1815

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-19451945-2000

2000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

7

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΜετόχια και Τοπικές Κοινωνίες

π Κωνσταντίνος Καλλιανός Συμβολή στην ιστορία των Αγιορειτικών Μετοχίων των Βόρειων Σποράδων (Σκιάθου - Σκοπέλου - Ερημονήσων)Γεώργιος Νάκος Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας Δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ Εξελικτική πορεία των μεταβυζαντινών μετοχίων εννοιολογικό περιεχόμενο και ειδικότερες αναφορές μετοχίων εκτός Αγίου ΌρουςΜίλτος Πολυβίου Δρ ΑρχιτέκτοναςΗ λειτουργία ενός μετοχίου μιας ιδιόρυθμης Αγιορείτικης μονής (Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στα Μουδανιά)Μιχάλης Καραμπίνης Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Εύβοιας Η συμβολή ενός αγιορείτικου μετοχιού στη διαμόρφωση της ταυτότητας μιας τοπι-κής κοινωνίας Η περίπτωση του Αγίου Γεωργίου του ΣκυριανούΙωακείμ Παπάγγελος Δρ Αρχαιολόγος Τα αγιορειτικά μετόχια ως συντελεστές ιδρύσεως νέων χωριών στην Χαλκιδική ΧερσόνησοΣΥΖΗΤΗΣΗ

Από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες στον Καύκασο

Μοναχός Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης Ο ρόλος των Ηπειρωτών Ελλήνων για την έναρξη της αφιέρωσης μοναστικών συγκροτημάτων ως μετοχίων στις μονές του Άθω στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τον 16ο αιώνα (οι περιπτώσεις του Γκιόρμα του Οξιώτη και του Μιχαήλ Βοεβόδα)Lidia Cotovanu Docteur de lrsquoEHESS Paris Οι απαρχές της αφιέρωσης laquoρουμανικώνraquo ιερών καθιδρυμάτων προς το Άγιον Όρος (β΄μισό 16ου αιώνα) κρατική ή ιδιωτική υπόθεσηRadu Păun Docteur en Histoire Chargeacute de recherche au CNRSΤο πρώτο μετόχι της μονής Χιλανδαρίου στη Βλαχία (1645)Lora Gerd Ρώσικη Ακαδημία Επιστημών - ερευνήτρια Η δήμευση των μετοχίων στη Ρουμανία το 1862-1865 και η ΡωσίαΝικόλαος Λιβανός Επιστημονικός Συνεργάτης - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Το μετόχι της μονής Ιβήρων στη Γεωργία τον 19ο και τις αρχές 20ου αιώναΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Κράτος και Δίκαιο

Σοφία Τζωρτζακάκη-Τζαρίδου Επίκουρος Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ Το νομικό καθεστώς των μετοχίων του Αγίου Όρους κατά την περίοδο της ΤουρκοκρατίαςΔημήτριος Νικολακάκης Επίκουρος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Το προνομιακό φορολογικό καθεστώς των μετοχίων και της εν γένει ακίνητης περι-ουσίας των Μονών του Αγίου ΌρουςΑναστάσιος Νικόπουλος ΔικηγόροςΕγγυήσεις του Ελληνικού Κράτους για το αγιορειτικό Καθεστώς και απαλλοτριώσεις των ΜετοχίωνΣΥΖΗΤΗΣΗ

0915-0930

0930-0945

0945-1000

1000-1015

1015-1030

1030-1045

1045-1100

1100-1115

1115-1130

1130-1145

1145-1200

1200-1245

1245-1300

1300-1315

1315-1330

1330-1345

8

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΟ Χώρος και τα Κτίσματα

Γεώργιος Σιδηρόπουλος Αναπλ Καθηγητής Ιστορικής Γεωγραφίας - Τμήματος Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Αγιορείτικα μετόχια και εξαρτήματα ομοιότητες και διαφορέςΔημήτριος Καλπάκης ΑρχαιολόγοςΜακροσκοπική προσέγγιση του φαινομένου των μετοχίων ζητήματα μεθοδολογίαςΠλούταρχος Θεοχαρίδης ΑρχιτέκτοναςΕπισκόπηση της αρχιτεκτονικής των μετοχίων της ΜακεδονίαςΠασχάλης Ανδρούδης Λέκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ΑΠΘΟι βυζαντινοί πύργοι των αγιορειτικών μετοχίων στη ΧαλκιδικήΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑΝίκος Μερτζιμέκης Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου ΌρουςΑγιορειτικά μετόχια στη Σιθωνία Χαλκιδικής Εισαγωγικά για μια τυπολογία των οικοδομικών συγκροτημάτων τον 19ο αιώνα Βασιλική Γκουλιοπούλου Τοπογράφος Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚαλλιόπη Κουτσοτόλη Πολιτικός Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΆννα Μποζοπούλου Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚυριάκος Φαλελάκης Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλωτήςΤο οικοδομικό συγκρότημα του υδρόμυλου του μετοχίου της Ι Μ Διονυσίου στο Μεταγγίτσι ΧαλκιδικήςΔημήτριος Λιάκος Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους ldquoΔιαδρομέςrsquorsquo έργων τέχνης από τα μετόχια στις αθωνικές μονές κατά τη βυζαντινή και μετά την Άλωση περίοδο Η μαρτυρία των πηγών και των αντικειμένωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΚΥΡΙΑΚΗ 23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Srdjan Pirivatrić Institute for Byzantine studies of the Serbian Academy of Sciences and ArtsΤο μετόχιον Καστρίν (Градац) και οι βυζαντινοσερβικές σχέσεις (δεύτερο ήμισυ του 13ου αιώνα)

Η Πνευματική Εξακτίνωση

Νικόλαος Μπονόβας Δρ Αρχαιολόγος - Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούldquoΑρχειακές πληροφορίες για περιοδείες της Αγίας Ζώνης της Θεοτόκου και εικόνες από τη μονή Βατοπεδίου το 19ο αιώνα τεκμήρια ακτινοβολίας και μετοχίων της μονής στη Μακεδονία και ΘράκηrdquoΣυμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘΤα Αγιορείτικα μετόχια ως χώροι πνευματικής δημιουργίαςΠατάπιος Μοναχός ΚαυσοκαλυβίτηςΌψεις της επιδράσεως της Αγιορειτικής πνευματικότητας στις τοπικές κοινωνίες δια των μετοχίων λειτουργική ζωή - γενίκευση της τιμής των εν Αγίω Όρει τιμωμένων ΑγίωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-1915

1915-20002000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

1130-1145

1145-1200

1200-1215

1215-1230

1230-1245

1245-1300

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

11

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

7

ΣΑΒΒΑΤΟ 22 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΜετόχια και Τοπικές Κοινωνίες

π Κωνσταντίνος Καλλιανός Συμβολή στην ιστορία των Αγιορειτικών Μετοχίων των Βόρειων Σποράδων (Σκιάθου - Σκοπέλου - Ερημονήσων)Γεώργιος Νάκος Ομότιμος Καθηγητής Ιστορίας Δικαίου Νομικής Σχολής ΑΠΘ Εξελικτική πορεία των μεταβυζαντινών μετοχίων εννοιολογικό περιεχόμενο και ειδικότερες αναφορές μετοχίων εκτός Αγίου ΌρουςΜίλτος Πολυβίου Δρ ΑρχιτέκτοναςΗ λειτουργία ενός μετοχίου μιας ιδιόρυθμης Αγιορείτικης μονής (Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στα Μουδανιά)Μιχάλης Καραμπίνης Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Εύβοιας Η συμβολή ενός αγιορείτικου μετοχιού στη διαμόρφωση της ταυτότητας μιας τοπι-κής κοινωνίας Η περίπτωση του Αγίου Γεωργίου του ΣκυριανούΙωακείμ Παπάγγελος Δρ Αρχαιολόγος Τα αγιορειτικά μετόχια ως συντελεστές ιδρύσεως νέων χωριών στην Χαλκιδική ΧερσόνησοΣΥΖΗΤΗΣΗ

Από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες στον Καύκασο

Μοναχός Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης Ο ρόλος των Ηπειρωτών Ελλήνων για την έναρξη της αφιέρωσης μοναστικών συγκροτημάτων ως μετοχίων στις μονές του Άθω στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες τον 16ο αιώνα (οι περιπτώσεις του Γκιόρμα του Οξιώτη και του Μιχαήλ Βοεβόδα)Lidia Cotovanu Docteur de lrsquoEHESS Paris Οι απαρχές της αφιέρωσης laquoρουμανικώνraquo ιερών καθιδρυμάτων προς το Άγιον Όρος (β΄μισό 16ου αιώνα) κρατική ή ιδιωτική υπόθεσηRadu Păun Docteur en Histoire Chargeacute de recherche au CNRSΤο πρώτο μετόχι της μονής Χιλανδαρίου στη Βλαχία (1645)Lora Gerd Ρώσικη Ακαδημία Επιστημών - ερευνήτρια Η δήμευση των μετοχίων στη Ρουμανία το 1862-1865 και η ΡωσίαΝικόλαος Λιβανός Επιστημονικός Συνεργάτης - Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Το μετόχι της μονής Ιβήρων στη Γεωργία τον 19ο και τις αρχές 20ου αιώναΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Κράτος και Δίκαιο

Σοφία Τζωρτζακάκη-Τζαρίδου Επίκουρος Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΑΠΘ Το νομικό καθεστώς των μετοχίων του Αγίου Όρους κατά την περίοδο της ΤουρκοκρατίαςΔημήτριος Νικολακάκης Επίκουρος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Το προνομιακό φορολογικό καθεστώς των μετοχίων και της εν γένει ακίνητης περι-ουσίας των Μονών του Αγίου ΌρουςΑναστάσιος Νικόπουλος ΔικηγόροςΕγγυήσεις του Ελληνικού Κράτους για το αγιορειτικό Καθεστώς και απαλλοτριώσεις των ΜετοχίωνΣΥΖΗΤΗΣΗ

0915-0930

0930-0945

0945-1000

1000-1015

1015-1030

1030-1045

1045-1100

1100-1115

1115-1130

1130-1145

1145-1200

1200-1245

1245-1300

1300-1315

1315-1330

1330-1345

8

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΟ Χώρος και τα Κτίσματα

Γεώργιος Σιδηρόπουλος Αναπλ Καθηγητής Ιστορικής Γεωγραφίας - Τμήματος Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Αγιορείτικα μετόχια και εξαρτήματα ομοιότητες και διαφορέςΔημήτριος Καλπάκης ΑρχαιολόγοςΜακροσκοπική προσέγγιση του φαινομένου των μετοχίων ζητήματα μεθοδολογίαςΠλούταρχος Θεοχαρίδης ΑρχιτέκτοναςΕπισκόπηση της αρχιτεκτονικής των μετοχίων της ΜακεδονίαςΠασχάλης Ανδρούδης Λέκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ΑΠΘΟι βυζαντινοί πύργοι των αγιορειτικών μετοχίων στη ΧαλκιδικήΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑΝίκος Μερτζιμέκης Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου ΌρουςΑγιορειτικά μετόχια στη Σιθωνία Χαλκιδικής Εισαγωγικά για μια τυπολογία των οικοδομικών συγκροτημάτων τον 19ο αιώνα Βασιλική Γκουλιοπούλου Τοπογράφος Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚαλλιόπη Κουτσοτόλη Πολιτικός Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΆννα Μποζοπούλου Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚυριάκος Φαλελάκης Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλωτήςΤο οικοδομικό συγκρότημα του υδρόμυλου του μετοχίου της Ι Μ Διονυσίου στο Μεταγγίτσι ΧαλκιδικήςΔημήτριος Λιάκος Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους ldquoΔιαδρομέςrsquorsquo έργων τέχνης από τα μετόχια στις αθωνικές μονές κατά τη βυζαντινή και μετά την Άλωση περίοδο Η μαρτυρία των πηγών και των αντικειμένωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΚΥΡΙΑΚΗ 23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Srdjan Pirivatrić Institute for Byzantine studies of the Serbian Academy of Sciences and ArtsΤο μετόχιον Καστρίν (Градац) και οι βυζαντινοσερβικές σχέσεις (δεύτερο ήμισυ του 13ου αιώνα)

Η Πνευματική Εξακτίνωση

Νικόλαος Μπονόβας Δρ Αρχαιολόγος - Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούldquoΑρχειακές πληροφορίες για περιοδείες της Αγίας Ζώνης της Θεοτόκου και εικόνες από τη μονή Βατοπεδίου το 19ο αιώνα τεκμήρια ακτινοβολίας και μετοχίων της μονής στη Μακεδονία και ΘράκηrdquoΣυμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘΤα Αγιορείτικα μετόχια ως χώροι πνευματικής δημιουργίαςΠατάπιος Μοναχός ΚαυσοκαλυβίτηςΌψεις της επιδράσεως της Αγιορειτικής πνευματικότητας στις τοπικές κοινωνίες δια των μετοχίων λειτουργική ζωή - γενίκευση της τιμής των εν Αγίω Όρει τιμωμένων ΑγίωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-1915

1915-20002000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

1130-1145

1145-1200

1200-1215

1215-1230

1230-1245

1245-1300

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

11

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

8

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΟ Χώρος και τα Κτίσματα

Γεώργιος Σιδηρόπουλος Αναπλ Καθηγητής Ιστορικής Γεωγραφίας - Τμήματος Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου Αγιορείτικα μετόχια και εξαρτήματα ομοιότητες και διαφορέςΔημήτριος Καλπάκης ΑρχαιολόγοςΜακροσκοπική προσέγγιση του φαινομένου των μετοχίων ζητήματα μεθοδολογίαςΠλούταρχος Θεοχαρίδης ΑρχιτέκτοναςΕπισκόπηση της αρχιτεκτονικής των μετοχίων της ΜακεδονίαςΠασχάλης Ανδρούδης Λέκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης ΑΠΘΟι βυζαντινοί πύργοι των αγιορειτικών μετοχίων στη ΧαλκιδικήΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑΝίκος Μερτζιμέκης Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου ΌρουςΑγιορειτικά μετόχια στη Σιθωνία Χαλκιδικής Εισαγωγικά για μια τυπολογία των οικοδομικών συγκροτημάτων τον 19ο αιώνα Βασιλική Γκουλιοπούλου Τοπογράφος Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚαλλιόπη Κουτσοτόλη Πολιτικός Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΆννα Μποζοπούλου Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλώτριαΚυριάκος Φαλελάκης Αρχιτέκτων Μηχανικός - ΑναστηλωτήςΤο οικοδομικό συγκρότημα του υδρόμυλου του μετοχίου της Ι Μ Διονυσίου στο Μεταγγίτσι ΧαλκιδικήςΔημήτριος Λιάκος Δρ Αρχαιολόγος - Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους ldquoΔιαδρομέςrsquorsquo έργων τέχνης από τα μετόχια στις αθωνικές μονές κατά τη βυζαντινή και μετά την Άλωση περίοδο Η μαρτυρία των πηγών και των αντικειμένωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΚΥΡΙΑΚΗ 23 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2014

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Srdjan Pirivatrić Institute for Byzantine studies of the Serbian Academy of Sciences and ArtsΤο μετόχιον Καστρίν (Градац) και οι βυζαντινοσερβικές σχέσεις (δεύτερο ήμισυ του 13ου αιώνα)

Η Πνευματική Εξακτίνωση

Νικόλαος Μπονόβας Δρ Αρχαιολόγος - Μουσείο Βυζαντινού ΠολιτισμούldquoΑρχειακές πληροφορίες για περιοδείες της Αγίας Ζώνης της Θεοτόκου και εικόνες από τη μονή Βατοπεδίου το 19ο αιώνα τεκμήρια ακτινοβολίας και μετοχίων της μονής στη Μακεδονία και ΘράκηrdquoΣυμεών Πασχαλίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘΤα Αγιορείτικα μετόχια ως χώροι πνευματικής δημιουργίαςΠατάπιος Μοναχός ΚαυσοκαλυβίτηςΌψεις της επιδράσεως της Αγιορειτικής πνευματικότητας στις τοπικές κοινωνίες δια των μετοχίων λειτουργική ζωή - γενίκευση της τιμής των εν Αγίω Όρει τιμωμένων ΑγίωνΣΥΖΗΤΗΣH

ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

1815-1830

1830-1845

1845-1900

1900-1915

1915-20002000-2015

2015-2030

2030-2045

2045-2100

1130-1145

1145-1200

1200-1215

1215-1230

1230-1245

1245-1300

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

11

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

11

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

11

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

12

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

13

Ἡ καθ᾽ ἡμᾶς Ἱερὰ Κοινότης τοῦ Ἁγίου Ὅρους Ἄθω μετὰ πολλῆς χαρᾶς καὶ ἰδιαιτέρας ἱκανοποιήσεως χαιρετίζει τὴν ἔναρξιν τοῦ Θ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας μὲ θέμα laquoἩ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθό-δοξο κόσμο τὰ μετόχιαraquo Ἡ παρουσία εἰς αὐτὸ σημαντικοῦ ἀριθμοῦ ἐκλεκτῶν ἐπιστημόνων οἱ ὁποῖοι ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ἔχουν ἐνδιατρίψει εἰς τὰ ἀρχεῖα καὶ τὰς περὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους πηγάς ἐγγυᾶται τὴν ἐπιτυχίαν αὐτοῦ καὶ τὴν ἀνάδειξιν σημαντικῶν καὶ ἀγνώστων πτυχῶν τοῦ πάντοτε ἐπικαίρου καὶ ἐνδιαφέροντος θέματος τῶν Ἁγιορειτικῶν μετοχίων

Ὁ Ἁγιώνυμος ἡμῶν Τόπος πορευόμενος πολυκυμάντως διά μέσου τῶν αἰώ-νων ἐπροικίσθη ὡς γνωστόν ἐν διαφόροις περιόδοις καὶ περιστάσεσι κατὰ τὴν κανονικὴν πρᾶξιν καὶ παράδοσιν μὲ ἱερὰ Μετόχια εἴτε πρῴην ὑφισταμένων Μονῶν εἴτε τότε τὸ πρῶτον διά ναῶν ἱερῶν κτημάτων τε καὶ κτισμάτων κτι-σθέντων ἤ προσκτηθέντων καὶ ταῖς Ἱ Μοναῖς αὐτοῦ προσηλωθέντων Ταῦτα δὲ πάντα ὡς ἀναφαίρετα δωρήματα εὐσεβῶν κτητόρων καὶ ἀναπαλλοτρίωτα κτήματα ἀνὰ τὸν Ἑλλαδικόν καὶ οὐχί μόνον χῶρον συλλειτουργοῦν καὶ συ-νεπικουροῦν τό ἔργον τῶν Ἱερῶν ἡμῶν Μονῶν ὡς ἀναπόσπαστον ὀργανικὸν μέρος τοῦ Ἁγιωνύμου ἡμῶν Ὄρους μὴ τελοῦντα ὑπό ἐξάρτησίν τινα ἑτέραν καὶ ἐποπτείαν ἤ μὴ μόνον ὑπό τῆς κυριάρχου ἑκάστου αὐτῶν Ἱερᾶς Μονῆς

Ἡ ζῶσα καὶ ἀδιάκοπος πρᾶξις καὶ μακρὰ παράδοσις τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου ὡς καὶ τὰ τεκμήρια ἐκ τῶν σχετικῶν πηγῶν καὶ μαρτυριῶν τῶν παρrsquo ἡμῖν ἀπο-κειμένων πλουσίων ἱστορικῶν ἀρχείων καταδεικνύουν τὴν διαχρονικὴν πα-ρουσίαν τῶν μετοχίων διὰ τῆς διακινήσεως πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἀγαθῶν

Αἱ ἐναλλαγαὶ τῶν ἱστορικῶν συγκυριῶν καὶ αἱ συνακολουθοῦσαι αὐταῖς προσαρμογαί τῶν πολιτικῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων αἱ ἱστορικαὶ πε-ριπέτειαι τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων ὁμοδόξων λαῶν ἔφερον ὥστε τὸ πλεῖστον ἐκ τῶν κατὰ καιροὺς ἀποκτηθέντων ἁγιορειτικῶν Μετοχίων εἴτε νὰ ἔχουν καταπατηθεῖ ὑπὸ τῶν κατὰ τόπους κρατικῶν καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἢ καὶ ἰδιωτῶν εἴτε νὰ ἔχουν προσωρινῶς ἐγκαταλειφθεῖ ἕνεκα λειψαν-δρίας εἴτε νὰ ἔχουν παραχωρηθεῖ ἀπὸ τὰς ἰδίας τὰς Ἱερὰς Μονὰς διὰ τὴν κά-λυψιν ὑπερτέρων ἀναγκῶν

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

14

Παρὰ ταῦτα δοξάζομεν τὸν Θεὸν διότι καὶ σήμερον ὄχι μόνον διατηροῦνται ἀρκετὰ ἐξ αὐτῶν ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ἱδρύονται καὶ νέα ἁγιορειτικὰ μετόχια καὶ τοῦτο ὄχι μόνον ἐντὸς τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ ὅρια ἑτέρων ὁμοδόξων Ἐκκλησιῶν τὰ ὁποῖα συνεχίζουν ἀδιακόπως τὴν λειτουργίαν αὐτῶν κατὰ τὴν ὑπερχιλιετῆ παράδοσιν τοῦ ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου Αἱ Ἱεραὶ ἡμῶν Μοναί ἔχουν τὴν πρωταρχικὴν φροντίδα μέριμναν καὶ κανονικήν εὐθύνην διὰ τὴν συντήρησιν καλὴν διαχείρισιν τῶν ἐν αὐτοῖς πραγμάτων καὶ τὴν λειτουργίαν αὐτῶν μνημονευομένου ἐν ταῖς τελουμέναις ἐκεῖσε ἱεραῖς ἀκολουθίαις ὡς ἄνω-θεν καὶ ἐξ ἀρχῆς παρελήφθη καὶ ἴσχυσε κανονικῶς τοῦ σεπτοῦ Πατριαρχικοῦ Ὀνόματος ὡς τοῦτο γίνεται καὶ ἐν τοῖς καθ᾽ ἡμᾶς Ἱεροῖς Μοναστηρίοις τῆς τοιαύτης κανονικῆς πράξεως δηλούσης τὸ ἑνιαῖον καὶ ἀναπόσπαστον τοῦ Μετοχίου ἀπὸ τῆς ἐν Ἄθω κυριάρχου αὐτοῦ Μονῆς ἀμφοτέρων τελούντων ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν ἐποπτείαν τοῦ Ἁγιωτάτου Ἀποστολικοῦ καὶ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου

Αἱ πολλῶν ἐπιπέδων πτυχαὶ τοῦ θεσμοῦ τῶν Μετοχίων καὶ ὁ ζωτικὸς ῥόλος των τόσον διὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος ὅσον καὶ διὰ τὸν κοινωνικόν των περίγυρον οἰκονομικόν πνευματικόν πολιτιστικὸν καὶ ἐθνικόν ἀναδεικύουν τὸ θέμα laquoμε-τόχιαraquo εἰς εὐρύτατον πεδίον ἐπιστημονικοῦ προβληματισμοῦ μὲ πολλαπλὰς παραμέτρους ἡ σπουδαιότης τοῦ ὁποίου μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπογραμμισθῇ

Συγχαίροντες ὅθεν τὸ ἔντιμον Διοικητικὸν Συμβούλιον τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἑστίας καὶ τὰ μέλη τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς διὰ τὴν ἐπιλογὴν τοῦ θέματος καὶ τὴν ἐπιτυχῆ διοργάνωσιν τοῦ ἐφετινοῦ Συνεδρίου καὶ εὐχαριστοῦντες τοὺς συμμετέχοντας ἐπιστήμονας καὶ εἰσηγητάς εὐχόμεθα πλουσίαν τὴν εὐλογίαν τῆς Ἐφόρου τοῦ Ἁγίου Ὅρους Κυρίας Θεοτόκου ὥστε τοῦτο νὰ ἀποτελέσῃ ἀφορμὴν γονίμου διαλόγου καὶ καρποφόρων γνώσεων περὶ τῶν ἁγιορειτικῶν πραγμάτων μὲ σκοπὸν τὴν ἐμβάθυνσιν εἰς τὴν ἱστορίαν τοῦ Ἱεροῦ ἡμῶν Τόπου καὶ τὴν πνευματικὴν παράδοσιν αὐτοῦ

Ἅπαντες οἱ ἐν τῇ κοινῇ Συνάξει Ἀντιπρόσωποι καὶ Προϊστάμενοι τῶν εἴκοσιν Ἱερῶν Μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

15

Τα Αθωνικά Μετόχια ένα σύνθετο κοινωνικό οικονομικό και πνευματικό φαινόμενο που συνοδεύει την πορεία των Αγιορειτικών Μοναστηριών ανά τους αιώνες αποτέλεσμα της ακτινοβολία της Μοναστικής Πολιτείας αλλά και των πολλαπλών αναγκών επιβίωσης και συντήρησης των οικοδομικών συ-γκροτημάτων αποκατάστασης καταστραμμένων από πυρκαγιές σεισμούς και λεηλασίας καθολικών τραπεζών και εν γένει μοναστικών κτισμάτων υπήρξαν από την γένεση του θεσμού από τις απαρχές ακόμη της χιλιόχρονης ύπαρξης του πηγή αμοιβαίων επιρροών και συνεπειών

Είτε γιατί ενίσχυσαν και στήριξαν την ύπαρξη της Μοναστικής Πολιτείας είτε γιατί αποτέλεσαν όρο επιβίωσης των μικρών κοινοτήτων που έζησαν γύρω από αυτά έχοντας ως υλικό και πνευματικό αποκούμπι τους την σταθερή βέ-βαιη λειτουργία του Μετοχίου

Οι ενδιαφέρουσες πλευρές των Αγιορειτικών Μετοχίων ερευνούνται και αναδεικνύονται μέσα από το θεματολόγιο του Θrsquo Διεθνούς Συνεδρίου της Αγιορειτικής Εστίας και όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς από το πρόγραμμα των εργασιών του θα εμπλουτίσουν μία ακόμη πτυχή της ιστορικής διαδρομής του Αγίου Όρους

Ευχαριστώ θερμά τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής και τον Πρόεδρο της κ Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη για την πολύτιμη συμβολή τους στον σχεδιασμό και την οργάνωση του Συνεδρίου αυτού καθώς και τους μετέχοντες ομιλητές η παρουσία των οποίων συμβάλλει στην επιτυχία των εργασιών του ενώ ταυ-τόχρονα αποτελεί έκφραση τιμής προς το έργο της Αγιορειτικής Εστίας

Γιάννης ΜπουτάρηςΔήμαρχος Θεσσαλονίκης

Πρόεδρος ΔΣ Αγιορειτικής Εστίας

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

17

Τὰ μετόχια δηλαδὴ ἰδιοκτησίες οἱ ὁποῖες σχεδὸν κατὰ κανόνα εὑρίσκοντο μακράν ἀπὸ τὰ οἰκοδομικὰ συγκροτήματα τῶν μονῶν τῆς ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπετέλεσαν διαχρονικὰ καθοριστικῆς σημασίας θεσμὸ γιὰ τὴν ἐπιβίωση καὶ τὴν ἀνάπτυξή τους Αὐτὸ ἴσχυσε ἀκόμη περισσότερο γιὰ τὸ σύνολο τῶν μονῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἐφόσον ἡ γεωλογικὴ μορφολογία τῆς Ἀθωνικῆς χερσονήσου δὲν παρεῖχε τοὺς πόρους γιὰ τὴν ἐπιβίωση τῶν ἱερῶν καθιδρυμάτων

Ἤδη ἀπὸ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεώς τους καὶ μὲ τὴν μέριμνα τῶν κτι-τόρων τους τὰ ἁγιορειτικὰ μοναστήρια δημιουργοῦν μία οἰκονομικὴ ἐνδο-χώρα ἐκτεινόμενη κυρίως σὲ ὅμορες ἢ πλησιόχωρες πρὸς τὸν Ἄθω περιοχές Ἀγροτικὰ κατ᾽ἀρχήν τὰ ἀθωνικὰ μετόχια ἐπεκτείνονται ταχύτατα ἤδη κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σὲ εὐρύτερες περιοχὲς τῆς Μακεδονίας τῆς Θράκης καὶ ἐν γένει τῆς νότιας Βαλκανικῆς ἀλλὰ καὶ τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Δίπλα στὰ ἀγροτικὰ μετόχια σταδιακὰ θὰ ἐμφανισθοῦν καὶ θὰ λειτουργήσουν καὶ ἀστικὰ μετόχια στὴν Κωνσταντινούπολη τὴ Θεσσαλονίκη ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας ἐνῶ παράλληλα σημαντικὸς ἀριθμὸς μοναστηριῶν ἔξω ἀπὸ τὸν Ἄθω θὰ προσαρτηθοῦν ὡς μετόχια σὲ ἀγιορειτικὲς μονές

Παρὰ τὶς ἀπώλειες τὶς συρρικνώσεις καὶ τὶς διαχειριστικὲς δυσκολίες ποὺ δημιουργήθηκαν ἰδίως κατὰ τὸν πρῶτο αἰώνα τῆς ὀθωμανικῆς κατάκτησης τὰ κάθε τύπου ἀθωνικὰ μετόχια (ἀγροτικά ἀστικά μονές-ἐξαρτήματα) ἐπι-βιώνουν Σταδιακά ἀπὸ τὸν 16ον αἰώνα καὶ ἑξῆς τὰ ἤδη ὑφιστάμενα ἀπὸ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους σταθεροποιοῦνται καὶ ἀνακάμπτουν ἐνῶ νέες σημαντι-κότατες κτίσεις ἐμφανίζονται τόσο ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτο-κρατορίας ὅσο καὶ ἔξω ἀπὸ αὐτά Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περίπτωση τῶν πο-λυπληθῶν μετοχίων στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες ἀλλὰ καὶ στὰ ἐδάφη τῆς ρωσικῆς αὐτροκρατορίας καὶ σὲ βενετοκρατούμενες περιοχές

Ἔτσι ἀπὸ τὸν 10ον αἰώνα ὡς τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰώνα (ὁπότε συρρικνώνονται δραματικὰ ἢ ἐξαφανίζονται λόγῳ ἀπαλλοτριώσεων ἢ ἱστο-

Ἡ ἐξακτίνωση τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸνὈρθόδοξο κόσμο τὰ μετόχια

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

18

ρικῶν περιπετειῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκτὸς τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κρά-τους) τὰ ἁγιορειτικὰ μετόχια συγκροτοῦν ἕνα διαχρονικὸ πυκνὸ δίκτυο πα-ρουσίας καὶ διακίνησης ὑλικῶν ἀλλὰ καὶ πνευματικῶν ἀγαθῶν

Ἡ διαχρονικὴ ἐξέλιξη τῶν μετοχίων ἀσφαλῶς ἀποτελεῖ ἕνα σημαντικὸ κεφάλαιο τῆς ἱστορίας τῶν ἁγιορειτικῶν μοναστικῶν ἱδρυμάτων Ὡστόσο οἱ οἰκονομικὲς παράμετροι ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυρίαρχες μονὲς ἀλλὰ καὶ γιὰ τὶς τοπικὲς κοινωνίες πλάι στὶς ὁποῖες ἀναπτύχθηκαν καλύπτουν μόνον ἕνα μέ-ρος ἀπὸ τὸν ρόλο ποὺ αὐτὰ διεδραμάτισαν Οἱ δυναμικὲς πνευματικὲς πολιτι-σμικὲς παιδευτικὲς ἀκόμη καὶ καλλιτεχνικὲς σχέσεις καὶ ὀσμώσεις ποὺ δημι-ουργήθηκαν μὲ ἀγροτικοὺς καὶ ἀστικοὺς πληθυσμοὺς κατέστησαν τὰ μετόχια ὡς ἑστίες ἐξακτινώσεως καὶ μεταλαμπαδεύσεως τῆς μοναστικῆς ἐμπειρίας τοῦ Ἁγίου Ὄρους στὸν ὀρθόδοξο κόσμο Ταυτόχρονα τὰ κατέστησαν κατεξοχὴν προνομιακὸ χῶρο ἐπικοινωνίας τῆς μοναστικῆς κοινότητας μὲ τὸν laquoκόσμοraquo

Ἡ διοργάνωση τοῦ παρόντος διεθνοῦς ἐπιστημονικοῦ συνεδρίου μὲ θέμα τὰ μετόχια τοῦ Ἁγίου Ὄρους θὰ δώσει τὴν εὐκαιρία γιὰ μία ὁλιστικὴ προσέγ-γιση τοῦ φαινομένου τὴ μελέτη τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων ὄχι μόνον ὡς ἑνὸς μοναστικοῦ οἰκονομικοῦ θεσμοῦ μεταβαλλόμενου στὴ διαχρονία ἀλλὰ ὡς πα-ράγοντα κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν ὡς μέσου ἐξακτινώσεως της ἁγιορειτικῆς λειτουργικῆς πρακτικῆς καὶ λατρευτικῆς ἐμπειρίας καὶ ὡς παράγοντα πολιτισμοῦ καὶ παιδείας

Ἡ Ἐπιστημονικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Συνεδρίου

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

365

Ἀποτελεῖ μᾶλλον κοινὸ τόπο ἡ ἀνάδειξη τῶν μοναστηριακῶν μετοχίων ndashστὴ διαχρονία- ὡς παραγόντων καθοριστικῶν στὴ διαμόρφωση τῆς συνολικῆς φυσι-ογνωμίας τοῦ μοναχισμοῦ ἰδίως δὲ τοῦ ἀθωνικοῦ τοῦ ὁποίου ὁ ἄμεσος ζωτικὸς χῶρος ἦταν μᾶλλον ἀνεπαρκὴς γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν του

Ἡ ἵδρυση καὶ λειτουργία μετοχίων ὑπὸ τὴν κυριότητα μεγάλων μονῶν ὡς ἐπέκταση ὄχι μόνο τῆς ζώνης οἰκονομικῆς δραστηριότητας ἀλλὰ τοῦ εὐρύτερου ζωτικοῦ χώρου πέρα ἀπὸ τὰ στενὰ ὅρια τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς εἰδικὲς ἐκεῖνες λειτουργίες τοῦ μοναστικοῦ χώρου ποὺ ἀφενὸς τὸν καθόρισαν καὶ ἀφετέρου στάθηκαν ἀφορμὴ γιὰ μιὰ πολυεπίπεδη μετεξέλιξή του

Τὸ φαινόμενο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐξαρτημάτων εἶναι οὕτως ἢ ἄλλως σύνθετο εἰδικότερα δὲ αὐτὸ τῶν ἁγιορειτικῶν μετοχίων πού τουλάχιστον μὲ ὅρους γεωγραφικούς γνώρισε μιὰ ἔκταση μοναδική κινούμενο στὰ ὅρια τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ κόσμου Ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἀποδοχὴ ἢ μὴ τοῦ ρό-λου ποὺ ἀποδίδεται ἱστορικὰ στὴν ἀθωνικὴ πολιτεία τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια ἀποτελοῦν ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια μέσα ἐπαφῆς τοῦ Ἄθω μὲ τὸν ἔξω κόσμο δίαυλο ἐπικοινωνίας συναλλαγῆς καὶ ὄσμωσης Τὸ φαινόμενο αὐτὸ ξεπερνᾶ γρήγορα τὴν κύρια οἰκονομική του συνιστῶσα ἀναδεικνύοντας πτυχὲς ἰδιαίτερες ὅπως ἡ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμική πέρα ἀπὸ τὴν προφανὴ θρησκευτική

Ἡ παροῦσα ἐργασία ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης -ὑπὸ ἐκπόνηση- μελέτης μας γιὰ τὰ ἁγιορετικὰ μετόχια στὸ διάστημα μεταξὺ 13ου καὶ 16ου αἰώνα καὶ μὲ συμβατικὰ ὅρια ἀπὸ τὴν παλλινόρθωση (1261) μέχρι τὴ δήμευση τῆς ἐκκλησι-αστικῆς περιουσίας ἀπὸ τὸ Σελὴμ Βacute (156869) Παρὰ τὰ ὅσα προαναφέρθη-καν ἀπὸ τὴ σύνθετη φύση τοῦ φαινομένου γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς ἔρευνας ἔχει προκριθεῖ μόνον ἡ γεωγραφικὴ ὁπτική (ἐννοώντας τὴ Γεωγραφία ὄχι ὡς ἁπλὴ παράμετρο ἀλλὰ ὡς αὐτόνομη ἐπιστήμη μὲ συγκεκριμένο πεδίο μεθοδολογία καὶ στόχους)

Ἡ συγκεκριμένη ὡστόσο ὁπτική γιὰ νὰ ἀποδώσει εἶναι ἀνάγκη νὰ υἱοθε-τήσει μικρὴ κλίμακα Μιὰ μακροσκοπική ndashδηλαδὴ ἐξ ἀποστάσεως- προσέγγιση

Δημήτριος Καλπάκης

Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

366 Δ Καλπάκης

ποὺ νὰ ἐπιτρέπει τὴ συνολικότερη θεώρηση τοῦ φαινομένου Ἡ ἀπόσταση αὐτὴ συμβάλλει στὴ σκόπιμη ὑποβάθμιση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τονίζοντας -ἀντίθετα- τὶς ὅποιες ὁμοιότητες προκειμένου νὰ διαμορφωθεῖ τελικὰ ἕνας κοινὸς παρο-νομαστής Καὶ μιὰ τέτοια προσέγγιση ἔχει ἀνάγκη τήν laquoὁμογενοποίησηraquo τοῦ ἀντικειμένου μελέτης πράγμα πού ἐν τέλει ἀπαιτεῖ ἀφενὸς τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ ἐρευνητικοῦ πλαισίου ἀλλὰ καὶ μιὰ σειρὰ οὐσιαστικῶν συμβάσεων

Ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τῆς παραπάνω προσπάθειας κατέστη σαφὴς ἡ ἀνά-γκη διατύπωσης ndashἤ καλύτερα ἐπαναδιατύπωσης- ὁρισμένων παρατηρήσεων καὶ ἐρωτημάτων γιὰ τὴν κατάρτιση ἑνὸς μεθοδολογικοῦ συστήματος ἱκανοῦ νὰ ὁδηγήσει στὴν ἐξαγωγὴ συμπερασμάτων ὑποδομῆς ἀπαραίτητων γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας

Τὸ πλαίσιο τῆς ἔρευνας - Ἐρωτήματα καὶ προβληματισμοὶΠροκειμένου γιὰ τὴν ἐπαναδιατύπωση τῶν θεμελιωδῶν ἐρωτημάτων γιὰ

τὸ θέμα εἶναι ἀπαραίτητη μιὰ ἐπιγραμματικὴ παράθεση τῆς δομῆς τῆς κύριας μελέτης Ἡ ὅλη προσπάθεια προγραμματίστηκε σὲ δύο μέρη ἀπὸ τὰ ὁποῖα τὸ πρῶτο ἀφορᾶ τὴν ἀποκρυστάλλωση τοῦ πλαισίου καὶ τὴ συλλογὴ καὶ ὀργά-νωση τῶν δεδομένων ἐνῶ τὸ δεύτερο τὴν ἀνάλυση τῶν δεδομένων αὐτῶν τὶς χαρτογραφικὲς ἀποδόσεις καὶ τὴ διατύπωση προτάσεων

Ἀπὸ τὰ παραπάνω σὲ ὅτι ἀφορᾶ τὴν παροῦσα ἐργασία θὰ σταθοῦμε μόνο στὸ πρῶτο μέρος τὸ ὁποῖο ἐπιχειρεῖ τὴ σκιαγράφηση τῆς ἱστορικῆς διαδρομῆς τοῦ μοναχισμοῦ γενικά καθὼς καὶ τὴν ἀποσαφήνιση τοῦ γενικοῦ καὶ κατὰ τό-πους ἱστορικοῦ πλαισίου τῆς ὑπὸ μελέτη περιόδου Ἰδιαίτερη ἔμφαση ὅμως δίνεται στὴν ἐξέταση τῶν εἰδικῶν ὅρων ἀνάπτυξης καὶ λειτουργίας τῶν μετο-χίων τῶν βυζαντινῶν μονῶν ὅπου θὰ πρέπει νὰ συνυπολογιστεῖ ἕνα πλῆθος στοιχείων ὅπως ὁ θεσμικὸς ἀλλὰ καὶ ὁ οὐσιαστικὸς ρόλος τῶν μονῶν καὶ τῶν μετοχίων τους στὸν εὐρύτερο οἰκονομικὸ μηχανισμὸ τῆς ἐποχῆς ὁ βαθμός laquoἐμπλοκῆςraquo τους μὲ τὸν πρωτογενὴ καὶ δευτερογενὴ τομέα οἰ ἐπενδύσεις ἡ ἐπέκταση καὶ ὁ ἐκσυγχρονισμός τους οἱ σχέσεις μὲ τὴν κεντρικὴ διοίκηση καὶ τὴν τοπικὴ ἀριστοκρατία ἡ ποικιλία στὸ καθεστὼς κυριότητας ἐπὶ ἄψυχων καὶ ἔμψυχων laquoπόρωνraquo ἡ φορολογία καὶ οἱ ποικίλες μορφὲς ἀπαλλαγῆς οἱ δωρεές ἡ περαιτέρω δραστηριοποίηση (ἐμπόριο δανεισμός) καὶ ἄλλα

Ἤδη ἀπὸ τὴ φάση τοῦ σχεδιασμοῦ ὅλα τὰ παραπάνω γέννησαν μία σειρὰ ἐρωτημάτων τὰ ὁποῖα παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲ διατυπώνονται γιὰ πρώτη φορά δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἔρευνα ἤ τουλάχιστον οἱ ὅποιες ἀπαντήσεις ἀφοροῦν μεμονωμένες περιπτώσεις καὶ ἄρα δὲν ἔχουν θέσει ἀκόμη ἕναν κοινὸ παρονομαστή

Ἂν προσπεράσουμε ndashγιὰ λόγους συντομίας- τὸ πρῶτο στάδιο καθὼς τὰ ζη-τήματα ἱστορικοῦ πλαισίου εἶναι σὲ γενικὲς γραμμές δεδομένα (ἂν καὶ ἀρκετὰ σύνθετα στὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο) θὰ σταθοῦμε στὸ σημεῖο ὅπου τὰ κύρια ζητήματα ἀφοροῦν αὐτὸ ποὺ ὁρίζουμε ὡς laquoὅρους λειτουργίας καὶ ἀνάπτυξης

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

367Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μετοχίωνraquo Εὔκολα διαπιστώνει κανεὶς ὅτι οἱ ὅροι αὐτοὶ στὴν πράξη ποι-κίλουν σὲ τόσο δραματικὸ βαθμό ποὺ μόνον ἀποστασιοποιούμενος κανεὶς μπορεῖ νὰ ὁρίσει ἕνα ἱκανοποιητικὸ θεωρητικὸ πλαίσιο καί ἀσφαλῶς κατόπιν γενναίων συμβάσεων Γιὰ τοῦ λόγου τὸ ἀληθές τίθενται παρακάτω ὁρισμένα ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ἤδη ἔγινε λόγος καὶ ποὺ ἀναδεικνύουν τὸν ὅλο προβληματισμό

Πῶς συνδυάζεται ὁ μοναχικὸς κανόνας τῆς πενίας μὲ τὴ μεγάλη γαιοκτησία Πρόκειται γιὰ ἀσυμβατότητα ἢ γιὰ μιὰ φυσικὴ μετεξέλιξη τοῦ ζητούμενου τῆς αὐτάρκειας1 Εἶναι δυνατὸ νὰ καταλήξει κανεὶς σὲ γενικευμένη ἐκτίμηση τοῦ κατὰ πόσον οἱ κυρίαρχες μονὲς ἀρκοῦνταν συστηματικὰ στὴ γεωργικὴ μόνον (ἤ κυρίως) ἀξιοποίηση τῶν ἀγροτικῶν μετοχίων τους προχωρώντας μόνο κατὰ περίπτωση στὸ δευτερογενή (καὶ τριτογενή) τομέα ἢ ἂν ἀνιχνεύεται laquoμοτίβοraquo σαφοῦς προσανατολισμοῦ σὲ ἀνώτερα ἐπίπεδα οἰκονομικῆς δραστηριότητας Καί ἂν ναί ποῦ Πότε Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση2 Ποιὸς ἦταν ὁ βαθμὸς ἐμπλοκῆς τῶν μονῶν (μέσῳ τῶν μετοχίων τους) μὲ τὸ ἐμπόριο3 πού σὲ γενικὲς γραμμές ἀποτελοῦσε γιὰ αἰῶνες δραστηριότητα ὄχι ἰδιατέρως εὐγενή4 Πῶς ὁρίζεται τὸ κέρδος καὶ ποιὲς εἶναι οἱ ἐπίσημες καὶ θεμιτὲς ὁδοὶ ἀξιοποίησης τοῦ πλεονάσματος Ὑπὸ ποιοὺς ὅρους καὶ σὲ ποιὰ ἔκταση εἶναι δυνατὴ ἡ διάθεση προϊόντων σὲ τρίτους Μιλοῦμε γιὰ μικρῆς κλίμακας λιανικὴ διάθεση στὸ πλαί-σιο τοπικῶν ἀγορῶν καὶ ἐμποροπανηγύρεων ἢ γιὰ θεσμοθετημένη καὶ τακτικὴ διάθεση προϊόντων σὲ μεταπράτες στὸ πλαίσιο τοῦ εὐρύτερου οἰκονομικοῦ

1 Ἡ μεγάλη μοναστηριακὴ γαιοκτησία ἀποτελεῖ προφανῶς φαινόμενο κατὰ πολὺ μεταγενέστερο τῶν ἀπαρχῶν τοῦ μοναχισμοῦ στὴν κοινοβιακὴ μορφὴ τοῦ ὁποίου τὸ ἰδεῶδες τῆς αὐτάρκειας ἦταν βασικὸ μέ-λημα τοῦ κτίτορα τὸ ὁποῖο ἐξασφάλιζε τὴν ἀμεριμνία τῶν ἀσκουμένων τουλάχιστον ὡς πρὸς τὰ χρειώδη Μάλιστα ἡ ἰδέα τῆς κοινῆς περιουσίας ἦταν κυρίαρχη ἀκόμη νωρίτερα στὶς χριστιανικὲς κοινότητες τῶν πρώτων μεταχριστιανικῶν χρόνων στὴν Παλαιστίνη βλ σχετικὰ ἀρχιμ Placide Deseille Τὸ Εὐαγγέλιο στὴν ἔρημο Συνοπτικὴ Θεώρηση τῆς ἱστορίας τοῦ μοναχισμοῦ Ἐκδόσεις Τῆνος Ἀθήνα χχ 26-27

2 Ἀπὸ τὴν ὑπάρχουσα βιβλιογραφία προκύπτει μία πολυσχιδὴς δράση τῶν μετοχίων στὸν παραγωγικό τουλάχιστον χῶρο Φαίνεται ὅτι ἀκόμη καὶ ἂν ὑπῆρχε σαφὴς τάση περιορισμοῦ μόνο στὸν πρωτογενὴ τομέα αὐτὴ θὰ ἦταν μᾶλλον περιορισμένης ἰσχύος καθὼς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴς ἡ πρόθεση βελτίωσης καὶ ἐπέκτασης τῶν δραστηριοτήτων ὅποτε δινόταν ἡ εὐκαιρία Ὡστόσο καὶ πάλι τὰ στοιχεῖα μᾶλλον δὲν ἐπαρκοῦν γιὰ νὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀνιχνεύσει σαφεῖς καὶ παγιωμένες τάσεις καί laquoμοτίβαraquo

3 Εἶναι σαφεῖς οἱ πληροφορίες ποὺ ἀντλοῦμε ἀπὸ πηγὲς τῆς ἐποχῆς ὅπου φαίνεται ὅτι ἡ ὄψιμη ἐμπλοκὴ τῆς ἀριστοκρατίας (στὴν ἴδια κατηγορία ἐντάσσουμε καὶ τὴν Ἐκκλησία καθώς παρότι ὑπάρχουν μεταξύ τους σαφεῖς διαφορές σὲ κοινωνικὸ ἐπίπεδο ὑπερτεροῦν οἱ ὁμοιότητες) μὲ τὸ ἐμπόριο ndashποὺ ἀποτελοῦσε κύρια δραστηριότητα συγκεκριμένης ἐπαγγελματικῆς καὶ κοινωνικῆς τάξης- δὲν ἔτυχε ἰδιαίτερα θετικῆς ἀποδοχῆς ἀπὸ τὴ βυζαντινὴ κοινωνία τουλάχιστον στὴν ἀρχή της Ὡστόσο ἄλλες πηγὲς τεκμηριώνουν τὴ σαφὴ ἐμπλοκὴ ὁρισμένων μονῶν μὲ τὸ ἐμπόριο πχ στὸ Τυπικὸ τοῦ Μανουὴλ Β ὅπου γίνεται σαφὴς ἀναφορὰ στὸ δικαίωμα ναυπήγησης ἐμπορικοῦ πλοίου D Papachryssanthou Actes du Procirctaton Archives de lrsquoAthos 7 Paris 1975 254ndash261 Γνωρίζουμε ὡστόσο ὅτι οἱ περιπτώσεις αὐτὲς εἶναι μενομωμένες καὶ ἰσχύουν κατὰ περίπτωση ἐνῶ φαίνεται νὰ ἀφοροῦν ndashτυπικά τουλάχιστον- τὸ πλεόνασμα καὶ μόνον τῆς ἴδιας παραγωγῆς

4 Ἡ ἐμφανὴς ἀντίθεση μὲ τὸ ἐμπόριο -ὡς ἰδέα καὶ μόνο- εἶναι ἰδιαίτερα ἔκδηλη στὸ χῶρο τῶν λογίων ὅπως προκύπτει καὶ ἀπὸ σχετικὲς ἐπισημάνσεις τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ (βλ σχετικά Τ Λουγγής laquoΒυζα-ντινὲς ἀπόψεις περὶ χρήματος καὶ ἀγορᾶς τὸ 14ο αἰώναraquo στό Ν Γ Μοσχονάς (ἐπιμ) Χρῆμα καὶ ἀγορὰ στὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων ΕΙΕ Ἀθήνα 2003 357-358) ἀπηχώντας ὡστόσο μιὰ γενικότερα ἰσχύουσα ndashκαθὼς φαίνεται- ἄποψη τῆς βυζαντινῆς κοινωνίας γιὰ τὶς ἐγχρήματες δραστηριότητες

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

368 Δ Καλπάκης

μηχανισμοῦ Ἀκολουθεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸ παράδειγμα τῶν μεγαλογαιοκτημόνων ποὺ ἔδειχναν σαφὴ προτίμηση σὲ προϊόντα λιγότερο εὐπαθή ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ ἐμπορία τους5 Ποιὰ εἶναι ἡ σχετικὴ θεσμικὴ κάλυψη

Ἀκόμη Τί ἰσχύει γενικὰ γιὰ τὶς ἀστικὲς μετοχιακὲς ἐγκαταστάσεις τῶν μονῶν (πχ οἰκίες καταστήματα ἐργαστήρια κλπ) καὶ τὴν ἐκμετάλλευσή τους Σὲ ποιὸ πλαίσιο γινόταν ἡ ἀπόκτηση νέων γαιῶν Ἦταν συστηματικὴ ἢ εὐκαιριακὴ καὶ μικρῆς κλίμακας γιὰ νὰ ἀποτελέσει χωριστὸ πεδίο μελέτης6 Κατὰ πόσο οἱ κρατικὲς δωρεὲς εἶναι πράγματι laquoδωρεέςraquo Οἱ ὑπὸ παραχώρηση κρατικὲς γαῖες εἶναι συνήθως πρώτης ποιότητας Μήπως πρόκειται συχνὰ γιὰ γαῖες β΄ καὶ γ΄ διαλογῆς ποὺ ἀπέφεραν ἀσήμαντα ὀφέλη στὸ κράτος ἢ γαῖες σὲ ἀμφισβητούμενες μεθοριακὲς περιοχὲς ἢ ἀκόμη γαῖες πού ὑπὸ τὸ βάρος πολιτικῶν ἢ ἄλλων ἐξελίξεων εἶχαν ἐγκαταλειφθεῖ καὶ ἔμεναν ἀναξιοποίητες στερώντας ἀπὸ τὸ κράτος τὶς ὅποιες φορολογικὲς προσόδους Καὶ τί σημαίνει στὴν πραγματικότητα μιὰ τέτοια παραχώρηση Πρόκειται γιὰ πλήρη κυριότητα ἢ ὑπονοεῖ ἕνα ὑβριδικὸ καθεστώς

Ἐπίσης Πόσο ἐπηρεάζει τὸ ὅλο θέμα ἡ ἄμεση δυνατότητα τοῦ κράτους νὰ ἀποσπᾶ κατὰ καιροὺς σημαντικὸ μέρος τῶν μοναστηριακῶν γαιῶν γιὰ ἄλλη χρήση κάτω ἀπὸ πολιτικὲς σκοπιμότητες (πχ περιπτώσεις προνοίας σὲ τρί-τους) Καὶ πόσο αὐτὸ μεταφράζεται τελικὰ σὲ μεταβολὲς στὸ ἰδιοκτησιακὸ κα-θεστώς Ἡ σχέση κράτους - Ἐκκλησίας εἶναι τελικὰ ἀνταγωνιστικὴ ἢ συμπλη-ρωματική Εἶναι σχέση ἀντιπαράθεσης ἢ ἀλληλεξάρτησης καὶ συναλλαγῆς Καὶ πῶς μεταφράζεται αὐτό τόσο στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς θεωρίας ὅσο καὶ στὴν καθημερινὴ πρακτική Ποιὰ εἶναι ἡ σχέση τῶν μονῶν μὲ τὴν κεντρικὴ καὶ τοπικὴ ἀριστοκρατία σὲ ἐπίπεδο ἵδρυσης καὶ προικοδότησης μονῶν ἀλλὰ καὶ πολιτικοῦ καὶ οἰκονομικοῦ ἀνταγωνισμοῦ

Ποιὰ εἶναι ἡ πραγματικὴ σχέση τῶν γαιοκτημόνων (καί ἐν προκειμένῳ

5 Μὲ ἐξαίρεση ἴσως τὶς δύο μεγάλες πόλεις τῆς αὐτοκρατορίας τὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴ Θεσσαλονί-κη τὸ λειτουργικὸ σχῆμα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἐπικράτεια ἀποτελοῦνταν ἀπὸ τὶς πόλεις μὲ τὴν ἀγροτικὴ ἐνδο-χώρα τους (βλ σχετικά K-P Matschke laquoἩ οἰκονομία τῶν πόλεων κατὰ τὴν ὑστεροβυζαντινὴ ἐποχή (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 150-151 καὶ 166-167 Ἐπίσης V Dimitriades laquoOttoman Chalkidiki An area in Transitionraquo στό Bryer A and Lowry H (eds) Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society Dumbarton Oaks Washington DC 1986 42) Τὰ προϊόντα ὅταν δὲν ἀνταλλάσσονταν κατέληγαν συνηθέστερα στὴν κοντινὴ πόλη τόσο στὰ μόνιμα καταστήματα ὅσο καὶ σὲ προσωρινὲς ἐγκα-ταστάσεις ἐνῶ συχνὰ διοχετεύονταν καὶ στὶς κατὰ τόπους ἐμποροπανηγύρεις οἱ ὁποῖες ἐνέπιπταν στὴν ἁρμοδιότητα κυρίως τῆς Ἐκκλησίας (βλ σχετικά Χ Μπούρας laquoἈπόψεις τῶν βυζαντινῶν πόλεων ἀπὸ τὸν 8ο ἕως τὸν 15ο αἰώναraquo στό Ἀγ Ε Λαΐου Κ Σκλαβενίτη (ἐπιμ) Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου Ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα τ Β΄ Ἀθήνα 2006 212 Ἐπίσης K-P Matschke laquoἈνταλλαγές ἐμπόριο ἀγορὲς καὶ χρῆμα (13ος ndash 15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ 575

6 Ἡ οὐσιαστικὴ συμβολὴ τῶν μονῶν στὴν οἰκονομία ὀφείλεται καὶ στὸ γεγονὸς ὅτι σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειονότητα τῶν ἰδιωτῶν μεγαλογαιοκτημόνων οἱ ὁποῖοι κατὰ κανόνα δὲ διέμεναν στὴν ἐπαρχία οὔτε ἔδειχναν μακροπρόθεσμο ἐνδιαφέρον γιὰ τὶς γαῖες τους οἱ μονὲς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ ἔντονο ἐπενδυ-τικὸ ἐνδιαφέρον Στὸ πλαίσιο αὐτό προέβαιναν σὲ laquoβελτιώσειςraquo (ἐγγειοβελτιωτικὰ ἔργα κλπ) ποὺ ἀπο-τελοῦσαν συχνὰ βασικὸν ὅρο γιὰ τὴν παραχώρηση χέρσων γαιῶν ἐκ μέρους τοῦ κράτους ἐνῶ παράλλη-λα ἐπένδυαν συστηματικὰ στὴν ἐπέκταση τῶν ἀκινήτων τους (ἀγορὰ ἐκτάσεων κατὰ προτίμηση ὅμορων ἀγροτεμαχίων)

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

369Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

τῶν μονῶν) μὲ τοὺς παροίκους ἀπὸ ἄποψη νομικὴ ἀλλὰ καὶ οὐσιαστική7 Εἶναι ἑνιαία ἢ ὑπάρχουν διαβαθμίσεις Καὶ ποιές Εἶναι πάντα σταθερὴ ἡ νοηματοδό-τηση τῶν ὅρων laquoἀτελήςraquo καί laquoἐλεύθεροςraquo Μποροῦμε νὰ προβοῦμε σὲ ἀσφαλεῖς γενικεύσεις Τί ἰσχύει γιὰ τὴ δυνατότητα μετακίνησης τῶν παροίκων Ἂν πράγ-ματι πρόκειται γιὰ μὴ προβλεπόμενη κατὰ κανόνα διαδικασία πῶς ἐξηγεῖται ἡ μέριμνα τοῦ νομοθέτη γιὰ τὶς ἐγκαταλειφθεῖσες γαῖες καὶ τὴν ὑποχρέωση τῶν λοιπῶν παροίκων νὰ ἐπωμίζονται τὸ ἐπιπλέον φορολογικὸ βάρος ἢ τὴν καθιέρωση ὅρων ὅπως τό laquoἐξάλειμμαraquo8 Ἤ πῶς ἐξηγεῖται ἡ παροχὴ κινήτρων σὲ παροίκους γιὰ προσέλευση σὲ γαῖες ποὺ βρίσκονταν σὲ προβληματικὲς ἢ παραμεθόριες περιοχές (πχ μοναστηριακὰ μετόχια στὴ Λῆμνο κλπ) ἐγκατα-λείποντας τὴν περιοχὴ ἀρχικῆς ἐγκατάστασής τους

Πῶς ἐπηρεάζει ἡ κατάτμηση τοῦ κράτους ἀπὸ τοὺς Λατίνους καὶ ἡ μετέ-πειτα ἀσταθὴς πολιτικὰ περίοδος (ἐμφύλιοι ἐπιδρομὲς κλπ) τὴ γενικότερη οἰκονομικὴ κατάσταση Τί συνέπειες ἔχει στὴν οἰκονομία ἡ πολιτικὴ προνομί-ων τῶν Παλαιολόγων9 Πῶς παρεμβαίνουν οἱ Δυτικοὶ ἔμποροι στὸ θαλάσσιο οἰκονομικὸ χῶρο καὶ πῶς ἐπηρεάζουν τὸν πρωτογενὴ τομέα μὲ τὴ ζήτηση καὶ διακίνηση συγκεκριμένων εἰδῶν10 Τί ἀντίκτυπο ἔχει ἡ ἁλματώδης ἀνάπτυξη τοῦ δευτερογενοῦς τομέα στὴ Δύση μετὰ τὸ 1204 καὶ ἡ ἀντίστοιχη καθυστέρηση τῆς Ἀνατολῆς Πόσο καταλυτικὸς εἶναι ὁ συγκεντρωτικὸς χαρακτήρας τῆς διάδοχης ὀθωμανικῆς οἰκονομίας παρὰ τὴν προσπάθεια ἀποσαφήνισης καὶ τυποποίησης τοῦ ὅλου πλαισίου11 Πόσο ἐπηρεάζεται ἡ δημογραφία ἀπὸ τὶς ταραχὲς καὶ τὴ

7 Παρόλο ποὺ ἡ ἔννοια τοῦ παροίκου στὸ Βυζάντιο δὲν ἔχει τὸ ἴδιο περιεχόμενο μὲ τὸ ἀντίστοιχο τοῦ δυτικοῦ κόσμου ἡ σχέση ἐξάρτησης -ἂν ὄχι ὑποτέλειας- πρὸς τὸν ἑκάστοτε γαιοκτήμονα ἀποτελεῖ γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο Στὴ σχέση αὐτή ποὺ κανονικὰ περιλάμβανε ὑποχρεώσεις καταβολῆς φόρου καὶ ἐνοικίου καθὼς καὶ προσφορᾶς ἀναγκαστικῆς ἐργασίας γιὰ συγκεκριμένο ἀριθμὸ ἡμερῶν κατrsquo ἔτος δὲν ἦταν σπά-νιες οἱ περιπτώσεις αὐθαιρεσίας πολλὲς ἀπὸ τὶς ὁποῖες κατέληγαν καὶ στὴ δικαιοσύνη (βλ σχετικά M C Bartussis Land and Privilege in Byzantium he Institution of Pronoia Cambridge 2012 388 καὶ 486 κἑξ Ἐπίσης Ν Οἰκονομίδης laquoἩ κρατικὴ οἰκονομία τῶν προνομίωνraquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Γ΄ 232-240 - Τὸ προνόμιο ὡς σύστημα Ἡ πρόνοια)

8 laquoἘξαλείμματαraquo ἤ laquoἐξαλειμματικὰ στασίαraquo Ἀκίνητη ἰδιωτικὴ περιουσία ἡ ὁποία εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ εἴτε λόγῳ θανάτου τοῦ ἰδιοκτήτη χωρὶς κληρονόμους εἴτε λόγῳ ἐξαφάνισής του (βλ σχετικά Ἀ Λαΐου ndash Θωμα-δάκη Ἡ ἀγροτικὴ κοινωνία στην Ὕστερη Βυζαντινὴ ἐποχή Ἀθήνα 1987 80-82 καὶ 320 κἑξ)

9 Ἡ πρόνοια ὡς θεσμός πῆρε διαστάσεις ἐκτεταμένου φαινομένου στὰ χρόνια τῶν Παλαιολόγων Ἀπὸ δημοσιονομικὸ ἐργαλεῖο ποὺ ἦταν ἄλλοτε ἔφτασε νὰ γίνει τελικὰ παράγοντας διάλυσης τῆς οἰκονομίας Ἀρχικά ὡς παραχώρηση σὲ μέλη τῆς ἀνώτατης ἀριστοκρατίας ἀντὶ ὁποιασδήποτε ἄλλης ἀμοιβῆς ἢ μισθο-δοσίας καὶ στὴ συνέχεια ἐπεκτεινόμενη καὶ σὲ στρατιωτικούς ὡς ἀνταμοιβὴ γιὰ παρασχεθεῖσες ὑπηρε-σίες ἡ πρόνοια ἀποτέλεσε χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο στὴν οἰκονομία τῶν ὕστερων χρόνων Ἂν καὶ ἀρχικὰ εἶχε αὐστηρὰ προσωπικὸ χαρακτήρα καὶ χρονικὴ διάρκεια σταδιακά καὶ ὑπὸ τὴν πίεση προσώπων καὶ καταστάσεων κατέληξε ndashἂν καὶ ὄχι γενικευμένα- νὰ μετατραπεῖ σὲ κληρονομικὸ δικαίωμα (βλ σχετικά Bartussis Land and Privilege 274-277)

10 Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ Πελοπόννησος στὴν ὁποία ἡ ἀγροτικὴ παραγωγὴ ἦταν ἄμε-σα συνδεδεμένη μὲ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων ποὺ κυκλοφοροῦσαν στὴν περιοχή καὶ μὲ τοὺς κανόνες ποὺ ἐπέβαλε -μέσῳ αὐτῶν- ἡ ζήτηση εἰδῶν laquoβιομηχανικῆςraquo καλλιέργειας Βλ σχετικά Ἀ Λαΐου laquoἩ ἀγροτικὴ οἰκονομία (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Α΄ 509-513middot ἐπίσης KndashP Matchke laquoἈνταλλαγές Ἐμπόριο Ἀγορὲς καὶ Χρῆμα (13ος-15ος αἰώνας)raquo στό Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ὅπ τ Βacute 561

11 Ὁ ἀγροτικός κατὰ κανόνα χαρακτήρας τῆς ὀθωμανικῆς οἰκονομίας δὲν ἐπέτρεψε στὶς ὅποιες πρωτοβου-λίες νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὰ διακριτικὰ ὅρια ποὺ ἔθετε τὸ ἄγρυπνο βλέμμα μιᾶς ἰσχυρῆς κεντρικῆς διοίκησης

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

370 Δ Καλπάκης

μεγάλη πανώλη τοῦ 14ου αἰώναἈκόμη Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἐμπλοκὴ τῶν μονῶν μὲ τὶς παραπάνω δραστηρι-

ότητες τὸν οὐσιαστικὸ ἐκχρηματισμὸ τῆς βυζαντινῆς οἰκονομίας Καὶ πόσο ἡ ἴδια αὐτὴ ἐμπλοκὴ ἀναβαθμίζει τὸ ρόλο τῶν μετοχίων ἀπὸ οἰκονομικὸ ἁπλῶς χῶρο σὲ κάτι πιὸ σύνθετο (μὲ συνιστῶσες πνευματικές πολιτιστικὲς καὶ ἄλλες)

Ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω διαπιστώνει κανεὶς τὸ πολυδιάστατο τοῦ φαινομέ-νου καὶ συμμερίζεται ἐνδεχομένως τὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη ἀποσαφήνισης τοῦ πλαισίου καὶ κωδικοποίησης τῶν ὅρων λειτουργίας του Ὡστόσο ὁ προβλημα-τισμὸς δὲν ἀφορᾶ μόνο τὰ ζητήματα περιεχομένου ἀλλὰ καὶ βασικὰ θέματα ὅπως αὐτὸ τῆς πληροφοριακῆς ἐπάρκειας δεδομένου μάλιστα ὅτι μιλοῦμε γιὰ προσέγγιση γεωγραφική ὅπου ἡ καταγραφὴ σὲ σχέση μὲ τὸ χῶρο εἶναι ζήτημα πρωταρχικῆς σημασίας

Οἱ πρωτογενεῖς πηγὲς γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν μετοχίων δὲν παύουν νὰ θεω-ροῦνται τυχαῖες καὶ ἀποσπασματικές σὲ σχέση μὲ τὸ εὖρος τοῦ θέματος καὶ τὰ ζητήματα ποὺ καλοῦνται νὰ καλύψουν Δεδομένου ὅτι τὸ κύριο διαθέσιμο ὑλικὸ προέρχεται κατὰ βάση ἀπὸ τὰ μοναστηριακὰ ἀρχεῖα πρῶτο ζητούμενο εἶναι ἡ ἐπάρκεια τῶν ἐκδεδομένων ἐγγράφων Ἂν καί στὸ μεγαλύτερο ἴσως μέρος τους τὸ ἑλληνόγλωσσο ἀρχεῖο τῶν -ἀθωνικῶν ἰδίως- μονῶν γιὰ τὴν ὑπὸ μελέτη περίοδο εἶναι ἐκδεδομένο ἢ σὲ φάση ἔκδοσης ἕνας σημαντικὸς ἀριθμὸς ἐγγρά-φων παραμένει ἀνέκδοτος μὲ ἄγνωστον ὁρίζοντα ὁλοκλήρωσης Ἐπιπλέον ἀπὸ τὴν περίοδο μέχρι τὴν Ἅλωση τὸ σωζόμενο ὑλικὸ εἶναι λιγοστό ἀκόμη καὶ ὅταν ὑπάρχουν ἔμμεσες πληροφορίες γιὰ ὕπαρξη μετοχίων σὲ συγκεκριμένες περιοχές

Ἀπὸ τὴν ἄλλη τὰ διαθέσιμα ἔγγραφα ndashἐφόσον πράγματι ὑπάρχουν καὶ ἐπαρκοῦν- ἀφοροῦν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ μετόχια τῶν συγκεκριμένων κάθε φορὰ μονῶν ἀναφέροντάς τα συχνὰ μόνον ὀνομαστικά χωρὶς περαιτέρω πλη-ροφορίες Περισσότερο χρήσιμα εἶναι τὰ ἀποσπάσματα ἐπίσημων ἀπογραφῶν τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς ὅπου μεταξὺ ἄλλων ἀναφέρονται λεπτομερὴ ποσοτικὰ στοιχεῖα ὡστόσο αὐτὸ τὸ εἶδος ἐγγράφων εἶναι σπάνιο καί ὅταν ὄντως ὑπάρχει ἀφορᾶ συγκεκριμένα ἔτη ὁρίζοντας ἕνα μικρὸ μόνο διάστημα ἀπὸ τὴ συνολικὴ περίοδο μελέτης Τὸ ἴδιο περίπου ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς φορολογικοὺς καταλόγους τῆς πρώιμης ὀθωμανικῆς ἐποχῆς ἂν καὶ κατὰ κανόνα τὸ θέμα καλύπτεται ἀρτι-ότερα Τὸ βασικὸ ζήτημα ποὺ προκύπτει εἶναι ἡ συχνὴ ἀδυναμία παρακολούθη-σης τῶν ὅποιων ἐνδιάμεσων μεταβολῶν στὸ ἰδιοκτησιακὸ καθεστώς οἱ ὁποῖες ἀπὸ ὅσα γνωρίζουμε εἶναι ἀρκετὰ συχνές ἰδιαίτερα σὲ περιόδους γενικότερης

Ἀκόμη καὶ στὸν πρωτογενὴ τομέα ὁ αὐστηρὸς διαχωρισμὸς τῶν καθεστώτων γαιοκτησίας ἦταν καθοριστι-κός ὁ τύπος τοῦ δραστήριου ἰδιώτη γαιοκτήμονα τῆς Δύσης παραμένει ἔννοια ἄγνωστη στὴν Ἀνατολή Οἱ μόνες πραγματικὲς ἰδιοκτησίες ποὺ προέβλεπε τὸ σύστημα (μούλκια) ἦταν πολὺ μικρὲς γιὰ ἀνάληψη οὐσι-αστικῶν πρωτοβουλιῶν ἐνῶ τὰ τιμάρια ποὺ συνιστοῦσαν τὴ συνηθέστερη μορφή ἀφοροῦσαν οὐσιαστικὰ διαχείριση ἢ κάρπωση καὶ ὄχι πραγματικὴ κατοχή (βλ σχετικά Χ Ἰναλτζίκ Ἡ Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία ndash Ἡ κλασικὴ ἐποχή 1300-1600 μτφ Μ Κοκολάκης Αθήνα 1995 191 407)

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

371Για μια μακροσκοπική εξέταση του φαινομένου των μετοχίων Μεθοδολογικές προσεγγίσεις

ἔνδειας καὶ κρίσηςΣυμπληρωματικὰ στοιχεῖα ἀντλοῦνται ἀπὸ ἔμμεσες πληροφορίες οἱ ὁποῖες

ὡστόσο εἶναι δυνατὸ νὰ δημιουργοῦν συχνὰ σύγχυση καθὼς ἐπισημαίνεται μιὰ γενικότερη ἔλλειψη στοιχείων ποὺ νὰ ὁδηγεῖ σὲ ἀσφαλεῖς ταυτίσεις τῶν μετοχίων Τὶς περισσότερες φορές οἱ πηγὲς ἀρκοῦνται σὲ ἕνα γεωγραφικὸ μόνο προσδιορισμὸ γιὰ καθένα ἀπὸ αὐτά

Ἡ ὀργάνωση τῶν στοιχείωνΠέραν τῶν παραπάνω ἰδιαίτερα σημαντικὸ στάδιο μετὰ τὴν καταγραφή

εἶναι ἡ εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν ὑπὸ μελέτη μετοχίων Καὶ τοῦτο ὄχι μόνο γιὰ λόγους μεθοδολογικῆς συνέπειας ἀλλὰ γιατὶ ἀπὸ τὴν εὐρύτητα τοῦ φάσμα-τος τῶν δραστηριοτήτων ἀντλοῦνται πολύτιμα συμπεράσματα γιὰ τὴ φύση καὶ τὸ ρόλο τους Γιὰ παράδειγμα ἄλλα ἰσχύουν γιὰ μιὰ ἔκταση γῆς προορισμένη ἀποκλειστικὰ γιὰ γεωργικὴ ἐκμετάλλευση ἢ νομή καὶ ἄλλα ndashπαραδείγματος χάρη- γιὰ ἕνα μύλο μὲ δυνατότητα ἄλεσης πέραν τῆς μοναστηριακῆς παρα-γωγῆς Στὴν πρώτη περίπτωση ἡ παραγωγή μικρὴ ἢ μεγάλη θὰ ἀπορροφηθεῖ μέσῳ συμβατικῶν ὁδῶν (ἰδία χρήση πώληση ἢ ἀνταλλαγὴ πλεονάσματος) ἐνῶ στὴ δεύτερη ἡ δραστηριότητα μετεξελίσσεται σὲ παροχὴ ὑπηρεσιῶν δημιουρ-γώντας μάλιστα καὶ σχέσεις ἐξάρτησης μὲ τοὺς γύρω ἀγροτικοὺς πληθυσμούς ἀκόμη καὶ πέραν τῶν ἤδη ἐξαρτημένων παροίκων

Σὲ ἀνάλογη διαφοροποίηση τῶν μετοχίων ὁδηγεῖ ἕνα πλῆθος ἄλλων ἐγκα-ταστάσεων καὶ δραστηριοτήτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ δευτερογενὴ τομέα καὶ τὴν ἐπεξεργασία τοῦ πλεονάσματος γιὰ περαιτέρω ἀξιοποίηση Ἐπίσης ndashτετριμ-μένο ἀλλὰ πάντα σὲ ἰσχύ- τὸ ἴδιο τὸ πλεόνασμα καὶ ἡ ἀναζήτηση τρόπων ἀξιο-ποίησής του ὁδηγεῖ σὲ νέους δρόμους (πχ δικαίωμα ἐμπορίας δικαίωμα ναυπή-γησης καὶ λειτουργίας ἐμπορικοῦ πλοίου ἀπὸ τὶς μονὲς κλπ) ποὺ συμβάλλουν ἀποφασιστικὰ στὴ διαμόρφωση τῆς τελικῆς φυσιογνωμίας ἀκόμη καὶ τοῦ ἴδιου τοῦ μοναχισμοῦ τουλάχιστον μέχρι τὴν ὀργάνωση τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνός ndashκατὰ τὸ δυνατό- ἑνιαίου πλαισίου γιὰ τὰ μοναστήρια

Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ζητήματα στὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων πέρα ἀπὸ τὴ σιωπὴ τῶν πηγῶν εἶναι ἡ ἐπιλογὴ τῆς κύριας λειτουργίας12 Ὡστόσο ὑπάρχει καὶ συνέχεια Τί γίνεται ἐπίσης μὲ τὰ πολλαπλὰ ἐπίπεδα ὑπαγωγῆς ἢ τὰ ἀσαφὴ καθεστῶτα κυριότητας Σὲ ἕνα ἀστικὸ μετόχι τὰ πράγματα μπορεῖ νὰ εἶναι πιὸ ξεκάθαρα Δὲν εἶναι ὅμως ἀκριβῶς ἔτσι στὴν περίπτωση ἑνὸς μετοχίου τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ndashγιὰ παράδειγμα- ἀπὸ ἕνα σύνολο διάσπαρτων ἐκτάσε-ων στὴν ἐπαρχία οἱ ὁποῖες περιλαμβάνουν ἐντός τους νομές καλλιεργήσιμη γῆ κεντρικὲς ἐγκαταστάσεις ndashἐν εἴδει μονυδρίου- ἀπομακρυσμένα ἀλλὰ ἄμε-

12 Τὰ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν τὴν εἰδολογικὴ κατάταξη τῶν μετοχίων εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανὴ ὅταν ἀνα-φερόμαστε σὲ ἠλεκτρονικὴ καταγραφή ἡ ὁποία προκειμένου νὰ λειτουργήσει καὶ νὰ ἀποδώσει σωστά ἀπαιτεῖ αὐστηρὰ ὁμοειδεῖς καταχωρήσεις στὰ ἀντίστοιχα πεδία τῆς σχετικῆς βάσης Αὐτὸ σημαίνει ὅτι πρὶν φτάσει κανεὶς στὸ στάδιο τῆς καταγραφῆς θὰ πρέπει νὰ ἔχει προηγηθεῖ ἕνα laquoφιλτράρισμαraquo τῶν δεδομένων προκειμένου νὰ εἶναι δυνατὴ μιὰ πρώτη τουλάχιστον θεματικὴ κατάταξη

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

372 Δ Καλπάκης

σα ἐξαρτημένα παρεκκλήσια μύλους ἐλαιοτριβεῖα μισὸ χωριό (ὡς δικαίωμα εἴσπραξης ἐνοικίου) καὶ ἐξουσία ἐπὶ τῶν παροίκων ἑνὸς ἄλλου χωριοῦ (φόροι καὶ ὑποχρεωτικὴ παροχὴ ὑπηρεσιῶν)

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν καταγραφὴ καὶ κατάταξη ἀπὸ καθαρὰ γεωγραφικὴ ἄποψη ποὺ καθιστᾶ τὸν χῶρο βασικὸ κριτήριο) τὰ πράγματα μποροῦν τελικὰ νὰ βροῦν λύση ὄχι ὅμως χωρὶς κόπο καὶ γενναῖες συμβάσεις Ἐννοοῦμε ἐδῶ ὅτι ἐφό-σον ὅλες οἱ καταγραφὲς γίνονται μὲ κύριο στοιχεῖο ταυτότητας τὴ γεωγραφικὴ ἀναφορά ἄλλα στοιχεῖα ὅπως ὑπαγωγὲς καὶ ταυτίσεις ὅσο σημαντικὰ καὶ ἂν εἶναι θὰ ἀφοροῦν δευτερεύοντα πεδία μιᾶς βάσης δεδομένων Ἡ προσέγγιση παραμένει ἀμιγῶς γεωγραφική ἀποφεύγοντας τὸν πειρασμὸ τῆς ἀπόπειρας ταυ-τίσεων ἢ τῆς ἐνασχόλησης μὲ ζητήματα ποὺ ἀφοροῦν περισσότερο τὴ συμβατικὴ ἱστοριογραφία Δεδομένου ὅτι ζητούμενο εἶναι ἡ γεωγραφικὴ προσέγγιση ὅπου σημαντικὴ θέση κατέχει ἡ καταγραφὴ καὶ ἡ θεματικὴ χαρτογραφικὴ ἀπόδοση εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουν στὸ μεταξὺ προκύψει γενικεύσεις ποὺ νά laquoὁμογενο-ποιοῦνraquo τὴν ἱστορικὴ πληροφορία

Ἡ ἀναγκαιότητα τῶν γενικεύσεωνἈπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται καταρχὰς ὅτι ἡ συνολικὴ ἐξέταση τοῦ

φαινομένου τῶν μετοχίων δὲν μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ ὅρους συμβατικῆς ἱστοριογραφίας ἤ τουλάχιστον ὑπὸ μεγάλη κλίμακα Ἡ γεωγραφικὴ προσέγγι-ση ποὺ ἐπιχειρεῖται στὴν κύρια μελέτη μας ἔχει μεταξὺ ἄλλων τὸ πλεονέκτημα ὅτι ἐξετάζοντας τὸ φαινόμενο μὲ κύριο κριτήριο τὸ χῶρο μπορεῖ νὰ ἐξασφα-λίσει τὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ὁμαδοποίηση ἀνόμοιων ndashκατὰ τὰ φαινόμενα- ὅρων

Χωρὶς νὰ παραγνωρίζεται τὸ πλῆθος τῶν στοιχείων ἐκείνων ποὺ συνδέο-νται μὲ ἕνα μοναστηριακὸ μετόχι καὶ τὸ ὁρίζουν ὣς ἕνα βαθμό ndashκαὶ χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζεται ὁ πνευματικὸς ἢ ἄλλος ρόλος του- ὁ οἰκονομικὸς παράγοντας ndashτουλάχιστον ὡς γενεσιουργὸ αἴτιο- ἀποδεικνύεται ὁ σημαντικότερος ὅλων Στὸ πλαίσιο μάλιστα μιᾶς μελέτης μὲ σαφὴ γεωγραφικὸ προσανατολισμό ὁ οἰκονομικὸς αὐτὸς παράγοντας θὰ πρέπει νὰ ἐξεταστεῖ σὲ ὅλη του τὴν ἔκταση ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ἀπὸ ἀπόσταση ἱκανὴ νὰ δώσει συμπεράσματα καθολικῆς ndashκατὰ τὸ δυνατόν- ἰσχύος Τὰ ἐρωτήματα καὶ οἱ προβληματισμοὶ ποὺ τέθηκαν δὲν εἶναι καινούρια Ὡστόσο θεωροῦμε πὼς δὲν ἔχουν ἐπαρκῶς ἀπαντηθεῖ ἀκριβῶς ἐπειδή γιὰ ἕνα πλῆθος λόγων οἱ γενικεύσεις δὲν μποροῦν νὰ προκύ-ψουν ἀβασάνιστα

Ἔχοντας ἐπίγνωση τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ θέματος ὅπως αὐτὲς ἀναδεικνύ-ονται ἀπὸ τὴ μελέτη τῶν πηγῶν ἐπιχειροῦμε μιὰ ὑπέρβαση ἡ ὁποία μέσα ἀπὸ ἀναγκαῖες συμβάσεις τυποποίησης ἀποσκοπεῖ στὴν ἀποσαφήνιση τῆς εἰκόνας τῶν μετοχίων μὲ ὅρους γεωγραφικοὺς καὶ μὲ τὴν ὑποστήριξη θεματικῶν χαρτο-γραφικῶν ἀποδόσεων μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι τελικὰ θὰ προκύψει ἕνα ἐργαλεῖο χρήσιμο στὴν ἔρευνα

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis

373

he monastic dependencies (metochia) at a small scale Methodological approaches

he aim of the presentation is to express some methodological views and concerns within the framework of a wider study of geographic nature

It is a fact that the contribution of the monastic dependencies to the overall character of the monasticism is being seriously taken into account Especially in what deals with the Holy Mount (Athos) whose vital space was always limited rather being considered as inadequate for the needs of its community

Without overlooking the many parameters of the issue the economic factor is of special interest functioning as its operative event as well as the most efective element of its development

Although the main study has a limited horizon both geographic and temporal (13rd ndash 16th c) in this case the ldquometochiardquo are being examined in total through a macroscopic view he issues arising have their starting point from matters of methodology and content eg the potentiality of a thorough classiication by type or their role within the whole economic structure taking always into account wider transformations in the historical background

Dimitris Kalpakis