Forschung – Kommunikation – Kulturerhalt. Aufgaben und Perspektiven des Deutschen...

17

Transcript of Forschung – Kommunikation – Kulturerhalt. Aufgaben und Perspektiven des Deutschen...

Herausgeber / Editör:Ünsal Yalçın & Hans-Dieter Bienert

Bochum, Bonn 2015

Anatolien - Brücke der KulturenAktuelle Forschungen und Perspektiven in den deutsch-türkischen Altertumswissenschaften

Kültürlerin Köprüsü AnadoluTürk-Alman Eskiçağ Bilimlerinde

Güncel Bilimsel Araştırmalar ve Yeni Bakış Açıları

Tagungsband des Internationalen Symposiums „Anatolien – Brücke der Kulturen“ in Bonn

vom 7. bis 9. Juli 2014

7-9 Temmuz 2014’te Bonn’da yapılan „Kültürlerin Köprüsü Anadolu“ konulu uluslararası sempozyum kitabı

Der AnSchnITT

Herausgeber:Vereinigung der Freunde von Kunst und Kultur im Bergbau e.V.

Vorsitzender des Vorstandes:Prof. Dr. Karl Friedrich Jakob

Vorsitzender des Beirats:Bergassessor Dipl.-Kfm. Dr.-Ing. E.h. Achim Middelschulte

Geschäftsführer:Museumsdirektor Prof. Dr. rer. nat. Stefan Brüggerhoff

Schriftleitung (verantwortlich):Dr. phil. Andreas Bingener M.A.

Editorial Board:Prof. Dr. Stefan Brüggerhoff, Dr. Lars Bluma, Dr. Michael Farrenkopf, Prof. Dr. Rainer Slotta, Prof. Dr. Thomas Stöllner

Wissenschaftlicher Beirat:Prof. Dr. Jana Geršlová, Ostrava; Prof. Dr. Karl-Heinz Ludwig, Bremen; Prof. Dr. Thilo Rehren, London; Prof. Dr. Wolfhard Weber, Bochum

Anschrift der Geschäftsführung und der Redaktionsleitung:Deutsches Bergbau-Museum BochumAm Bergbaumuseum 28, D-44791 BochumTelefon (02 34) 5 87 70Telefax (02 34) 5 87 71 11http://www.bergbaumuseum.de

Montanhistorische ZeitschriftDer ANSCHNITT. Beiheft 27= Veröffentlichungen aus dem Deutschen Bergbau-Museum Bochum, Nr. 203

Titelbild / Kapak resmi

Göbekli Tepe:Der neolithische Göbekli Tepe liegt wie eine Landmarke auf einem langgestreckten Höhenzug als nördliche Grenze zur Har-ran-Ebene. Im Vordergrund des Bildes ist einer der monumenta-len Steinkreise (Anlage D) aus monolithischen T-förmigen Pfei-lern zu sehen (Bild: Nico Becker, DAI-Göbekli Tepe Archiv).

Göbekli Tepe:

Neolitik Dönem'e tarihlenen Göbekli Tepe Harran Ovası'nı kuzey-den sınırlayacak biçimde, uzunlamasına bir yükseltide, arazide bir işaret gibi durmaktadır. Fotoğrafta, ön planda T biçimli taş dikmelerden oluşan anıtsal dairemsi yapılardan birisi (D Yapısı) görülmektedir (Fotoğraf: Nico Becker, Alman Arkeoloji Enstitüsü- Göbekli Tepe Arşivi).

Für die Inhalte der Beiträge sind die Autoren selbst verantwortlich.

Makalelerin içeriğinden yazarlar sorumludur.

redaktion / Yayına HazırlayanÜnsal Yalçın

Übersetzungen / ÇevirilerH. Gönül Yalçın

Layout, Titelgestaltung / Kitap ve Kapak TasarımıÜnsal YalçınOliver Stegemeier

Lektorat / LektörlerDeutsch: Ulrike MedenbachTürkisch: Neslihan Şen-Altın

DruckGrafisches Centrum Cuno GmbH & Co. KG

Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek

Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.

ISBn 10:3-937203-75-3ISBn 13: 978-3-937203-75-1

Diese Publikation wurde mit Mitteln der Deutschen Forschungsgemeinschaft (DFG) gedruckt.

Bu yayın Alman Bilimsel Araştırma Kurumu'nun (DFG) maddi katkılarıyla basılmıştır.

Einzelheft 9,- Euro, Doppelheft 18,- Euro; Jahresabonnement (6 Hefte) 54,- Euro; kostenloser Bezug für die Mitglieder der Vereinigung (Jahres-Mitgliedsbeitrag 50,- Euro)

Dieser Band ist Klaus Schmidt gewidmetBu yayın Klaus Schmidt'in anısına adanmıştır

Gruppenbild der Teilnehmer des Internationalen Symposiums "Anatolien-Brücke der Kulturen" in BonnBonn'da "Kültürlerin Köprüsü Anadolu" konulu Uluslararası Sempozyum katılımcıları birarada

Inhalt / İçindekiler

Dorothee DzwonnekZum Geleit

Sunuş 11

Peter FunkeGrußwortSunuş 13

Ünsal Yalçın & Hans-Dieter BienertVorwortÖnsöz 17

Ünsal Yalçın Geschichte der archäologischen Forschungen in der Türkei Türkiye’deArkeolojikAraştırmalarınTarihçesi 21

Felix Pirson Forschung-Kommunikation-KulturerhaltAufgaben und Perspektiven des Deutschen Archäologischen Instituts in der Türkei

Araştırma-İletişim-KültürelMirasKorumasıAlman Arkeoloji Enstitüsü’nün Türkiye' deki Görev ve Perspektifleri 39

Jörg KlingerDie keilschriftlichen Quellen bis zum Ende der Bronzezeit aus KleinasienTunçÇağı’nınSonunaDekÇiviYazılıKaynaklar 47

Mustafa Hamdi SayarDie Geschichte der deutsch-türkischen Zusammenarbeit in AltertumswissenschaftenAltbewährte, aber nicht veraltete Zusammenarbeit

EskiÇağBilimlerindeTürk-AlmanİşbirliğininTarihçesiEski Ama Eskimeyen Birliktelik 59

Oliver Dietrich, Jens Notroff & Klaus Schmidt (†)Göbekli Tepe Ein exzeptioneller Fundplatz des frühesten Neolithikums auf dem Weg zum Weltkulturerbe

Göbekli TepeDünya Kültür Mirasına Girme Yolunda Olağandışı Bir Erken Neolitik Buluntu Yeri 91

Ayşe Tuba Ökse Staudammprojekte und ArchäologieRettungsgrabungen in der Südöstlichen Türkei

BarajProjeleriveArkeolojiTürkiye’nin Güneydoğusunda Kurtarma Kazıları 111

Zeynep Eres, Svend Hansen, Eylem Özdoğan, Mehmet Özdoğan, Hermann Parzinger &Heiner Schwarzberg DasKırklareliProjektEin Forschungsüberblick anlässlich des 20jährigen Jubiläums des Türkisch-Deutschen Gemeinschaftsprojekts

KırklareliProjesiTürk-Alman Ortak Projesinin 20. Yıl Dönümünde Araştırmalara Toplu Bakış 131

Ünsal Yalçın, H. Gönül Yalçın, Alexander Maass & Önder İpek PrähistorischerKupferbergbauinDerekutuğunDerekutuğunTarihöncesiBakırİşletmeleri 147

Armağan Erkanal-Öktü & Hayat Erkanal NeueForschungenimvorgeschichtlichenMittelwestanatolienBakla Tepe, Liman Tepe, Çeşme Bağlararası und Panaztepe

OrtaBatıAnadolu’daYeniTarihÖncesiAraştırmalarıBakla Tepe, Liman Tepe, Çeşme Bağlararası ve Panaztepe 185

Sevinç Günel Ein Zentrum mit interregionalen Beziehungen in Westanatolien in der Bronzezeit: Çine-TepecikBronzÇağındaBatıAnadolu’daBölgelerarasıBağlantılarıGösterenBirMerkez:Çine-Tepecik 205

Andreas Schachner Boğazköy-Hattuša:RückblickundPerspektivenBoğazköy-Hattuša:GeçmişeBirBakışvePerspektifler 217

Rainer M. Czichon

10JahreForschungenamOymaağaçHöyük(Nerik)OymaağaçHöyük(Nerik)Kazıları’nda10Yıl 231

Engelbert Winter DieForschungsstelleAsiaMinorinKommageneundDoliche(1938–2014)KüçükAsyaAraştırmalarıBirimi‘ninKommageneveDoliche’deÇalışmaları(1938-2014) 247

Zeynep Kızıltan & Sait Başaran MarmarayU-BahnprojekteunddieRettungsgrabungeninYenikapıMarmarayMetroProjeleriveYenikapıArkeolojikKurtarmaKazıları 263

Felix Pirson StadtundUmlandvonPergamonStand der Forschung und Perspektiven

PergamonKentiveÇevresiAraştırmaların Son Durumu ve Yeni Ufuklar 289

Christof Berns ForschungeninMilet:RückblickundPerspektiveMiletAraştırmaları:GeçmişeBirBakışveYeniPerspektifler 311

Helga Bumke Aktuelle Forschungen in DidymaDidyma’daGüncelAraştırmalar 325

Musa Kadıoğlu, Canan Özbil, Michael Kerschner & Hans MommsenTeos im Licht der neuen ForschungenYeniAraştırmalarIşığındaTeos 345

Nurettin Arslan & Klaus RheidtZwischen Persern und GriechenAssos als Festungs- und Philosophenstadt

PerslerveHellenlerArasındaFilozoflar Kenti Assos 367

Christof Schuler & Klaus ZimmermannEpigraphische Forschung in der TürkeiDas Beispiel der antiken Stadt Patara in Lykien

Türkiye’deEpigrafikAraştırmalarLykia’daki Antik Patara Kenti Örneği 387

AutorenYazarlar 399

39

Forschung-Kommunikation-KulturerhaltAufgabenundPerspektivendesDeutschenArchäologischenInstitutsinderTürkei

Araştırma-İletişim-KültürelMirasKorumasıAlmanArkeolojiEnstitüsü’nünTürkiye'dekiGörevvePerspektifleri

Felix Pirson

Laut ihres von Martin Schede formulierten Grün-dungsauftrags aus dem Jahr 1929 soll die Abteilung Istanbul des Deutschen Archäologischen Instituts (DAI) Archäologie und Geschichte der Türkei von den Anfängen bis in die Gegenwart erforschen (Hauptmann 1991). Dem für seine Zeit sehr progressiven Ansatz liegt die Erkenntnis von der Bedeutung Anatoliens als Brückenland zwischen Ost und West und gleichzeitig als Ort zentraler historischer Entwicklungen zugrun-de, wie z. B. der Neolithisierung, der Bildung bronze-zeitlicher Großreiche und hellenistischer Territorial-staaten, der Etablierung des Christentums sowie des Aufstiegs und Falls von Byzanz und des Osmanischen Reiches. Neben einer breit gefächerten Grundlagen-forschung ergibt sich für die Archäologie als Kultur- und Geschichtswissenschaft daraus der Auftrag zur fächer- und epochenübergreifenden Untersuchung zentraler historischer Phänomene innerhalb Anatoli-ens mit Bezug zu den mediterranen, vorderasiatischen und eurasischen Kulturen.

Dieser Ansatz spielt im wissenschaftlichen Profil der Abteilung Istanbul immer noch eine wichtige Rolle, ist jedoch immer wieder neu interpretiert und erweitert worden. So ist in den letzten Jahren mit der Einbezie-hung der Geowissenschaften eine wesentliche Kompo-nente hinzugetreten, die diachrone historische Phäno-mene mit Entwicklungen des Landschaftsraums in Beziehung setzt und damit neue Beiträge zum Verhält-nis Mensch-Umwelt leisten kann. Dafür bietet Anatoli-en mit seinen sehr unterschiedlichen naturräumlichen Voraussetzungen eine besonders vielversprechende Versuchsanordnung. Durch wechselnde Fokussierungen auf größere naturräumliche Einheiten oder auf Mikro-regionen werden die Grenzen Anatoliens überschritten. So schlägt die Forschung der Abteilung Brücken z. B. in das Zweistromland und den fruchtbaren Halbmond oder kann Beiträge zur Untersuchung von Netzwerkstruktu-ren im Mittelmeerraum leisten.

Trotz einer breit gefächerten Herangehensweise er-hebt die Abteilung keinesfalls einen Alleinvertre-

1929 yılında Martin Schede tarafından tanımlanan kuruluş görevi uyarınca Alman Arkeoloji Enstitüsü (DAI) İstanbul Şubesi Türkiye tarihini başlangıcından günümüze dek araştırmakla yükümlüdür (Hauptmann 1991). Dönemi açısından son derece ilerici olan bu amacın kökeninde, Anadolu’nun Batı ve Doğu arasın-daki köprü görevinin tanınması, aynı zamanda Neoli-tikleşme, Tunç Çağı’nın önemli imparatorluklarının ve Hellenistik bölgesel güçlerin, Hristiyanlığın geliştiği yer, Bizans‘ın ve Osmanlı İmparatorluğu‘nun kurulup çöktüğü topraklar olması türünden tarihsel gelişmeler yatmaktadır. Enstitü, temel araştırma türünden geniş kapsamlı girişimlerin yanı sıra, Anadolu’da meydana gelen ve Akdeniz, Önasya ve Avrasya Kültürleri ile de ilişkilendirilebilen önemli tarihsel olaylar hakkında, disiplinlerarası ve çeşitli dönemleri kapsayan bilimsel araştırmaların gerçekleştirilmesini de görevleri ara-sında saymaktadır.

Bu yaklaşım Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul Şu-besi’nin bilimsel kimliğinde hala önemli bir rol oyna-maktadır; ancak söz konusu yaklaşım sürekli olarak yeniden yorumlanmış ve geliştirilmiştir. Son yıllarda bu önemli öğelere diakronik tarihsel olguları çevresel gelişimle ilişkilendiren ve böylece insan-çevre ilişki-sine yeni katkılarda bulunan yerbilimsel araştırmalar da eklenmiştir. Çok farklı doğa ve iklimsel koşullarıy-la Anadolu bu konuda ümit vadeden deneyimlere olanak tanımaktadır. Dönüşümlü biçimde daha büyük çevresel birimlere ya da mikro bölgelere odaklanarak Anadolu’nun sınırları aşılmaktadır. Böylece Alman Ar-keoloji Enstitüsü İstanbul Şubesi örneğin, Mezopotam-ya ve Verimli Hilal Bölgesi’nde köprüler kurabilmekte ya da Akdeniz Bölgesi’ndeki kültür ilişkileri konusunda yapılan araştırmalara katkıda bulunabilmektedir.

Geniş bir bakış açısına sahip olan bu yaklaşım tarzı-na rağmen Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul Şube-si, Türkiye’de yapılan ve üniversiteler, müzeler ya da bilimsel araştırmaları destekleyen oluşumlar türün-deki kurumlarla işbirliği içinde gerçekleştirilen Alman arkeolojik araştırmalarını tek başına temsil etmek

Forschung-Kommunikation-Kulturerhalt: Aufgaben und Perspektiven des Deutschen Archäologischen Instituts in der Türkei

40

şeklinde bir hak iddia etmemektedir. Bu noktada Al-man Bilimsel Araştırma Kurumu’nun, Gerda Henkel, Fritz Thyssen Vakıfları’nın ve Studiosus Vakfı’nın öz-verili girişimlerinin yanı sıra, Münster Üniversitesi’nin Küçük Asya Araştırmaları Birimi‘nin ve Bochum Alman Madencilik Müzesi’nin de önemli katkılarına değinmek gerekir. Bu bilim şöleninde Türkiye’de sabit bir yerinin bulunması nedeniyle İstanbul Alman Arkeoloji Şube-si’ne, Alman ve Türk bilim dünyası arasında bir bilgi alış-veriş ortamı yaratma görevi düşmektedir. Bu ne-denle son yıllarda yeni formatlar geliştirilmiştir. Son yıllarda özellikle kültür mirası korunması konusunda-ki yoğun girişimler önemli bir yer tutmaktadır; bu konuya ilerleyen metinde yeniden değinilecektir.

Aşağıda bilim altyapısı, ağırlıklı araştırma konuları, uluslararası işbirliği stratejileri ve evsahibi ülke Tür-kiye’yle işbirliğinde yeni yönlenmeler söz konusu ol-duğunda hedeflenen amaç, DAI’nin destek olanakları ve Türkiye veya Almanya’daki üniversiteler arası ya da üniversiteler dışındaki araştırma kurumlarıyla işbirli-ği yollarının gösterilmesidir. Elinizdeki kitapta proje-lerden sorumlu bir dizi meslektaşımızın yayınının bulunması nedeniyle, şubemizin Türkiye’de gerçekleş-tirdiği çok sayıda projenin tanıtılmasından burada tasarruf edilmiştir.

İstanbul şubemizin söz konusu olabilecek tüm dönem-leri kapsayan ve disiplinlerarası yaklaşımı nedeniyle enstitümüzde Anadolu Arkeolojisi’nin Prehistorya, Önasya, Klasik ve Bizans gibi önemli kollarını ve Ar-keoloji’de Mimari Araştırmalar Birimi’ni temsil eden sürekli personelin bulunması amaçlanmaktadır. Mi-mari araştırmaların önemi Türkiye’de bulunan iyi ko-runagelmiş mimari eserlerin çokluğunun yanı sıra, dönemlerden bağımsız olarak çalışma olanaklarından hareketle Bizans sonrası devirlere de bir köprü kuru-labilmesinden kaynaklanmaktadır. Böylece Alman Ar-keoloji Enstitüsü’nün bir şubesinde, belli imkanlar dahilinde, olabildiğince yoğun bir biçimde disiplinle-rarası çalışma hedefi gerçekleştirilebilmektedir. Bu tarz disiplinlerarası çalışmalar üniversite ve akademi-lerde çoğunlukla birbirinden ayrı tutulur.

Ancak enstitümüzde Selçuk ve Osmanlı, bunlara bağ-lı olarak da Anadolu İslam Arkeolojisi’nin eksikliği hala sürmektedir. Bu nedenle geçmiş yıllarda yazılı kaynaklara dayanılarak Selçuklu ve Osmanlı Dönem-leri’nin ekonomi ve sosyal tarihiyle yoğun ilgilenilme-si uygun bir arkeolojik disiplini temsil etme gereğinin yeniden altını çizmiştir. Bu arada, örneğin Leiden Üni-versitesi‘nde Osmanlı Arkeolojisi Kürsüsü’nün kurul-ması için çeşitli girişimler bulunmaktadır. Bu bağlam-da Kent Arkeolojisi konusunda özel bir potansiyel mevcuttur. Söz konusu birim Alman Anıtları Koruma kurumlarında da ancak 1980’li yıllardan başlayarak yerleşebilmiştir. Türkiye’de kent arkeolojisinin bulun-maması artık büyük bir boşluk olarak algılanmaktadır;

tungsanspruch der deutschen archäologischen For-schung in der Türkei, die mit den Universitäten, den Museen und den Forschungsförderern auf vielen Schultern ruht. An dieser Stelle muss nicht nur das Engagement der Deutschen Forschungsgemeinschaft sowie der Gerda Henkel Stiftung, der Fritz Thyssen Stiftung oder der Studiosus Foundation besonders hervorgehoben werden, sondern auch der Forschungs-stelle Asia Minor der Universität Münster und des Deutschen Bergbau-Museums Bochum. In diesem Konzert leistet die Abteilung Istanbul des DAI durch die dauerhafte Repräsentanz in der Türkei einen Bei-trag als Plattform für den Austausch zwischen deut-scher und türkischer Wissenschaft, wofür in den letz-ten Jahren neuartige Formate entwickelt worden sind. Besonderen Stellenwert hat in den letzten Jahren auch das Engagement für den Kulturerhalt bekom-men, wovon weiter unten noch die Rede sein wird.

Wenn im folgenden über Wissenschaftsinfrastruktur, Forschungsschwerpunkte, Internationalisierungsstra-tegien und neue Wege der Kooperation im Gastland Türkei die Rede sein wird, dann mit dem Ziel, die Möglichkeiten der Unterstützung durch das DAI und der Zusammenarbeit zwischen Universitäten und au-ßeruniversitären Forschungseinrichtungen in der Tür-kei, in Deutschland und darüber hinaus aufzuzeigen. Auf eine Präsentation der zahlreichen Projekte des DAI in der Türkei kann in diesem Zusammenhang hin-gegen verzichtet werden, auch weil mehrere der ver-antwortlichen Kolleginnen und Kollegen im vorlie-genden Band selbst zur Sprache kommen.

Dem epochenübergreifenden und interdisziplinären Ansatz der Abteilung Istanbul entsprechend streben wir an, dass die wichtigsten Fachrichtungen der Ar-chäologie Anatoliens, d. h. die prähistorische, die vor-derasiatische, die klassische und die byzantinische Archäologie sowie die archäologische Bauforschung dauerhaft personell an der Abteilung vertreten sind. Die Bedeutung der Bauforschung ergibt sich nicht nur aus dem immensen Bestand an gut erhaltenen Bau-denkmälern, sondern auch aus der Möglichkeit des Faches, unabhängig von Epochengrenzen zu arbeiten und damit eine Brücke in die nach-byzantinischen Perioden zu schlagen. Auf diese Weise läßt sich im überschaubaren Rahmen einer DAI-Abteilung ein ho-hes Maß an Interdisziplinarität zwischen Fächern er-zielen, die an Universitäten und Akademien häufig institutionell voneinander getrennt sind.

Das Fehlen der seldschukischen und osmanischen bzw. der islamischen Archäologie Anatoliens an der Abteilung bleibt jedoch als Desiderat bestehen. So hat die intensive Auseinandersetzung mit schriftli-chen Quellen zur Wirtschafts- und Sozialgeschichte der seldschukischen und osmanischen Epoche in den vergangenen Jahren den Bedarf nach einer entspre-

Araştırma-İletişim-Kültürel Miras Koruması: Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün Türkiye' deki Görev ve Perspektifleri

41

özellikle İstanbul’da bu konuda arkeolojik ağırlıklı mimari araştırmaların ve Bizantoloji’nin işbirliğiyle Akdeniz ve Önasya bağlamında Anadolu'nun Ortaçağ Arkeolojisine yönelik son derece ümit vadeden araş-tırma perspektiflerine erişilebilecektir. Bu nedenle hali hazırda söz konusu branşın şubemizde, belki de İstanbul’daki başka kurumlarla pilot proje olarak ve üçüncü kaynakların mali desteğiyle, ne şekilde gerçek-leştirilebileceği konusunda çeşitli yollar aramaktayız.

Şubemizde gerçekleştirilen disiplinlerarası araştırma-ların çok eskilere dayanması nedeniyle kitaplığımız, fotoğraf ve bilim arşivlerimiz geniş bir araştırma ala-nına yayılmış olmasıyla ünlüdür. Bu nedenle söz ko-nusu birimler sürekli yenilenmekte ve düzenli tutul-maktadır. Böylece bilim dünyasına yarayan ve sürekli talep gören bilimsel bir hizmet sunulmaktadır. Aynı durum yayınlar bölümümüz ve dijital veri platformla-rının güncelleştirilmesi için de geçerlidir. Sonuncular arasında örneğin, şubemizin ve gerçekleştirdiği bilim-sel araştırmaların yakın bir gelecekte yenilenecek olan Alman Arkeoloji Enstitüleri internet sayfasında tanıtı-mı ya da Facebook sayfasının tasarımı da sayılabilir (https://www.facebook.com/daiistanbul). Güncel ola-rak ağırlık verilen nokta iDAI.welt ve IANUS Projesi (http://www.dainst.org/de/project/ianus-forschungs-datenzentrum-archäologie-altertumswissenschaften) kapsamında, verilerin dijital güvenliği ve tanıtımıdır. Bu projenin amacını Arkeoloji ve Eski Çağ Bilimleri konusunda bir araştırma veri tabanları merkezinin ku-rulması oluşturur. Böylece şubemizin fotoğraf arşivle-rinin büyük bir bölümü ARACHNE yoluyla kamuya açıktır; arazi projeleri konusunda iDAI.field belgeleme sisteminin olabildiğine kullanılması için uğraşmakta-yız. Yeni DAI-Newsletter’i kapsamında yerleşme ve ören verilerinin bir internet ağ sistemine oturtulması özel bir fırsat sunmaktadır. Bu konuda Türkiye Arkeo-lojik Yerleşmeleri Projesi (TAY) türündeki Türk girişim-leriyle yapılacak işbirliği de gelecekte ümit veren yeni boyutlar açacaktır.

Şubemizin diakronik ve disiplinlerarası olması her bir yerleşmeyle uzun süre ilgilenilmesi olgusuna da yan-sımaktadır. Bir yerleşme ile uzun süre ilgilenmek şu-bemizin çalışmalarına büyük ölçüde yansımakta ve kalıcı etki bırakmaktadır. Örneğin ağırlık konusu Tunç Çağları ve Demir Çağı olan Hattuşa ve yine ağırlığın Hellenistik ve Roma Devirleri’nde olduğu Bergama’da, çağdaş yerleşme ve çevresel arkeoloji açısından Roma ve Bizans Dönemleri’ne (Hattuşa’da) ya da Prehistorya ve Antik Dönem sonrası dönemlere (Pergamon’da) de eğilinmektedir. Hattuşa-Boğazköy ve Pergamon pro-jelerinin yönetimi bu kazılarla ilgilenen ve İstanbul şubemizde sürekli bulunan personel yoluyla sağlan-maktadır. Göbekli Tepe, Milet ve Didyma’daki çalışma-lara şubemizin ilgili elemanları da katılmakta ya da söz konusu projeler İstanbul şubemiz üzerinden ku-rulan bilgi ağıyla (bkz: aşağı bölüm) bilimsel çalışma

chenden archäologischen Disziplin nochmals unter-strichen. Mittlerweile gibt es verschiedene Ansätze zur Etablierung der Fachrichtung „Osmanische Ar-chäologie“, z. B. an der Universität Leiden. Ein beson-deres Potential besteht in diesem Zusammenhang auf dem Gebiet der Stadtarchäologie, die sich auch in der deutschen Bodendenkmalpflege flächendeckend erst seit den 1980er-Jahren etablieren konnte. In der Tür-kei wird das Fehlen einer Stadtarchäologie mittler-weile als großes Desiderat begriffen, und gerade in Istanbul würden sich auf diesem Gebiet in Zusam-menarbeit mit archäologischer Bauforschung und Byzantinischer Archäologie sehr vielversprechende Forschungsperspektiven in Richtung einer Mittelalt-erarchäologie Anatoliens im mediterranen und vor-derasiatischen Kontext eröffnen. Insofern suchen wir derzeit nach Wegen, wie sich die Etablierung des Faches an der Abteilung als Pilotprojekt in Koopera-tion mit anderen Institutionen in Istanbul und finan-ziert aus Drittmitteln realisieren lassen könnte.

Durch die lange Tradition epochenübergreifender For-schung an der Abteilung zeichnen sich Bibliothek sowie Foto- und Wissenschaftsarchive durch eine große fach-liche Breite aus, die weiterhin konsequent gepflegt wird. Damit wird zugleich eine stark nachgefragte wis-senschaftliche Dienstleistung für die scientific commu-nity erbracht. Gleiches gilt für das Publikationswesen und die Unterhaltung digitaler Informationsplattfor-men, wie z. B. die Darstellung der Abteilung und ihrer Forschung auf der demnächst neu gestalteten Home-page des DAI oder der Facebook-Auftritt der Abteilung (https://www.facebook.com/daiistanbul). Ein besonde-rer Schwerpunkt besteht aktuell in der digitalen Siche-rung und Präsentation von Datenbeständen im Rahmen der iDAI.welt und des Projektes IANUS (http://www.dainst.org/de/project/ianus-forschungsdatenzentrum-archäologie-altertumswissenschaften) zum Aufbau ei-nes Forschungsdatenzentrums für die Archäologie und Altertumswissenschaften. So ist bereits ein großer Teil der Bestände der Fotosammlungen der Abteilung über ARACHNE zugänglich, und im Bereich der Feldprojekte bemühen wir uns um eine möglichst konsequente An-wendung des Dokumentationssystems iDAI.field. Ein besonderes Potential besteht in der Verknüpfung von Ortsdaten im Rahmen des neuen DAI-Newsletter; hier bieten sich zukünftig vielversprechende Perspektiven der Kooperation mit türkischen Initiativen wie z. B. dem Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri Projesi (TAY) an.

Die diachrone und interdisziplinäre Ausrichtung der Abteilung ist auch in der Struktur des langfristigen Engagements an einzelnen Orten angelegt, das die Forschungstätigkeit der Abteilung stark prägt. So wer-den beispielsweise auf den Grabungen in Hattuscha und Pergamon mit Schwerpunkten in der Bronze- und Eisenzeit bzw. der hellenistisch-römischen Epoche im Sinne einer modernen Siedlungs- und Landschaftsar-

Forschung-Kommunikation-Kulturerhalt: Aufgaben und Perspektiven des Deutschen Archäologischen Instituts in der Türkei

42

kapsamımıza dahil olmaktadır. Uzun süreli bir omuz-lamayla gerçekleştirilen bazı kazılar, geniş bir yelpa-zede yer alan bilimsel sorular ve onlarca yıl çalışma sonucu meydana gelmiş lojistik şartları sayesinde Alman ve Türk üniversiteleriyle uluslararası üniversi-telerin işbirliği yapmasına olanak tanımaktadır. Kazı başkanlarının sorumluluğu altında olan tüm projenin belli bir kısmını içeren ve sınırlı süreli olan, bağımsız programları kapsamında üniversite hocaları buralarda kendi araştırmalarını sürdürmektedir. Bu tür yerlerin gelecek araştırmacı kuşağını yetiştirme açısından öne-mi İstanbul şubemizin projeleri kapsamında hali ha-zırda 30’dan fazla doktora çalışmasının yapılmasında ifade bulmaktadır.

Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün Türkiye’deki kazılara uzun süreli katılımı şu anda yeniden yapılandırılmak-tadır. Uygulamalarında sık sık değişiklik geçiren ve değişikliklerin nedeninin de çoğu zaman anlaşılama-dığı Genel Merkez Kazıları (ZD) adıyla anılan katego-rinin ortadan kaldırılması yoluyla, Türkiye’deki Alman Arkeoloji Projeleri’nin İstanbul şubemize branş ve düzen açısından daha kuvvetle bağlanması sağlan-mıştır. Bu uygulamayla Alman Arkeoloji Enstitüsü Merkezi‘nin bilimsel denetleme işlev alanı kesinlikle daralmamıştır-, aksine kalite kontrol mekanizmasının verimli araçlarıyla daha da güçlenecektir. Geçen yıl-larda tüm projeler Türk ve uluslararası ortaklarla iş-birliğine daha da açık duruma gelmiştir. Hedefimiz araştırma merkezlerinin de uluslararası niteliği artan araştırmalarımıza yönelik yapılandırılmasıdır. Arkeo-loji gerçek bir bilim olduğundan, bir kazı yerinin han-gi ulusun yönetiminde olduğu kaygısı büyük bir önem taşımamaktadır; bu nedenle yeni işbirliği biçimlerine tümüyle açık bulunmaktayız. Alman Arkeoloji Ensti-tüsü tarafından desteklenen araştırma merkezlerinin bir önemli ödevi de üniversitelerin sınırlı süreli araş-tırma programlarını gerçekleştirilebilmesi için alt ya-pı ve yönetim platformlarının oluşturulmasıdır. Söz konusu araştırma programlarını kazı yönetimi ve iş ortakları geliştirmekte ve sorumluluğunu da kendisi yüklenmektedir. Türkiye artık kazılarda altyapı ve yö-netim planlamasının uzun süreli finansmanını şart koşmaktadır, ancak çoğu üniversite gerekli personel ve mali kaynaklara sahip değildir.

İstanbul şubemizin arazi çalışmaları yalnızca büyük kazı yerlerinde gerçekleştirilen araştırmalarla sınırlı değildir. Örneğin Karasis Dağı’nda Anazarbos’ta, Ger-mia ya da Oinoanda’da yapılan türden kısa ve orta süreli projeler oldukça küçük bir bütçeyle olağanüstü sonuçlar getirmiştir. Bu araştırmalar Alman, Türk ve uluslararası ortaklarla yapılan projeler olup güncel araştırma trendlerine ve çekici işbirliği önerilerine esnek olarak yanıt verebilmektedir. Yanı sıra söz ko-nusu araştırmalar proje yönetiminde çalışan gelece-ğin bilim adamlarına da gelişebilmek için özel ola-naklar sunmaktadır.

chäologie auch Untersuchungen zur römischen und byzantinischen Zeit (Hattuscha) oder zur Prähistorie und den nachantiken Epochen (Pergamon) durchge-führt. Während die Leitung der Projekte in Hattuša-Boğazköy und Pergamon auch personell an der Abtei-lung Istanbul angesiedelt ist, sind an den Grabungen Göbekli Tepe, Milet und Didyma Mitarbeiterinnen und Mitarbeiter der Abteilung entweder beteiligt oder die Projekte sind über die in Istanbul angesiedelten Netz-werke (s. u.) in den wissenschaftlichen Diskurs der Abteilung integriert. Gerade die langfristigen Enga-gements an einzelnen Grabungsplätzen bieten Dank ihres breiten Spektrums an Forschungsfragen und ihrer über Jahrzehnte entstandenen Infrastruktur zahlreiche Optionen zur Kooperation mit deutschen, türkischen und internationalen Universitäten. Hoch-schullehrer führen dort eigenständige Teilprojekte im Rahmen zeitlich befristeter Forschungsprogramme durch, für die die Grabungsleiterinnen und -leiter ver-antwortlich zeichnen. Die Bedeutung dieser Plätze für die Förderung des wissenschaftlichen Nachwuchses kommt wohl am besten darin zum Ausdruck, dass der-zeit über 30 Dissertationen im Rahmen von Projekten der Abteilung Istanbul angefertigt werden.

Die langfristigen Engagements des DAI an einzelnen Grabungsplätzen in der Türkei werden derzeit grund-legend neu strukturiert. Durch die Abschaffung der Kategorie der so genannten Zentraldirektions(ZD)-Grabungen, deren Anwendung auf einzelne Projekte häufigen Wechseln unterlag und nicht immer nach-vollziehbar war, ist die fachliche und organisatorische Anbindung der DAI-Projekte in der Türkei an die Ab-teilung Istanbul gestärkt worden. Die Funktion der Zentraldirektion des DAI als wissenschaftlicher Auf-sichtsrat wurde dadurch freilich nicht geschmälert, sondern soll durch effizientere Werkzeuge der Quali-tätskontrolle sogar noch gestärkt werden. Alle Pro-jekte haben sich in den vergangenen Jahren zuneh-mend stärker der Kooperation mit türkischen und internationalen Partnern geöffnet. Unser Ziel ist es, die immer internationalere Forschung auch in der Strukturierung der Forschungszentren abzubilden. Umso offener sind wir für neue Formen der Koopera-tion, da es für uns im Sinne von Archäologie als ge-nuin internationaler Wissenschaft letztlich irrelevant ist, unter welcher nationalen Leitung ein Grabungs-platz steht. Eine wichtige Aufgabe der vom DAI ge-tragenen Forschungszentren wird die Schaffung inf-rastruktureller und administrativer Plattformen für die Durchführung von Forschungsvorhaben durch Hochschulen im Rahmen zeitlich befristeter For-schungsprogramme sein, die von der Grabungsleitung und ihren Partnern entwickelt und verantwortet wer-den. Denn die meisten Universitäten verfügen in der Regel nicht über die notwendigen personellen und finanziellen Ressourcen, wie sie für die langfristige Unterhaltung der Infrastruktur und Administration

Araştırma-İletişim-Kültürel Miras Koruması: Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün Türkiye' deki Görev ve Perspektifleri

43

von Grabungsprojekten in der Türkei mittlerweile un-erlässlich sind.

Die Feldforschung der Abteilung Istanbul ist freilich nicht auf die Arbeit an den großen Grabungsplätzen beschränkt. Kurz- und mittelfristige Projekte, wie z. B. auf dem Karasis, in Anazarbos, Germia oder Oinoanda, haben in den letzten Jahren mit relativ geringem Auf-wand herausragende Ergebnisse erzielt. Sie sind häu-fig als Kooperationsprojekte mit deutschen, türki-schen und internationalen Partnern konzipiert und können flexibel auf aktuelle Forschungstrends und attraktive Kooperationsangebote reagieren. Darüber hinaus bieten sie Nachwuchswissenschaftlern in der Projektleitung besondere Chancen zur Weiterqualifi-kation.

Über die Feldforschung in Projekten hinaus werden an der Abteilung Istanbul mehrere Einzelforschungen vor allem im Rahmen von Doktorarbeiten und Habi-litationen durchgeführt, die von der Bibliothek der Abteilung und den verschiedenen Bild- und Grabungs-archiven profitieren. In Zukunft muss auch die Aufar-beitung von Altlasten aus längst abgeschlossenen Projekten einen wesentlich höheren Stellenwert be-kommen, und zwar sowohl im Rahmen von PostDoc-Arbeiten der Mitarbeiterinnen und Mitarbeiter, als auch in den Projekten der Stipendiaten.

Der Förderung des projektübergreifenden Diskurses dienen die an der Abteilung angesiedelten wissen-schaftlichen Netzwerke, in denen Forscherinnen und Forscher aus dem DAI sowie aus deutschen, türkischen und ausländischen Universitäten und Instituten sich über vorab gemeinsam definierte Schwerpunktthe-men, wie z. B. „Macht und Hierarchien in Stadtraum und Landschaft“ (Pirson 2012) oder aktuell „Natur und Kult in Anatolien“, austauschen. Die Netzwerke for-mieren sich seit 2007 kontinuierlich und richten sich vor allem – aber nicht ausschließlich – an Nachwuchs-wissenschaftler, wobei ein Bezug zu DAI-Projekten nicht Voraussetzung ist. Die Themen sind so gewählt, dass sie für den Kulturraum Anatolien nach Kontinu-itäten und Brüchen über die Fächer- und Epochen-grenzen hinaus fragen und die unterschiedlichen Disziplinen in den Diskurs integrieren. Sie werden in der Regel über zwei Jahre verteilt in verschiedenen Formaten – Seminare und Workshops – mit unter-schiedlichen Fokussierungen diskutiert. Aus den Netzwerken sind bislang zwei Bände der Reihe BYZAS hervorgegangen (Lorentzen et al. 2010; Pirson 2012), ein dritter befindet sich in der Bearbeitung.

Schließlich sind die Projekte der Abteilung in ver-schiedene DAI-Forschungscluster eingebunden. Im Rahmen des Clusters „Connecting Cultures“ bildet sich in Zusammenarbeit mit dem Zentrum für Mittel-meerstudien der Ruhr-Universität-Bochum derzeit

Projelerde gerçekleştirilen arazi çalışmalarının dışın-da İstanbul şubesinde, özellikle doktora ve doçentlik araştırmaları çerçevesinde, bazı bireysel araştırmalar da sürdürülmektedir. Bu çalışmaları yapan bilim ada-mı adayları şubemizin kitaplığından ve çeşitli fotoğraf ve kazı arşivlerinden faydalanmaktadır. Çoktan sona ermiş olan projelerin malzemesinin gerek doktora sonrası, gerekse burslu araştırma projeleri yoluyla çalışılması gelecekte ağırlıkla ele alınması gereken önemli bir konudur.

Şubemizde bulunan bilimsel ağlar, projeler arası bil-gi alışverişinin desteklenmesi konusunda hizmet et-mektedir. Bu ağlar yardımıyla Alman Arkeoloji Ensti-tüsü araştırmacılarıyla Alman, Türk ya da yabancı üniversite ve kurumlardan gelen bilim insanları örne-ğin „Kent ve Kent Dışı Bölgelerde İktidar ve Hiyerarşi" (Pirson 2012) ya da güncel bir konu olan „Anadolu’da Doğa ve Kült“ türünden, önceden tanımlanmış, ağırlı-ğın bir noktaya verildiği konularda bilgi alışverişi ya-pabilmektedir. Bu tür bilgi alışveriş ağları 2007 yılın-dan bu yana düzenli olarak mevcut olup öncelikle yeni yetişen bilimadamlarına yöneliktir, ancak bu kategori dışında kalan bilim adamlarına da açıktır; çalışma alanının Alman Arkeoloji Enstitüsü projele-riyle ilişkili olması önkoşul değildir. Konular Anado-lu’da tek tek disiplinler ve dönemlere bağlı kalmak-sızın soru yöneltilecek ve farklı disiplinleri tartışmaya dahil edebilecek biçimde seçilmiştir. Söz konusu bilgi alışveriş ağlarının iki yıl içerisinde ele aldığı konular-dan hareketle „BYZAS“ dizisinde iki cilt yayınlanmıştır (Lorentzen et al. 2010; Pirson 2012); bir üçüncü cilt yayına hazırlanmaktadır. Sonuç olarak şubemizin projeleri Alman Arkeoloji Ensti-tüsü’nün çeşitli araştırma projeleriyle ilintilendirilmiştir. „Connecting Cultures (Kültürlerin Bağdaştırılması)“ pro-jesi kapsamında, Bochum Ruhr Üniversitesi Akdeniz Araş-tırmaları Enstitüsü ile yapılan ortak çalışmada „Liman Yerleri“ konusunda bir araştırma grubu oluşmaktadır; bu grup Anadolu mikro bölgelerinin Akdeniz Kültür Ağı’na ne şekilde bağlandığı konusunu araştıracaktır.

Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün özellikle Türkiye’de uzun süreli projelere yönelmesiyle insanlık tarihinin ana evreleri ve bu evrelerle ilgili sorulara odaklanıl-maktadır. Bu bağlamda Anadolu’nun söz konusu evre-lerde özel bir rol oynayarak gelişimine katkıda bulun-duğu konularda yoğunlaşıldığını belirtmek isteriz:

(1) Yaklaşık M.Ö. 10000’lerden itibaren, Neolitik Dö-nem‘in başlarında, ökolojik yönden uygun bölge-lerde yerleşik düzene geçişin Göbekli Tepe’deki kazılarla araştırıldığı, uzun süreli Alman Araştırma Kurumu (DFG) projesi. Bu proje Münih Ludwig-Maxi-milians Üniversitesi, Alman Arkeoloji Enstitüsü Orientabteilung (Şarkiyat Bölümü) ve İstanbul Şu-besi ile ortaklaşa yürütülmektedir.

Forschung-Kommunikation-Kulturerhalt: Aufgaben und Perspektiven des Deutschen Archäologischen Instituts in der Türkei

44

(2) M.Ö. 2. binyılda Tunç Çağları Büyük İmparatorluk-ları’nın oluşumunun Hitit Başkent’i Hattuşa-Bo-ğazköy yoluyla araştırıldığı proje. Bu proje de uzun süreli Alman Araştırma Kurumu (DFG) projeleri kapsamında desteklenmektedir.

(3) Kutsal alan ya da tapınakları ve kırsal kesimleri göz önünde bulundurularak antik kentlerin mekan düzeni ve kentsel yapısının geçirdiği aşamaların Arkaik Dönem’den Geç Antik Dönem’e dek araştı-rıldığı Pergamon, Milet, Didyma ve Priene Kentle-ri. Söz konusu projeler Kuzey Ren-Vestfalya Aka-demisi’nin uzun süreli projesi (Didyma) ya da DFG-ANR Programı projesi (Pergamon) olarak des-tek görmektedir.

Büyük bir yelpazeye yayılan konuların ele alındığı bu projeler spesifik ortamların anlaşılmasına ve kent, kent kültürü ya da kutsal yerler ve tapınaklar türünden ağırlık noktalarına yönelmektedir. Yukarıda sözü edi-len bilimsel ağlarda tartışılan merkezi konular doğ-rultusunda bu kazılara belirli araştırma soruları yönel-tilmekte ve bu sorular projeler yoluyla yanıtlanmaktadır. Araştırmalarımızın şimdilerdeki ana soruları aşağıda sıralanmaktadır:

(1) Kentsel ya da kutsal alanların hiyerarşik düzeni ve yayıldığı bölgelerin belirlenmesi.

(2) Çevre, kent ve kutsal alan arasındaki ilişkilerin ay-dınlatılması.

(3) Kentler ve kutsal alan/tapınakların coğrafya, kültür, sosyal ve ekonomi ağlarıyla ilişkilendirilmesi, ye-rinin saptanması.

(4) Mimarinin teknolojik, ekonomik ve sembolik boyut-larının kentsel ve kutsal kapsamda irdelenmesi.

Bu türde seçilmiş konular güncel araştırma trendleri-ne göre yönlendirilmekte, aynı zamanda İstanbul şu-bemizin özel potansiyeli yoluyla araştırmaların bu trendlerin gelişimine katkıda bulunmaları amaçlan-maktadır. Kentlerde ve kutsal alan/tapınaklarda yoğun-laşılması taşranın ya da perifer alanların dışlandığı anlamını taşımamaktadır. Kentler, tapınak ve kutsal alanlar ve çevre arasındaki ilişkiler Göbekli Tepe, Milet/Didyma ve Pergamon türünden projelerde önemli bir rol oynamaktadır. Söz konusu yaklaşımda temel alınan nokta, kentsel alan ve kırsal yerleşmeyi de içeren çev-re gelişiminin yakın dönem öncesinde birbirinden ay-rı tutulamayacağı hususudur.

Özellikle İstanbul’daki yerleşik araştırma kurumlarıy-la yapılan işbirliğinde dönemsel olarak ağırlıklı ko-nular oluşmaktadır. Bu konular arasında örneğin, „Mezarlar ve Ölü Gömme“ ya da „Keramik Yapımında Arkeometrik Araştırmalar“ yer almaktadır.

eine Forschergruppe zum Thema „Hafenorte“ heraus, die sich u. a. mit der Einbindung anatolischer Mikro-regionen in mediterrane Netzwerke beschäftigen wird.

Insbesondere mit den langfristigen Engagements des DAI an einzelnen Grabungsplätzen in der Türkei wer-den zentrale Phasen der Menschheitsgeschichte und die mit ihnen verbundenen Fragestellungen in den Blick genommen. Dabei konzentrieren wir uns auf Themen, zu deren Entwicklung Anatolien in besonders signifikanter Form beigetragen hat:

(1) Die neolithischen Anfänge der Sesshaftigkeit in ökologischen Gunstgebieten mit dem DFG-Lang-fristprojekt auf dem Göbekli Tepe ab 10.000 v. Chr., das gemeinsam mit der LMU München von der Orientabteilung des DAI und der Abteilung Istan-bul getragen wird.

(2) Die Bildung bronzezeitlicher Großreiche mit der Hetitherhauptstadt Hattuša-Boğazköy im 2. Jahr-tausend v. Chr., deren Erforschung ebenfalls im Rahmen eines DFG-Langfristprojektes gefördert wird.

(3) Die räumliche Organisation und urbane Struktur antiker Poleis mit ihren Heiligtümern und dem ländlichem Umfeld in den Transformationsprozes-sen von archaischer Zeit bis in die Spätantike hi-nein in Pergamon, Milet, Didyma und Priene. Un-terstützung finden diese Vorhaben u. a. durch ein Langfristprojekt der NRW-Akademie (Didyma) oder im Rahmen des DFG-ANR-Programms (Pergamon).

Innerhalb dieser sehr breit angelegten Themen stehen die Projekte für spezifische Räume und inhaltliche Schwerpunkte wie Städte und Stadtkultur oder sak-rale Plätze und Heiligtümer. An die Grabungsplätze werden entlang zentraler Querschnittsthemen, die u. a. in den oben genannten wissenschaftlichen Netz-werken diskutiert werden, konkrete Forschungsfragen gerichtet und über Projekte beantwortet. Zentrale Fragen unserer Forschung sind derzeit:

(1) Hierarchisierung und Zonierung urbaner und sak-raler Räume.

(2) Das Verhältnis zwischen Naturraum bzw. Land-schaft, Stadt und Heiligtum.

(3) Einbindung von Städten und Heiligtümern in über-geordnete geographische, kulturelle, soziale und wirtschaftliche Netzwerke.

(4) Technologische, ökonomische und symbolische Aspekte von Architektur im städtischen und sak-ralen Kontext.

Araştırma-İletişim-Kültürel Miras Koruması: Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün Türkiye' deki Görev ve Perspektifleri

45

Son yıllarda diğer bir ağırlık konusu olarak kültür mi-rasının korunması, yani anıtları koruma ve alan yöne-timi, olağanüstü önem kazanmıştır. Bu konulardaki esas amacı bir yandan Alman Arkeoloji Enstitüsü ka-zılarında konservasyon ve restorasyon projelerinin gerçekleştirilmesiyle geliştirilmesine büyük gereksi-nim duyulması, öte yandan kazı alanlarının korunma-sının zorunlu tutulması yönlendirmiştir. Bu uluslara-rası yükümlülüğe, örneğin arkeolojik mirasın korunması için yapılan Avrupa Antlaşması (La Valetta/Malta 1992) türünden anlaşmalar gereği, Alman Ar-keoloji Enstitüsü de uymak zorundadır. Martin Bach-mann denetiminde iki Türk mimarlık tarihi araştırma-cısı ve mimarının çalıştığı Mimarlık Tarihi Araştırma ve Alan Yönetimi Bölümü‘nü kurarak bu talebe yanıt vermiş bulunuyoruz. Benzer bir gereksinim alan yö-netim planlarının geliştirilmesi ve UNESCO Dünya Kültür Mirası beldelerine aday gösterme başvuruları konusunda belirmiştir. Bergama/Pergamon’un 2014 Haziran’ında Dünya Kültür Mirası Listesi’ne geçmesi bu konuda Türk-Alman işbirliğinin bir ilk başarısıdır. Proje çalışmalarından gelen bir birikimle Arkeoloji ve Kültür Mirasının Korunması konularının kesiştiği nok-tada etkin olmayı denemekte, ancak bu noktada da üniversitelere bağlı ortaklara gereksinim duymakta-yız. Bu konuya BTU Cottbus-Senftenberg Teknik Üni-versitesi’nin Göbekli Tepe için geliştirdiği ve Alman Araştırma Kurumu (DFG) tarafından mali olarak des-teklenen alan yönetim planı ya da Mimar Sinan Üni-versitesi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi ile yapılan işbirlikleri örnek olarak gösterilebilir. Adı geçen son iki üniversiteyle ortak olarak, UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’ne başvuru çerçevesinde Bergama ilçe yönetimi ve Kültür ve Turizm Bakanlığı’na danışman-lık görevini üstlendik. Ayrıca Türkiye’de kültür mirası-nın korunması konusunda gerçekleştirilen tartışma-lara etkin katılımlarda bulunmaktayız. Söz konusu katılımlar arasında toplantı ve workshop’ların düzen-lenerek yayınlarının gerçekleştirilmesi sayılabilir; örneğin 2011’de Ankara’da yapılan „Heritage in Con-text (Bağlamı içinde Kültür Mirası)“ başlıklı kongrenin çift dildeki yazılarını kültür mirasını koruma dizimiz MİRAS’ın 2. cildi olarak yayınladık (Bachmann et al. 2014).

Araştırma, iletişim ve kültür mirasının korunması ko-nularında şimdiye dek tanıtılan önlemleri, Almanya ve Türkiye arasında bilim ve kültür alanlarında yapılan ikili çalışmaların bir bölümü olarak görmekteyiz. Bu çalışmaların özellikle Alman-Türk Bilim Yılı‘nda dikkat çekmesi beklenmektedir. Alman Araştırma Kurumu (DFG) tarafından Haziran 2014’de Bonn’da ve aynı yıl Eylül ayında Şanlıurfa’da gerçekleştirilen toplan-tılar bu alandaki önemli katkıları meydana getirmek-tedir. Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul Mimar Sinan Üniversitesi ile işbirliği yaparak, „Heritage in Context 2“ başlıklı kongreyle Türk-Alman bilim yılına katılma-yı planlamaktadır.

Diese Querschnittsthemen sind an aktuellen For-schungstrends orientiert und sollen zugleich einen Beitrag zu deren Weiterentwicklung mit den spezifi-schen Potentialen der Abteilung Istanbul leisten. Die Konzentration auf Städte und Heiligtümer bedeutet freilich nicht, dass der ländliche Raum ausgeklammert würde. Vielmehr spielen Beziehungen zwischen Städ-ten, Heiligtümern und der umgebenden Landschaft in Projekten wie Göbekli Tepe, Milet/Didyma und Perga-mon eine wesentliche Rolle. Grundlage für diesen Ansatz ist die Erkenntnis, dass die Entwicklung von Stadtraum und Landschaft – inklusive ländlicher Be-siedlung – in den vormodernen Epochen nicht vonei-nander getrennt werden kann.

Daneben bilden sich vor allem in der Zusammenarbeit mit in Istanbul ansässigen Forschungseinrichtungen immer wieder temporäre Schwerpunktthemen heraus, wie z. B. derzeit „Gräber und Bestattungswesen“ oder „Archäometrische Forschungen zur Keramikherstellung“.

Als weiteres Schwerpunktthema hat in den letzten Jahren der Kulturerhalt, d. h. vor allem die Baudenk-malpflege und das Site Management, enorm an Be-deutung gewonnen. Hintergrund ist einerseits der große Bedarf an der Entwicklung und Realisierung von Konservierungs- und Restaurierungsprojekten auf DAI-Grabungen, andererseits die Verpflichtung zum Schutz von Grabungsstätten, der auch das DAI gemäß internationaler Abkommen, wie z. B. dem europäi-schen Übereinkommen zum Schutz des archäologi-schen Erbes (La Valetta/Malta 1992), nachkommen muss. Auf diese Herausforderungen haben wir mit der Einrichtung des Schwerpunktes Bauforschung und Kulturerhalt reagiert, in dessen Rahmen zwei türki-sche Architektinnen und Bauforscherinnen unter Lei-tung von Martin Bachmann tätig sind. Ein ähnlicher Bedarf besteht bei der Entwicklung von Site Manage-ment Plänen sowie an der Beteiligung an Nominierungs-anträgen für UNESCO-Welterbestätten; die Einschrei-bung von Bergama-Pergamon in die Welterbeliste im Juni 2014 ist ein erster Erfolg der türkisch-deutschen Kooperation auf diesem Sektor. Gemäß den Erfahrungen aus der Projektarbeit versuchen wir an der Schnittstelle von Archäologie und Kulturerhalt tätig zu werden, sind aber auch hier auf die Zusammenarbeit mit universi-tären Partnern angewiesen. Als Beispiele seien hier nur die BTU Cottbus-Senftenberg bei der Entwicklung eines Site Management Plans für den Göbekli Tepe – mit Finanzierung durch die DFG – oder die Mimar Sinan Üniversitesi Istanbul oder die Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ankara genannt, mit denen wir gemein-sam die Stadtverwaltung Bergama und das Ministe-rium für Kultur und Tourismus im Rahmen des UNESCO-Nominierungsantrags von Bergama beraten haben. Darüber hinaus leisten wir aktive Beiträge zur wissenschaftlichen Diskussion über den Kulturerhalt in der Türkei, u. a. durch die Ausrichtung von Tagungen

Forschung-Kommunikation-Kulturerhalt: Aufgaben und Perspektiven des Deutschen Archäologischen Instituts in der Türkei

46

Bibliographie / Kaynakça

BACHMANN, M. , MANER, Ç. , TEZER, S. & GÖÇMEN, D. (Hrsg.) :2014 Heritage in Context. Konservierung und Site Management

im natürlichen, urbanen und sozialen Raum. Akten Kon-ferenz Ankara 2012, Istanbul.

HAUPTMANN, H.:1991 Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul Şubesi, Kayıp

Zamanların Peşinde – Auf der Suche nach verschwunde-nen Zeiten. Catalogue Exhibition, Istanbul, 29-39.

LORENTZEN, J., PIRSON, F., SCHNEIDER, P. I. & WULF-RHEIDT, U. (Hrsg.): 2010 Aktuelle Forschungen zur Konstruktion, Funktion und

Semantik antiker Stadtanlagen. Byzas 10, Istanbul.

PIRSON, F. (Hrsg.):2012 Manifestationen von Macht und Hierarchien in Stadtraum

und Landschaft. Byzas 12, Istanbul.

Türkiye’deki özverili çalışmalarımızın yurt dışında (Al-manya dışında) gerçekleştirilen geleneksel arkeoloji misyon anlayışıyla oldukça az ilişkisi bulunduğunu gösterebildiğimi umuyorum. Enstitümüzü çok sayıda işbirliği yoluyla, Türk üniversitelerinde öğretim göre-vine katılarak, bilim dünyasına kitaplık, arşiv ve araş-tırma merkezleri türünden altyapı desteği vererek, içinde yer aldığımız Türk bilim dünyasının bir parçası olarak algılıyoruz. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Tu-rizm Bakanlığı’nın kurumumuza gösterdiği büyük gü-venden hareketle Türkiye Arkeolojisi’ne yapısal katkı-da bulunmayı sürdürmeye çalışmaktayız. Bu noktada Türkiye’deki değişimin Avrupa’da olduğundan daha çabuk gerçekleştiğini sürekli göz önünde bulundur-mamız gerekmekte, o nedenle de Kurt Bittel ya da Arif Müfit Mansel gibi saygın, Alman ve Türk „kurucu-larımız“a gönderme yapmak Türk-Alman arkeoloji iliş-kilerini gelecekte güçlendirmek açısından artık yeter-li gelmemektedir. Her kuşak işbirliği konusunda yeni tarzlar geliştirmeli ve denemelidir: Türk-Alman Üni-versitesi’nde ufukta beliren ve tasarlanmasına Alman BTU Cottbus-Senftenberg Teknik Üniversitesi, Münster ve Heidelberg Üniversiteleri ile Alman Arkeoloji Ens-titüsü’nün katkıda bulunduğu bilim dalı ülkelerimizin arkeolojik işbirliğinde nitelik açısından yeni ümitler vadetmektedir. Bu tür yapılanmaları temel alan bir işbirliği, zaman zaman dalgalanmalara yol açan gün-lük politik gelişmelerin dışında kalabilecektir. Bu dal-galanmaların uzun vadede durulmasında Türk-Alman Bilim Yılı’nın katkıda bulunacağı ümit edilebilir.

und Workshops und deren Publikation; so sind jüngst die zweisprachigen Akten der 2011 in Ankara abgehal-tenen Konferenz „Heritage in Context“ als Band 2 un-serer Kulturerhalt-Reihe MIRAS erschienen (Bachmann et al. 2014).

Die bislang geschilderten Maßnahmen auf den Ge-bieten Forschung, Kommunikation und Kulturerhalt verstehen wir als Teil der bilateralen Zusammenarbeit zwischen Deutschland und der Türkei auf den Feldern Wissenschaft und Kultur, die im deutsch-türkischen Wissenschaftsjahr besonders sichtbar werden soll. Dazu haben die Tagungen der DFG im Juni in Bonn und im September in Şanlıurfa sicher maßgeblich beigetragen. Das DAI plant, sich in Kooperation mit der Istanbuler Mimar Sinan Üniversitesi mit der Ta-gung „Heritage in Context 2“ am Wissenschaftsjahr zu beteiligen.

Ich hoffe gezeigt zu haben, dass unser Engagement in der Türkei mit dem Selbstverständnis einer traditionel-len archäologischen Mission im Ausland relativ wenig zu tun hat. Wir verstehen uns auch als Teil der türkischen Wissenschaftslandschaft, in die wir durch zahlreiche Kooperationen, die Lehrtätigkeit an türkischen Hoch-schulen und durch unseren infrastrukturellen Beitrag in Form von Bibliothek, Archiven und Forschungszent-ren fest integriert sind. In Anbetracht des großen Ver-trauens, das uns das Ministerium für Kultur und Touris-mus der Republik Türkei mit der Trägerschaft bedeutender Grabungsplätze entgegenbringt, versu-chen wir auch weiterhin einen strukturellen Beitrag zur Archäologie in der Türkei zu leisten. Dabei müssen wir uns ständig vergegenwärtigen, dass Wandel in der Tür-kei häufig rascher verläuft als in Europa, und insofern das Rekurrieren auf verehrte `Gründerväter´ wie Kurt Bittel auf der deutschen oder Arif Müfid Mansel auf der türkischen Seite längst nicht mehr ausreicht, um die türkisch-deutschen Archäologiebeziehungen zukunfts-fest zu machen. Jede Generation muss neue Formen der Kooperation entwickeln und erproben: Der jetzt am Horizont aufscheinende Studiengang an der Türkisch Deutschen Universität, an dessen Konzeption von deut-scher Seite die BTU Cottbus-Senftenberg, die Universi-täten Münster und Heidelberg sowie das DAI beteiligt sind, könnte ein qualitativ neues Kapitel in der Archäo-logie-Partnerschaft unserer beiden Länder eröffnen. Auf solchen Strukturen aufbauend kann die Partnerschaft auch die événements der Tagespolitik überstehen, die uns manchmal ein unruhiges Fahrwasser bescheren, zu dessen langfristiger Glättung hoffentlich auch das Deutsch-Türkische Wissenschaftsjahr einen Beitrag leis-ten wird.