Bergama

Dünya Mirası olmalı

Bergama

should be a world heritage site

Türkiye sahip olduğu doğal ve kültürel değerlere oranla

UNESCO’nun Dünya Miras Listesi’nde hak ettiği payı bulamıyor.

Bergama da o merkezlerden sadece biri…

Turkey could not find its due level in World Heritage List of

UNESCO compared with its own

natural and cultural values. Bergama is just one of these centres...

Kültür /

Culture

110

İZMİR

Eylül - Ekim / September - October 2009

2

DÜNYA KÜLTÜR MİRAS LİSTESİNE İZMİR’DEN BİR ADAY:

BERGAMA

A Candidate From Izmir To World Cultural Heritage List: Bergama

Gözde EMEKLİ*

Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Bornova-İzmir.

gozde.emekli@ege.edu.tr

Özet

İnsanın doğa ile birlikte oluşturduğu doğal ve kültürel varlıkları turizme yönelik inceleyen turizm coğrafyası,

ortak mirasın turizm amaçlı kullanılması ve korunmasında önemli görevler üstlenmektedir. Kültür mirasına ilgi

sonucu gündeme gelen kültürel turizm dünyada giderek önem kazanmaktadır. UNESCO-ICOMOS, turizmin

hızlı ve kontrolsüz gelişmesinin dünyanın kültürel mirasına kabullenilemez bir tehdit oluşturduğu düşüncesini

paylaşmaktadır. Bu nedenle Avrupa Birliği ve UNESCO-ICOMOS kültürel miras konusunda koruma projelerini

desteklemeye başlamıştır. Bu çalışmada Bergama kültür mirasının, UNESCO Dünya Mirası Seçilebilme

Kriterleri’ne göre daimi listeye girebilme potansiyeli (şansı) araştırılmaktadır. Konuya coğrafi yönden mekansal,

sistematik, tanıtım ve destek boyutu olmak üzere üç boyutta yaklaşılmaktadır.

Sonuç olarak, Bergama, kültür mirası zengindir, çeşitlidir ve Dünya Miras Listesine girecek güçtedir. Ancak

ilçede turizmin gelişmesi için antik ve yerel kültür ürünlerini tanıtan, turistik ürün niteliğine dönüştüren, koruma-

kullanma dengesini sağlayan yeni turizm stratejilerine gereksinim duyulduğu açıktır.

Anahtar sözcükler: Dünya mirası, kültürel miras, Bergama kültür mirası, İzmir.

Abstract

Examining the natural and cultural assets created by human beings with nature in terms of tourism, tourism

geography undertakes important missions in using and conserving the common heritage with touristic purpose.

Cultural tourism, which is brought to the agenda as a result of interest in cultural heritage, is becoming more and

more important around the world. UNESCO-ICOMOS is also of the opinion that the rapid and uncontrolled

development of tourism creates an unacceptable threat for the world cultural heritage. The potential of cultural

heritage in Bergama to be included in the list according to UNESCO World Heritage Selection Criteria is

investigated in this study.

In conclusion, the cultural heritage of Bergama is rich, diverse, and strong enough to be included in the World

Heritage List. However, it is clear that new tourism strategies, which promote ancient and local cultural

products, transform them into the quality of being touristic products and provide conservation-use balance, are

required in the town for the development of tourism.

Key words: World heritage, cultural heritage, cultural heritage in Bergama, İzmir.

Giriş

İnsan topluluklarının doğa ile birlikte oluşturduğu doğal-kültürel varlıkları turizme yönelik

inceleyen turizm coğrafyası; insanlığın ortak mirası ve bu değerlerin turizm amaçlı kullanılması,

korunması, gelecek kuşaklara aktarılması konularına eğilmesi nedeniyle önemli bir görev

üstlenmektedir. Çünkü turizm olayının öznesi olan insan, doğal ve kültürel coğrafyanın da temel

elemanıdır. İnsanlar içinde bulundukları coğrafi koşullara göre yaşam biçimlerini belirlemekte ve kendi

kültürleri doğrultusunda çevreyi kullanmaktadır. Coğrafya turizme kaynak oluşturduğu kadar, turizmin

alansal gelişimi ve etkilerini yönlendirmekte turizm potansiyelini etkilemektedir.

Doğal varlıkların yanı sıra toplumların meydana getirdiği çeşitli uygarlık ve sanat harikalarının

yeryüzünde oluşumunu ve dağılışını sağlayan etkenler turizm, coğrafya ve kültürü birleştirmekte

coğrafya-kültür ve turizm ilişkisinin oldukça eskiye dayanmasına neden olmaktadır (Emekli, 2008: 52).

Turizmin bir kültür taşıyıcısı olarak insanlar arasında kültürel bağları güçlendirdiği, insanların

birbirlerini daha iyi tanımalarında etkili olduğu kabul edilmektedir. Turizm kültüre olan ilgiyi artırma,

kültür de turizmi yaratma yönünden birbirleriyle ilişki içindedir. Kültürel aktivitenin ya da nesnenin

3

geçmişe ait olması (zaman olarak uzaklık) veya yaşanılan yerden uzak bir coğrafyada bulunması

(mekansal uzaklık) çekiciliğe yol açmaktadır. Bazılarını ise zihinsel bir uzaklık (sanat, bilim vb)

turizmin ve kültürel turizmin içine çekmektedir ( Garrod, 2001: 1051) .

Günümüzde “dünya mirası” kavramı sıkça duyulmaya ve konuşulmaya başlamıştır. Miras;

doğal miras ve kültürel miras şeklinde sınıflandırılmaktadır (Doğaner, 2003:2). Toplumların

geçmişinden getirdiği sınırsız maddi-manevi kültürel unsurlar bulunurken, bunların tümü miras olarak

düşünülemez. Miras olarak kabul edilebilmesi için toplum tarafından benimsenmesi ve sıradan

olmaması gerekir. Nitekim daha eski kaynaklı, belirgin farklılığı olan, gurur duyulan ve korunmasına

karar verilenler miras olarak kabul edilirler (Herbert, 1995:15). Son yıllarda kültür mirası (kaynakları)

turizmin odak noktalarından biri haline gelmiştir. Bu çalışmanın konusunu da Bergama kültür mirası

oluşturmaktadır.

Turistlerin kültür mirasına ilgileri sonucu gündeme gelen kültürel turizm; önceleri tarihsel

yerlerin, müzelerin, kalıntıların ziyaret edilmesi ile gelişmeye başlamıştır. Son yıllarda ise turistlerin

ilgi ve ihtiyaçlarına paralel olarak geleneksel mimari, müzik-dans türleri, el sanatları, fuar ve

festivaller önem kazanmaktadır. Kültürel turizm insanların farklı yaşam şekillerini, geleneklerini ve

dinlerini tanımak deneyim kazanmak, farklı kültür mirasları hakkında bilgi edinmek için yapılan

aktivitedir (Richards, 1996). Ancak turizmin geliştiği bazı bölgelerde yerel ve evrensel kültür

özelliklerinin göz ardı edildiği, başka coğrafyaların ürünlerinin pazarlanmasına çalışıldığı, bu nedenle

bölge doğasının ve kültürünün erozyona uğradığı, istenen sonucun alınmadığı gözlerden

kaçırılmamalıdır. Doğal ve kültürel mirasın çeşitliliği ve yaşayan kültürler turistik çekiciliklerinin

başında gelmektedir alternatif turizmi desteklemektedir (Yazıcı, Doğanay, 2000:70).

1959 yılında Mısır Hükümeti’nin Nil üzerindeki Nubian bölgesinde Nasır Barajnın dolması ile

su altında kalacak Abu Simbel ve Philia mabetlerinin kurtarılması için Birleşmiş Milletler-

UNESCO’dan yardım istemesiyle başlayan dünya mirası kavramı giderek önem kazanmıştır. Kısa

zamanda ulusların katkıları ile toplanan yardımlar ile mabetler bölüm bölüm kesilerek baraj

dolduğunda etkilenmeyecek şekilde 64 metre yükseklikte tekrar kurulmuştur. Bu olay; tüm insanlığa

bazı yerlerin ‘Dünya Mirası’ olduğu ve buna sahip çıkmanın sınır tanımadığını göstermiş, Dünyadaki

diğer yerleri tespit ve koruma altına alma fikrinin doğmasına neden olmuştur

(http://whc.unesco.org/en/list/. Erişim Ocak, 2009). UNESCO, 1972 yılında Dünya Kültür ve Tabiat

Mirasının korunmasına dair bir sözleşme hazırlayarak BM’e üye devletlerin imzasına açmış, üye 191

ülkeden 180’i bu ilkeleri benimsemiştir. Türkiye bu sözleşmeyi 1983 yılında imzalamıştır. Bu

sözleşmede “miras geçmişten geleceğe armağandır, gelecek nesillere bırakılan varlıklardır” şeklinde

bir tanımlama yapılarak; UNESCO'nun 1972 yılındaki genel konferansında 38 maddeden oluşan

"Dünya Doğal ve Kültürel Mirası Koruma Konvansiyonu" (Convention Concerning the Protection of

the World Cultural and Natural Heritage) oluşturulmuştur. Konvansiyonun öncelikli misyonu,

korunması gereken istisnai düzeyde evrensel değerlerin listesini oluşturmak suretiyle dünya mirasını

tanımlamak ve korumaktır. Konvansiyonu imzalayan ülkeler, kendi bölgelerindeki "Dünya Mirası"

olarak tanımlanan değerleri korumakla yükümlüdür. Komite ilk defa 1978 yılında 12 yeri ‘Dünya

Mirası’ ilan etmiştir. Düzenli olarak yenilenen listede 2013 yılı itibariyle 981 tane doğal ve kültürel

miras bulunmaktadır. Bunların 759’u kültürel, 193’ü doğal ve 29’u da doğal-kültürel (karışık) miras

kategorisinde yer almaktadır.

Dünya mirasını koruma çabalarının amacı; tanıtma, sosyo-kültürel gelişim-değişim, eğitim ve

sosyal sorumluluk bilincinin gelişimine katkıda bulunmaktır. Dünya kültürlerinin ortak mirasına sahip

çıkarak, uluslararası ilişkileri, geçmiş ve gelecek bağları güçlendirmek, kalıcı bir kültürel işbirliği

sağlamak, kültürel özelliklerden yararlanarak ekonomiyi canlandırmak, bölgelerarası dengesizlikleri

gidermek ve yerel kimliği korumak olarak özetlenebilir (TÜBA, 2002).

Dünya miras listesinin değerlendirilmesinde UNESCO’nun yan kuruluşu olan Anıtlar ve Sitler

Uluslararası Konseyi ICOMOS’un Meksika’da 1999 yılında yapılan 12. Genel Kurulu’nda kabul

edilen Uluslararası Kültürel Turizm Tüzüğü (ICOMOS 1999) ve Miras Açısından Önem Taşıyan

Yerlerde Turizmin Yönetilmesine ilişkin bazı ilkeleri çalışma konumuzla yakından ilgilidir:

Giderek artan küreselleşme döneminde herhangi bir yer veya bölgeye özel miras ile kültürel

çeşitliliğin korunması, muhafaza edilmesi, yorumlanması ve sergilenmesi, dünyanın her

yerindeki insanlar için önemli bir uğraş teşkil eder. Ancak söz konusu mirasın uluslararası

çapta tanınmış ve uygun şekilde uygulanan standartlar çerçevesinde yönetilmesi, genelde

belirli bir topluluğun veya muhafız grubun sorumluluğudur.

4

Mirasın yönetilmesinin başlıca amaçlarından biri, hem ev sahibi topluma hem de ziyaretçilere

mirasın önemini ve korunması gerektiğini iletebilmektir.

Miras ve kültürel gelişime mantıklı ve iyi yönetilen bedensel, entelektüel ve/veya duygusal

şekilde erişebilmek, hem bir haktır hem de bir ayrıcalıktır. Beraberinde, hâlihazırdaki ev

sahibi toplumun, iç kaynaklı muhafızların veya tarihsel varlığın sahiplerinin ve mirasın

gelişimini sağlamış olan manzara ve kültürlerin miras değerleri, çıkarları ve kaynaklarına

saygı gösterme sorumluluğunu getirir (ICOMOS, Uluslararası Kültürel Turizm Tüzüğü,

1999).

Ziyaretçinin mekana ilişkin deneyimi ile beraber, ev sahibi toplumların ekolojik düzeni,

kültürü ve hayat tarzı aşağılanabilir. Turizm, ev sahibi toplumlara menfaat sağlamalı ve

miraslarını ve kültürel adetlerini önemsemeleri ve muhafaza etmeleri için onlara önemli bir

araç ve motivasyon sağlamalıdır. Sürdürülebilir bir turizm endüstrisine ulaşabilmek ve

gelecek nesiller için miras kaynaklarının korunmasını kuvvetlendirebilmek için, yerel ve/veya

yerli toplulukların temsilcilerinin, çevrecilerin, turizm işletmecilerinin, mülk sahiplerinin,

politika belirleyicilerinin, ulusal kalkınma planlarını düzenleyenlerin ve sit yöneticilerinin

katılımı ve işbirliği gerekmektedir (ICOMOS, Uluslararası Kültürel Turizm Tüzüğü, 1999).

Günümüzde Avrupa Birliği ve UNESCO-ICOMOS kültürel miras konusunda önemli projelere

imza atmaktadır. ICOMOS, turizmin hızlı ve kontrolsüz gelişmesinin dünyanın kültürel mirasına

kabullenilemez bir tehdit oluşturduğu düşüncesini paylaşmaktadır. Aynı kuruluş diğer taraftan;

turizmin yerel topluluğa getireceği yararları göz önüne almakta ve pek çok ülkenin kendilerine miras

kalan yerlere ve yaşam geleneklerine önem vermelerini ve onları korumaları için turizmi bir araç

olarak kullanmaları gerektiğine işaret etmektedir (http://whc.unesco.org/en/list/. Erişim Ocak, 2009).

2000 yılında kabul edilen “Kültür 2000” programında, AB ülkeleri ve aralarında Türkiye’nin de

bulunduğu 12 Akdeniz ülkesinin, kültürel miras alanında birlikte hareket etmeleri amaçlanmıştır.

Ayrıca bugün yalnızca AB ülkelerinin faydalandığı “The City of Tomorrow and Culturel Heritage”

programı, Maastricht antlaşmasından sonra yürürlüğe giren en aktif kültürel miras programlarından

biridir. Söz konusu program kapsamında her yıl bir-iki kent Avrupa Birliğinin “kültür başkenti” ilan

edilmekte ve tüm tarihi yapıların restorasyonu ve korunması için finansal destek sağlanmaktadır. Bu

çerçevede 2010 yılı için İstanbul kültür başkenti seçilmiştir. Avrupa Birliği kültürel mirasın

evrenselliğinden yola çıkarak, Türkiye ve diğer 17 Akdeniz ülkesiyle yaptığı ortak antlaşma sonucu,

bu ülkelerde uygulamada olan koruma yasalarını kabul etmiş ve böylece hukuksal açıdan AB

vatandaşları bu yasaları da kendi ülke yasası gibi benimsemek durumunda kalmışlardır (Emekli, 2003:

44).

Asırlar boyunca sayısız uygarlığa ev sahipliği yapmış Anadolu topraklarında kentsel nitelikte

3700 antik yerleşme ve 200.000’e yakın höyük olduğu ileri sürülmektedir (Serdaroğlu, 1998).

Ülkemizde ilgili kurumlar tarafından yürütülen çalışmalar sonucunda bugüne kadar UNESCO Dünya

Miras Listesi’ne 11 adet varlığımızın alınması sağlanmıştır. Bu varlıklardan; İstanbul'un Tarihi

Alanları [1985], Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası (Sivas) [1985], Hattuşaş (Boğazköy)- Hitit Başkenti

(Çorum) [1986], Nemrut Dağı (Adıyaman - Kahta) [1987], Xanthos-Letoon (Antalya - Muğla) [1988],

Safranbolu Şehri (Karabük) [1994], Truva Antik Kenti (Çanakkale) [1998], Edirne Selimiye Camii ve

Külliyesi (Edirne) [2011], Çatalhöyük Neolitik Kenti (Konya) [2012] kültürel olarak, Göreme Milli

Parkı ve Kapadokya (Nevşehir) [1985], Pamukkale-Hierapolis (Denizli) [1988] hem kültürel, hem

doğal miras olarak listeye alınmıştır. Dünya Miras Merkezi’ne iletilen Geçici Listemiz 2000, 2009,

2011, 2012 ve 2013 yıllarında güncellenmiş olup bu listede 2 karma (kültürel/doğal) 1 doğal ve 38

kültürel olmak üzere toplam 41 adet varlık bulunmaktadır.

.

Bu çalışmada Bergama kültür mirasının, UNESCO Dünya Mirası Seçilebilme Kriterleri’ne ve

kültür mirasının turizm aracılığına değerlendirilmesine dikkat çekmek amaçlanmaktadır. Neden

Bergama ? Sorusuna yanıt vermek gerekirse, coğrafi yönden konuya üç boyutta yaklaşılabilir:

1. Mekansal (alansal) boyut: Bergama’da turizmin temel varlık kaynağını oluşturan ve

geniş bir alana yayılan kültür mirasının hak ettiği ilgiyi görmemesi.

2. Sistematik (konusal) boyut: Bergama'nın tüm doğal ve kültürel coğrafi değerlerinin

(coğrafi konumu, yüzey şekilleri, iklimi, hidrografik özellikleri, bitki örtüsü, kültür

5

mirası) birçok turizm türünün (en başta kültürel turizm, ekoturizm, termal turizm vb)

gelişmesine olanak vermesi.

3. Tanıtım ve destek boyutu: Bergama kültür mirasına ilişkin sınıflandırma çalışmalarına

katkı verme, ulusal ve uluslararası destekleri Bergama’ya çekebilme.

Bu üç yaklaşım başka bir ifadeyle de anlatılabilir: Akdeniz-Avrupa coğrafyası ve kültür

mirasını bölgesel yaklaşımla irdeleyerek, Bergama kültür mirasının rekabet gücünü ortaya koymak ve

Dünya Miras Listesine ilişkin farkındalık yaratmaktır. Böylece bu çalışma, aşağıdaki maddelerin

gerçekleşmesine katkı vermeyi hedeflemektedir:

UNESCO kriterlerini dikkate alarak, Bergama’nın Dünya Miras Listesine (daimi) girebilmesi

yönünde kamuoyu oluşturmak. Ayrıca; Avrupa Konseyi’nin 1999’da başlattığı "Avrupa Bir

Ortak Miras" kampanyası (Avrupa'da kültürel, doğal ve tarihi miras bilincinin yükseltilmesi,

kültürel çeşitliliğe saygı çerçevesinde ülkeler arasında işbirliğinin geliştirilmesi, taşınır-

taşınmaz miras kapsamında yer alan çevre, sitler, peyzaj ve sanat eserlerinin yanı sıra kültürel,

sosyal, geleneksel, ahlaki, dini ve manevi değerlerin ön plana çıkartılması) çerçevesinde

Bergama’ya Avrupa Birliği fonlarından yararlanmanın yolunu açmak.

Bergama evrensel kültür ve yerel kültür ürünlerini tanıtmak ve turizm aracılığı ile

değerlendirmek; Türkiye’de kültür mirası yönetimine ve kültürel turizme ilişkin küçük bir

model önerisi getirmek.

Bergama’da kültürel turizmin gelişmesine destek vermek üzere; Coğrafi bilgi sistemlerini

(CBS/GIS) kullanarak WEB tabanlı kültür mirası bilgi sistemi oluşturmak, bu bilgi sistemini

interaktif olarak ağ üzerinden yayınlamak. Bu amaçla turizm kaynakları envanterinin

oluşturulması ve bunların bir bilgi sistemi içerisinde depolanması, analiz edilmesi ve

sunulması gerekmektedir (Sönmez, Emekli, 2007:335).

1. Bergama’da Kültür Mirası Ve Turizm

Bergama'da dünyaca ünlü tarihsel ve kültürel zenginliklerin varlığı turizmin doğmasına neden

olmuştur (Emekli,2001:11). Asklepion, Akropol, Kızılavlu, Bergama Müzesi (Akurgal,1989),

Selçuklu ve Osmanlılardan kalan cami, hamam, han, köprü gibi yapılar yıllar önce Bergama'da

turizmin başlamasına zemin hazırlamış ancak beklenen gelişme henüz sağlanamamıştır (Emekli, 2001,

12). Bunlara ek olarak, Bergama'nın gelenek ve görenekleri, uluslararası kermesi, el sanatları (Kozak

ve Yunt dokumaları) turistin ilgisini çekebilecek diğer turistik kaynaklardır. Ancak şu da bir gerçektir

ki; müze ve ören yerlerine yapılan pasif kültür turları ile Bergama’da kültürel turizmin gelişmesi

beklenmemelidir. Dünya Mirası Listesine seçilebilmek için on kriter bulunmaktadır ve bunlar düzenli

olarak güncellenmektedirler. Bu kriterlerden beş tanesi Bergama için değerlendirilebilir:

(http://whc.unesco.org/en/list/, erişim: Ocak, 2009).

1. Yaratıcı insan dehasını gösteren bir şahaser olmalı:

BERGAMA: Akropol, Asklepion (İlk telkin tedavi sağlık yurdu), Allianoi, Kızılavlu

(Hıristiyanlığın ilk yedi kilisesinden biri). Foto; 1-3-4-5-6-7-8-9.

2. Bir zaman diliminde veya bir bölgede; mimaride, teknolojide, anıtsal yapılarda, şehir

planlamasında veya toprak kullanımında insani değerlerin gelişimini gösterebilmeli:

BERGAMA: Akropol, Asklepion, Kızılavlu (Antik dönem, Hıristiyanlığın ilk yedi

kilisesinden biri), Selçuklu Minaresi, Ulu Cami (Türk dönemi). Foto; 1-3-4-5-6-7-8-9-10-

11.

3. Yaşayan veya ortadan kaybolmuş bir medeniyete veya bir kültür geleneğine ait eşsiz bir

örnek olmalı:

BERGAMA: Antik dönem eserleri, Allianoi, geleneksel ve folklorik özellikler (Kozak ve

çevresi el sanatları-dokumaları, düğün, nişan, fıstık toplama şekilleri vb), yerel tarımsal

ürünler (zeytin ve zeytin yağı, çam fıstığı, Kozak elması ve üzümü, tulum peyniri vb)

Foto; 1-3-4-5-6-7-8-9-13-14.

4. Teknolojik bir yapı veya mimari açıdan insanlık tarihinin önemli bir dönemini

resmedebilmeli ya da anlatabilmeli:

BERGAMA: Asklepion, Bergama Antik tiyatrosu (ilk kent tiyatrosu, en dik tiyatro), Zeus

Sunağı (Almanya’da bulunuyor), Kızılavlu. Foto; 1-3-4-5-6-7-8-9.

6

5. Halen yaşayan geleneklerle içiçe olabilmeli, edebi veya artistik açıdan ayrıcalıklı uluslar

arası bir anlam taşıyabilmeli:

BERGAMA: Kozak çevresi, Uluslararası Bergama Kermesi. Foto: 12-13-14-15.

Görüldüğü gibi, Dünya Miras Listesinde girebilmek için kullanılan kriterlerden büyük kısmı

Bergama’ya uyarlandığında, Bergama’nın daimi listeye girmesi uzak değildir. Nitekim 2011yılında

Unesco Dünya Kültür Mirası Geçici Listesine giren Bergama’nın daimi listeye geçebilmesi için

çalışmalar yürütülmektedir. Bergama’nın UNESCO Dünya Mirası Adaylık çalışmalarını Bergama

Belediyesi, Kültür ve Turizm Bakanlığı başta olmak üzere İzmir Valiliği, Bergama Müze Müdürlüğü,

Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul Şubesi, DSİ Bölge Müdürlüğü, Vakıflar Bölge Müdürlüğü, İzmir

II Nolu Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu gibi kamu kurumları, üniversiteler, STK’lar ve halkın

işbirliği ile yürütmektedir. Geçici Liste’ye adını yazdıran Bergama’nın amacı 2012 yılında “Adaylık

Dosyası” ve “Alan Yönetimi Planı” hazırlanmış ve Bergama’nın UNESCO Dünya Mirası Adaylık

Dosyası 2013 Ocak ayında Dünya Mirası Komitesi’nin Paris’teki merkezine iletilmiştir. Bu sürecin

sağlıklı bir şekilde atlatılması ve 2014 yaz aylarında Bergama’nın UNESCO Dünya Mirası

Listesindeki yerini alması ise yürütülen çalışmaların temel hedefidir.

Şekil 1: Bergama kent merkezinde farklı dönemleri yansıtan yapıların dağılımı (Sönmez, 2008).

Dünya Miras Listesine girmenin Bergama’ya getireceği yararlar kısaca özetlenebilir:

O yeri keşfetme merakını uyandırdığı için, Bergama kültürel turizmde tanınma fırsatı

yakalayacaktır.

Turiste sunulan faaliyetleri ve o yeri ziyaret eden turist sayısını artırdığı için, Bergama’da

turistik aktiviteler çeşitlenecek, kalitesi artacak ve nitelikli turisti çekebilecektir.

Yerli halkın konuya ilgisini uyandırarak koruma bilincinin gelişmesine yardımcı olduğu için,

Bergama kırsal ve kentsel insanı kültürel değerlerinin farkına varacak, önemini bilecek ve

onları koruduğu takdirde turizmin gelişebileceğini ve sonucunda da kendilerine yararı

dokunacağını anlayacaktır.

Bergama sürdürülebilir kültürel turizm ilkeleri doğrultusunda planlandığı ve yönetildiği

takdirde önemli fonları kendine çekebildiği için, Bergama bu fonlardan yararlanarak yerel

kalkınmasında büyük bir güç yakalamış olacaktır (Emekli, 2005) .

7

Gelişmekte olan ülkelerde Dünya Mirası Listesindeki yerler, kaynaklardan, deneyimden ve

turizmi yönetebilecek eğitilmiş personelden yoksundur. Sözleşmeye imza atan ülkelerin ve

miras yeri yönetim timlerinin bu sorunlarla başa çıkmalarına yardımcı olmak için Dünya

Mirası Komitesi 2001 yılında Dünya Mirası Turizme Destek Programını (World Heritage

Sustainable Tourism Programme) başlatmıştır (Unesco-Icomos, 1998,1999). Bergama bu

programdan yararlanabilir.

2. Bergama kültür mirasının turizm aracılığı ile değerlendirilmesi

Bergama’nın kültür mirası kültürel turizmin tam anlamıyla geliştirilebilmesi için büyük bir

potansiyel sunmaktadır. Bergama’da kültürel turizmin çok küçük bir parçası gerçekleştirilmekte antik

kültür dışında yerel kültüre ilişkin turistik ürünlere rastlanmamaktadır. Kültürel turizm potansiyeli

yüksek olan ilçe, her mevsim bu zenginlikleri tanımaya olanak veren doğal koşullara, sosyo-ekonomik

yapıya ve ulaşılabilirliğe sahiptir. Bergama'daki günübirlik tur zincirini kırmak turist ile yerli halkın

karşılaşmasına, kentte ve köylerde alış-veriş yapmasına, ilişki kurmasına olanak sağlamak, turizmin

gelişmesi için kaçınılmazdır.

Bergama’da antik ve yerel kültür ürünlerini tanıtan, turistik ürün niteliğine dönüştüren

aşağıdaki yaklaşımlara ihtiyaç vardır:

Akropol ve Asklepion’un ışıklandırılarak gece ziyaretlerine açılması: Tur programlarında

bu yerlere daha fazla zaman ayrılması için yeni düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.

Asklepion’un dünyanın ilk ve önemli sağlık merkezlerinden birisi olması nedeniyle

(Allonoi/Paşaköy Ilıcaları) hekimliğin ve tıp biliminin tanrısı sayılan Asklepios’a ilişkin

efsanelerin bir kitapta toplanması, antik dönemde olduğu gibi psikoterapi seanslarının

düzenlenmesi yöreye ayrı bir merak uyanmasını sağlayacaktır.

Antik dönemden bugüne ulaşan Kleopatra Güzellik Ilıcasının varlığı ve halen bu şifalı

suların kullanılabilmesi Bergama’yı benzerlerinden ayırmaktadır. Özellikle antik

dönemden beri şifalı suyunu koruyan ılıcanın yeniden kullanıma açılması geçmişle

köprünün kurulması için önemli ve ilgi çekici olacaktır.

Dünyanın ilkler listesinde birçok ilke imza atan Bergama’nın bu özelliği, mutlaka

gelenlere anlatılmalı ve tanıtılmalıdır. Sözgelimi deriden ilk parşömen kâğıdını yapan

Bergamalılar, bugün bunu anlatmaya çalışan etkinlikler düzenleyerek o günleri çağrıştıran

organizasyonlar yapmalıdır. Bu yöntemle kâğıt yapılarak hediyelik eşya olarak satılmaya

başlaması sevindiricidir. 200.000 ciltlik kitabı barındıran antik dönem kütüphanesi, antik

dönemin 4 tane tiyatroya sahip ilk kenti, en dik tiyatroya sahip kent ünvanı, ilk telkinle ve

suyla tedavi merkezinin varlığı (Asklepion), ilk afyon maddesiyle yapılan ilacın

kullanımı Bergama’nın şöhretini artıran, dikkati çeken özelliklerdir. İlçeye gelen turistler

bunların pek çoğundan haberdar değildir ya da amatörce bilgi sahibi olmaktadırlar. Bu

ilkler Bergama turizmine büyük katkı sağlayacağı için tanıtımda ve tur programlarında

mutlaka profesyonel yaklaşımlarla değerlendirilmelidir.

Antik dönemden günümüze kadar Bergama’da yaşamış fikir adamlarının tanıtılması

amacıyla kartpostal ve heykelciklerin yapılarak turistlerin beğenisine sunulması, sergiler

açılması da kültürel turizmin bir parçasıdır. Bergama’da tarihte ün yapmış birçok fikir

adamı vardır. Bunlardan mutlaka turistik ürün olarak yararlanılmalıdır. Turistlerin

beraberinde bu tür turistik eşya götürmek istedikleri bilinmektedir. Böylelikle turistler

aracılığı ile de yurt dışında tanıtım ve Bergama’ya ilgi devam edecektir.

Türk dönemi eserleri Bergama kültür mirasını tamamlayan en önemli zenginlikler

arasındadır (Bayatlı, 1996). Ancak ziyaretçi sayısı son derce azdır (ışıklandırılan

Selçuklu Minaresi’nde olduğu gibi). Bu nedenle Türk dönemi eserlerinin tur

programlarına alınması şarttır.

Bergama’da kültürel turizmin gelişmesi için Bergama Müzesinin daha aktif şekilde

kullanılması gerekmektedir. Dünyadaki örneklerine baktığımızda Türkiye’de müze

işletmeciliğinin henüz çağdaş işletmeciliği yakalayamadığını görmekteyiz (Erbay.

1997:41). Sözgelimi, yeni müzecilik anlayışlarında müzenin koleksiyonuna ve tarihi

dekoruna uygun özel temalar yaratılarak düzenlenmiş ortamlarda o dönem giysileri ile

8

yapılan yöresel tatlara ilişkin servisler ziyaretçileri etkilemektedir. Bergama’nın peyniri

zeytinyağı, çam fıstığı ile yapılacak yiyeceklerin müzede satışa sunulması turistik

işlevinin pekişmesi açısından gereklidir.

Ziyaretçiler için hazırlanmış broşürler, posta pulları, dialar, resimler güncellenmeli ve

çekici hale getirilmelidir.

Müze içinde veya yakın çevresinde sinema, konser salonu, tiyatro ve kütüphane gibi

mekanların düzenlenmesi hem turistin hem de yerli halkın yararına olacaktır.

Uluslararası Bergama Kermesi 1938 yılından beri düzenli yapılan dünyanın ilk

kermeslerinden olmasına rağmen (Eriş 1978:35), uluslararası turizm hareketlerinde

Bergama Kermesi beklenen rolü oynayamamaktadır. Kermesin özellikle dış turizmle ilgili

organizasyonlarla bütünleştirilmesi gerekmektedir.

Kültürel turizmin bir diğer özelliği olan antik kültürün yerel kültürle kaynaştırılmasıdır ve

Bergama turizmine çok büyük açılımlar getirecektir. Sözgelimi yörenin yerel kültürünü

yansıtan konut mimarisi, halı, kilim, heybe gibi dokumalar ve bu dokumalarda kullanılan

kök boyalar, desenler, renkler oldukça ilgi çekici olduğu halde turistik ürüne

dönüştürülmemiştir. Bu tip ürünler önce müzede tanıtılmalı, sonra belirli noktalarda

sergilenmeli, hatta marka ve imaj çalışmalarıyla kimlik verilerek satışa sunulmalıdır

(Şekil,1-2).

Bergama’nın yakın çevresindeki kültürel zenginliklerden Bergama turizminin

geliştirilmesinde yararlanılmalıdır. Bergama kent merkezine 30 dakikalık mesafede yer

alan Kozak yaylası ve onun doğal, tarihsel ve kültürel zenginlikleri, yerel kültürünü

koruyan toplumsal yapısı, Dikili ve Çandarlı’daki tarihsel kaynaklar bu anlamda

kullanılmalıdır.

Kültürel turizmde yerel kültüre merak ve deneyim kazanma, turistlerin yakın ilgi alanına

girdiği için Bergama da bu gelişmeye ayak uydurmalıdır. Sözgelimi Kozak çevresindeki

Çamavlu, Kıranlı, Terzihaliller, Hacıhamzalar, Aşağıcuma, Yukarıcuma ve Yukarıbey

köylerinde kırsal turizm olanakları araştırılmalıdır. Kozak dokumalarının, halı, kilim,

heybe, seccade, çorap, çuval, ekmek torbası gibi çeşitleri bulunmaktadır. Halı ve

kilimlerdeki dokuma şekilleri, boyama teknikleri, desenleri, biçimleri dokumaların antika

değer kazanmasına neden olmaktadır. Ayrıca yazma-başörtüsü kenarlarına yapılan

oyalar, el sanatlarındaki bir başka zenginliktir. Turistlere bu zenginliklerin tanıtılması,

belli yerlerde satış yerlerinin açılması, hatta turistik gezilerin yalnızca görme şeklinde

değil turistlerin buradaki yaşamın içine çekilmesi, yöre kıyafetlerini giyerek, halı

tezgahının başına oturarak tecrübe kazanması gerekmektedir. Bergama ve Kozak

kültürünün en önemli yanlarından biri de halkın gelenek ve göreneklere bağlılıklarını

sürdürmesidir. Sözgelimi, kız isteme, düğün, kına yakma, gelin oynatma, çeyiz serme,

doğum, askere gönderme, cenaze töreni, yeme-içme şekilleri, halk oyunları halen

Kozak'ta tüm canlılığı ve otantikliği ile yaşamaktadır. Ancak bu özelliklerden turizmde

yararlanılması düşünülürken Kozak halkının gelenek ve göreneklerine olan bağlılıklarını

saygıyla karşılayan bir turizm anlayışı şarttır. Turisti memnun etmek isterken yöre

halkının geleneksel yaşam şekline zarar verilmemeli, özgünlük mutlaka korunmalıdır.

Bergama'nın önemli tarımsal ürünlerini oluşturan zeytin, pamuk, tütün, çam fıstığı ve

üzümün toplanması, işlenmesi turistin ilgisini çekebilecek etkinliklerdir (Şekil,1-2). Bu

yerel ekonomik ürünleri değerlendirmenin bir yolu da onların yerinde satışının

yapılmasıdır. Özellikle fıstık çamı, üzüm ve süt ürünlerinin standart ambalaj ve kalitede

markalı satışları yapılmalıdır. Bu ürünlerden yapılmış yiyeceklerin ve yerel yemeklerin

sunulduğu kır lokantaları özellikle yabancı turistin en fazla ilgi göstereceği alanlardan

biridir. Çünkü yöresel yemekler, kırsal turizmin diğer turizm türlerine göre en önemli

üstünlüklerinden biridir. Bergama’da bu tür hizmet verebilecek pek çok köy vardır.

9

Şekil 2: Bergama’da öne çıkan turizm türlerinin coğrafi dağılışı (Sönmez, 2008)

3.Sonuç

Ekonomik kalkınmanın araçlarından biri olan turizmde rekabet önem kazanmakta, turistik

çekiciliklere ve alanlara her geçe gün yenisi eklenmektedir. Uluslararası turizm hareketlerinde

tartışmasız önem ve ayırt edici özellikler sunan kültür mirasının turizm aracılığı ile

değerlendirilmesine, koruma-kullanma dengesinin sağlanmasına ilişkin strateji çalışmaları da bu

kapsamda artmaktadır. Dünya kültürlerinin ortak mirasına sahip çıkarak, uluslararası ilişkileri, geçmiş

ve gelecek bağları güçlendirmek, kalıcı kültürel işbirliği sağlamak, kültürel özelliklerden yararlanarak

ekonomiyi canlandırmak, bölgelerarası dengesizlikleri gidermek ve yerel kimliği korumak bu

çalışmaların başlıca amaçlarını oluşturmaktadır. Bu bağlamda dikkat çekici kültür mirasına sahip

Bergama turizmi ve kültür mirası hak ettiği ilgiyi ve geliri elde edememenin sıkıntılarını yaşamakta,

turizm günübirlik kültür turlarının ötesine geçememektedir.

UNESCO Dünya Miras Listesi kriterleri ve Kültürel Miras Tüzüğü dikkate alınarak planlanan

bu çalışmada Bergama’nın yeri ve önemi açıkça gerekçeleri ile birlikte ortaya konmuştur. İlkler listesi,

Antik kültürü, Türk Dönemini yansıtan eserleri, sivil mimari örnekleri, yaşayan yerel kültürü, yerel

tarımsal ürünleri Bergama kültür mirasının en önemli elemanlarıdır. Bu mirasın tanınmasında-

tanıtılmasında, ekonomik değer kazanmasında, korunmasında UNESCO ve turizm özellikle kültürel

turizm en iyi araçları oluşturmaktadır.

Bergama kültür mirası zengindir, çeşitlidir ve Dünya Miras Listesine girecek güçtedir. Ancak

ilçede turizmin gelişmesi için antik ve yerel kültür ürünlerini tanıtan, turistik ürün niteliğine

dönüştüren, koruma-kullanma dengesini sağlayan yeni turizm stratejilerine özellikle sürdürülebilir

turizm yaklaşımlarına gereksinim duyulduğu açıktır.

Bergama'daki tarihsel ve arkeolojik değerlerin korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması için

halka bu değerleri korumanın ve temiz tutmanın gerekliliği anlatılmalı, ev hanımından, emekliye,

öğrenciye, esnafa kadar herkes kültür mirası, turizm ve çevre konusunda eğitilmelidir. Bergamalıların

10

turizme yeterince ilgi göstermesi teşvik edilmeli, turizme ilişkin kamu-üniversite-yerel yönetim ve

vakıf, dernek, birlik, oda gibi sivil toplum hareketlerinin aktif çalışması için koordinasyon çalışmaları

yapılmalıdır.

Bergama’nın, arkeolojik, kültürel ve insani değerini gelecek kuşaklara aktarırken, bu değerleri

ziyaretçi baskısının olumsuz etkilerine karşı korumak, ziyaretçilere kültür varlığına erişme,

deneyimleme, öğrenme olanakları sağlarken, olası olumsuz etkileri en aza indirmek, ziyaretçi yönetim

planı yapmak, turist-araç yoğunluğu, kültür varlığında aşınma ve yıpranmayı izlemek sürdürülebilir

kültürel turizm ve Unesco Dünya Miras Listesi için önem taşımaktadır.

Referanslar Akurgal, E. 1989: Anadolu Uygarlıkları. İstanbul.

Bayatlı, O.1996: Bergama Tarihinde Türk-İslam Eserleri. Bergama Belediyesi Kültür Yay. No: 21. İzmir.

Doğanay, H. 1992: Türkiye Turizm Coğrafyası. Kazım Karabekir Ünv. Erzurum.

Doğaner, S. 2003. ‘Miras Turizminin Coğrafi Kaynakları Ve Korunması’, Coğrafi Çevre Koruma Turizm Sempozyumu (16-

18 Nisan 2003) Bildiri Kitabı, Ege Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay., 1-8, İzmir.

Emekli, G. 2001: Bergama'nın Turizm Coğrafyası Ve Turizmin Sosyo-Ekonomik Etkileri. Bergama Belediyesi

Kültür Yay. İzmir.

Emekli, G. 2003: “Kültür Mirasının Kültürel Turizm Yaklaşımıyla Değerlendirilmesi” Coğrafi Çevre Koruma Ve Turizm

Sempozyumu (16-18 Nisan 2003) Bildiriler Kitabı. S: 43-49. Ege Üniversitesi Edebiyat Fak. Yay.Issn 975-463-599-3. İzmir.

Emekli, G.. 2004: “Türkiye’de Kültürel Turizm” Iı: Uluslar Arası Turizm Çevre Ve Kültür Sempozyumu, 10-11 Mayıs.2004.

Bildiriler Kitabı S: 11-20. E.Ü. Yay. Isbn: 975-483-641-8, İzmir.

Emekli, G. 2005: The Cıty Where Local And Unıversal Culture Meets : Bergama (Pergamon)-Turkey. The Evaluation Of

Cultural Heritage Through Cultural Tourism. International 8. Cultura Europe. Navarra University. Pamplona, 19-22

October. Spain. (Uluslararası Sempozyumda Sunuldu, Basılıyor).

Emekli, G. 2007: “ Avrupa Birliği’nde turizm politikaları ve Türkiye’de kültürel turizm” Ege Coğrafya Dergisi, 14-1-2. 99-

107.İzmir.

Emekli, G, 2008: ‘Coğrafya, kültür ve turizm: Kültürel turizm’ Ege Coğrafya Dergisi, Aegean Geographical Journal 15, 51-

59, İzmir.

Erbay, F. 1997: Müze İşletmeciliğinin Turizm Sektörü İle İlişkisi” Anatolia Turizm Araştırmları Dergisi. Yıl:8 Sayı:1-2

Mart-Haziran Sy: 40-41,Ankara.

Eriş, E. 1978: Bergama Uygarlık Tarihi. İzmir.

Garrod B.A.F., 2001. ‘Haritage Tourism: A Qestion Of Definition’, Annals Of Tourism Research, 27, 3, Sy.1049-1052, Great

Britain.

Herbert, D. 1995:’Haritage, Places, Leisure, And Tourism” Haritage, Tourism And Society. Mansell Publishing, S: 1

20 London.

Özav, L. 1995: Oltu ilçesinin turizm potansiyeli. Atatürk Üniv. Güzel Sanatlar Enst. Dergisi S: 1.S: 75-91. Erzurum.

Rıchards, G. 1996: Cultural Tourism İn Europe. First Printed U.K. Cab International.

Serdaroğlu, Ü. 1998: “Turizm Planlamasında Doğal, Arkeolojik Ve Tarihsel Sit’lerin Kullanımı Ve Korunmasında

Yaklaşımlar” 21. Yüzyılda Sürdürülebilir Turizm Politikaları. I. Uluslar Arası Turizm Sempozyumu (16-17 Aralık 1998)

Bildiriler Kitabı. YTÜ.Yay 99-0493. s:117-121 İstanbul.

Sönmez, M. Emekli, G. 2007: “Turizm çekiciliklerinin coğrafi bilgi sistemleri ile değerlendirilmesi: Bergama” Çeşme Ulusal

Turizm Sempozyumu, 21-23 Kasım 332-340, Çeşme.

Sönmez, M. 2008: WEB Tabanlı CBS ile Bergama’nın Turizm Coğrafyasında Kültürel Miras Değerlendirmesi. E.Ü. Sosyal

Bil. Ens. CBS Bilim dalı basılmamış Yük. Lis. Tezi.İzmir.

Türkiye Bilimler Akademisi (Tüba), 2002: “Türkiye Kültür Sektörü, Kültürle Büyümek Proje Raporları Kültür Bakanlığı

Ankara.

Unesco 1998: World Culture Report: Culture. Creavity And Markets. France.

Unesco-Icomos, 1999: Uluslararası Kültürel Turizm Tüzüğü ‘Miras Açısından Önem Taşıyan Yerlerde Turizmin

Yönetilmesi’ International Cultural Tourism Charter. United Nations - Copyright © 1992-2009 Unesco World Heritage

Centre, All Rights Reserved | V3.0, Updated 27 Jan 2009.

Yazıcı, H., Doğanay, S. 2000: Alternatif turizm merkezlerine tipik bir örnek: Zigana Tatil Köyü. Türk Coğrafya Dergisi, 35.

S: 69-84. İstanbul.

Http://Europa.Eu.İnt/Comm/Dg23/Tourism/Tourismpublications/Travel_Guide.

Http://Whc.Unesco.Org/En/List/. Erişim Ocak, 2009.

11

FOTOĞRAFLAR

Foto 1: Akropol’den Bergama kentinin genel görünümü

Foto 2: Bergama’nın ana caddelerinden biri olan İzmir Caddesi

Foto 3: Akropol’de yer alan Dünya’nın en dik tiyatrosu ve Bergama kenti

12

Foto 4: Kentten 330m yükseklikte yer alan Akropol UNESCO Dünya Miras Listesi’ne girmeyi bekliyor

Foto 5: Akropol’de yer alan Trojan Tapınağı

Foto 6: Almanya’da sergilenen Akropol’de yer alan Zeus Sunağı’nın yeri

13

Foto 7: Dünya’nın ilk telkinle tedavi merkezlerinden biri olan Asklepion kent merkezine 1km

uzaklıktadır. Bergama’nın en önemli kültür miraslarından biridir

Foto 8: Kent merkezinde heybetli duvarları, kızıl tuğlaları ile dikkat çeken, Hıristiyanlığın ilk yedi

kilisesinden birini içinde barındıran Kızıl Avlu- Bazilika.

Foto 9: Antik dönemin termal merkezlerinden biri Allianoi

14

Foto 10: Bergama kent merkezinde geleneksel mimariyi yansıtan Tabakhane

Foto 11: Kent merkezinde yer alan Osmanlı Dönemine ait Bedesten

Foto 12: Bergama’da Osmanlı dönemi eserlerinden Hacı Hakim Hamamı

15

Foto 13: Doğal ve kültürel çekiciliği yüksek Kozak Yaylası

Foto 14: Bergama el sanatlarını yansıtan etnografik değer taşıyan dokumalara örnek halı ve kilimler

Foto 15: Bergama’nın folklorik özelliklerini yansıtan geleneksel Türkmen bebekleri

16