Balkan Savaşları Sırasında Rusların Trabzon ve Gümüşhane Rumlarını Tahriki
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti...
Transcript of İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti...
The Journal of Academic
Social Science Studies
International Journal of Social Science
Academic Social Science Studies dergisi yılda altı defa yayın yapan uluslararası hakemli bir dergidir.
Academic Social Science Studies dergisinde yayınlanan tüm yazıların, dil, bilim ve hukûki açıdan
bütün sorumluluğu yazarlarına, yayın hakları www.jasstudies.com’a aittir.
Yayınlanan yazılar yayıncının yazılı izni olmaksızın kısmen veya tamamen herhangi bir şekilde
basılamaz, çoğaltılamaz.
Yayın Kurulu dergiye gönderilen yazıları yayınlayıp yayınlamamakta serbesttir.
Gönderilen yazılar iade edilmez.
The Journal Of Academic Social Science Studies, Uluslararası hakemli ve indeksli bir dergidir. MLA,
EBSCO, ASOS, TEİ, ARASTİRMAX, Akademik Dizin (Akademik Türk Dergileri İndeksi) başta
olmak üzere onlarca veritabanı ve indeks tarafından taranmaktadır.
The Academic Social Science Studies is an international, six-reviewed in a year journal.
Authors bear the sole legal responsibility for their published works in
www.jasstudies.com
The Academic Social Science Studies has the sole ownership of copyright to all published
works. No part of this publication shall be produced in any form without the written consent
of the Academic Social Science Studies.
The Editorial Board makes the final decision to publish articles.
No article is returned to authors.
ISSN: 2147-2971
1 Rue Gabriel Faure Batiment 1 Porte 51 56100 Lorient-FRANCE
V o l u m e 6 / 3 M a r c h 2 0 1 3
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
The Journal Of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science
The Journal of Academic
Social Science Studies
International Journal of Social Science
Editor
Dr. Serdar YAVUZ
E-mail: [email protected]
Web: http://www.jasstudies.com/ Adress: 1 Rue Gabriel Faure Batiment 1 Porte 51 56100 Lorient-FRANCE
JASS Studies Volume 6 /3 March 2013
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
ACADEMIC SOCIAL SCIENCE STUDIES Uluslararası Hakemli Dergi / International Journal of Academic Social Science Studies
Editör / Editor
Dr. Serdar YAVUZ
Editör Yardımcıları / Assistant Editor
Dr. Özcan BAYRAK
Dr. Mehmet GÜRLEK
Dr. Ünal TAŞKIN
Uzm. Ramazan BÖLÜK
Okt. Ufuk KÖSE
Alan Editörleri / Field Editors Dr. Kürşat Yusuf AYTAÇ Beden Eğitimi Adıyaman Üniversitesi
Dr. Ali M. BAYRAKTAROĞLU Fotoğrafçılık Süleyman Demirel Ü.
Dr. Lütfiye CENGİZHAN İngiliz Dili Eğitimi Trakya Üniversitesi
Dr. İbrahim Halil ÇANKAYA Sosyoloji Uşak Üniversitesi
Dr. Murat ÇELİKDEMİR Tarih Gaziantep Üniversitesi Dr. Mumin DAYAN Pazarlama University of United Arab Emirates
Dr. Murat ELMALI Türk Dili ve Edebiyatı İstanbul Üniversitesi
Dr. Erkan Turan DEMİREL İşletme/İktisat Fırat Üniversitesi
Dr. Ahmet ISPARTA Dilbilim İstanbul Üniversitesi
Dr. Fatma Ebru İKİZ Psikolojik Dan. Reh. Dokuz Eylül Üniversitesi
Dr. Nevin YILDIRIM KOYUNCU İngiliz Dili ve Edebiyatı Ege Üniversitesi
Dr. Bahadır KÖKSALAN Eğitim Bilimleri İnönü Üniversitesi
Dr. Murat SUNKAR Coğrafya Fırat Üniversitesi
Dr. Ali SOYLU Yönetim ve Organizasyon University of Cameron
Dr. Barış TOPTAŞ Müzik Adıyaman Üniversitesi
Dr. Sibel ÜNALAN Sanat Tarihi Adnan Menderes Üniversitesi Dr. Mustafa AKDAĞ ĠletiĢim Bilimleri Erciyes Üniversitesi Dr. ġebnem SOYGÜDER Radyo Televizyon Ege Üniversitesi
Danışma Kurulu / Board of Advisory Prof. Dr. Tayfun AMMAN İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Hikmet Yıldırım CELKAN Gaziantep Üniversitesi
Prof. Dr. Enver ÇAKAR Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Coşkun ÇAKIR İstanbul Şehir Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa ÇİÇEKLER İstanbul Medeniyet Üniversitesi
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Prof. Dr. Cemalettin ÇOPUROĞLU Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa DELİCAN İstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet DEMİRBAĞ
Prof. Dr. Hayati DEVELİ
University Of Sheffield
Yunus Emre Enstitüsü Başkanı
Prof. Dr. Hasan Tahsin FENDOĞLU İnönü Üniversitesi
Prof. Dr. Tahsin GÖRGÜN İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
Prof. Dr. Emine GÜRSOY NASKALİ Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa KAÇALİN Türk Dil Kurumu Başkanı
Prof. Dr. Aslan KALKAVAN Dumlupınar Üniversitesi
Prof. Dr. İbrahim KAVAZ Bitlis Eren Üniversitesi
Prof. Dr. Timur KOCAOĞLU Michigan State Üniversity
Dr. Dirk Krausmüller
Prof. Dr. Murat ŞEN
Prof. Dr. Nihat ÖZTOPRAK
Mardin Artuklu Üniversitesi
Melikşah Üniversitesi
Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Kemal YÜCE Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Prof. Dr. Erdal ZORBA
Prof. Dr. Şener Demirel
Gazi Üniversitesi
Fırat Üniversitesi
Yayın Kurulu / Editorial Board Doç. Dr. Vedat ÇINAR Fırat Üniversitesi
Assoc. Prof. Dr. Mustafa ÇOLAK
Doç. Dr. Nadir İLHAN
University of United Arab Emirates
Kırşehir Üniversitesi
Doç. Dr. Tarık ÖZCAN Fırat Üniversitesi
Doç. Dr. Abdullah ŞAHİN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Doç. Dr. Ersin TERES İstanbul Üniversitesi
Asst. Prof. Dr. Gülşad USLU University of Penn State
Doç. Dr. Yücel YÜKSEL İstanbul Üniversitesi
Yabancı Dil Uzmanları / Foreign Language Specialist Öğr. Gör. Alize CAN Trakya Üniversitesi
Okt. Özlem Aladağ BAYRAK Trakya Üniversitesi Okt. Servet ÇINAR Trakya Üniversitesi
Okt. Seda TAġ Namık Kemal Üniversitesi
Hukuk Danışmanı / Legal Counselar Av. Gürhan CANPOLAT Ġstanbul Barosu Baro Sicili: 25490
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
ACADEMIC SOCIAL SCIENCE STUDIES Uluslararası Hakemli Dergi / International Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6/3 March 2013
Hakemler / Referees
Prof. Dr. Abdullah KAHRAMAN Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Abulkuddüs BĠNGÖL Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Adem BAġIBÜYÜK Erzincan Üniversitesi
Prof. Dr. Adnan GÜRBÜZ Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Ahmet GÜRSES Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Ali Osman UYSAL Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Prof. Dr. Altan ÇETĠN Gazi Üniversitesi
Prof. Dr. Asuman S. SARACALOĞLU Adnan Menderes Üniversitesi Prof. Dr. Bahattin DÜZGÜN Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Behçet Kemal YEġĠLBURSA Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
Prof. Dr. Bilgehan PAMUK Gaziantep Üniversitesi
Prof. Dr. Cemal YALÇIN Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Cevat BAġARAN Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Çiğdem ÜNAL Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Ejder OKUMUġ EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi
Prof. Dr. Enver Alper GÜVEL Çukurova Üniversitesi
Prof. Dr. Esra BURCU Hacettepe Üniversitesi
Prof. Dr. Esra MACAROĞLU AKGÜL Yıldız Teknik Üniversitesi
Prof. Dr. Feridun MERTER Ġnönü Üniversitesi Prof. Dr. Firdevs GÜNEġ Bartın Üniversitesi
Prof. Dr. Gülden ERTUĞRUL Dokuz Eylül Üniversitesi
Prof. Dr. Gülmira KURUOĞLU Dokuz Eylül Üniversitesi
Prof. Dr. H. Ġbrahim DELĠCE Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Haluk SELVĠ Sakarya Üniversitesi Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Hasan Hüseyin BAYRAKLI Afyon Kocatepe Üniversitesi
Prof. Dr. Hidayet AYDAR Ġstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Huseyin GÜMÜġ Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. Ġbrahim Hakkı AYDIN Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Ġbrahim TELLĠOĞLU Ondokuzmayıs Üniversitesi Prof. Dr. Ġsmail ÇALIġKAN Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Ġsmail TAġ Necmettin Erbakan Üniversitesi
Prof. Dr. Kadir ÖZKÖSE Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Kenan DEMĠRAYAK Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. M. Hanefi PALABIYIK Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Mehmet Ali BEYHAN Ġstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet Durdu KARSLI Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet EVSĠLE Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Prof. Dr. Mehmet Sinan TEMURLENK Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Mesut AYDIN Ġnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Prof. Dr. Metin COġAR Cumhuriyet Üniversitesi Prof. Dr. Mohammad ARAFAT Karadeniz Teknik Üniversitesi
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Prof. Dr. Mualla UYDU YÜCEL Ġstanbul Üniversitesi
Prof. Dr. Muhittin ELĠAÇIK Kırıkkale Üniversitesi
Prof. Dr. Mukadder ERKAN Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa Hilmi BULUT Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Mustafa TURAN Gazi Üniversitesi
Prof. Dr. Nejat ERK Çukurova Üniversitesi
Prof. Dr. O. Faruk AKYOL Ġstanbul Medeniyet Üniversitesi
Prof. Dr. Ömür BÜTEV DOLĞUN Artvin Çoruh Üniversitesi
Prof. Dr. Ruhattin YAZOĞLU Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Saliha KODAY Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Sedat CERECĠ Batman Üniversitesi
Prof. Dr. Selçuk ESENBEL Ġstanbul 29 Mayıs Üniversitesi
Prof. Dr. Suna Timur AĞILDERE Gazi Üniversitesi
Prof. Dr. ġaban SAĞLIK Ondokuzmayıs Üniversitesi Prof. Dr. ġuayip ÖZDEMĠR Fırat Üniversitesi
Prof. Dr. Tahir BALCI Çukurova Üniversitesi
Prof. Dr. Temel YEġĠLYURT Erciyes Üniversitesi
Prof. Dr. Tuğrul ĠNAL Ufuk Üniversitesi
Prof. Dr. Turan ÖNDEġ Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Turgut YĠĞĠT Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Vedat KELEġ Atatürk Üniversitesi
Prof. Dr. Yusuf GÜRÇINAR Çukurova Üniversitesi
Prof. Dr. Zafer CĠRHĠNLĠOĞLU Cumhuriyet Üniversitesi
Prof. Dr. Zakir AVġAR Gazi Üniversitesi
Prof. Dr. Gülden SAĞOL YÜKSEKKAYA Marmara Üniversitesi
Doç. Dr. Abdulkadir BAHARÇĠÇEK Ġnönü Üniversitesi
Doç. Dr. Abdulkadir GÜL Erzincan Üniversitesi
Doç. Dr. Abdulkadir LEVENT Batman Üniversitesi
Doç. Dr. Abdullah NARALAN Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Abdullah SOYSAL Kilis 7 Aralık Üniversitesi Doç. Dr. Abdullah ġENGÜL Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Abdurrahman ATEġ Ġnönü Üniversitesi
Doç. Dr. Abdüllatif TÜZER Cumhuriyet Üniversitesi
Doç. Dr. Adem KARA Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
Doç. Dr. Ahmet MUTLU Ondokuz Mayıs Üniversitesi Doç. Dr. Ahmet OCAK Bolu Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
Doç. Dr. Ahmet ġĠMġEK Sakarya Üniversitesi
Doç. Dr. Ahmet YATKIN Fırat Üniversitesi
Doç. Dr. Ahmet YĠĞĠT Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi
Doç. Dr. Ahsen ARMAĞAN Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Ali ASLAN Atatürk Üniversitesi Doç. Dr. Ali Fuat ÖRENÇ Ġstanbul Üniversitesi
Doç. Dr. Ali Murat AKTEMUR Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Alpaslan UÇAR Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
Doç. Dr. Alper Cihan KONYALIOĞLU Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Aslan GÜLCÜ Atatürk Üniversitesi Doç. Dr. Aslı YAZICI Çankırı Karatekin Üniversitesi
Doç. Dr. BarıĢ ÖZENER Cumhuriyet Üniversitesi
Doç. Dr. BaĢaran GENÇDOĞAN Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Beyhan ASMA Erciyes Üniversitesi
Doç. Dr. Cemal ELĠTAġ Afyon Kocatepe Üniversitesi
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Doç. Dr. Cengiz AKBULAK Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Doç. Dr. Cüneyt EREN Dokuz Eylül Üniversitesi
Doç. Dr. D. Yelda KAĞNICI Ege Üniversitesi Doç. Dr. Diğdem SĠYEZ Dokuz Eylül Üniversitesi
Doç. Dr. Durdu Mehmet BURAK Ahi Evran Üniversitesi
Doç. Dr. Ebubekir SOFUOĞLU Sakarya Üniversitesi
Doç. Dr. Enver TATAR Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Erdal ESER Cumhuriyet Üniversitesi
Doç. Dr. Eren YÜRÜDÜR GaziosmanpaĢa Üniversitesi Doç. Dr. Erkan AKAR Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Eyup BEKĠRYAZICI Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Eyüp AKMAN Kastamonu Üniversitesi
Doç. Dr. Faruk YÜCEL Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Ferit USLU Hitit Üniversitesi Doç. Dr. Fikri SALMAN Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Fuat BOYACIOĞLU Selçuk Üniversitesi
Doç. Dr. Gökhan DEMĠRCĠOĞLU Karadeniz Teknik Üniversitesi
Doç. Dr. Gülbadi ALAN Erciyes Üniversitesi
Doç. Dr. GülĢah BAġOL GaziosmanpaĢa Üniversitesi
Doç. Dr. Gürbüz OCAK Afyon Kocatepe Üniversitesi Doç. Dr. Gürkan HAġĠT Bilecik ġeyh Edebalı Ü.
Doç. Dr. Gürsoy ġAHĠN Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Hakan SARIBAġ Bülent Ecevit Üniversitesi
Doç. Dr. Hakkı Engin GĠDERER Çankırı Karatekin Üniversitesi
Doç. Dr. Hakkı UYAR Dokuz Eylül Üniversitesi Doç. Dr. Halil Ġbrahim SAĞLAM Sakarya Üniversitesi
Doç. Dr. Halim ÖZNURHAN Erciyes Üniversitesi
Doç. Dr. Halit EV Celal Bayar Üniversitesi
Doç. Dr. Hanife Nalan GENÇ Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Doç. Dr. Hasan Ali ġAHĠN Erciyes Üniversitesi
Doç. Dr. Hasan ARSLAN Canakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Doç. Dr. Hasan BURAN Ġnönü Üniversitesi
Doç. Dr. Hatice ÇUBUKÇU Çukurova Üniversitesi
Doç. Dr. Hava SELÇUK Erciyes Üniversitesi
Doç. Dr. Hüseyin KÖSE Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Ġbrahim KOPAR Atatürk Üniversitesi Doç. Dr. Ġsa KIZGUT Akdeniz Üniversitesi
Doç. Dr. Ġsmail BOYACI Dokuz Eylül Üniversitesi
Doç. Dr. Ġsmail Hakkı NAKĠLCĠOĞLU Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Jülide Akyüz ORAT Kafkas Üniversitesi
Doç. Dr. Kaan CANDURAN Erciyes Üniversitesi
Doç. Dr. Kadir PAKSOY Harran Üniversitesi Doç. Dr. Kemal DOYMUġ Atatürk üniversitesi
Doç. Dr. Kemal DURUHAN Ġnönü Üniversitesi
Doç. Dr. Koray ÖZCAN Selçuk Üniversitesi
Doç. Dr. KürĢad YILMAZ Dumlupınar Üniversitesi
Doç. Dr. M. Dursun ERDEM Ondokuzmayıs Üniversitesi Doç. Dr. Mahmut MASCA Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Mahmut ÖZTÜRK Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet ÇĠÇEK Gaziantep Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet DEMĠRTAġ Bitlis Eren Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet ERDEM Fırat Üniversitesi
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Doç. Dr. Mehmet HASGÜLER Lefke Avrupa Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet Sadık ÖNCÜL Cumhuriyet Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ Kastamonu Üniversitesi Doç. Dr. Mehmet ġAHĠN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet YaĢar ERTAġ Pamukkale Üniversitesi
Doç. Dr. Mehmet ZAMAN Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Melek ÖKSÜZ Karadeniz Teknik Üniversitesi
Doç. Dr. Mesut ERġAN EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi
Doç. Dr. Murat AKÇAKAYA Gazi Üniversitesi Doç. Dr. Murat YILDIZ Cumhuriyet Üniversitesi
Doç. Dr. Musa BĠLGĠZ Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa CĠHAN Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa EKĠNCĠ Harran Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa ERTÜRK Muğla Üniversitesi Doç. Dr. Mustafa Fadıl SÖZEN Akdeniz Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa HOTAMIġLI Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa ORAL Akdeniz Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa ġAHĠN Dokuz Eylül Üniversitesi
Doç. Dr. Mustafa YAVUZ Necmettin Erbakan Üniversitesi
Doç. Dr. Mücahit DĠLEKMEN Atatürk Üniversitesi Doç. Dr. Müjde Ker DĠNÇER Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Nazan YELKĠKALAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Doç. Dr. Nebahat GÖÇERĠ Cumhuriyet Üniversitesi
Doç. Dr. Necmettin AYGÜN Aksaray Üniversitesi
Doç. Dr. Nevzat GÜMÜġ Dokuz Eylül Üniversitesi Doç. Dr. Nilay BAġOK Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Nurettin TURGAY Dicle Üniversitesi
Doç. Dr. Nuriye SEMERCĠ Bartın Üniversitesi
Doç. Dr. OkĢan BAġOĞLU Gazi Üniversitesi
Doç. Dr. Orhan YAZICI Ġnönü Üniversitesi
Doç. Dr. Özlem SERTKAYA DOĞAN Ġstanbul Üniversitesi Doç. Dr. Perihan YALÇIN Gazi Üniversitesi
Doç. Dr. Recep KOÇAK GaziosmanpaĢa Üniversitesi
Doç. Dr. Refik DĠLBER Atatürk üniversitesi
Doç. Dr. Rıfat GÜNDAY Ondokuz Mayıs Üniversitesi
Doç. Dr. Rıza KARAGÖZ Ondokuz Mayıs Üniversitesi Doç. Dr. S. Sunay YILDIRIM DOĞRU Dokuz Eylül Üniversitesi
Doç. Dr. Sabri KARADOĞAN Dicle Üniversitesi
Doç. Dr. Sabriye SEVEN Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Sadiye TUTSAK UĢak Üniversitesi
Doç. Dr. Salih PaĢa MEMĠġOĞLU Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
Doç. Dr. Sami KILIÇ Fırat Üniversitesi Doç. Dr. Selçuk DUMAN GaziosmanpaĢa Üniversitesi
Doç. Dr. Selda ĠÇĠN AKÇALI Ege Üniversitesi
Doç. Dr. Serap DURUSOY Abant Ġzzet Baysal üniversitesi
Doç. Dr. Serkan ġEN Ondokuzmayıs Üniversitesi
Doç. Dr. Seyfullah KARA Karabük Üniversitesi Doç. Dr. Soner YAVUZ Bülent Ecevit Üniversitesi
Doç. Dr. Soyalp TAMÇELĠK Gazi Üniversitesi
Doç. Dr. Suat ÜNAL Karadeniz Teknik Üniversitesi
Doç. Dr. Süleyman AKYÜREK Erciyes Üniversitesi
Doç. Dr. Süleyman DÜNDAR Afyon Kocatepe Üniversitesi
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Doç. Dr. Süleyman ĠNAN Pamukkale Üniversitesi
Doç. Dr. ġahin KÖKTÜRK Ondokuzmayıs Üniversitesi
Doç. Dr. ġevki ÖZBĠLEN Bayburt Üniversitesi Doç. Dr. ġükrü YAPRAKLI Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Tevfik ERKAL Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Tevhit AYENGĠN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Doç. Dr. Tuncay ĠMAMOĞLU Atatürk üniversitesi
Doç. Dr. Türkan ARGON Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
Doç. Dr. Ulvi KESER Atılım Üniversitesi Doç. Dr. Vedat ÇALIġKAN Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Doç. Dr. Yasin SOYLU Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. YaĢar KAYA Ġnönü Üniversitesi
Doç. Dr. Yılmaz KARADENĠZ MuĢ Alparslan Üniversitesi
Doç. Dr. Yusuf CERĠT Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi Doç. Dr. Yusuf DOĞAN Cumhuriyet Üniversitesi
Doç. Dr. Yusuf KILIÇ Pamukkale Üniversitesi
Doç. Dr. Yusuf TOPAL Afyon Kocatepe Üniversitesi
Doç. Dr. Zeki KODAY Atatürk Üniversitesi
Doç. Dr. Zülbiye TOLUK UÇAR Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Editörden…
Saygıdeğer bilim insanları;
JASSS (The Journal of Academic Social Science Studies) dergisinin 6/2.
sayısını yayınlamış olmanın verdiği gurur ile şimdi de 6/3. sayısı ile
karşınızdayız. Bilim adına kaliteli işler ortaya koymayı kendine amaç edinmiş
gönüllü kişilerden oluşan editör takımımız ile yeni bir sayıyı çıkarmanın
mutluluk ve heyecanını yaşıyoruz.
6/1 sayısı ile dergimizde başlayan değişiklikler daha iyiyi daha güzeli
ve daha akademik olanı bulma çabası sonucunda bizleri bugünlere getirmiştir.
Geçen zaman içerisinde yapmış olduğumuz değişikliklere hep yenilerini
ekleyerek karşınıza çıktık. Kısa bir süre önce dergimizde yayın yapmış bilim
insanlarının makalelerinin künyelerini verdik. Son olarak da dergimizin
bugünlere gelmesinde pay sahibi olan hakemlerimizin listesini büyük bir
gururla yayınladık.
Dergimizde yayınlanan makalelerin daha geniş bir akademik camiaya
ulaşması için ve makalelerin atıf alınabilirliğini artırmak amacıyla indekslere
başvurularımız devam etmektedir. Bir kısım indeksler veri tabanlarında
bizlere yer vermeyi kabul ettiler ki bu oldukça onur vericidir. Bir kısmı ise
dergimizin izleme sürecinin hâlâ devam ettiğini bizlere bildirdiler.
Dergimize; makaleleriyle destek olan yazarlarımıza,
değerlendirmeleriyle katkıda bulunan hakemlerimize müteşekkiriz.
Gelecek sayı/lar için her türlü eleştiri ve katkılarınızı bekliyoruz.
Saygılarımızla<
Dr. Serdar YAVUZ
Editor of JASSS
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
Yrd. Doç. Dr. Selahattin AKŞİT 1-19
Arazi Toplulaştırması Üzerine Çiftçi Algısı: Yeşildere Örneği (Denizli)
Farmers' Perception On Land Consolidation: Yesildere Case (Denizli)
Prof. Dr. Bülent ÖZDEMİR – Yrd. Doç. Dr. İsmail ARSLAN 21-32
'Orda Bir Köy Var Uzakta', 19. Yüzyıl Osmanlı Köy Toplumunda Sosyo-
Kültürel İlişkiler ve Değişim: Balikesir Örneği
'There's a Village Far Away', Socio-Cultural Relations and Change in the 19th
Century Ottoman Village Society: The Case of Balıkesir
Yrd. Doç. Dr. Mehtap AYDINER UYGUN 33-55
Piyano Dersinde Çalışılan Etüt Ve Eser Düzeyleriyle Bazı Değişkenler
Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi
An Examination of the Relationships Between Study Along With Work Levels
Practiced in Piano Lessons And Certain Variables
Okt. Şahap BULAK 57-76
Türkçenin Sadeleştirilmesinde Yanlış Ek Kullanımı Veya Eklerin Yanlış
Kullanılması
False Suffix Use or Incorrect Use of Suffixes in Turkish Simplification
Yrd. Doç. Dr. Ayşe Nur BUYRUK 77- 90
Muhasebe Standartlarına Göre Maden Kaynaklarının Araştırılması,
Değerlendirilmesi, Dekapaj İşlemleri Ve Muhasebeleştirilmesi
Accounting Of Exploration For, Evaluation And Stripping Operations Of Mineral
Resources According To Accounting Standards
Assoc. Prof. Dr. Faruk ALAEDDINOGLU - Asst. Prof. Dr. Nuray TURKER
- Internal Auditor Ali Selcuk CAN - Asst. Prof. Dr. Sevgi OZTURK 91-107
Basic Characteristics, Motivations, and Activities of Ecotourists: A Case Of
Lake Van Basın Area, Turkey
Ekoturistlerin Temel Özellikleri, Motivasyonları Ve Aktiviteleri: Van Gölü Havzası
Alanı Örneği, Türkiye
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Dr. Mustafa CORA 109-134
Kur'ân'da Âd Kavmi
Add Tribe in the Quran
Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir ÇEKİN 135-148
Bilim-Din Ilişkisinin Hristiyan Din Eğitimine Yansimalari Ve Bilimsel Din Eğitimi
Yaklaşimi
The Reflections of Relations Between Science And Religion on Christian Religious
Education And Scientific Religious Education Approach
Yrd. Doç. Dr. Asım ÇOBAN 149-158
Sungurlu-Boğazkale Yöresinin Iklim Tipleri Ve Bazi Öneriler
Sungurlu, Bogazkale’s Clımates Types And Suggestıons
Okt. Aytemis DEPCİ 159-189
A Contrastive Study On Japanese And Turkish Aspect: Focus On –re i-ru and –
(I)yor
-te i-ru ve - (I) yor Üzerinde Odaklanarak Japonca ve Türkçe Görünüşleri Üzerine
Karşılaştırmalı Bir Çalışma
Arş. Gör. Kasım ERTAŞ 191-211
Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Hayatı Ve Eserleri
Gelibolulu Mustafa Ali’s Life And Works
Yrd. Doç. Dr. Yusuf GENÇ – Arş. Gör. Dilara USTABAŞI 213-238
A Research On Psycho-Social Developments And Identity Formations Of
Turkish Students In Germany
Almanya’daki Türk Öğrencilerin Psiko-Sosyal Gelişimleri Ve Kimlik Oluşumları
Üzerine Bir Araştırma
Yrd. Doç. Dr. Hasan GÜLTEKİN 239-261
Firdevsî, Şeh-Nâme, Şeh-Nâmecilik Ve Meşâhîr-İ İslâm’da Firdevsî Maddesi
Firdawsi, Shah-Namah, Writing Of Shah-Namah And Firdevsî Article In Meşâhîr-i
İslâm
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Yrd. Doç. Dr. Hakan KARA – Doç. Dr. Nevin UZGÖREN – Doç. Dr. Ergin
UZGÖREN 263-284
Yöneticilerde Boyun Eğici Davranışların Kökenleri Üzerine Bir Araştırma
A Research on the Origins of Submissive Acts of Managers
Yrd. Doç. Dr. Şaban KARASAKAL 285-299
Zuhruf Sûresi 43/77. Âyete Dair Bir Risale-Seyid Feyzullah Fındîkî’nin
Takrirlerinden-
A Treatise on 43/77th Verse of Quran (Zuhkruf Chapter)-From the Notes by Seyyid
Feyzullah Fındıki-
Yrd. Doç. Dr. Murat KEÇİŞ 301-320
II. Manuel Palaiologos’un Mektuplarında Sultan Yıldırım Bayezid ve
Osmanlılar
Sultan Yıldırım Bayezid and Ottomans in the Letters of Manuel II Palaeologus
Yrd. Doç. Dr. Şehriban KOCA 321-331
Okul Öncesi Öğretmen Adaylarının Müzik Derslerine İlişkin Yeterliklerinin
Değerlendirilmesi
An Evaluation of Music Competencies of Prospective Preschool Teachers
Yrd. Doç. Dr. Muhammet Ali KÖROĞLU - Yrd. Doç. Dr. Cemile Zehra KÖROĞLU
333-360
Etnik Bir Grubun Anatomisi: Diyarbakır Zazalarında Sosyal ve Dini Hayat
(Yazyağmuru ve Çataldut Köyleri Örneği)
Anatomy of an Ethnic Group: Socıal and Religious Life in Diyarbakır Zazas
(Yazyağmuru and Çataldut Villages Case)
Yrd. Doç. Dr. Nuray KURTDEDE FİDAN 361-388
Sosyal Bilgiler Dersinde Değerler Eğitimi: Nitel Bir Araştırma
Value Education in Social Studies Lesson: A Qualitative Research
Yrd. Doç. Dr. Deniz MELANLIOĞLU-Yrd. Doç. Dr. Tazegül DEMİR 389-404
Türkçe Öğrenen Yabancılar İçin Konuşma Kaygısı Ölçeğinin Türkçe
Formunun Geçerlik Ve Güvenirlik Çalışması
A Study on the Validity and Reliability of the Turkish Form of Speech Anxiety Scale
for Foreign Turkish Learners
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Yrd. Doç. Dr. Hatice MEMİŞOĞLU 405-425
İlköğretim 4 ve 5. Sınıf Öğretmenlerinin Sosyal Bilgiler Dersinde Değerler
Eğitimine İlişkin Görüşleri
The Views of Form Teachers in Primary Education 4th and 5th Grade Concerning the
Education of Values in Social Studies
Doç. Dr. Salih Paşa MEMİŞOĞLU-Mustafa KALAY 427-449
Eğitim Denetmenlerinin Denetim Rollerine İlişkin İlköğretim Okulu
Öğretmenlerinin Görüşleri
The Ideas of Primary School Teachers on the Supervising Roles of Educational
Supervisors
Yrd. Doç. Dr. Sabit MENTEŞE 451-478
İlköğretim Öğretmenlerinin Öğrenen Örgüte İlişkin Görüşleri (Tunceli Merkez
İlçe İlköğretim Okulları Örneği)
Opinions of Primary School Teachers About the Learning Organization (The Case of
the Primary Schools of the Tunceli Central District)
Dr. İbrahim ONAY 479-490
İslamiyetten Önce Türklerde, Cenaze ve Defin İşlemlerinde Uygulanan
Gelenekler ve Bunların Amaçları
Traditions Applied in Funeral and Burial Procedures in Pre Islam Turks and the Aims
These Traditions
Doç. Dr. Ahmet ÖZDEMİR 491-508
İmam Ebû Yûsuf'un Fukahâ Tabakâtındaki Yeri
İmam Abu Yusuf’s Position in the Classification of Islamic Jurist
Dr. Tuncay Yavuz ÖZDEMİR-Doç. Dr. Mukadder BOYDAK ÖZAN-Ramazan
YİRCİ 509-527
Öğretmen ve Okul Yöneticilerinin Görüşlerine Göre İl/İlçe Milli Eğitim
Müdürlükleri Yöneticilerinin Etik Liderlik Davranışları
Teachers and School Administrators’ Opinions Regarding Ethical Leadership
Behaviours of Provincial/District National Educational Office
Administrators
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Dr. Faruk ÖZTÜRK 529-545
D┬vānu Luġāti’t-Türk’ü Arap Sözlükçülüğü Açısından Değerlendirme
Assessment of CompendIum of The TurkIc DIalects (=Dīwān luġāt at-Turk), in terms
of Arabic Lexicography
Yrd. Doç. Dr. Fevzi RENÇBER 547-569
Niyazi Arslan Dede İle Adıyaman’da Alevilik Üzerine
With Dede Niyazi Arslan on the Adıyaman Alevism
Uzman Sosyolog Seda SALİHOĞLU - Doç. Dr. Türkan ERDOĞAN 571-590
Prison As A Reproduction Field Of Femininity: A Study On The Women
Convicts Of The Open Penal Execution Institution In Turkey
Kadınlığın Yeniden Üretim Alanı Olarak Cezaevi: Türkiye’de Kadın Açık
Cezaevindeki Hükümlü Kadınlarla Bir Çalışma
Öğr. Gör. Hakan SARIÇAM - Doç. Dr. Ahmet AKIN-Dr. Ümran AKIN-Yrd.
Doç. Dr. Mehmet ÇARDAK 591-600
Algılanan Sosyal Yetkinlik Ölçeğinin Türkçeye Uyarlanması: Geçerlik Ve
Güvenirlik Çalışması
The Adaptation of Perceived Social Competence Scale to Turkish: The Study of
Validity and Reliability
Öğr. Gör. Salih SAVAŞ-Okt. Ahmet CEYLAN 601-614
The Comparison of the Pronunciation of the Arabic Origin Words, Which are
Drawn on the Nabi’s Divan, and Their Pronunciation in Modern
Turkish
Nâbî Dîvâninda Geçen Arap Kökenli Sözlerin Telaffuzu Ile Günümüz Türkiye
Türkçesindeki Telaffuzlarinin Karşilaştirilmasi
Yrd. Doç. Dr. Hanifi ŞAHİN 615-638
İbn Teymiyye’nin Siyaset Anlayışı
The Political Thought of Ibn Taymiyah
Doç. Dr. Sare ŞENGÜL-Prof. Dr. Yusuf AYDIN 639-659
Kavram Karikatürleriyle Zenginleştirilmiş Öğrenme Ortamının Öğrencilerinin
Matematik Kaygılarına Etkisinin İncelenmesi
Investigation of the Effects of Learning Environment Enriched With Concept Cartoons
on Students' Mathematics Anxiety
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Yrd. Doç. Dr. Bayram TAY 661-683
Sosyal Bilgiler Öğretmenlerinin Alternatif Değerlendirme Konusundaki
Görüşleri
The Views of Social Studies Teachers about Alternative Assessment
Uzm. Cem KAYHAN- Yrd. Doç. Dr. Halil TOKCAN 685-700
İlköğretim Sosyal Bilgiler 4. ve 5. Sınıf Ünite Kazanımları İle Ders Kitapları
Hazırlık ve Değerlendirme Sorularının Bilişsel, Duyuşsal Ve
Psikomotor Hedefler Açısından Karşılaştırılması
Comparing the Primary School Social Studies Fourth and Fifth Grades Unit
Acquisitions and Preparatory Questions and Assessment Questions in terms
of Cognitive, Affective and Psychomotor Aims
Yrd. Doç. Dr. Mehmet Devrim TOPSES 701-713
Eğitim Düzeyi ve Kardeş Sayısının Suç Davranışıyla İlişkisi: Çanakkale E Tipi
Kapalı Ceza İnfaz Kurumu Örneği
Relationship Between Education Level, Number Of Siblings And Criminal Behavior:
Example Of Çanakkale E-Type Closed Prison
Yrd. Doç. Dr. Barış TOPTAŞ 715-728
Türkiye’de Piyano Üzerine Yapılmış Lisansüstü Çalışmalar
Graduate Studies on the Piano Made in Turkey
Okt. Hayrettin TUNÇEL 729-745
Yabancı Dil Olarak Türkçe (Ydt) Başlangıç Seviyesi Öğrencilerinin Yazım
Yanlışları
Spelling Mistakes of ‘Turkish As a Foreign Language’ Elementary Level Students
Yrd. Doç. Dr. Okyay UÇAN-İbrahim AYTEKİN(Öğrenci-YL) 747-757
Oyun Teorisi Çerçevesinde Ekonominin Dinamik Oyun Modellerine
Uygulanması
An Empirical Analyses of Dynamic Game Models on Economy In Accordance With
Game Theory
Arş. Gör. Ayşegül ULUTAŞ-Azer ÇAYDAŞ 759-771
İleri Yavrutürk Dergisinin Teknoloji Açısından Değerlendirilmesi
Evaluation of Ileri Yavruturk Journal In Terms of Technology
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Yrd. Doç. Dr. A. Can ELDEMİR- Yrd. Doç. Dr. Serpil UMUZDAŞ- Yrd. Doç.
Dr. M. Serkan UMUZDAŞ 773-784
Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dallarında Öğrenim Gören Öğretmen
Adaylarının İlköğretimde Müziğin Eğitsel Amaçlı Kullanımına
Yönelik Görüşlerinin Değerlendirilmesi
Evaluation of the Views of Teacher Candidates Studying at Classroom Teaching
Departments about the Use of Music at Primary Education for Educational
Purposes
Arş. Gör. Merve ÜNAL-Prof. Dr. Berrin AKMAN 785-798
Investigation of Preschool Teachers’ Attitudes towards Science Teaching
(Sample of Malatya City)
Okul Öncesi Öğretmenlerinin Fen Eğitimine Karşi Tutumlarinin Incelenmesi
(Malatya Ili Örneği)
Yrd. Doç. Dr. Hüseyin YAŞAR 799-828
Nesl-i Ahir ve Üç İstanbul Romanlarında İkinci Abdülhamit Dönemi
Period of Abdulhamid II in Nesl-i Ahir and Üç İstanbul Novels
Yrd. Doç. Dr. Tarık YAZAR- Yrd. Doç. Dr. Tamer ASLAN 829-854
Biçimlerin Temel İlkeleri Bağlamında Simge Olarak Geleneksel Türk Cam
Sanatı Ve Gelişimi
Traditional Turkish Art of Glass-Making as a Symbol within the Context of Basic
Principles of Style and Its Development
Doç. Dr. Gözde ÇOLAKOĞLU SARI 855-866
Kültürel Kimliğin Girit’teki Üç Sembolü: Lira-Lavta Ve Dans
Three Sembols of Cultural Identity in Crete: Lyra, Lute and Dance
Yrd. Doç. Dr. Ramazan ERDAĞ 867-877
Anadolu Geçişli Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (Tanap)’Nin Küresel Enerji
Politikalarına Etkisi Üzerine Bir Değerlendirme
An Analysis of the Trans-Anatolian Gas Pipeline Project (Tanap)’S Effects on Global
Energy Politics
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Yrd. Doç. Dr. Kemal EROL 879-903
Kemal Tahir’in Köyün Kamburu Romanına Edebiyat Sosyolojisi Açısından Bir
Bakış
A Review on Kemal Tahir’s Novel ‚Köyün Kamburu‛ In Terms Of Socıology Of
Literature
Yrd. Doç. Dr. Rüyam KÜÇÜKSÜLEYMANOĞLU-Yrd. Doç. Dr. Hatice ONURAY
EĞİLMEZ 905-923
Müzik Öğretmeni Adaylarının Tükenmişlik Düzeyleri: Uludağ Üniversitesi
Örneği
Burn-Out in Music Teacher Trainees: The Model of Uludag Unıversıty
Yrd. Doç. Dr. Alper ÖZMEN 925-946
Kamuda Yönetim Kültürü
The Management Culture in Public
Yrd. Doç. Dr. Burhan SÜMERTAŞ 947-970
Kur’ân’da Yeminler: Bintü’ş-Şâti’nin Edebî Katkısı
Oaths in the Qur’ân: Bint Al-Shâti’s Literary Contribution
Porf. Dr. Mesut AYDIN-Yrd. Doç. Dr. Recep DÜNDAR 971-990
Amasya Şehir Tarihleri
Amasya City Histories
Arş. Gör. Timuçin AYKANAT 991-1008
Bir Şiiri Göstergebilimsel Açıdan Okumak Ya Da Şeyhî’nin Bir Gazelinin
Semiotik Analizi
Semiotic Reading Of A Poem Or An Analyses Of Şeyhi’s A Ghazal
Yrd. Doç. Dr. Özcan BAYRAK-Arş. Gör. Necla DAĞ 1009-1020
“Şaşırdım Kaldım İşte” Şiirinde Aşk Teminin Çözümlenmesi
Analysis Of Theme Of Love In The Poem Of ‚Şaşırdım Kaldım İşte‛
Doç. Dr. Hasan Güner BERKANT-İsmail EREN 1021-1041
İlköğretim Matematik Öğretmenliği Bölümü Öğrencilerinin Problem Çözme
Becerilerinin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi
Investigating Problem Solving Skills Of Students Of Primary School Math Teaching
Department In Terms Of Some Variables
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Yrd. Doç. Dr. Sayime ERBEN KEÇİCİ-Yrd. Doç. Dr. Ömer BEYHAN-Yrd. Doç. Dr.
Işıl SÖNMEZ EKTEM 1043-1065
Development Of Undesirable Teacher Behavior Scale
İstenmeyen Öğretmen Davranışı Ölçme Aracı Geliştirilmesi
Yrd. Doç. Dr. Gökhan BOLAT 1067-1107
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları
According To The Records Of War Office Of Britain Communication Lines Between
Ottoman Empire And Iran During The First World War
Prof. Dr. Şehreban ALLAHVERDİYEVA-Türker Barış BULDUK 1109-1145
Adıyaman İndere (Zey) Köyü Ağzı - Ses Bilgisi
The Dialect In Indere (Zey) Village - Phonetic
Yrd. Doç. Dr. Meltem EROL DÜZBASTILAR 1147-1161
İkili Markov Zirciri Ve Bilgisayar Destekli Analiz Yoluyla Kreutzer Keman
Metodunun Araştırılması
The Examination Of Kreutzer Violin Method By Using The Double Chain Markov
Model And Computer Supported Analysis
Eyüp GENÇ - Hüseyin Ç. BATMAZ - Yrd. Doç. Dr. Zeki COŞKUNER - Yrd. Doç.
Dr. Ragıp PALA - Doç. Dr. Vedat ÇINAR - Yrd. Doç. Dr. Süreyya Y. BİÇER
1163-1177
Güzel Sanatlar Ve Spor Lisesi, Spor Bölümü Öğrencilerinin Sayısal Derslere Karşı
Tutumları (Elazığ Örneği)
Attitude Of The School Of Fine Arts And Sportschools Students In The Sport
Departments Towards The Quantitative Classes (Sample Elazığ)
Yrd. Doç. Dr. Hasan GÜLLÜPUNAR 1179-1200
Seçmen Tercihlerinde Kapı Aralama, Kapı Kapatma Ve Korku Çekiciliği
Tekniklerinin Etkilerinin Tespitine Dönük Bir Araştırma
A Research To Define Effects Of Techniques Of Foot-In-The-Door, Door-In-The-Face
And Fear Appeal In Terms Of Voters’ Preferences
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Doç. Dr. Fatma Ebru İKİZ-Yrd. Doç. Dr. Bülent Baki TELEF 1201-1216
The Effects Of Socioeconomic Status And Gender Besides The Predictive Effect
Of Self-Efficacy On Life Satisfaction In Adolescence
Ergenlikte Öz-Yeterliğin Yaşam Doyumunu Yordayıcı Etkisinin Yanısıra
Sosyoekonomik Statü Ve Cinsiyetin Etkileri
Yrd. Doç. Dr. Bülent KIRMIZI 1217-1230
Almanca Öğretiminde Öğretmen Kılavuz Kitaplarının Önemi
The Significance Of The Teachers’ Guide Books In German Language Teaching
Yrd. Doç. Dr. Nurgün KOÇ 1231-1254
Milli Mücadelenin Başlarındaki Gelişmelerin Hatıralar Çerçevesinde
Değerlendirilmesi
Assessment of the Developments at the Beginning of Independence War within the
framework of Recollections
Yrd. Doç. Dr. F. Gül KOÇSOY 1255-1274
Subversion Of Northern Racist Ideology In Harriet E. Wilson’s Our Nig:
Sketches From The Life Of A Free Black
Harriet E. Wilson’in Our Nig: Sketches From The Life Of A Free Black Adlı
Romanında Kuzey’in Irkçı İdeolojisiniin Yıkılması
Yrd. Doç. Dr. Ayla OĞUZ 1275-1283
Ambivalence And In-Betweenness In Hanif Kureishi’s The Buddha Of
Suburbia And Doris Lessing’s Victoria And The Staveneys
Hanif Kureishı'nin The Buddha Of Suburbıa Ve Doris Lessing'in Victoria And The
Staveneys'inde Belirsizlik Ve Aradakalmışlık
Yrd. Doç. Dr. Mustafa ÖNDER 1285-1298
Sevgi, Din Dili Ve Hikâyelerin Çocukların Din Eğitimindeki Yeri Ve Önemi
Love, Religion Language, The Role And Importance Of Stories And Children In
Education
Asst. Prof. Dr. Abdulkadir ÖZDEMİR-Selçuk BAKAN-Associate Prof. Dr.
Abdullah NARALAN 1299-1311
The Comparsion Between Public, Private And University Hospitals In Terms
Of Online Web Services In Turkey
Türkiye’deki Devlet, Özel Ve Üniversite Hastanelerinin Online Web Servisleri
Bakımından Karşılaştırılması
The Journal of Academic Social Science Studies
Volume 6 Issue 3, March 2013
Öğr. Gör. Yelda ÖZKOÇAK 1313-1325
The Visual Presentation Of Woman At The Web Sites In Turkey
Türkiye’deki Web Sitelerinde Kadının Görsel Sunumu
Yrd. Doç. Dr. Ünal TAŞKIN 1327-1353
Maarif Salnamelerinde Mamuratülaziz
Mamuratulaziz In The Maarif Salnames
Yrd. Doç. Dr. Murat TOKSARI-Öğr. Gör. Adem DAĞCI 1355-1388
Seçmen Nezdinde Siyasal Partilerin Marka Değerinin Belirlenmesi: Kırıkkale
Örneği
To Determine The Brand Equity Of Political Parties In The Eyes Of Voters: Example
Of Kırıkkale
The Journal of Academic Social Science Studies
International Journal of Social Science
Volume 6 Issue 3, p. 1067-1107, March 2013
İNGİLTERE SAVUNMA BAKANLIĞI KAYITLARINA
GÖRE I. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA OSMANLI
DEVLETİ VE İRAN ARASINDAKİ ULAŞIM YOLLARI
ACCORDING TO THE RECORDS OF WAR OFFICE OF BRITAIN
COMMUNICATION LINES BETWEEN OTTOMAN EMPIRE AND
IRAN DURING THE FIRST WORLD WAR
Yrd. Doç. Dr. Gökhan BOLAT
Erciyes Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
Abstract
The First World War, which started in July 28, 1914 and ended in
November 11, 1918, was undoubtedly one of the most important events in the
20th century. The war directly affected many areas from Europe to Central Asia,
and the political borders and the dominant forces changed significantly in these
parts of the world after the war. The Ottoman Empire was involved in this war
next to the Central Powers formed by Germany and Austria-Hungary in October
30th 1914 and thus the number of front-lines increased in the war. Two of the
most important fronts were Caucasian and Iranian Fronts. Although Iran
declared its neutrality when the war began, it didn’t have the political, military
and economic power to ensure this impartiality. For this reason, Iran could not
prevent its territory becoming a battlefield in the war between the great powers.
Britain attached special attention for the Iranian front in order to both deliver aid
to Russia and weaken the growing influence of the Ottoman Empire and
Germany in the region, and most importantly, in order to ensure the safety of the
roads leading to India, as Iran was one of the most strategic areas on the way to
India.
1068
Gökhan BOLAT
In this study, the military routes and lines of communications between the
Ottoman Empire and Iran and the geographical locations of these routes with
their strategic-military importance are to be analyzed in the light of a report
prepared by the General Staff of India in 1916.
Key Words: The First World War, Communication Lines, Military Routes,
Iran, Britain, Ottoman Empire, Russia.
Öz
20. yüzyılın en önemli olaylarından biri hiç kuşkusuz 28 Temmuz 1914’te
başlayıp 11 Kasım 1918’de sona eren I. Dünya Savaşı’dır. Savaş, Avrupa’dan Orta
Asya’ya kadar birçok coğrafyayı doğrudan etkilemiş ve savaştan sonra bu
coğrafyalardaki siyasi sınırlar ve hâkim güçler önemli ölçüde değişmiştir.
Osmanlı Devleti 30 Ekim 1914’te Almanya ve Avusturya-Macaristan’ın
oluşturduğu İttifak Devletleri’nin yanında savaşa dâhil olmuş ve böylece savaşta
açılan cephe sayısı da artmıştır. Bu cephelerden ikisi Kafkasya ve İran
cepheleridir. İran Devleti her ne kadar savaş başladığında tarafsızlığını ilan etse
de bu tarafsızlığı sağlayacak siyasî, askerî ve ekonomik güçten yoksundu. Bu
nedenle topraklarının büyük güçler arasında bir mücadele alanı olmasına engel
olamamıştır. İngiltere hem müttefiki olan Rusya’ya yardım ulaştırmak hem de
Osmanlı Devleti ve Almanya’nın bölgedeki artan etkisini zayıflatmak ve en
önemlisi de hâkimiyeti altında olan Hindistan’a giden yolların güvenliğini
sağlamak amacıyla İran Cephesi’ne ayrı bir önem vermiştir. Çünkü Hindistan’a
giden yolda en stratejik alanlardan biri İran coğrafyasıydı.
Bu çalışmada İngiltere Savunma Bakanlığı’na bağlı Hindistan Genelkurmay
Başkanlığı tarafından 1916’da hazırlanan bir rapor ışığında Osmanlı ve İran
arasındaki ulaşım yolları ve askerî güzergâhlar ile bu güzergâhların coğrafi
konumları, özellikleri ve stratejik-askerî önemleri üzerinde durulmuştur.
Anahtar Kelimeler: I. Dünya Savaşı, Ulaşım Yolları, Askerî Güzergâhlar,
İngiltere, İran, Osmanlı Devleti, Rusya
GİRİŞ
I. Dünya Savaşı’nın en önemli nedenlerinden birisi şüphesiz ekonomik
kaygılardır. Avrupa’da gerçekleşen Sanayi Devrimi’nin orta çıkardığı hammadde ve
pazar arayışı ile 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren petrolün önemli bir ekonomik
unsur haline gelmesi başta İngiltere olmak üzere batılı devletlerin Hindistan ve
Ortadoğu ile yakından ilgilenmelerine neden olmuştur. Bu dönemde birçok açıdan
kârlı bir ülke olan Hindistan’ı ele geçiren İngiltere daha sonraki süreçte bu önemli
sömürgesini kaybetmemeye büyük önem vermiştir. Bu nedenle Hindistan’a doğru
uzanan çizgideki Basra Körfezi, İran, Afganistan ve Orta Asya’daki bazı kritik bölgeleri
de hâkimiyet altına almaya karar vermiş ve I. Dünya Savaşı’na kadar bunu büyük
ölçüde gerçekleştirmiştir.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1069
19. yüzyılın sonralarından itibaren Almanya ve Amerika Birleşik Devletlerinin
önemli bir güç olarak ortaya çıkması İngiltere’yi tedirgin etmiştir. Özellikle Almanya
ile başlayan ekonomik ve askerî rekabet Avrupa’da iki kutuplu bir yapının ortaya
çıkmasına neden olmuştur. Bahsedilen nedenlerden dolayı patlak veren I.Dünya
Savaşı Osmanlı Devleti’nin de savaşa katılmasıyla çok geniş bir alana yayılmıştır.
Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesi ve Halifelik yetkisine dayanarak Müslümanları
cihada davet etmesi, Hindistan, Ortadoğu, İran, Afganistan ve Kafkasya’daki
Müslüman toplumların bazılarını heyecanlandırırken başta İngiltere olmak üzere İtilaf
Devletlerini tedirgin etmiştir. Bunun yanı sıra güçlü ekonomik ve askerî yapısıyla
Almanya’nın bu bölgelerdeki faaliyetlerinin İngiltere ve Rusya’dan bıkmış bazı
toplumlarda sempatiyle karşılanması bu tedirginliği artıran diğer bir faktör olmuştur.
Rusya’nın savaş sırasında Kafkaslardan güneye doğru yönelmesi Osmanlı
Devleti’nin de İran ve Kafkaslara doğru ilerlemesine neden olmuştur. İngiltere ve
müttefiklerinin Çanakkale Cephesi’nde aldıkları beklenmedik yenilgi Kafkasya ve İran
cephelerinin önemini daha da artırmıştır. İngiltere, Osmanlı Devleti ve Almanya’nın
bölgedeki faaliyetlerini önlemek ve Rusya’ya yardım ulaştırmak için buraya yönelik
daha ciddi planlar yapmaya başlamıştır. Bunlardan birisi aynı zamanda bu çalışmanın
da esasını oluşturan, 1916 yılında Hindistan Genelkurmay Başkanlığı tarafından
hazırlanıp İngiltere Savunma Bakanlığı’na sunulan, Osmanlı ve İran arasındaki askerî
güzergâhlar ile ulaşım yollarını kapsamlı bir şekilde ortaya koyan rapordur. Lines of
Communication Between Turkey and Persia başlıklı ve gizli ibareli rapor iki ülke
arasındaki ulaşım yollarını, askerî güzergâhları, bu güzergâhlar üzerindeki menzilleri,
coğrafi ve iklim koşullarını, levazım, otlak, yakacak ve yem durumları ile yerel ulaşım
olanakları vb. gibi birçok alandaki bilgileri içermektedir. Raporda dikkati çeken en
önemli noktalardan birisi bölgeyi yaklaşık 150 yıldır yakından tanıyan, tabiri caizse her
yeri karış karış gezen İngiliz seyyahlar, konsolosluk görevlileri ve askerî uzmanlar
sayesinde günümüzden yaklaşık 100 yıl önce güzergâhlar arasındaki mesafelerin
günümüzdeki teknolojik ölçümlerle neredeyse birebir örtüşen bir şekilde doğru olarak
ortaya konulmuş olmasıdır.
1- I.DÜNYA SAVAŞI’NA DOĞRU İNGİLTERE’NİN ORTADOĞU-İRAN
POLİTİKASI VE BÖLGENİN GENEL DURUMU
İngiltere Hindistan’ı koruma politikası nedeniyle 19. yüzyılın başlarından
itibaren Hindistan’a giden yollar üzerinde kendi hâkimiyetini oluşturmaya karar
verdiği daha önce belirtilmişti. İngiltere’nin bu konudaki düşüncesini ünlü İngiliz
devlet adamı Lord Curzon şu sözlerle ifade etmiştir: Hindistan’a sahip olduğumuz sürece
dünyanın en büyük devletiyiz1. Bu amaçla 1793’te Basra Körfezi’ne yerleşmeye ve
Rusya’ya karşı İran’ı koruyan bir politika izlemeye başladı. Öte yandan Rusya’nın
güneye inmesini önlemek amacıyla Mezopotamya’dan başlayıp Afganistan’a kadar
uzanan güvenli bir hat oluşturmaya karar verdi. Bu amaçla ilk olarak Afganistan-İran
1 Stuard A. Cohen; British Policy in Mesopotamia 1903-1914, Ithaca Press, Reading, UK 2008, s.3.
1070
Gökhan BOLAT
sınırında bulunan Herat’a yöneldi. 1856’da yapılan İran-İngiliz Savaşı’nı kazanan
İngiltere, 4 Mart 1857 yılında ağır maddeler içeren Paris Antlaşması’nı İran’a kabul
ettirdi2. Böylece Herat’tan Basra Körfezi’ne kadar uzanan bölge İngiliz etki alanına
girmiş oldu.
Basra Körfezi’nde oluşan İngiliz etkisine karşı Osmanlı Devleti de çeşitli
önlemler alma yoluna gitti. 1871 yılında İngiltere’nin Irak, Arabistan ve Basra
Körfezi’ndeki Arap emirlikleriyle olan ilişkilerini zayıflatmak amacıyla Tanzimat
Fermanı’nın getirdiği merkezileşme anlayışı çerçevesinde bazı reformlar yapıldı.
Bahsedilen bölgeleri İngilizlerden korumak için ayrıca Kuveyt, Hasa, Katar, Necid ve
İngiltere ile koruma antlaşması yapan Bahreyn’de de söz konusu reformlara ağırlık
verildi. Bu durum ise İngiltere ve Osmanlı Devleti’nin karşı karşıya gelmesine neden
oldu3. İngiltere, Osmanlı’nın bölgedeki etkisini azaltmak için yerel aşiret reisleriyle
yakınlık kurmaya ve onlara her yerde yaptığı gibi parasal yardım yaparak kendi
yanına çekmeye başladı ve bunda da başarılı oldu. Böylece 20.yüzyılın başlarında
İngiltere’nin Basra Körfezi’ndeki gücü oldukça arttı. 1869’da Süveyş Kanalı’nın
açılması Uzakdoğu ticareti açısından Basra Körfezi’nin önemini artırmıştı4. Bu nedenle
İngiliz savaş ve ticaret gemileri daha yoğun bir şekilde Basra Körfezi’ne gelmeye ve
böylece bölgedeki Osmanlı hâkimiyetini sarsmaya başladı. Osmanlı Devleti ise bu
durumu bilmesine rağmen İngiltere ile iyi olan ilişkilerini bozmamak için bu gemileri
görmezden gelerek konunun ‚ileride ele alınmak üzere‛ ertelenmesi yolunu seçti5.
İngiltere’nin bu faaliyetleri özellikle II. Wilhelm’den itibaren Osmanlı ve
Almanya arasında bir yakınlaşmanın doğmasına neden oldu. Almanya, Balkanlardan
Basra Körfezi’ne kadar oluşacak bir İngiliz hâkimiyetine karşı meydanı İngiltere’ye
bırakmamak için bölgeye yönelik çeşitli politikalar geliştirmeye başladı. Bunu
sağlamak için Deutsche Bank’ın İngilizlerle Ortadoğu’da sermaye ortaklığı yapmasına
bile göz yumdu6. Almanya bu dönemde Ortadoğu’daki çıkarları için Osmanlı
Devleti’ni bölgeye açılan bir kapı olarak görmüş ve onunla olan ilişkilerini artırma
yoluna gitmiştir. Bundan dolayı 19. yüzyılın sonralarından itibaren Osmanlı-Almanya
ilişkileri çok yönlü olarak gelişmeye başladı. Örneğin 1888’de İzmir-Ankara demiryolu
yapım imtiyazı Deutsche Bank’a verildi. Bu imtiyaz daha sonra 1896’da Konya, 1914’te
2 Monika Gronke; Iran: A Short History, (Translated by Steven Rendall), Markus Wiener Publisher,
Princeton 2008, s. 102 3 Bilal Emre Biral, The British Threat To The Ottoman Presence in The Persian Gulf During The Era Of
Abdülhamid II And The Responses Towards It, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ortadoğu Teknik
Üniversitesi, Ankara 2009, s. 1-2. 4 Richard Davis, ‚Britain’s Middle Eastern Policy, 1900-1931: Dual Attractions of Empire and
Europe‛,Histoire@Politique. Politique, Culture, Société, No. 11, May-August 2010, s. 3. 5 Önder Kocatürk, ‚İngilizlerin Irak ve Basra Bölgesindeki Faaliyetleri (1913-1914)‛, Turkish Studies , S. 6/3,
Yaz 2011, s.1456. 6 Yılmaz Karadeniz, Hidayet Kara, ‚Bağdat, Basra, Bahreyn ve Necid Bölgelerinde Osmanlı-İngiliz Nüfuz
Mücadelesine Dair Layiha‛, History Studies, Ortadoğu Özel Sayısı / Middle East Special Issue 2010, s.166.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1071
Samara ve Bağdat’a kadar uzatıldı7. Askerî alanda da iki taraflı işbirliği başlatıldı.
Almanya öncelikle askerî uzmanlarını Osmanlı’ya göndererek Osmanlı ordusunda
eğitim vermelerini sağladı. Osmanlı Devleti de zaman zaman Almanya’dan Colmar
von der Goltz gibi askerî danışmanlar getirtti. Ayrıca Ahmet Muhtar ve Ahmet İzzet
Paşaları eğitim için Berlin, Potsdam ve Viyana’ya gönderdi. 1909’da Şevket Paşa,
Osmanlı askerlerinin Alman uzmanlar tarafından eğitilmesini daha sistemli bir hale
getirerek Enver Paşa dâhil olmak üzere birçok kişiyi Almanya’ya gönderdi. Özetle 20.
yüzyılın başlarında Fas’tan İran’a kadar Almanya’nın etkisi her alanda hissedilmeye
başlamış ve bu durum İngiltere’yi rahatsız etmiştir8.
İran’ın güney bölgesine hâkim olan İngiltere ile kuzeyine hâkim olan Rusya 19.
yüzyıl boyunca İran’daki nüfuzlarını artırmak için birbiriyle mücadele etmişlerdir. Bu
süre içinde her iki devlet de İran’da önemli ekonomik imtiyazlar elde ettiler. İngiltere
açısından bunlardan en önemlileri 1872’de Reuters Haber Ajansı’nın kurucusu Baron
Julius de Reuter’a verilen ve neredeyse İran’ın tüm kaynakları üzerinde söz sahibi
olmasını sağlayan imtiyazlardır9. Bu imtiyazlar İran’da başlayan isyanlar neticesinde
iptal edildi ancak 1889’da Imperial Bank of Persia’nın kurulma yetkisi tekrar Reuter’a
verildi. Esasında verilen sadece bir banka kurma yetkisi değil bununla birlikte
İran’daki doğal kaynakların çıkarılması, devlete ait banknotların basılması vs. gibi
birçok alanda geçerli imtiyazlardı10. Bunun dışında 1890’da İran’daki tütün ihracatının
yine bir İngiliz şirketine verilmesi ve daha da önemlisi 1901’de İran topraklarında
petrol arama izninin 60 yıllığına İngiliz milyoner William Knox D'Arcy’ye verilmesi
diğer önemli imtiyazlardı. Birinci Dünya Savaşı’nda İran’ı önemli kılan en önemli
etkenlerden biri olan petrol gelirleri İngiltere açısından oldukça önemli bir gelir
kaynağıydı. Şöyle ki 1908’de İran’da bulunan petrol kaynaklarından elde edilen gelirin
% 84’ü İngilizlere %16’sı ise İran’a verilmesi kararlaştırılmıştı11. Bu nedenle İngiltere
İran’ın kendi kontrolü altında kalmasına büyük önem vermiştir. İran üzerinde önemli
çıkarları bulunan İngiltere ve Rusya 1907’de yaptıkları bir antlaşma ile İran’ı resmen üç
bölgeye ayırdılar. Buna göre İran’ın güneyi İngiliz, kuzeyi Rus, bu ikisi arasında kalan
kısım ise İran şahına ait nüfuz bölgeleri olarak belirlendi12. Özetle, I. Dünya
Savaşı’ndan önce İran resmen İngiltere ve Rusya arasında paylaşılmıştı.
7 Irak’ın 1915’te İngilizler tarafından işgali üzerine yarım kalan Bağdat Demiryolu hattı 1940’ta
tamamlanmıştır. 8 Wolfgang G.Schwanitz, ‚The German Middle Eastern Policy, 1871–1945‛, Germany and The Middle East
1871-1945, (Ed. Wolfgang G.Schwanitz), Markus Wiener Publishers, Princeton 2004, s.3-5. 9 John S. Galbraith, ‚British Policy on Railways in Persia, 1870-1900‛, Middle Eastern Studies, Vol. 25, No. 4
(Oct., 1989), s.483. 10 Geoffrey Jones, ‚The Imperial Bank of Iran and Iranian Economic Development, 1890-1952‛, Business and
Economic History, S. 16, 1987, s. 70. 11 Public Record Office (PRO), Cabinet Office (CAB), ‚The Oil Dispute with Persia,‛ 129/47. 12 Ann K. S. Lambton, ‚ The Impact of the West on Persia‛, International Affairs (Royal Institute of
International Affairs 1944-), Vol. 33, No. 1, s.21.
1072
Gökhan BOLAT
Bütün bunlar olurken İngiltere, İran üzerindeki gücünü pekiştirmek için 20.
yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı’ya karşı İran’ı desteklemiş ve Basra körfezindeki
Muhammere limanına sahip çıkarak buranın İran’ın elinde dolayısıyla kendi
kontrolünde kalması için çalışmıştır. Bir yandan da bölgede yaşayan aşiretlere el
altından para ve hediyeler vererek, Osmanlı ve İran arasındaki hudut meselesinin
Osmanlı aleyhine sonuçlanmasına çalışmıştır. Bunları yaparken bir yandan da
ekonomik ve askerî amaçlarla Şiraz ve Bender Buşir vilayeti ile Hürremabad’dan
Dizful - Şuster ve Muhammere’ye demiryolu hatları inşa etmiştir13.
I. Dünya Savaşı öncesinde Avrupa’da oluşan gerginliğin ortasında kendisine
karşı oluşması muhtemel bir tehdidi ortadan kaldırmak amacıyla Osmanlı Devleti de
bir takım ittifak arayışlarına girmiştir. Bunlardan ilki Trablusgarp Savaşı’nın devam
ettiği bir dönemde Rusya’nın fırsattan istifade ederek gemilerini boğazlardan geçirmek
istemesi üzerine İngiltere’ye yapılan ittifak başvurusudur. İkinci başvuru, Rusların
Doğu Anadolu’da yapılacak olan ıslahatlar konusunda Osmanlı’ya yaptığı baskılara
karşı yine İngiltere’ye yapılmıştır. Ancak İngiltere’ye yapılan bu başvurular sonuçsuz
kalmıştır. Bir diğer başvuru ise Rusya ve Fransa’ya yapılmıştır. 10 Mayıs 1914’te Rus
Çarı II. Nikola ile Dâhiliye Nazırı Talat Bey arasında Kırım’da bir görüşme yapılmış ve
burada ittifak isteği bildirilmiştir. Ancak Rus Dışişleri Bakanı bu görüşmede İngiltere
ve Fransa’nın onayı olmadan böyle bir ittifakın mümkün olmayacağını bildirmiştir.
Daha sonra Cemal Paşa vasıtasıyla Fransa’ya yönelik ittifak girişimleri olmuşsa da
bunlardan da bir netice elde edilememiştir. Bu noktada geriye zorunlu bir seçenek
olarak Almanya kalmıştır14.
I.Dünya Savaşı’na giden süreçte Ortadoğu ve İran’daki vaziyet ve büyük
devletlerin bölgeye yönelik politikaları bu şekilde cereyan etmiştir. I.Dünya Savaşı’nın
başlamasından itibaren bütün bu devletler buraları kendi kontrolleri altında tutmak
için büyük çaba sarf etmişler, özellikle İngiltere bölgede kurduğu büyük ekonomik
imparatorluğunu korumak için her türlü tedbiri almıştır. Aşağıda detayları verilen
rapor İngiltere’nin çıkarlarını korumak için ne kadar ciddi çalıştığının bir göstergesi
olarak değerlendirilebilir.
2. I.DÜNYA SAVAŞI’NIN BAŞLAMASI VE İRAN’DA OSMANLI-İNGİLİZ-
RUS MÜCADELESİ
Birinci Dünya Savaşı başladığında İran ilk olarak 1 Kasım 1914’te tarafsızlığını
ilan etti. Fakat o ana kadar İran’ın güneyi İngiltere ve kuzeyi Ruslar tarafından zaten
işgal edilmişti. Dolayısıyla bu tarafsızlık herhangi bir anlam ifade etmiyordu. Üstelik
bu işgaller kısa bir süre İran Azerbaycanı’na kadar ilerleyip geri çekilmiş olan Osmanlı
ordusunun İran’a düzenleyeceği yeni bir sefer için önemli bir gerekçe oluşturmaktaydı.
13 Melike Sarıkçıoğlu,‛ Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İran‛, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, S.25, 2012/12, s.50. 14 Ali Kasiyuğun, ‚Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na Girerken İttifak Arayışları‛, History
Studies, Sayı 1/1, 2009, s.320-321.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1073
Bunun farkında olan İran yönetimi, Rusya’dan askerlerini çekmesini aksi takdirde
Osmanlı’nın da buna dayanarak topraklarını tekrar işgal edeceğini bildirmiş ancak bu
istek Ruslar tarafından kabul görmemiştir15. Öte yandan Almanya’nın İran’daki
faaliyetleri gün geçtikte artmaya ve İran’da Alman yanlısı grupların oluşmasına neden
olmaktaydı. Seyyid Hasan Takizade’nin lideri olduğu Fırka-i Demokrat bu gruplardan
biriydi16. Almanya’nın İran içindeki bu faaliyetleri neticesinde Kum şehrinde Rus ve
İngiliz faaliyetlerine karşı çıkan Komite-i Defa’i Milli (Ulusal Savunma Komitesi)
kuruldu ve bu komite İttifak Devletleri tarafından İran’ın resmî hükümeti olarak
tanındı17. Bu durum İngiltere ve Rusya’yı İran üzerine daha çok odaklanmaya sevketti.
Birinci Dünya Savaşı’nda İran Cephesi’ndeki muharebeler 1914’ün sonu ve 1915
yılının başlarında İran Kürdistan’ında Osmanlı ve Rus askerleri arasındaki
mücadelelerle başladı18. General Baratof komutasında kuzeyden güneye doğru
ilerleyen Rus kuvvetleri karşısında Enver Paşa Alman Generali Colmar Von der Goltz’u
Rus ve İngilizleri İran’dan çıkarması göreviyle VI. Ordu Komutanlığı’na atadı19.
İran’daki Osmanlı-Rus mücadelesi genel itibariyle iki bölgede gerçekleşti. İlk mücadele
Urmiye Gölü’nün güney ve batısında Azerbaycan Grubu ile ikincisi ise Hanikin-
Kirmanşah ve Gengaver yönünde General Baratof idaresindeki Rus birlikleriyle
meydana geldi20. Osmanlı ve İngiltere arasındaki mücadeleler ise daha çok İran’ın
güneyinde Irak sınırına yakın Huveyze, Ahvaz, Karun Nehri, Nasıriye ve
Muhammere’ye yakın bölgelerde Osmanlı ordusuna bağlı Kerha Grubu ile General
Robinson kumandasındaki İngiliz birlikleri arasında yaşanmıştır. İki taraf arasında 3
Mart 1915’te yaşanan Gâdir Muhaberesi’nde İngiliz birlikleri ağır bir yenilgiye
uğramıştır21.
1916 yılı başlarında Irak’taki Kut’ül-Ammare cephesinde Türk kuvvetleriyle
çarpışan İngilizlere yardım etmek amacıyla taarruza geçen General Baratof
15 Muhammed Hasan Kavusî Aragî, ‚ Nagz-ı Bîtarafî İran Der Ceng-i Cihan-ı Evvel‛, İran ve Ceng-i Cihan-ı
Evvel (Mecmua-i Magalat-ı Seminar), (Ed. Sefa Ehvan), Merkez-i Esnad ve Tarih-i Diplomasi, Tahran 1380,
s. 28-29. 16 Seyyid Said Mir Muhammed Sadık, ‚Komite-i Milyon İrani ve İntişar-ı Ruzname-i Kaveh Der Ceng-i
Cihan-i Evvel‛, İran ve Ceng-i Cihan-ı Evvel (Mecmua-i Magalat-ı Seminar), (Ed. Sefa Ehvan), Merkez-i
Esnad ve Tarih-i Diplomasi, Tahran 1380, s.147. 17 Touraj Atabaki, ‚I.Dünya Savaşı, Büyük Devletler Arasındaki Çekişmeler ve İran’da Siyasal Toplumun
Doğuşu‛, (Çev.Gül Çağalı Güven), İran ve I.Dünya Savaşı,Büyük Güçlerin Savaş Alanı (Ed.Touraj Atabaki),
Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s. 2-3. 18 Sarıkçıoğlu,‛ Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İran‛, s. 54; Tarihte Türk İran İlişkileri, Genelkurmay
Basımevi, Ankara, 1976, s. 120. 19 Sadık Sarısaman, I. Dünya Savaşı’nda İran Avşarları ve Türkiye (1914-1917), Türkler, Cilt: XIII, 2000, s.
443. 20 Fevzi Çakmak, Büyük Harp’te Şark Cephesi Harekâtı, haz. Ahmet Tetik, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, İstanbul, Haziran 2011, s, 245; Tarihte Türk İran İlişkileri, s, 124. 21 Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, C.3, 1. Kısım, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı
Yayınları, Ankara 1979, s. 148-151.
1074
Gökhan BOLAT
komutasındaki Rus birlikleri, 22 Şubat 1916’da Kirmanşah’ın otuz kilometre yakınına
kadar ulaşmayı başarmışlardır22.
Osmanlı Devleti, gerek Bağdat’ın güvenliği gerekse Afganistan’a ulaşmak için
çok önemli bir geçit olan Kirmanşah’ı kaybedince, burada beliren Rus tehdidini
ortadan kaldırmak için yeni bir yol aramaya başladı. Bu amaçla Almanların da
katılımıyla İran’a daha kapsamlı bir harekât düzenlenmesine karar verildi. Bu harekâtı
ise Kut’ül- Ammare’de İngilizlere karşı büyük başarılar gösteren Ali İhsan Paşa
komutasındaki XIII. Kolordu’nun gerçekleştirmesi uygun görüldü23. Harekât sırasında
Hanikin, Kirmanşah, Sine, Kasr-ı Şirin gibi birçok yer Osmanlı Devleti’nin eline geçti.
Netice itibariyle Osmanlı askerleri İran Cephesi’nde Rusya ve İngiltere’ye karşı
önemli başarılar kazandı. Ancak gerek Almanya’nın İran’daki faaliyetlerinde Osmanlı
Devleti ile müttefikliğin gerektirdiği yeterli desteği vermeyişi ve gerekse İran’daki
hükümet ve bazı aşiretlerin yeterince destek vermemesi, hatta İngilizlerin yaptığı
parasal yardımlardan dolayı birçok yerde Osmanlı aleyhine çalışmaları İran’daki
Osmanlı faaliyetlerini olumsuz etkiledi. 1917’de Rusya’da meydana gelen Bolşevik
İhtilali neticesinde Rusya’nın savaştan çekilmesi üzerine İran’ın kuzeyi ve Bakü’ye
kadar olan bölge Osmanlı orduları tarafından ele geçirilmesine rağmen 1918’de
imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması ile buralardan tekrar çekilmek zorunda kaldı.
Savaşın sonunda İngiltere Kazvin’e kadar olan yerleri ele geçirdi. Böylece
Rusya’nın da ayrılmasıyla İran’daki en önemli güç haline geldi. Bununla da
yetinmeyerek Kaçar Hanedanı’nın yönetimi altında olan birçok yer İngiliz ordusunca
kontrol altına alınarak buraların yönetimi İngiliz konsoloslarına verildi24.
Ele alınan bu çalışmanın amacı doğrudan meydana gelen gelişmelerin detayları
olmadığı için İran Cephesi’ndeki gelişmeler özet olarak verilmiştir. Çalışmanın esasını
teşkil eden Osmanlı ve İran arasındaki askerî güzergâhlar, ulaşım yolları ve yollar
üzerindeki yerleşim merkezlerine ait diğer bilgiler aşağıda detaylı bir şekilde
verilmiştir.
22 Barış Metin, Birinci Dünya Savaşı’nda İran Coğrafyasında Etnik Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri,
(Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007, s. 73. 23 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, C.III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1957, s. 162. 24 Sarıkçıoğlu,‛ Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İran‛, s.67.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1075
3- İNGİLİZ SAVUNMA BAKANLIĞI KAYITLARINA GÖRE OSMANLI
VE İRAN ARASINDAKİ ULAŞIM YOLLARI25
Güzergâh 1: ERZURUM-TEBRİZ26 arası (Bayezid27-Makü28-Hoy29 yoluyla)
Toplam Uzunluk: 358 mil30 Toplam Menzil Sayısı: 24
25 WO 106/73 Lines of Communication Between Turkey and Persia, General Staff, India 1916. Önemli not: Bu
çalışmada verilen güzergâhlar ve detayları yukarıda künyesi verilen rapora göre yazılmıştır. Ancak
belgede adı geçen yer isimleri o dönemde İran ve Ortadoğu coğrafyasında Latin Alfabesi kullanılmadığı
için Arapça, Farsça ve Türkçe söylenişleri esas alınarak İngilizce telaffuza uygun olarak yazıya
geçirilmiştir. Bu nedenle yer isimleri belgedeki yazıldığı şekliyle değil Türkçe, Arapça ve Farsça’daki
kullanımları esas alınarak Türkçe ’de kullanıldıkları şekilleriyle yeniden yazılmıştır. İlaveten bu yerlerin
günümüzdeki konumları, tarihi önemleri vb. gibi birçok konuda dipnotlarda ayrıntılı bilgiler verilmiştir.
Raporda güzergâhlar arasındaki mesafe mil olarak verilmiştir. Bir mil’in kilometre olarak karşılığı
dipnotta gösterilmiştir. 26 İran sınırları içinde Doğu Azerbaycan Eyaletinin merkezi ve tarihî bir Türk şehri olan Tebriz tarih
boyunca siyasi, ekonomik ve askeri açılardan önemli bir merkez olmuştur. 20.yüzyılın başlarında İran’da
başlayan Meşrutiyet hareketlerinde Meşrutiyetçilerin merkezi haline gelmiş ve bu nedenle Şah’ı
destekleyen Rusların işgaline uğramıştır(1909). Rusların bu işgali 1911’e kadar devam etmiştir. Tebriz,
Birinci Dünya Savaşı Osmanlı Devleti’nin İran sınırları içinde ele geçirdiği yerlerden biri olmuştur. Enver
Paşa’nın Sarıkamış’a hücum etmesi üzerine Ruslar Azerbaycan’ın tahliyesine karar vermiş ve 1915 yılında
Rus kuvvetleri ile Hıristiyan halkın büyük çoğunluğu Tebriz’i terk etmiştir. Bunun üzerine Ahmet Muhtar
Bey komutasındaki Türk askerleri Tebriz’i ele geçirmiştir.Ancak Ruslar kısa bir süre sonra burayı tekrar ele
geçirmişlerdir. Rusya’nın 1917 Bolşevik İhtilali’nden sonra savaştan çekilme kararı alması üzerine 1918’de
Rus orduları şehirden ayrılınca Osmanlı orduları Tebriz’e tekrar hâkim oldu. Birinci Dünya Savaşı’nın
kaybedilmesinden sonra ise Osmanlı Ordusu Tebriz’den ayrılmak zorunda kaldı. Bkz: İslam
Ansiklopedisi (Bundan böyle İA şeklinde belirtilecektir); ‚Tebriz‛ maddesi, C.12/1, MEB yayınları,
İstanbul 1979, s.94. 27 Günümüzde Ağrı iline bağlı olan Bayezid’in adı 1934 yılında Doğu Beyazıt olarak değiştirilmiştir. İran’a
25 km uzaklıktadır. Tarihî Osmanlı-İran savaşlarında sürekli bir geçiş noktası olarak kullanılmış bu
yüzden çok zarar görmüştür. 28 İran’ın Türkiye sınırına yakın kuzey batı bölgesinde ve Ağrı’ya 5 km uzaklıkta ve yer alan Makü,
günümüzde Makü Şehristanı’nın yönetim merkezi durumundadır. Nüfusunun çoğunluğu Azeri Türkü
olup Bayat, Pörnek gibi Türkmen aşiretleri de şehrin diğer sakinleridir. Ayrıca az sayıda Kürt nüfusu da
bulunmaktadır. Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusların Aras Nehri üzerinde Şah-Tahtı mevkiinden
Bayezid’e doğru uzattıkları dar hatlı demir yolu üzerinde yer alan Makü bu dönemde faal bir konaklama
yeri olmuştur. İA; ‚Makü‛, Maddesi, C.7, M.E.B. Yay., İstanbul 1972, s. 208,210. 29 İran- Türkiye sınırında ve Bazı Azerbaycan Eyaletine bağlı bir yerleşim birimi olan Hoy, Urmiye
Gölü’nün kuzey batısında ve Çaldıran Ovası’nın güney doğusunda ve Tebriz’den Trabzon’a ve
Urmiye’den Kuzey Azerbaycan ve Kafkasya’ya giden tarihî ticaret yollarının kavşağında yer almaktadır.
Nüfusu Türkler ve Kürtlerden oluşmaktadır. 1907 yılındaki Rus-İngiliz Antlaşması’yla İran iki devletin
nüfuz alanına bölündüğünde Hoy Rusya’nın nüfuz bölgesinde kalmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nda Ruslar
tarafından yeniden işgal edilen şehir, Osmanlı’ya karşı askeri bir üs olarak kullanılmış ve bu yüzden
büyük zarar görmüştür. 1917 Bolşevik İhtilali’nden sonra Ruslar buradan çekilmiştir (İA; ‚Hoy‛ Maddesi,
C.5. 1. Kısım, M.E.B. Yay., İstanbul 1987, s. 571, 573). Hoy 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın ilk başlarında
Osmanlı’ya başlatılan Ermeni isyanları sırasında İran topraklarından Anadolu’ya geçen Ermeni
komitacıların saldırı üssü olarak kullandığı yerlerden biri olmuştur (BOA, Y.PRK. UM. 34/67). Hoy’un
tarihi yönü ile ayrıntılı bilgi için ayrıca bkz. Alireza Mukaddem; ‚Ahi Evren Veli’nin Doğdugu Şehir Hoy:
Farsça ve Arapça Kaynaklara Göre‛, Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi, Sayı 3 / 10 Kış 2010, s.470-477. 30 1 mil= 1,609344 km’dir.
1076
Gökhan BOLAT
Yol Durumu:
1-Erzurum-Bayezid 170,5 mil, Menzil Sayısı:12
2-Bayezid-Hoy arası: 94,5 mil, Menzil Sayısı: 6
3-Hoy-Tebriz arası: 93 mil, Menzil Sayısı: 6
İklim Şartları: Yıl boyunca açık olduğu söyleniyor, fakat kışın ağır karın etkisi
altında. Askerî operasyonlar için en ideal dönem Mayıs-Ekim arası.
Levazım: Her taraftan tedarik edilebilir. Fena Değil.
Yakacak Durumu: Çok az
Su Durumu: Her taraftan tedarik edilebilir. Fena Değil.
Genel Açıklamalar: Trabzon güzergâhından Hoy-Tebriz kısmında iki ana
güzergâh vardır. Normal güzergâh, genelde kullanılan, Merend31 yoluyladır. Atlı ve
tekerlekli araçların geçişine uygundur.
Kaynak: Yüzbaşı Wilson
Güzergâh 2: VAN-BEYAZIT Arası
Toplam uzunluk: 100 mil
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için kolay
Levazım: Çok az
Yem Durumu: Son derece iyi
Yakacak Durumu: Çok Az
Su Durumu: Her yerde bol
Güzergâh 3: VAN-HOY arası (Saray32 ve Kotur33 yoluyla)
Toplam uzunluk: 92 mil
31 Günümüzde İran sınırları içindeki Doğu Azerbaycan Eyaleti’ne bağlı Merend Şehristanı’nın merkezidir.
Konum itibariyle Doğu Beyazıt- Tebriz arasında bulunmaktadır. 32 Türkiye’nin İran sınırı üzerinde olan Saray, günümüzde Van’a bağlı ve 24 bin nüfuslu bir ilçedir. 33 Van ile Hoy arasında yer alan Kotur da Ermeni isyanlarında İran’daki Ermenilerin saldırı ve saklanma
amaçlı kullandığı yerlerden biri olmuştur. Ermenilerin en önemli saldırı güzergâhlarından birisi Hoy-
Kotur-Saray-Van yoluydu. (BOA, A.MKT. MHM.665/21-5, Houri Berberian, ‚The Dashnaktsutiun and
Iranian Consitutional Revolution, 1905-1911”, Iranian Studies, Vol. 29, No. 1/2 (Winter - Spring, 1996), s.10.)
Bayezid- Hoy arası ayrıca Osmanlı ve İran arasında sıkça kullanılan posta güzergâhlarından biriydi.
Bayezid’de bulunan postahane iki ülke arasındaki postaların değişim yeri olarak kullanılmaktaydı;
Y.A.HUS.176/63-3.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1077
Toplam Menzil Sayısı: 6
Yol Durumu:
1- Van-Kotur: Tekerlekli araçlar kolayca geçebilir. Bir yerde küçük bir onarım
gerekiyor.
2- Kotur-Hoy: Tüm cephanenin geçişi için elverişli.
İklim Şartları: Kotur-Hoy: Ağır kış koşulları. Askerî operasyonlar için
elverişsiz.
Levazım: İyi
Yakacak Durumu: Çok Az
Su Durumu: Kotur-Hoy: Oldukça yeterli
Güzergâh 4: VAN-HOY arası (Seyvan34 ve Kotur yoluyla)
Toplam uzunluk: -
Yol Durumu:
1- Van-Kotur: Tekerlekli araçlar kolayca geçebilir. Bir yerde küçük bir
düzeltme gerekir
2- Kotur-Hoy: Cephane geçişi için elverişli
İklim Şartları: 2. Kotur-Hoy: Ağır kış koşulları ve askerî operasyonlar için
elverişsiz
Levazım: Kotur-Hoy: İyi
Yakacak Durumu: Kotur-Hoy: Çok Az
Su Durumu: Kotur-Hoy: Oldukça Yeterli
Güzergâh 5: VAN-DİLMAN35 arası (Başkale36 ve Hanesor37 yoluyla)
Toplam uzunluk: 110 mil
34 Van sınırları içinde yer alan Seyvan’ın merkeze olan uzaklığı yaklaşık 30 km’dir. 35 Bu dönemde Başkale ve Hanasor yoluyla Van’a 177 km uzaklıkta bulunan Dilman, günümüzde İran’ın
Batı Azerbaycan Eyaletinde yer alan Selmas Şehristanı sınırları içindedir. 36 Van’a bağlı İran sınırı üzerinde bir ilçe. 37 Van’ın Başkale ilçesinde yer almaktadır. İran sınırı üzerinde yer almakta olup şehir merkezine uzaklığı
yaklaşık 90 km’dir. Hanasor ismi 1897 yılında Ermeni isyancılara karşı cesurca mücadele eden Kürt Mazrik
Aşireti’nin İran’dan gelen ve başlarında İran Ermenilerinden Yeprem Han’ın bulunduğu Ermeni
komitacılar tarafından imha edildiği ‚Hanasor Katliamı‛ ile özdeşleşmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz:
Gökhan Bolat, Ermeni Meselesinde İran’ın Rolü ve Osmanlı-İran İlişkilerine Etkileri (1876-1909),
(Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2010, s.135-139.
1078
Gökhan BOLAT
Yol Durumu: Güzergâh boyunca tekerlekli araçların geçişine uygun.
Levazım: İyi
Yakacak Durumu: Çok Az
Su Durumu: Oldukça verimli
Genel Açıklamalar: Dilman-Hoy 26 mil, Dilman-Urmiye 51,5 mil’dir.
Güzergâh 6: BAŞKALE-URMİYE38 arası (Bardik39 yoluyla)
Toplam uzunluk: 90 mil
Toplam Menzil Sayısı: 3
Yol Durumu: Atlı arabaların geçişi için uygun değil, yük katırları için uygun.
İklim Şartları: Kış operasyonları için uygun değil.
Otlak Durumu: Sınırlı
Yakacak Durumu: Sınırlı
Su Durumu: Oldukça verimli
Güzergâh 7: BAŞKALE-URMİYE arası (Dize40 ve Bezirge41 yoluyla)
Toplam uzunluk: 123 mil
Yol Durumu: Küçük düzeltmelerle tekerlekli araçlar için uygundur
Levazım: İyi
Yakacak Durumu: Çok Az
Su Durumu: Oldukça yeterli
38 İran sınırları içinde Batı Azerbaycan Vilayeti’nin başkenti olan şehrin toplam yüzölçümü 30.850 km2’dir.
(Ramazan Özey; Ortadoğu, ‚Ülkeler-İnsanlar-Sorunlar‛, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul 1996, s. 196).
Ağustos 1906’da İran ile devam eden sınır problemini gerekçe gösteren Osmanlı Devleti, Rusya’nın 1905’te
Japonya karşısında aldığı yenilgiden de istifade ederek Urmiye’nin birkaç yeri hariç tamamını ele
geçirmiştir. Osmanlı’nın buradaki varlığı 1911 yılındaki Rus işgaline kadar devam etmiştir. Birinci Dünya
Savaşı devam ederken Rusların buradan çekilmesi üzerine Türk ordusu şehri tekrar ele geçirmiş ancak
burada uzun süreli kalamamıştır; İA, ‚Urmiye‛ Maddesi, C. 13, Eskişehir 1997, s. 62. 39 İran sınırları içinde olduğu tahmin edilen bu yerleşim biriminin günümüzdeki konumu hakkında
kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. 40 Yüksekova’nın eski adıdır. Yüksekova- Urmiye arası yaklaşık 90 km’dir.
http://www.jelleverheij.info/guides/Placenames_in_Percy,_Highlands_of_Asiatic_Turkey_%281901%29.ht
ml (Erişim Tarihi. 17.02.2013) 41 Günümüzdeki adı Bazargan’dır. İran sınırları içinde Batı Azerbaycan Eyaleti’de bulunan Makü’ye bağlı
bir ilçedir. Bazargan, Türkiye sınırına oldukça yakın olup Doğubeyazıt’a yaklaşık 35 km uzaklıktadır.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1079
Genel Açıklamalar: Dize’den Urmiye’ye alternatif yol için bkz. Güzergâh 8
Güzergâh 8: DIZE-URMİYE arası (Marbişu42 yoluyla)
Toplam uzunluk: 51 mil
Toplam Menzil Sayısı: 2
Yol Durumu: Askerî amaçlar için hemen hemen elverişsiz. Karşıya geçerken
hafif yük taşıması zor olabilir
İklim Şartları: Kış operasyonları için elverişsiz
Güzergâh 9: SAVUÇBULAK43-HOY arası (Urmiye yoluyla 88 mil, 3 menzil)
Toplam uzunluk: 165 mil
Toplam Menzil Sayısı: 6
Yol Durumu: Genel olarak iyi. Tüm cephanenin geçişi için elverişli olup
olmadığı net olarak bilinmiyor. Ancak Urmiye’den Hoy’a bir hat uygun
İklim Şartları: Kışın şiddetli
Levazım: Urmiye ve Sulduz44 Ovalarında oldukça iyi, diğer yerlerde sınırlı.
Otlak Durumu: Urmiye ve Sulduz Ovalarında oldukça iyi, diğer yerlerde sınırlı
Yakacak Durumu: Farklı miktarlarda, genellikle gübre
Su Durumu: Oldukça iyi
Yerel Ulaşım: Ağır sığır arabaları, sayısı bilinmiyor
42 Arşiv belgesinde Narbishu olarak geçmekle birlikte dönemin diğer kaynaklarındaki ismi Marbishu
şeklindedir. Kaynaklarda tarif edildiğine göre Yüksekova’ya yakın bir konumda yer almaktadır. (Mrs.
Bishop, Journeys in Persia and Kurdistan, including a summer in the Upper Karun region and a visit to the
Nestorian Rayahs, Vol.2, John Murray, London 1891, s. 267, Earl Percy, Highlands of Asiatic Turkey, Endia
Office, London 1901, s. 213). Kesin olmamakla birlikte günümüzdeki adı Şemdinli’ye bağlı Tekeli köyünde
yer alan Balıklı Mezrası’dır.
http://www.jelleverheij.info/guides/Placenames_in_Bishop,_Journeys_in_Persia_in_Kurdistan_%28vol.2%
29.html (Erişim tarihi: 17.02.2013) 43 Günümüzdeki adı Mahabad’tır. İran’daki Batı Azerbaycan Eyaleti’ne bağlı yaklaşık 135 bin nüfuslu
şehirde nüfusun çoğunluğu Kürtlerden oluşmaktadır. Hakkari’ye çok yakın bir konumdadır. 44 Şemdinli’ye yaklaşık 80 km uzaklıkta, Urmiye Gölünün güneyinde bulunan Sulduz günümüzde İran’a
bağlı Batı Azerbaycan Eyaleti’nin sınırları içinde yer almakta olup ismi Negede olarak değiştirilmiştir.
Nüfusunun çoğunluğu Türklerden ve geri kalanı ise Kürtlerden oluşmaktadır. Şehirde Azeri Türklerinin
yanı sıra Karapapak Türkleri de yaşamaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Selahattin Tozlu, ‚Karapapaklar
Hakkında Bazı Notlar I‛, Karam, Sayı: 7, Güz 2005, s.88.
1080
Gökhan BOLAT
Güzergâh 10: ERZURUM-BİTLİS arası (Hınıs45 ve Muş yoluyla)
Toplam uzunluk: 157 mil
Yol Durumu:
a) Erzurum-Hınıs 70 mil, tekerlekli araçlar için uygun
b) Hınıs-Muş 37 mil, tekerlekli araçlar için uygun
c) Muş-Bitlis 50 mil. Baharda Muş Ovası’nda bataklık olduğu zamanlar dışında
tekerlekli araçlar için uygun, fakat tepelerin eteklerinde küçük yollar bulunabilir.
Levazım:
a) Erzurum-Hınıs: Oldukça bol
a) Hınıs-Muş: Bol
Otlak Durumu:
a) Erzurum-Hınıs: Görünüşe göre iyi
b) Hınıs-Muş: Mükemmel
Yakacak Durumu:
a) Erzurum-Hınıs: Yok denecek kadar az
b) Hınıs-Muş: Çok az
c) Muş-Bitlis: Bol
Su Durumu:
a) Erzurum-Hınıs: Görünüşe göre bol
b) Hınıs-Muş: Bol
c) Muş-Bitlis: Görünüşe göre bol
Güzergâh 11: HINIS-MALAZGİRT arası
Toplam uzunluk: 53 mil
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun
Levazım: Oldukça iyi
Otlak Durumu: Oldukça iyi
Yakacak Durumu: Yakacak odun mevcut değil
Su Durumu: Görünüşe göre bol
45 Erzurum’un bir ilçesi olan Hınıs İran sınırına yaklaşık 300 km uzaklıktadır.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1081
Güzergâh 12: MALAZGİRT- KARA KİLİSE46 arası (Dutaht47 yoluyla, 37 mil)
Toplam uzunluk: 61,5 mil
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun ancak birkaç yerde zor.
Levazım: Dutaht yakınında az miktarda hububat
Otlak Durumu: Bol
Yakacak Durumu: Çok Az
Su Durumu: Görünüşe göre bol
Güzergâh 13: BİTLİS-ERCİŞ arası (Ahlat yoluyla, 35 mil)
Toplam uzunluk: 86 mil
Yol Durumu: Adilcevaz yakınında birkaç nokta dışında(48,5 mil) tekerlekli
araçlar için uygun
Levazım: Ahlat, Adilcevaz ve Erciş’te bol durumda
Yem Durumu: Civar yerlerden temin edilebilir.
Yakacak Durumu: Çok az
Su Durumu: Bol
Güzergâh 14: MUŞ-MALAZGİRT arası
Toplam uzunluk: 65,5 mil
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun
Levazım: Bol
Otlak Durumu: Bahar ve yazları mükemmel
Yakacak Durumu: Çok az
Su Durumu: Bol
46 İran sınırları içinde bulunan Kara Kilise Batı Azerbaycan Eyaleti’ne bağlı bir şehirdir. Makü’nün
güneyinde ve Hoy’un kuzeyinde yer almaktadır. Makü’ye yaklaşık 20 km uzaklıkta olan yerleşim birimi
adını Ermenilerin Surb Thaddeus Manastırı, Türklerin Kara Kilise dedikleri dini yapıdan almıştır. 47 Günümüzdeki konumu hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmayan Dutaht’ın Farsça bir
isim olmasından dolayı (Du+taht= iki taht) İran sınırları içinde yer aldığı kuvvetle muhtemeldir.
1082
Gökhan BOLAT
Güzergâh 15: MALAZGİRT-VAN arası (Erciş yoluyla, 51,5 mil)
Toplam uzunluk: 113,5 mil
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun
Levazım: Oldukça bol
Otlak Durumu: Mükemmel
Yakacak Durumu: Çok az
Su Durumu: Bol
Güzergâh 16: VAN-DİYADİN48 arası (Burgulu49 yoluyla, 4,5 mil)
Toplam uzunluk: 79,5 mil
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun
İklim Şartları: Kardan dolayı Mayıs sonuna kadar kapalı
Levazım: Hiç yok
Otlak Durumu: Tuci yaylasındaki50 çimenlik, 57,5 mil
Yakacak Durumu: Yok denecek miktarda az
Su Durumu: Bol
Güzergâh 17: MALAZGİRT-AHLAT arası
Toplam uzunluk: 28 mil
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun
Levazım: Çok az
Otlak Durumu: Çimenlik
Yakacak Durumu: Hiç yok
Su Durumu: Tedarik edilebilir
Güzergâh 18: VAN-BİTLİS arası (Van Gölü’nün güneyinden)
Toplam uzunluk: 88 mil
48 Ağrı’ya bağlı bir ilçe olan Diyadin İran sınırına yaklaşık 70 km uzaklıktadır. 49 Orijinal kayıtta ‚Bergri‛ olan geçmektedir. Verilen uzunluğa uygun olarak Diyadin’e en yakın yer
Diyadin ilçesine bağlı Burgulu Köyü’dür. 50 Van’a bağlı Erciş ilçesinde bulunmaktadır.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1083
Yol Durumu: Tekerlekli araçların geçişi için güzergâhta yaklaşık 1 aylık bir
çalışma gereklidir.
Levazım: Bol
Otlak Durumu: Görünüşe göre bol
Yakacak Durumu: Bol
Su Durumu: Bol
Güzergâh 19: BİTLİS-MUSUL arası (Siirt “52 mil” ve Cizre51 “114 mil”
yoluyla)
Toplam uzunluk: 224 mil
Yol Durumu:
a) Bitlis’ten Cizre’ye
b) Cizre’den-Musul’a tekerlekli araçlar için uygun
Su Durumu: Görünüşe göre bol durumda
Güzergâh 20: BAŞKALE-MUSUL arası (Hakkâri52-Amediye53-Dohuk54
yoluyla)
Toplam uzunluk: 216 mil
Yol Durumu: Güzergâh boyunca tekerlekli araçların geçişine uygun olmayan,
engebeli yollar.
Güzergâh 21: CİZRE-VAN arası (Mervanen55 yoluyla,123 mil)
Toplam uzunluk: 175,5 mil
Yol Durumu:
a) Görünüşe göre Cizre’den- Mervanen’e katırların geçişi zor
b) Mervanen’den-Van’a, tekerlekli araçların geçişine uygun
51 Raporda Jaziret ibn Umr olarak geçmektedir. Cizre’nin eski adıdır. 52 Kayıtlarda Julamerk olarak geçen Çölemerik Hakkari’nin eski adıdır. 53 Dohuk’a bağlı küçük bir kasaba. 54 Günümüzde Irak’ın kuzeyinde ve Türkiye sınırına çok yakın 1,9 milyon nüfuslu bir şehir. 55 Mervana olarak da bilinmektedir. Günümüzdeki adı Topyıldız’dır. Van iline bağlı Gürpınar ilçesinde
yer alan bir köydür. Ayrıntılı bilgi için bakınız:
http://www.jelleverheij.info/guides/Placenames_in_Percy,_Highlands_of_Asiatic_Turkey_%281901%29.ht
ml (Erişim Tarihi. 17.02.2013)
1084
Gökhan BOLAT
İklim Şartları: Muhtemelen, kışın elverişsiz
Otlak Durumu: Görünüşe göre tedarik edilebilir
Yakacak Durumu: Tedarik edilebilir
Su Durumu: Görünüşe göre çok fazla
Güzergâh 22: MUSUL-REVANDIZ56 arası (Herir57 yoluyla, 80 mil)
Toplam uzunluk: 103 mil
Yol Durumu: Bir kervan yolu, fakat kervanlar genelde Erbil yoluyla gidiyor.
Güzergâh 23: MUSUL-URMİYE arası ( Erbil “47 mil”, Revandız “102 mil” ve
Lajyan Ovası “157 mil” yoluyla)
Toplam uzunluk: 240,5 mil
Yol Durumu: Kervanlar için genel yol
Otlak Durumu: Muhtemelen sağlanabilir
Yakacak Durumu: Muhtemelen sağlanabilir
Su Durumu: Görünüşe göre çok fazla
Güzergâh 24: REVANDIZ-OŞNU58 arası (Kalişin Geçidi59 yoluyla, 30 mil)
Toplam uzunluk: 40 mil
Yol Durumu: Askerî birliklerin geçişi için büyük oranda kullanışsız.
İklim Şartları: Kar dolayısıyla yılın altı ayı kapalı
Su Durumu: Muhtemelen çok
Güzergâh 25: SAVUÇBULAK-URMİYE arası (Oşnu yoluyla,48 mil)
Toplam uzunluk: 97 mil
56 1923 yılında kadar Osmanlı Devleti’ne bağlı bir yerleşim birimi olan Revandız, günümüzde Irak’ın
kuzeyindeki Erbil iline bağlı bir ilçedir. İran sınırına yaklaşık 75 km uzaklıktadır. 57 Günümüzde Irak sınırları içindeki Erbil şehrine bağlı bir köy. 58 Günümüzdeki adı Oşnaviye olan yerleşim birimi, Urmiye’nin batısında yer almaktadır. Batı Azerbaycan
Eyaleti’ne bağlı Oşnaviye şehrinin de merkezi olan Oşnu, Şemdinli’ye 60 km uzaklıktadır. Şehrin
nüfusunun çoğu Kürtlerden oluşmaktadır. 59 Kelişin veya Kelaşin diye de geçen Kalişin günümüzde Irak sınırları içinde ve İran sınırına yakın bir
köydür. Kuzey Irak’ta bulunan Kalişin Geçidi’nin İran’a doğru uzunluğu yaklaşık 3 km’dir.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1085
Toplam Menzil Sayısı: 4
Yol Durumu:
a) Savuçbulak-Oşnu; Kısmen kolay, kısmen çamurlu ve bataklık
b) Oşnu-Urmiye; Silahların geçişi için uygun
İklim Şartları: Kışın askerî operasyonlar büyük oranda imkânsız
Levazım: Tahminen çok fazla
Otlak Durumu: İyi
Yakacak Durumu: Odun tedarik edilebilir
Su Durumu: Her yerde tedarik edilebilir
Güzergâh 26: REVANDIZ-SAVUÇBULAK arası (Rayat60 “42 mil” yoluyla)
Toplam uzunluk: 90 mil
Yol Durumu: Dağlık alan. Sadece katırlar için uygun
İklim Şartları: Kar, kış operasyonlarını engelleyebilir
Levazım: Çok fazla değil
Yakacak Durumu: Çok az
60 Irak’ın kuzeyinde Irak-İran sınırı üzerinde bulunan Rayat, İran’a yaklaşık 10 km mesafededir.
1086
Gökhan BOLAT
Güzergâh 27: TEBRİZ-KİRMANŞAH61 arası (Dinab62 “68 mil”, Sain Kale63
“121 mil” ve Bicar64 “212 mil” yoluyla)
Toplam uzunluk: 343,5 mil
Toplam Menzil Sayısı: 24
Yol Durumu: Ana kervan yolu. Deve ulaşımı. İran topçu birlikleri tüm
güzergâhı daha önce geçti.
İklim Şartları: Kışın geçiş zor
Levazım: Tedarik edilebilir. İlk üç menzilde çok az
Otlak Durumu: Tedarik edilebilir. İlk üç menzilde çok az
Yakacak Durumu: Çok fazla
Su Durumu: İyi ve çok fazla
Güzergâh 28: TEBRİZ-SİNE65 arası (Miyanduab66 “93 mil”, Sakız67 “142” mil”
yoluyla)
Toplam uzunluk: 222,5 mil
Toplam Menzil Sayısı: 13
Yol Durumu: Geçiş yollarından biri bazen kervanlar tarafından
kullanılmaktadır.
61 İran’ın önemli şehirlerinden biri olan Kirmanşah, İran’ın batısında yer almakta olup aynı adlı eyaletin
yönetim merkezidir. Irak sınırına uzaklığı yaklaşık 120 km olan şehir 1. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı
askerleri tarafından ele geçirilmiş, 1917’ye kadar Osmanlı hakimiyetinde kalmıştır; Fevzi Çakmak, Büyük
Harpte Şark Cephesi, (Yay.Haz:Ahmet Tetik), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011, s. 248. 62 Tebriz-Sain Kale arasında olduğu belirtilen yerleşim biriminin günümüzdeki adı muhtemelen
değiştirilmiştir. Çünkü iki yer arasında Dinab isimli herhangi bir yerleşim birimine kaynaklarda
rastlanmamıştır. Bununla birlikte günümüzde Dinab adıyla Huzistan Eyaleti’nde başka bir yerleşim birimi
vardır ancak burası güzergâhtaki hedef olan Kirmanşah’ın güneyinde olup yaklaşık 600 km uzaklıktadır.
Dolayısıyla bahsedilen Dinab’ın burası olma olasılığı yoktur. 63 İran’ın Zencan Eyaleti’ne bağlı bir şehir olan Sain Kale’nin diğer adı Horasan’dır. Nüfusunun çoğunluğu
Türklerden oluşmaktadır. 64 İran’ın Kürdistan Eyaleti’nde yer alan bir şehir. Nüfusunun çoğunluğu Kürtlerden oluşmaktadır. Birinci
Dünya Savaşı sırasında Rus ve İngilizlerin işgaline uğrayan şehir Osmanlı askerleri tarafından da ele
geçirilmiştir. Üç devlet arasındaki bu mücadelelerden dolayı 1914’ten önce yaklaşık 20 bin olan nüfusu
savaştan sonra ciddi bir şekilde azalmıştır; Eckart Ehlers, Bijar Maddesi, Encyclopedia Iranica, Online
Baskı,http://www.iranicaonline.org/articles/bijar-a-town-and-a-sahrestan-county-in-the-kurdistan
province-of-iran, (Erişim Tarihi: 18. 02. 2013) 65 Kürtçe adı Sine olan yerleşim biriminin günümüzdeki adı Senendec’tir. İran’a bağlı Kürdistan Eyaleti’nin
merkezidir. Şehirde çoğunlukla Kürtler ve Türkler yaşamaktadır. Sine 1916’da Osmanlı askerleri
tarafından ele geçirilmiştir. Çakmak, Büyük Harpte Şark Cephesi, s. 248. 66 İran’ın kuzeybatısında, Batı Azerbaycan Eyaletinde bir şehir. Tahran’a 823 km uzaklıktadır. 67 Batı Azerbaycan Eyaletinde daha çok Kürtlerin yaşadığı bir şehir.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1087
İklim Şartları: Karların erimesi ve sağanak yağmurdan sonra kötü. Yağmur en
çok baharda yağıyor
Levazım: Az
Su Durumu: İyi ve çok fazla
Genel Açıklamalar: Bu güzergâh ile Tebriz’den Kirmanşah’a 300 mil ve 18
menzil’dir.
Güzergâh 29: SAVUÇBULAK-SAKIZ arası
Toplam uzunluk: 53 mil
Toplam Menzil Sayısı: 2
Yol Durumu: Yerleşim birimlerindeki tepenin yamacında 184 cm genişliğinde
açılan geçitten tekerlekli araçların geçişi şu anki durumda zor. Hafif onarımlarla tüm
cephanenin geçişi için uygun hale getirilebilir.
Levazım: Sınırlı
Yem Durumu: Çok az
Otlak Durumu: İyi fakat baharda yakılmış
Yakacak Durumu: Tedarik edilebilir
Su Durumu: İyi ve çok fazla
Güzergâh 30: SAVUÇBULAK - MİYANDUAB arası
Toplam uzunluk: 27 mil
Yol Durumu: Son 14 mil boyunca bataklık.
Levazım: Kalabalık koyun sürüleri var
Otlak Durumu: Çok az
Yakacak Durumu: Çok az
Yerel Ulaşım İmkânı: Merkep ve develer
Güzergâh 31: ERBİL-BAĞDAT arası (Kerkük-Kifri68-Deli Abbas69 yoluyla)
Toplam uzunluk: 247 mil
68 Günümüzde Irak’ın kuzeyindeki Dayala iline bağlı bir ilçe olan Kifri’nin nüfusu Türk ve Kürtlerden
oluşmaktadır. 69 Günümüzde Irak’ın Dayala’ya bağlı El-Halis ilçesinde bulunan bir yerleşim birimidir.
1088
Gökhan BOLAT
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar ve topların geçişi için uygun ancak yerleşim
birimlerinde onarım ve çok sayıda suyun kesilmesi, yeni köprülerin yapımı veya var
olanların genişletilip güçlendirilmesi gerekli.
Levazım: Köylerden ve onlara yakın ekim alanlarından tedarik edilmesi
gerekiyor.
Yem Durumu: Ekim yapılmış kırsal alanlar.
Otlak Durumu: Her noktadan sağlanabilir. İyi
Su Durumu: Güzergâh boyunca tedarik edilebilir.
Güzergâh 32: ERBİL-SÜLEYMANİYE arası (Köy Sancak70 yoluyla)
Toplam uzunluk: 106 mil
Yol Durumu: Erbil’den Köy Sancak’a tekerlekli ağır silahların geçişi için uygun.
Köy Sancak’tan Süleymaniye’ye katır yolu ulaşımı uygun bununla birlikte birçok yerde
yol geniş ve iyi
Levazım: Birkaç köyden sınırlı miktarda tedarik edilebilir
Otlak Durumu: Birçok yerde iyi
Yakacak Durumu: Birçok yerden temin edilebilir
Su Durumu: Güzergâh boyunca çok
Yerel Ulaşım İmkânı: Kürt aşiretlerinin at ve katırları
Güzergâh 33: SÜLEYMANİYE-KERKÜK arası
Toplam uzunluk: 66 mil
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun
Otlak Durumu: Köylerin kırsal özelliklerine göre muhtemelen iyi
Su Durumu: Tedarik edilebilir
70 Günümüzde Irak sınırları içinde yer alan Köy Sancak Kerkük’e 65 km uzaklıktadır. Sykes-Picot
antlaşmasının mimarı İngiliz Albay Sir Mark Sykes’ın bölgeye yaptığı gezilerde Köy Sancak’ın
Süleymaniye’den 6 saat mesafede bulunduğu ve buradan İran dağlarının görünebileceğini belirterek Köy
Sancak’ın İran’a oldukça yakın bir yerde olduğunu ifade etmiştir; Mark Sykes, Dar-ul- Islam A Record Of A
Journey Through Ten of The Asiatic Provınces Of Turkey, Bickers & Son, London 1904, s.209,213.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1089
Güzergâh 34: SÜLEYMANİYE-KİFRİ arası (Zagirme71 Geçidi yoluyla)
Toplam uzunluk: 200,5 mil
Yol Durumu: Şu anki durumunda tekerlekli araçların ulaşımı ve ağır silahların
geçişi için uygun değil ancak belirli noktalarda yapılacak iyileştirmelerle uygun hale
gelebilir. Yol rüzgârlı olup geçiş mesafesine dikkat edilmelidir.
Levazım: Süleymaniye’de büyük bir pazar bulunmaktadır. Yol üzerindeki ekili
bölgelerden de tedarik edilmesi gerekir.
Otlak Durumu: Farklı noktalardan tedarik edilebilir.
Yakacak Durumu: Tedarik edilebilir.
Su Durumu: İyi
Güzergâh 35: SÜLEYMANİYE-KİRMANŞAH arası (Revanser72 yoluyla)
Toplam uzunluk: 174 mil
Toplam Menzil Sayısı: 9
Yol Durumu: Bir katır yolu. Araçların geçişine uygun hale getirmek için
dikkatli bir hazırlık gerekli. Kirmanşah’a doğru altenatif yol Revansar’dan var.
İklim Şartları: Ilıman
Levazım: Koyun ve keçi, ayrıca meyve
Yem Durumu: Sınırlı hububat
Otlak Durumu: Çoğu köyde verimli otlaklar var
Yakacak Durumu: Birkaç nokta dışında çok fazla değil
Yerel Ulaşım İmkânı: İyi nitelikte merkepler ile az miktarda at var
Güzergâh 36: SÜLEYMANİYE-KİRMANŞAH arası (Sine yoluyla)
Toplam uzunluk: 232 mil
Yol Durumu: Süleymaniye-Sine arası sadece hayvanların geçişi için uygun.
Tüm cephanenin geçişine uygun hale getirmek için dikkatli bir çalışma gerekli. Sine-
Kirmanşah arası deve yolu. Tüm cephanenin geçişi için kolayca uygun hale
getirilebilir.
71 Süleymaniye ve Kifri arasındaki geçidin tam konumu hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgiye
rastlanmamıştır. 72 Orijinal belgede ‚Ruvansar‛ diye geçen yer, günümüzde Kirmanşah Eyaleti’ne bağlı bir şehirdir.
Kirmanşah’a uzaklığı yaklaşık 79 km’dir.
1090
Gökhan BOLAT
İklim Şartları: Kışın zor
Levazım: Güzergâhın büyük bölümünde hububat tedarik edilmesi gerekiyor
Yem Durumu: Çok az
Yakacak Durumu: Muhtemelen oldukça az
Su Durumu: Tüm yol üzerinde bolca var
Yerel Ulaşım İmkânı: Pratik olarak yok
Güzergâh 37: SİNE-HEMEDAN73 arası
Toplam uzunluk: 92 mil
Yol Durumu: İlk kısım kolay, Kul Kutal yakını zor, tekerlekli araç ulaşımı için
uygun değil
İklim Şartları: Kışın kar yoğunluğundan dolayı zor
Su Durumu: Çok fazla
Güzergâh 38: REVANDIZ-PENJVİN74 arası (Raniya75- Bane76 yoluyla)
Toplam uzunluk: -
Yol Durumu: Tekerlekli araçların ve topların geçişi için uygun değil
İklim Şartları: Kışın üç ay kapalı
Levazım: Revandız ve Raniya arası koyun ve keçi dâhil bazı ihtiyaçlar ekili
alanlardan tedarik edilebilir. Bu kısımdan sonra sınırlı veya çok az
Yem Durumu: Tedarik edilebilir
Otlak Durumu: Çoğu yerde iyi
Yakacak Durumu: Yerleşim yerlerinde çok fazla
Su Durumu: Genel olarak çok fazla
73 İran’ın önemli eyaletlerinden biri olan Hemedan’ın nüfusu yaklaşık 500 bindir. Kirmanşah’a 150 km
uzaklıktadır. Şehir 1.Dünya Savaşı sırasında Osmanlı ordularının ele geçirdiği yerlerden biridir; Çakmak,
Büyük Harpte Şark Cephesi, s. 248. 74 Irak sınırları içinde yer alan yerleşim biriminin günümüzdeki yazılışları Panjwin veya Penjwin
şeklindedir. Süleymaniye’ye 47 km uzaklıktadır. 75 Günümüzde Irak sınırları içinde Süleymaniye’ye bağlı bir ilçedir. 76 Günümüzde İran’a bağlı Kürdistan Eyaleti’nde bulunan bir şehir olan Bane, Irak sınırları içindeki
Raniya ile karşı karşıya bulunmaktadır. Raniya ve Bane arası 95 km’dir.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1091
Güzergâh 39: RANİYA- ALTUN KÖPRÜ77 arası (Köy Sancak ve Taktak78
(Ayrıca Taktak-Kerkük) yoluyla)
Toplam uzunluk: 57 mil (Kerkük-Köy Sancak uzunluğu şüpheli)
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun. Ağır silahların geçişi için birkaç
noktada bazı iyileştirmeler gerekli. Taktak-Kerkük yolu rapor edilmedi
Yem Durumu: Raniya yakınında tedarik edilebilir
Otlak Durumu: Adı geçen yerde (Raniya) birkaç noktada çimenlik var
Yakacak Durumu: Yerleşim yerlerinden tedarik edilebilir
Su Durumu: Bol miktarda
Güzergâh 40: ZENCAN79-BANE arası (Sakız yoluyla)
Toplam uzunluk: 205 mil
Toplam Menzil Sayısı: 12
Yol Durumu: 5. menzile kadar yüklü katırlar için uygun, oradan Sakız’a kadar
küçük bir çalışmayla tekerlekli araçlar için uygun hale getirilebilir. Bundan sonraki
kısımda tüm cephanenin geçişi için yol üzerinde çok fazla çalışmak gerekiyor
İklim Şartları: Ağır kış koşullarında yollar kötü
Levazım: Çok az
Yem Durumu: Çok az
Otlak Durumu: 7. 8. ve 9. menzillerde bir miktar işlenmemiş otlak var
Yakacak Durumu: Şüpheli
Su Durumu: İyi
77 Günümüzde Irak sınırları içinde Kerkük ve Erbil arasında Türklerin yaşadığı bir kasaba. 78 Mark Sykes’e göre Taktak, Köy Sancak’a 6 saat mesafede bulunan bir yerleşim yeridir. Sykes, Dar-ul-
Islam..., s. 214. 79 Eski adı Hamse olan ve günümüzde İran’ın 31 eyaletinden biri olan Zencan, İran’ın kuzeyinde yer
almaktadır. Yaklaşık bir milyonluk nüfusunun neredeyse tamamı Azeri Türklerinden oluşmaktadır.
1092
Gökhan BOLAT
Güzergâh 41: KHANİ KHADRAN80-BAĞDAT arası (Kasr-ı Şirin81 yoluyla)
Toplam uzunluk: 165,5 mil
Yol Durumu: Khani Khadran’dan Kasr-ı Şirin’e kadar tekerlekli araçların
geçişine uygun değil ve onarılması zor
Kasr-ı Şirin’den Bağdat’a tekerlekli araçlar için uygun fakat yağışlı havada çok
ağır. Çok fazla sulama kanalı var
İklim Şartları: Kışın askerî operasyonlara engel
Levazım: Kasr-ı Şirin’e kadar çok az. Bundan sonra çok miktarda tedarik
edilebilir.
Otlak Durumu: Yerleşim birimlerinde fena değil fakat genellikle çok az
Yakacak Durumu: Oldukça az
Su Durumu: Çok fazla
Yerel Ulaşım İmkânı: Bağdat’ta var
Güzergâh 42: KİRMANŞAH-KİFRİ arası (Harunabad82 ve Kasr-ı Şirin yoluyla)
Toplam uzunluk: 176,5 mil
Yol Durumu: Kasr-ı Şirin’e kadar tekerlekli araçların geçişi için uygun, buradan
sonra çok fazla hazırlık gerekli
İklim Şartları: Yağışlı hava yolu zorlaştırıyor
Levazım: Çok fazla
Otlak Durumu: Çok az
Yakacak Durumu: Kasr-ı Şirin’e kadar dağlardan her miktarda tedarik
edilebilir.
80 Belgeye göre Kasr-ı Şirin’e yakın bir mesafede ve İran sınırları içinde olduğu anlaşılan yerleşim
biriminin günümüzdeki konumuyla ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Bunun sebebi
yerleşim biriminin isminin değiştirilmesi ve eski önemini kaybetmiş olması olabilir. Bu nedenle belgedeki
yazıldığı şekliyle bırakılmıştır. 81 1639 yılında Osmanlı ve Safevi Devletleri arasında imzalanan Kasr-ı Şirin (İran’da Zuhab Antlaşması
diye de bilinir) Antlaşması’na ev sahipliği yapan yerleşim birimi, günümüzde Kirmanşah Eyaleti’ne bağlı
bir şehirdir. İran’ın Irak sınırı üzerinde yer alan şehir Bağdat’a 170 km uzaklıktadır. 82 Günümüzde İran sınırları içinde Hemedan Eyaleti Bahar ili Lalecin ilçesine bağlı bir köydür.
Kirmanşah’a yaklaşık 150 km uzaklıktadır.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1093
Güzergâh 43: HARUNABAD-BUHRIZ83 arası (Mendeli84 yoluyla)
Toplam uzunluk: 149,5 mil
Toplam Menzil Sayısı: 9
Yol Durumu: Deve ulaşımı için bile zor.
Levazım: Pratik olarak hiç
Otlak Durumu: Baharda çok fazla, daha sonra çok az
Yakacak Durumu: Çok az
Su Durumu: Çok Fazla
Yerel Ulaşım İmkânı: Yok
Güzergâh 44: KİRMANŞAH-KÜT’ÜL-AMARE85 arası
Toplam uzunluk: 212,5 mil
Toplam Menzil Sayısı: 11
Yol Durumu: Hüseyniye86’ye kadar tekerlekli araçlar için uygun değil, bu
noktadan sonra uygun. Geçilmesi zor dar geçitler ve yollar var
Levazım: Ulaşılabilir miktarlar muhtemelen az
Yakacak Durumu: Çok az
Su Durumu: Tedarik edilebilir. İçilebilmesine rağmen genellikle tuzludur
Güzergâh 45: HEMEDAN-BISITUN87 arası
Toplam uzunluk: 82 mil
Toplam Menzil Sayısı: 5
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun
83 Günümüzde Irak sınırları içinde ve Bağdat’a 40 km uzaklıkta olan bir kasabadır. 84 Günümüzde Irak sınırları içinde ve İran sınırına çok yakın bir konumda olup Dayala iline bağlı bir
kasabadır. 85 Günümüzde Irak sınırları içinde yer alan Kut’ül Amare 1915 yılında burayı ele geçirmek isteyen
İngilizlere karşı Osmanlı askerlerinin verdiği kahramanca mücadeleye sahne olmuştur. Şehrin şuan ki adı
Kut’ tur. 86 Günümüzdeki adı Hosayniyeh olan yerleşim birimi İran’ın Irak sınırına yakın bölgesinde bulunan Dizful
ve Karkeh arasında yer almaktadır. 87 Daha çok Behistun olarak bilinen yer İran’da kurulan Hahameniş İmparatorluğu (M.Ö 550-M.Ö. 330)
döneminde Kral Daryus tarafından yazdırılan Behistun Yazıtları’yla ünlüdür. Günümüzde İran’ın
Kirmanşah Eyaleti Hersin iline bağlı bir ilçedir.
1094
Gökhan BOLAT
İklim Şartları: Geçitler kar yüzünden bazen kapalı
Levazım: Güzergâh boyunca bulunabilir ve Kangavar’da88 kayda değer
miktarda var
Otlak Durumu: Kangavar yakınında iyi ve muhtemelen diğer yerlerde de
tedarik edilebilir
Yakacak Durumu: Bahsedilen yerdeki (Kangavar) koruluklardan ve ağaçlardan
tedarik edilebilir
Su Durumu: İyi
Güzergâh 46: ZORBATİYE89-DİZFUL90 arası (Kalate91 yoluyla)
Toplam uzunluk: 162,5 mil
Toplam Menzil Sayısı: 9
Yol Durumu: Tüm cephanenin geçişi için uygun. Su yüksek olduğu zaman
Kerha Geçidi92 zor olabilir.
İklim Şartları: Haziran’dan Eylül’e kadar aşırı sıcak
Levazım: Yetersiz
Yem Durumu: Çok fazla. Kış ve bahar boyunca sığır, koyun ve keçi sürüleri
var.
Otlak Durumu: Belirli (kış ve baharda) mevsimlerde iyi
Yakacak Durumu: Oldukça az, bazı yerlerde hiç yok
Su Durumu: Tedarik durumu iyi fakat çoğu yerde tuzlu
88Günümüzde Kirmanşah Eyaleti’ne bağlı (doğusunda yer almaktadır) bir il olan Kangavar’ın
Kirmanşah’a uzaklığı 85 km’dir. 89 Irak sınırları içinde Vasit Eyaleti’ne bağlı bir il olan Zorbatiye, İran sınırına yaklaşık 10 km uzaklıktadır.
Günümüzde İran’dan Irak’a bir geçiş yolu olan bu il, özellikle İranlı Şii hacı adaylarının Necef, Kerbala
gibi yerlere yaptıkları hac yolculuklarında tercih ettikleri en önemli güzergâhlardan biridir. 90 Günümüzde İran’ın Huzistan Eyaletine bağlı bir il olan Dizful’da nüfusun çoğunluğunu Araplar
oluşturmaktadır. 91 Zorbatiye ve Dizful arasındaki verilen mesafe de göz önüne alındığında Kalate, günümüzde
Hürremabad’ın kuzey batısında bulunmaktadır. Çünkü İran içinde farklı bölgelerde aynı isimli yaklaşık
yedi ayrı yerleşim birimi bulunmaktadır. Bunlar arasında güzergâha en uygun olanı Hürremabad’a yakın
olanıdır. 92 Günümüzde Huzistan Eyaleti, Ahvaz iline bağlı kırsal bir yerleşim birimi olan Kerha’dan geçen ve
şehirle aynı ismi taşıyan nehir üzerindeki geçittir.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1095
Güzergâh 47: DEH LORAN93-ŞUŞTER94 arası
Toplam uzunluk: 126 mil
Toplam Menzil Sayısı: 8
Yol Durumu: Güzergâh 43 için (Talazi95-Dizful) Alternatif bir yol. Sadece
Şatt’ul-Helva96 kadar kalabalık gruplar için uygun. Buradan sonra tekerlekli araçlarla
gidilebilir. Alternatif yol Talazi’nin güneyi fakat Şatt’ul-Helva’ya kadar tekerlekli
araçlar için uygun değil, bu noktadan sonra tekerlekli araçlar için kolay
Levazım: Çok sınırlı, ilk üç menzilde hiç yok
Yakacak Durumu: Genellikle tedarik edilemez durumda
Su Durumu: İlk dört menzil için sınırlı ve tuzlu sonra oldukça bol
Güzergâh 48: HEMEDAN-DİZFUL arası (Burucerd97 ve Hürremabad98
yoluyla)
Toplam uzunluk: 288 mil
Toplam Menzil Sayısı: 22
Yol Durumu: Burucerd’e kadar tekerlekli ulaşım için uygun (Alternatif
güzergâh Kalilabad99 yoluyla (71 mil) fakat şu anki şartlarda tekerlekli ulaşım için
uygun değil). Bu noktadan sonra büyük bir zahmet harcamadan tekerlekli ulaşım için
uygun hale gelebilecek bir katır yolu var
İklim Şartları: Kışın karlı, fakat yolları geçişsiz hale getirmiyor
Levazım: Devletabad100’ta çok fazla. Alternatif güzergâhta donanım iyi
Yem Durumu: Kah101 ilçedeki genel yem maddesidir
93 Günümüzde İran’ın İlam eyaletine bağlı bir il olan Dehloran, Irak sınırına oldukça yakın bir
konumdadır. Irak’ta bulunan Amare şehrine yaklaşık 100 km uzaklıktadır. 94 Günümüzde İran’ın Huzistan Eyaleti’ne bağlı bir il olan Şuştar‘da nüfusun çoğunluğu Araplardan
oluşmaktadır. Ahvaz’a yaklaşık 100 km uzaklıktadır. 95 İran sınırları içinde Irak sınırına yakın bir konumda bulunan yerleşim biriminin günümüzdeki adı Ab-ı
Telazi’dir. Irak’a bağlı Amare ile İran sınırları içindeki Deh Loran ve Dizful üçgeninin tam ortasında yer
almaktadır. 96 Yerleşim birimi ile ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. 97 Günümüzde İran’ın batı kısmında yer alan Luristan eyaletine bağlı bir ildir. 98 Luristan Eyaletinin yönetim merkezidir. 99 Günümüzde Hemedan Eyaleti Melayer iline bağlı bir köydür. Hemedan- Dizful arasında ve Hemedan’a
260 km uzaklıktadır. 100 Hemedan’ın güneyinde ve Hemedan ile Hürremabad arasında bulunan Devletabad, Hemedan’a
yaklaşık 75 km mesafededir. 101 Kırık buğday saplarına verilen isim.
1096
Gökhan BOLAT
Otlak Durumu: Burucerd yakınında ve geri kalan kısımda işlenmemiş çok fazla
otlak alanlar var
Yakacak Durumu: Son sekiz menzilde var olmadığı dışında fazla bilgi yok
Su Durumu: Bol miktarda var
Yerel Ulaşım İmkânı: Ahvaz, Dizful ve Şuşter’den çok fazla katır tedarik
edilebilir
Güzergâh 49: DIZFUL – AHVAZ102 arası (Şuşter yoluyla)
Toplam uzunluk: 99 mil
Toplam Menzil Sayısı: 6
Yol Durumu: Yağış olmadığı zaman 51. mil’den itibaren tekerlekli araçlar için
uygun. Güzergâh boyunca yolu tekerlekli araçlar için uygun hale getirmek zor değil.
İklim Şartları: Yaz ortasında aşırı sıcak
Levazım: Hasattan sonra fazla miktarda buğday ürünleri, ayrıca koyun ve keçi
var.
Otlak Durumu: Sıkıntı yok
Yakacak Durumu: Çok az
Su Durumu: Nehirden103 karşılanabilir
Yerel Ulaşım İmkânı: Bahtiyariler104’den tedarik edilebilir. A.P.O.C.105’un
katırları var. Çok sayıda tedarik edilebilir.
102 İran’ın güneybatısında Irak sınırına yakın bir noktada bulunan Ahvaz, Huzistan Eyaleti’nin yönetim
merkezidir. Karun Nehri Ahvaz için önemli bir gelir kaynağıdır. Nüfusunun çoğunluğu Araplardan
oluşmaktadır. 20. yüzyılın başlarında İran’da petrolün bulunmasından sonra Mescid-i Süleyman ve
Abadan arasındaki önemli bir geçiş noktası olmuştur; John H. Lorentz, Historical Dictionary of Iran, Second
Edition, The Scarecrow Press, Inc., Lanham, Maryland-Toronto -Plymouth, UK 2007, s.13. 103 Karun nehri kastedilmektedir. 104 20. yüzyılın başlarında sayıları 300 bin civarında olan Bahtiyariler (Ervand Abrahamian; Modern İran
Tarihi, (Çev:, Dilek Şendil), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008, s. 25) genellikle İsfahan’ın
güneybatısında yer alan geniş bir alanda, doğuda Burucerd ve Çaharmahal, batıda Dizful, Şuster ve Ram-ı
Hürmüz, kuzeyde Dizful Çayı ve güneyde Deh-Kord’dan Kumişe kadar olan geniş bir alanda yaşayan
İran’daki en büyük aşiretlerden biridir; Sadık Sarısaman; ‚Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Devleti'nin
Bahtiyari Politikası‛, OTAM, S.8, Ankara Üniversitesi 1997, s.295; H. A. Sawyer, ‚The Bakhtiari Mountains
and Upper Elam‛, The Geographical Journal, Vol. 4, No. 6, Dec., 1894, s. 481-482. 105 Anglo Persian Oil Company (İngiliz-İran Petrol Şirketi)’nin İngilizce kısaltmasıdır. 1901’de
Muzaffereddin Şah’tan 60 yıllığına İran’da petrol arama imtiyazını alan İngiliz milyoner William Knox
D'Arcy’e ait şirket 1908’de ilk petrolü bulmuştur. Bunun hemen akabinde kurulan APOC 1909’da
D'Arcy’den İran’daki petrol arama ve çıkarma hakkını satın almıştır. 1914’te İngiliz hükümetiyle şirket
arasında yapılan bir antlaşma ile 2.200.000 İngiliz sterlini karşılığında şirketin yüzde 55 hissesi İngiliz
hükümetine devredilmiştir. 1935’te şirketin adı Anglo-İranian Oil Company olarak değiştirilmiştir. Ancak ne
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1097
Güzergâh 50: MUHAMMERE106 – AHVAZ arası (Karun Nehri’nin107 sol
kıyıları yoluyla)
Toplam uzunluk: 62 mil
Toplam Menzil Sayısı: 4
Yol Durumu: Karun Nehri feribotla geçilebilir. Marid’ten108 Ahvaz’a motorlar
kullanılabilir. Yağışlı havada zor. Marid’te bazı köprülerin yapılması gerekiyor
Levazım: Hiç yok
Otlak Durumu: Sadece yağmurdan sonraki otlak alanlar ve burada var olan
taze ekinlerden tedarik edilebilir
Yakacak Durumu: Nehir kıyısındaki sınırlı miktarda çalılıklar
Su Durumu: Nehirden tedarik edilebilir. (Durumu) İyi fakat koyu
Güzergâh 51: MUHAMMERE – AHVAZ arası
Toplam uzunluk: 82 mil
Toplam Menzil Sayısı: 4
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun. Yağmurdan sonra zor. Karun
Nehri, Nas’ın karşısından geçilmek zorundadır
İklim Şartları: Haziran, Temmuz, Ağustos’ta aşırı sıcak
hazindir ki kurulan bu şirketin elde ettiği petrol gelirlerinin sadece yüzde 16’sı İran’a verilmiştir. 1925’te
yönetime gelen Rıza Şah bu duruma itiraz etmiş ancak bu itiraz 1941’te onun tahttan indirilmesinin
nedenlerinden biri olmuştur. 1951 yılında Muhammed Musaddık liderliğindeki İran hükümeti İran
petrollerinin millileştirilmesi kararını almıştır. Bu durum çıkarları tehlikeye giren İngiltere ve İran’daki
gelirlerden pay almak isteyen Amerika’yı rahatsız etmiş ve 1953’te ortaklaşa düzenledikleri ‚Ajax
Operasyonu‛ ile onu yönetimden uzaklaştırmışlardır. Bu darbede İngiltere’ye destek veren ABD bunun
karşılığında şirketin yüzde 40 hissesine sahip olmuştur. Şirketin adı 1954’te British Petroleum (BP) olarak
değiştirilmiştir. (PRO, Cabinet Office, 129/47; Cabinet Office, 12/24/164; Nikki R.Keddie, ‚Oil, Economic
Policy and Social Conflict in Iran‛, Race and Class XXI, 1 (1979), s. 14.) Bütün bu nedenler İngiltere’nin
İran’a yönelik ilgisinin gerçek nedenlerini büyük ölçüde ortaya koymaktadır. 106 Günümüzdeki adı Hürremşehir olan Muhammere, Şatt’ul-Arab’ın İran tarafındaki sınır bölgesinde yer
almaktadır. İdari anlamda Huzistan Eyaletine bağlıdır. 19. Yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti ve İran
arasındaki sınır meselesinde iki devletin en çok önem verdiği yerlerden biri olmuştur; Gökhan Bolat, II.
Abdulhamid Dönemi Türk-İran İlişkileri (1876-1909), Devr-i Hamid, Sultan II. Abdulhamid, C.2, Erciyes
Üniversitesi Yayınları No 184, Kayseri 2011, s. 135. 107 Karun Nehri, Zağros Dağlarından çıkan ve içinde taşımacılığın yapılabildiği İran’daki tek nehirdir.
Huzistan Eyaleti’nin güneybatısında yaşayan insanların su ihtiyaçlarını karşılayan nehir 724 km
uzunluktadır. Şatt’ul Arap bölgesinde Fırat ve Dicle nehirleri ile birleşerek Basra Körfezi’ne
dökülmektedir; John H. Lorentz, Historical Dictionary of Iran, Second Edition, The Scarecrow Press, Inc.,
Lanham, Maryland –Toronto- Plymouth, UK 2007, s.158. 108 Günümüzde Huzistan Eyaleti’ne bağlı Hürremşehir (Muhammere)’de bulunan bir köy olan Marid,
Ahvaz’a yaklaşık 100 km mesafededir.
1098
Gökhan BOLAT
Levazım: Pratik olarak hiç yok
Otlak Durumu: Yağış miktarına göre değişiyor
Yakacak Durumu: Yerleşim birimlerinden tedarik edilebilir, daha çok
çalılıklardan
Su Durumu: Nehirden temin edilebilir. Su iyi fakat bulanık
Güzergâh 52: BASRA-DIZFUL arası (Hüveyze109 yoluyla)
Toplam uzunluk: 148 mil
Toplam Menzil Sayısı: 4
Yol Durumu: Bilgi çok eksik. Arazi genel olarak uygun. Kerha Nehri110 geçilmek
zorunda. 15 Ağustos-1 Aralık arası genelde sadece tekerlekli araçlar tarafından gidip
gelinebilir
Levazım: Kerha Nehri’nin yakını hariç muhtemelen hiç yok
Su Durumu: Çok az, muhtemelen yetersiz
Güzergâh 53: AHVAZ-AMARE111 arası (İlya (Hamidiye)112-Bostan113 yoluyla)
Toplam uzunluk: 111 mil
Toplam Menzil Sayısı: 8
Yol Durumu: Tüm cephanenin geçişine uygun. Hamidiye’de Kerha Nehri
karşıdan karşıya geçilecek. Ayrıca Amare’den Khor Ubaid114’in karşısına 17,5 mil
bataklık geçit115.
109 İran sınırları içinde yer alan ve Basra- Dizful arasında bulunan Hüveyze, Dizful’a 105, Basra’ya ise 110
km mesafededir. 110 Kerha Nehri, Huzistan Eyaletindeki Zağros Dağlarından başlayıp, Şuş şehrinin batısından geçerek Dicle
Nehri’ne dökülmektedir. Nehre adını veren Kerha şehri Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti
açısından stratejik yerlerden biri olmuştur. Birinci Rota Muharebesi’nin devam ettiği dönemde bölgede
bulunan İngilizleri oyalamak amacıyla 20 Ocak 1915’te Irak-ı Acem’de bir müfreze oluşturulmuş ve adına
da Kerha Grubu denilmiştir. Gruba Ammare aşiretinden 3-4 bin gönüllü de destek vermiştir. Mart 1915’e
gelindiğinde grupta 4079 subay ve muvazzaf er ve aşiretlerden katılan 10 bin kişi bulunmaktaydı. Kerha
Grubu, İran’da İngilizlerle 3 Mart 1915’te yapılan Gadir Muharebesi’ni kazanmıştır; Birinci Dünya Harbinde
Türk Harbi, C.3, 1. Kısım, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 1979, s.
144,153. 111 Irak’ın güneydoğu kısmında yer alan bir şehir olan Amare, İran sınırına 50 km uzaklıktadır. 1915’te
İngilizler ’in işgaline uğramıştır. 112 Orijinal belgede İllah olarak geçen yerleşim biriminin günümüzdeki adı Hamidiye’dir. Ahvaz’a bağlı
aynı adlı bir ilçedir. 113 Orijinal belgede Bisaitin olarak geçen Bostan, Huzistan Eyaleti’nde bulunan Deşt-i Azedegan şehrine
bağlı bir ilçedir.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1099
Levazım: Çok az
Otlak Durumu: Belirli bazı noktalarda otlak durumu iyi
Yakacak Durumu: Bazı noktalarda tedarik edilebilir, diğerlerinde çok az
Su Durumu: Hamidiye-Susangerd (Hafaciye)116 ve Bostan’da bol durumda,
diğer yerlerde çok tuzlu ve kötü
Güzergâh 54: AHVAZ-AMARE arası (Hüveyze ve Şuaybe117 yoluyla)
Toplam uzunluk: 108 mil
Yol Durumu: Şuaybe’ye kadar 58 mil düz yol sonra sadece bataklık botlarıyla
geçilebilir.
Levazım: Çok az
Güzergâh 55: TEBRİZ-ZENCAN arası
Toplam uzunluk: 164 mil
Toplam Menzil Sayısı: 11
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için uygun. Meyane118’nin yanından geçen
Kaflan Dağ geçidi zor.
Levazım: Genel olarak iyi, miktar verilemiyor.
Su Durumu: Genel olarak iyi
Güzergâh 56: BİCAR - SİNE arası
Toplam uzunluk: 51,5 mil
Toplam Menzil Sayısı: 3
114 Kaynaklarda verilen isme ait bir yerleşim birimine rastlanmadığı için orijinal belgedeki adıyla
yazılmıştır. 115 Bu bölgede İrak-İran sınırının her iki tarafını da içine alan Hüveyze Bataklığı bulunmaktadır. 116 Orijinal belgede Khafajiyeh olarak geçen yerleşim biriminin günümüzdeki adı Susangerd’dir. Huzistan
Eyaleti Deşt-i Azadegan şehrine bağlı merkez ilçedir. 117 Orijinal belgede Shwaiyib olarak geçen Şuaybe, Irak sınırları içinde bulunmakta olup Amare’nin
güneyinde ve yaklaşık 100 km uzağındadır. Bölgenin doğusunda Hüveyze, batısında Amare bataklıkları
bulunmaktadır. 118 Tebriz-Zencan arasında ve Tebriz’e yaklaşık 150 km mesafede bulunan Meyane, 9 Eylül 1918’de
Bakü’ye yapılacak harekât öncesinde İngilizlerin bölgeye geçişini önlemek amacıyla 11. Kafkas Tümeni
tarafından ele geçirilmiştir. Bunun üzerine İngilizler Kaflan Dağı istikametine çekilmişlerdir. Ancak
İngilizleri takip eden Osmanlı askerleri 12 Eylülde Kaflan Dağ Geçidi’ni de ele geçirmiş ve buraya
yerleşmiştir; Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, s. 50-51.
1100
Gökhan BOLAT
Yol Durumu: Bazı çalışmalarla tekerlekli araçlar için uygun hale getirilebilir
İklim Şartları: Kar yüzünden yol kapanabilir
Levazım: Tedarik edilebilir. Miktar verilemiyor
Otlak Durumu: Tedarik edilebilir
Yakacak Durumu: Tedarik edilebilir. Bicar’da çok az
Su Durumu: İyi
Yerel Ulaşım İmkânı: Sine’de birkaç katır ve midilli atı temin edilebilir.
Güzergâh 57: DEH BALA119-KALATE120 arası
Toplam uzunluk: 100,5 mil
Toplam Menzil Sayısı: 8
Yol Durumu: Tekerlekli araçlar için zor ve elverişsiz. Katırlar için uygun.
İklim Şartları: En kolay dönem Mart-Haziran arası
Levazım: Nisan’dan Ekim’e kadar çok sayıda sığırla birlikte koyun ve keçi var.
Diğerleri belirsiz
Otlak Durumu: Yıl boyunca bolca var
Yakacak Durumu: İlk üç menzilde çok fazla. Bundan sonra121
SONUÇ
20. yüzyılın en önemli hadiselerinden biri olan I. Dünya Savaşı, hem savaşın
niteliği ve kapsamı hem de neticeleri itibariyle o zamana kadar meydana gelen
savaşlardan ayrılmaktadır. Savaş sonunda bir çok ülkede rejimler ve sınırlar değişmiş
ve o zamana kadar var olmayan bir çok yeni devlet kurulmuştur. Her savaşta olduğu
gibi kazananlar yeni sınırların belirlenmesinde kendi çıkarlarına göre hareket
etmişlerdir. İngiltere’nin 19. yüzyildan itibaren Hindistan’ı koruma politikası
nedeniyle İran ve Ortadoğu’ya yönelik politikaları I. Dünya Savaşı ile başarıya ulaşmış,
Hindistan’a giden yollar bu savaş ile güvence altına alınmıştır.
119 Orijinal belgede verilen Deh Bala – Kalate arası mesafeye göre Deh Bala, Tahran-Zencan arasında
bulunmaktadır. Tahran’ın kuzeybatısında ve yaklaşık 140 km mesafededir. 120 Daha önce de değinildiği üzere İran’da Kalate adında çok sayıda yer bulunmaktadır. Bu güzergâhta
belirtilen mesafeye göre Kalate, Tahran’ın yaklaşık 50 km güneyinde yer almaktadır. 121 Raporda ‚bundan sonra‛ ifadesinden sonra herhangi bir açıklama yapılmamış. Ancak önceki cümleden
hareketle daha sonraki menzillerde az olduğu söylenebilir.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1101
Bu savaşın en ilginç yanlarından birisi ise şüphesiz İran’da yaşananlardır.
Savaşa katılmamasına rağmen savaştan ciddi şekilde zarar gören tek ülke İran
olmuştur. Savaş boyunca toprakları başka ülkelerin mücadele alanına dönüşmüş, savaş
sonunda ise İran, İngiltere’nin resmiyette olmasa da bir nevi sömürgesi haline
gelmiştir.
Osmanlı Devleti bu savaşta sahip olduğu koşullarına göre önemli mücadeleler
vermiş, savaştığı bir çok cephede dönemin büyük devletlerini şaşırtan başarılar
kazanmıştır. Çanakkale Cephesi örneğinde olduğu gibi İtilaf Devletlerini zor durumda
bırakmış ve bir bakıma Amerika Birleşik Devletleri’nin olaylara müdahil olmasının
yolunu açmıştır.
Çalışmanın esasını teşkil eden ve anlaşıldığı kadarıyla ilk kez bu çalışmada ele
alınan raporda yer alan Osmanlı ve İran arasındaki güzergahların tespiti İngiltere’nin
bölgeye olan ilgisini ve buradaki çıkarlarına verdiği önemi ortaya koymaktadır. Kendi
coğrafyasından çok uzakta bulunan Türkiye, İran ve Ortadoğu coğrafyasında yer alan
ulaşım yollarının tespiti, bu yollar üzerindeki iklim koşulları, yakacak durumları, su
imkanları vs. nin ayrıntılı bir şekilde tespit edilmesi ve tespit edilen güzergahlar
arasındaki mesafelerin günümüz teknolojisinin ortaya koyduğu sonuçlarla neredeyse
birebir uyuşması -dönemin koşullarına göre değerlendirildiğinde- yapılan çalışmanın
ciddiyetini ortaya koymaktadır. Bu ciddiyet İngiltere’nin Ortadoğu ve İran
coğrafyasında verdiği mücadeleleri kazanmasında büyük rol oynamıştır.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1103
Ek 2: Osmanlı-İran Sınır Haritası (Foreign Office, MFQ, 1-63)
1104
Gökhan BOLAT
KAYNAKÇA
1.Arşiv Belgeleri
1.1. Public Record Office (PRO)
1.1.1. War Office Papers
WO 106/73 Lines of Communication Between Turkey and Persia, General Staff, India 1916.
1.1.2. Cabinet Office Papers (CAB)
Cabinet Office, 129/47
Cabinet Office, 12/24/164
1.1.3. Foreign Office Papers (FO)
Foreign Office, MFQ, 1-63
1.2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA)
Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT. MHM.) 665/21-5.
Yıldız Perakende Umum Vilayetler Tahriratı (Y.PRK. UM.) 34/67.
Yıldız Sadâret Hususî Maruzat Evrakı (Y.A.HUS.) 176/63-3.
2. Ansiklopedi Maddeleri
İA, ‚Urmiye‛ Maddesi, C. 13, Eskişehir 1997.
İslam Ansiklopedisi (İA); ‚Tebriz‛ maddesi, C.12/1, MEB yayınları, İstanbul 1979, s.94
İA; ‚Makü‛, Maddesi, C.7, M.E.B. Yay., İstanbul 1972.
İA; ‚Hoy‛ Maddesi, C.5. 1. Kısım, M.E.B. Yay., İstanbul 1987.
3. Araştırma ve Tetkik Eserler
ABRAHAMIAN, Ervand; Modern İran Tarihi, (Çev:, Dilek Şendil), Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
ARAGÎ, Muhammed Hasan Kavusî; ‚Nagz-ı Bîtarafî İran Der Ceng-i Cihan-ı Evvel‛,
İran ve Ceng-i Cihan-ı Evvel (Mecmua-i Magalat-ı Seminar), (Ed. Sefa Ehvan),
Merkez-i Esnad ve Tarih-i Diplomasi, Tahran 1380, s.25-44.
ATABAKİ, Touraj; ‚I.Dünya Savaşı, Büyük Devletler Arasındaki Çekişmeler ve İran’da
Siyasal Toplumun Doğuşu‛, (Çev.Gül Çağalı Güven), İran ve I. Dünya Savaşı,
Büyük Güçlerin Savaş Alanı (Ed.Touraj Atabaki), Tarih Vakfı Yurt Yayınları,
İstanbul 2010, s.1-7.
BİRAL, Bilal Emre; The British Threat To The Ottoman Presence in The Persian Gulf During
The Era Of Abdülhamid II And The Responses Towards It, (Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi), Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Ankara 2009.
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1105
BAYUR, Yusuf Hikmet; Türk İnkılâbı Tarihi, C.III, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1957.
BERBERIAN, Houri; ‚The Dashnaktsutiun and Iranian Consitutional Revolution, 1905-
1911”, Iranian Studies, Vol. 29, No. 1/2 (Winter - Spring, 1996), s. 7-33.
BIRINCI DÜNYA HARBINDE TÜRK HARBI; C.3, 1. Kısım, Genelkurmay Askeri Tarih
ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 1979.
BISHOP, Mrs.; Journeys in Persia and Kurdistan, including a summer in the Upper Karun
region and a visit to the Nestorian Rayahs, Vol.2, John Murray, London 1891.
BOLAT, Gökhan; II. Abdulhamid Dönemi Türk-İran İlişkileri (1876-1909), Devr-i
Hamid, Sultan II. Abdulhamid, C.2, Erciyes Üniversitesi Yayınları No 184, Kayseri
2011. S.131-154.
BOLAT, Gökhan; Ermeni Meselesinde İran’ın Rolü ve Osmanlı-İran İlişkilerine Etkileri
(1876-1909), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2010.
COHEN, Stuard A.; British Policy in Mesopotamia 1903-1914, Ithaca Press, Reading, UK
2008.
ÇAKMAK, Fevzi; Büyük Harp’te Şark Cephesi Harekâtı, (Haz. Ahmet Tetik), Türkiye İş
Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, Haziran 2011.
DAVIS, Richard; ‚Britain’s Middle Eastern Policy, 1900-1931: Dual Attractions of
Empire and Europe‛, Histoire@Politique. Politique, culture, société, No. 11, May-
August 2010, s.1-13.
GALBRAITH, John S.; ‚British Policy on Railways in Persia, 1870-1900‛, Middle Eastern
Studies, Vol. 25, No. 4 (Oct., 1989), s.480-505.
GRONKE, Monika; Iran: A Short History, (Translated by Steven Rendall), Markus
Wiener Publisher, Princeton 2008.
JONES, Geoffrey; ‚The Imperial Bank of Iran and Iranian Economic Development,
1890-1952‛, Business and Economic History, S. 16, 1987, s.69-80.
KOCATÜRK, Önder; ‚İngilizlerin Irak ve Basra Bölgesindeki Faaliyetleri (1913-1914)‛,
Turkish Studies , S. 6/3, Yaz 2011, s. 1449-1462.
KARADENİZ, Yılmaz; Hidayet Kara, ‚Bağdat, Basra, Bahreyn ve Necid Bölgelerinde
Osmanlı-İngiliz Nüfuz Mücadelesine Dair Layiha‛, History Studies, Ortadoğu
Özel Sayısı / Middle East Special Issue 2010, s.165-181.
KASİYUĞUN, Ali; ‚Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na Girerken İttifak
Arayışları‛, History Studies, Sayı 1/1, 2009, s.318-341.
KEDDIE, Nikki R.; ‚Oil, Economic Policy and Social Conflict in Iran‛, Race and Class
XXI, 1 (1979), s. 13-29.
1106
Gökhan BOLAT
LAMBTON, Ann K. S.; ‚ The Impact of the West on Persia‛, International Affairs (Royal
Institute of International Affairs 1944-), Vol. 33, No. 1, s.12-25.
LORENTZ, John H.; Historical Dictionary of Iran, Second Edition, The Scarecrow Press,
Inc., Lanham, Maryland • Toronto • Plymouth, UK 2007.
METİN, Barış; Birinci Dünya Savaşı’nda İran Coğrafyasında Etnik Dini ve Siyasi Nüfuz
Mücadeleleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara 2007.
MUKADDEM, Alireza; ‚Ahi Evren Veli’nin Doğdugu Şehir Hoy: Farsça ve Arapça
Kaynaklara Göre‛, Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi, Sayı 3 / 10 Kış 2010,
s.47-477.
ÖZEY, Ramazan; Ortadoğu, “Ülkeler-İnsanlar-Sorunlar‛, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul
1996.
PERCY, Earl; Highlands of Asiatic Turkey, Endia Office, London 1901.
TOZLU, Selahattin; ‚Karapapaklar Hakkında Bazı Notlar I‛, Karam, Sayı: 7, Güz 2005,
s.86-96.
SADIK, Seyyid Said Mir Muhammed; ‚Komite-i Milyon İrani ve İntişar-ı Ruzname-i
Kaveh Der Ceng-i Cihan-i Evvel‛, İran ve Ceng-i Cihan-ı Evvel (Mecmua-i
Magalat-ı Seminar), (Ed. Sefa Ehvan), Merkez-i Esnad ve Tarih-i Diplomasi,
Tahran 1380, s.147-166.
SARIKÇIOĞLU, Melike; ‛Birinci Dünya Savaşı Yıllarında İran‛, Süleyman Demirel
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.25, 2012/12, s.45-72.
SARISAMAN, Sadık; ‚I. Dünya Savaşı’nda İran Avşarları ve Türkiye (1914-1917)‛,
Türkler, Cilt: XIII, 2000, s.440 -452.
SARISAMAN, Sadık; ‚Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Devleti'nin Bahtiyari
Politikası‛, OTAM, S.8, Ankara Üniversitesi 1997, s.295- 298.
SAWYER, H. A.; ‚The Bakhtiari Mountains and Upper Elam‛, The Geographical Journal,
Vol. 4, No. 6, Dec., 1894, s. 481-501.
SCHWANITZ, Wolfgang G.; ‚The German Middle Eastern Policy, 1871–1945‛,
Germany and The Middle East 1871-1945, (Ed. Wolfgang G.Schwanitz), Markus
Wiener Publishers, Princeton 2004, s.1-24.
SYKES, Mark; Dar-ul- Islam A Record Of A Journey Through Ten of The Asiatic Provınces Of
Turkey, Bickers & Son, London 1904.
TARIHTE TÜRK İRAN İLIŞKILERI, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1976.
4. İnternet Kaynakları
Eckart Ehlers, ‚Bijar” Maddesi, Encyclopedia Iranica, Online Baskı,
İngiltere Savunma Bakanlığı Kayıtlarına Göre I. Dünya Savaşı Sırasında
Osmanlı Devleti ve İran Arasındaki Ulaşım Yolları 1107
http://www.iranicaonline.org/articles/bijar-a-town-and-a-sahrestan-county-in-the-
kurdistan province-of-iran, (Erişim Tarihi: 18.02. 2013)
http://www.jelleverheij.info/guides/Placenames_in_Percy,_Highlands_of_Asiatic_Turk
ey_%281901%29.html (Erişim Tarihi. 17.02.2013)
http://www.jelleverheij.info/guides/Placenames_in_Bishop,_Journeys_in_Persia_in_Ku
rdistan_%28vol.2%29.html (Erişim tarihi: 17.02.2013)
http://www.jelleverheij.info/guides/Placenames_in_Percy,_Highlands_of_Asiatic_Turk
ey_%281901%29.html (Erişim Tarihi. 17.02.2013)