Θεωρητικός Λόγος περί κωμωδίας από τον Αίλιο Δονάτο

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΜΑΘΗΜΑ ΛΦΙ 562 Προβλήματα ρωμαϊκής κωμωδίας

ΔΙΔΑΣΚΩΝ Λ ΤΡΟΜΑΡΑΣ

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΟΥ ΣΟΝΙΑ

ΑΕΜ 1313

Θεωρητικός λόγος περί κωμωδίας από τον Αίλιο Δονάτο και συσχέτισμός του με

την Ποιητική του Αριστοτέλη και άλλες λατινικές πηγές

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2014

1

Περιεχόμενα

Εισαγωγή 2

Κεφάλαιο 1ο Φύση και περιεχόμενο των πραγματειών De Fabula και

Excerpta de Comoedia 3-11

Κεφάλαιο 2ο Θεωρητικός λόγος περί κωμωδίας από τον Αριστοτέλη

(Περὶ Ποιητικῆς I-V3 1447a-1449b9 ) 12-15

Κεφάλαιο 3ο Η προέλευση του ρωμαϊκού δράματος σύμφωνα με τον

Τίτο Λίβιο (VII22-13) και τον Βαλέριο Μάξιμο (II44) 16-17

Συμπεράσματα 18

Βιβλιογραφία 19

2

Εισαγωγή

Στην παρούσα εργασία μελετάται το περιεχόμενο της πραγματείας Excerpta De

Comoedia του γραμματικού του 4ου αι Αίλιου Δονάτου Παράλληλα εξετάζεται και

η θεωρητική περί δράματος πραγματεία De Fabula του κατά μία περίπου γενιά

πρεσβύτερου γραμματικού Ευάνθιου καθώς στη διάρκεια του Μεσαίωνα

παραδιδόταν με το όνομα του Δονάτου και θεωρούνταν μέρος αυτής Η εσφαλμένη

απόδοση που προφανώς οφείλεται στο γεγονός ότι αμφότεροι οι γραμματικοί

κατάρτισαν υπόμνημα στις κωμωδίες του Τερέντιου οδήγησε στην από κοινού

πρόταξη των πραγματειών στην έκδοση του υπομνήματος του Δονάτου στο

δραματικό έργο του Τερέντιου από τις εκδόσεις Teubner (19621)

Παράλληλα επισημαίνονται οι διαπιστώσεις του Αριστοτέλη αναφορικά με την

προέλευση και την καταγωγή της κωμωδίας όπως διατυπώνονται στα πέντε πρώτα

κεφάλαια του Περί Ποιητικῆς (στο εξής Ποιητική) Στόχος της επισήμανσης είναι

κυρίως η αναζήτηση αριστοτελικών απηχήσεων και επιδράσεων στο έργο του

Δονάτου και του Ευάνθιου Γίνεται μάλιστα συσχέτιση των πληροφοριών που

διασώζει κάθε έργο με τη θεωρία περί δράματος που διαμορφώθηκε στη διάρκεια

του Μεσαίωνα καθορίζοντας την εξέλιξη των αρχαίων δραματικών ειδών και

προκαλώντας τη γένεση νέων όπως της τραγικωμωδίας

Τέλος ερευνάται κατά πόσον οι γραμματικοί της ύστερης αρχαιότητας έλαβαν

υπόψιν τους τη σχετική με την προέλευση και την εξέλιξη του ρωμαϊκού δράματος

εκδοχή που υιοθετεί ο Τίτος Λίβιος και mdashπιθανότατα αντλώντας από τον ίδιοmdash ο

Βαλέριος Μάξιμος

Στόχος της μελέτης είναι η διακρίβωση της σχέσης που συνδέει τις πηγές

προκειμένου να αναδειχθεί η άποψη των Ρωμαίων για την καταγωγή της

δραματικής τέχνης και ιδιαίτερα της κωμωδίας

1 Πρώτη έκδοση 1902-3

3

Κεφάλαιο 1ο Φύση και περιεχόμενο των πραγματειών De

Fabula και Excerpta de Comoedia

Η θεωρητική πραγματεία του Αίλιου Δονάτου (4ος αι) για την κωμωδία

αρθρώνεται σε δύο μέρη το πρώτο από τα οποία παραδίδεται με το όνομα του

σχεδόν σύγχρονού του γραμματικού Ευάνθιου και φέρει τον τίτλο De fabula

Θεωρείται μάλιστα ότι ο Δονάτος αντλεί απευθείας (verbatim) από το έργο του

Ευάνθιου όπως φαίνεται ότι συνέβη και με το υπόμνημα στον Τερέντιο2

Δεδομένου ότι η μελέτη στηρίζεται στην έκδοση του υπομνήματος του Δονάτου στις

κωμωδίες του Τερέντιου από την Τeubner όπου η πραγματεία του Ευάνθιου

προτάσσεται αυτής του Δονάτου και η αρίθμηση των κεφαλαίων τους είναι

συνεχής θα τηρηθεί η επιλογή του εκδότη3 και η εξέταση θα εκκινήσει από την

πραγματεία De Fabula

De Fabula

Συγκεκριμένα πρόκειται για μία σύντομη θεωρητική μελέτη περί δράματος και

ειδικότερα περί κωμωδίας Αποτελείται από μόλις τέσσερα κεφάλαια εκ των

οποίων το τελευταίο αμφισβητείται ως προς τη γνησιότητά του4 Η αμφισβήτηση

όπως θα αποδειχθεί ερείδεται σε στέρεα επιχειρήματα τόσο υφολογικής

απόκλισης όσο και ανακολουθίας περιεχομένου

Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για την προέλευση του δράματος της

τραγωδίας και της κωμωδίας Η απώτατη αρχή τους ανάγεται σε τελετουργικές

πράξεις προς τιμήν του Διονύσου (I2 quod sacer chorus reddebat Libero patri)

Ετυμολογείται μάλιστα το όνομα κάθε είδους δράματος5 και επισημαίνεται η

αττική προέλευσή τους (I3 Atheniensibus hellip Atticae) Παρουσιάζονται σύντομα οι

σημαντικότεροι σταθμοί εξέλιξης των δύο ειδών με την αναφορά χαρακτηριστικών

εκπροσώπων τους (Ι5 Thespis tragoediae primus inventor et comoediae veteris pater

Eupolis cum Cratino Aristophaneque esse credatur) Κορυφαίος ωστόσο ποιητής και

εισηγητής κάθε ποιητικού είδους θεωρείται ο ίδιος ο Όμηρος ο οποίος προσέφερε

την Ιλιάδα ως υπόδειγμα σύνθεσης τραγωδιών και την Οδύσσεια ως υπόδειγμα

2 H Cancik-H Schneider (επιμ) Brillrsquos New Pauly Encyclopedia of the Ancient World 5Leiden-Boston

2004 sv Evanthius 3 Ο Wessner προφανώς προτάσσει την πραγματεία του Ευάνθιου επειδή θεωρείται προγενέστερος του Δονάτου του οποίου φαίνεται ότι αποτέλεσε πηγή Την αρίθμηση του Wessner υιοθετούν τόσο ο M J Sidnell Sources of Dramatic Theory 1 Plato to Congreve Cambridge 1991 79 κε όσο και η Τ Μαρκομιχελάκη laquoFrancesco Robortello lsquoExplicatio eorum omnium quae ad Comoediam artificium pertinentrsquo (Περί Κωμωδίας)raquo Παλίμψηστον 12 1992 108 κε 4 Brillrsquos New Pauly όπ sv Evanthius 5 Πρβλ Περὶ Ποιητικῆς 1448a35-37 όπου ο Αριστοτέλης προβάλλει τα επιχειρήματα των Δωριέων σχετικά με την απώτερη αρχή της δραματικής τέχνης Κατά την ανάλυσή τους εκτίθενται οι δύο εκδοχές ετυμολόγησης του όρου κωμῳδία (ltκώμη δωρική εκδοχή ή ltκωμάζειν αττική εκδοχή) Ο Ευάνθιος (Ι3) παραθέτει και τις δύο χωρίς ρητή αναφορά ή υπαινιγμό για τη δωρική προέλευση του είδους

4

σύνθεσης κωμωδιών Στο σημείο αυτό απηχεί τον Αριστοτέλη ο οποίος επίσης

θεωρεί τον Όμηρο εισηγητή των δύο ειδών δράματος με τη διαφορά όμως ότι ο

φιλόσοφος προβάλλει τον Μαργίτη ως πρότυπο για τους κωμωδιογράφους6 Στην

τελευταία παράγραφο του κεφαλαίου (Ι6) δηλώνεται ότι τα επόμενα κεφάλαια θα

αφιερωθούν στα δράματα που μιμήθηκε ο Τερέντιος καθώς έχουν ήδη ειπωθεί

αρκετά για την τραγωδία Επομένως ο Ευάνθιος αν και πίστωσε χρονική

προτεραιότητα στην τραγωδία (Ι4 tragoedia prior prolata esse cognoscitur) δεν

αφιερώνει στην πραγμάτευσή της παρά μόνο μερικές παραγράφους δεδομένου ότι

η πραγματεία του προλογίζει το υπόμνημα στις κωμωδίες του Τερέντιου Βέβαια η

τεχνική της αποσιώπησης (praeteritia) παραπέμπει και πάλι στην Ποιητική 1449b21-

22 όπου μετά τη συνοπτική επισκόπηση της προέλευσης της κωμωδίας

επικεντρώνεται ρητά στη μελέτη της τραγωδίας (περὶ κωμῳδίας ὕστερον

ἐροῦμεν περὶ δὲ τραγῳδίας λέγωμεν)

Στο επόμενο κεφάλαιο αποδίδονται περιληπτικά με την αφηγηματική τεχνική της

σύνοψης σε μία μόλις παράγραφο τα στάδια εξέλιξης της κωμωδίας από simplex

carmen (ΙΙ1) σε οργανωμένο θεατρικό είδος (ΙΙ2 tota fabula) Δεν αναφέρονται

φυσικά ονόματα των εισηγητών κάθε μέρους mdashείτε της σκευής των ηθοποιών είτε

της δομής της ίδιας της κωμωδίαςmdash μολαταύτα η αφήγηση εκτείνεται έως τη

διαίρεση του δράματος σε πέντε πράξεις7 (ΙΙ2 divisa quinquepartito actu est tota

fabula)

Ύστερα από την επιγραμματική επισκόπηση της εξέλιξης του είδους η αναδρομή

συνεχίζεται πιάνοντας το νήμα από την αρχαία κωμωδία (ΙΙ3) με αναφορά στο

κυρίαρχο χαρακτηριστικό της το ὀνομαστί κωμῳδεῖν Βέβαια επισημαίνεται ότι

σταδιακά η κωμωδία απώλεσε το συγκεκριμένο γνώρισμα καθώς θίγονταν ισχυροί

άνδρες της πόλης (ΙΙ4 cum poetae licentious abuti stilo et passim laedere ex libidine

coepissent plures bonos ne quisquam in alterum Carmen infame componeret lata

lege siluerunt)8

6 Περὶ Ποιητικῆς 1448b34-38a2 Για την πραγμάτευση της επικής ποίησης από τον Αριστοτέλη στο σύνολο της Ποιητικῆς βλ S Halliwell Aristotlersquos Poetics Λονδίνο 1986 253-266 Αν και το ζήτημα της κατάταξης τελικά της Οδύσσειας στα πρότυπα σύνθεσης τραγικής ή κωμικής ποίησης υπερβαίνει τους στόχους της παρούσας εργασίας δεδομένου ότι τα οικεία κεφάλαια της Ποιητικῆς δεν αποτελούν αντικείμενο μελέτης βλ για το θέμα την ξεκάθαρη και πειστική θέση του Halliwell ibid 276 7 Ο νόμος των πέντε πράξεων εκκινεί από τον Οράτιο (Epist II 3 189 κε) Οι υπομνηματιστές όπως ο Δονάτος επιχείρησαν να διαιρέσουν τις ρωμαϊκές κωμωδίες σε πέντε πράξεις Ο G Duckworth The Nature of Roman Comedy Princeton 1952 98-99 αναφερόμενος στον σχετικό νόμο σημειώνει ότι τα μεσαιωνικά χειρόγραφα περιλαμβάνουν σημάνσεις αλλαγής σκηνής υπογραμμίζοντας ωστόσο ότι οι κωμικοί ποιητές συνέτασσαν ενιαίες ποιητικές συνθέσεις Ο διάλογος με τη βιβλιογραφία αναδεικνύει τον προβληματισμό που εγείρεται αναφορικά με το ζήτημα 8 Την άνωθεν επιβολή αποσιώπησης των πεπραγμένων των μελών της ανώτερης τάξης επιβεβαιώνει και ο Οράτιος (Ars 282-285) Αντίστοιχος μπορεί να θεωρηθεί και ο υπαινιγμός του Πλαύτου αναφορικά με την τύχη κάποιου κωμικού ποιητή (Miles 209) αν και πολύ μεταγενέστερος της περιόδου στην οποία αναφέρονται τόσο ο Ευάνθιος όσο και ο Οράτιος Η M Bieber The History of the Greek and Roman Theater Princeton 1961 147 βέβαια εξηγεί ότι ανάλογος νομικός περιορισμός είχε τεθεί και στις ρωμαϊκές αυτοσχέδιες προλογοτεχνικές μορφές αναπαράστασης

5

Το δραματικό είδος που έπεται στην ανάλυση του Ευάνθιου είναι η ρωμαϊκή

σάτιρα η οποία φαίνεται ότι οδήγησε επίσης στη σύγκρουση των ποιητών με τους

ισχυρούς Το πέρασμα από την αρχαία ελληνική κωμωδία στη ρωμαϊκή σάτιρα

φανερώνει την προσπάθεια του γραμματικού να συσχετίσει την εξέλιξη των

δραματικών ειδών στις δύο χώρες Μεταβαίνει έτσι mdashφυσικά για τον ίδιοmdash στη

νέα κωμωδία (ΙΙ6) η οποία κρίνεται ως η κορωνίδα του είδους εξαιτίας της

λεπτότητας των αστεϊσμών της (II6 grata salibus) Συμπυκνώνει μάλιστα και τις

υπόλοιπες αρετές του είδους στο πλαίσιο ενός ασύνδετου σχήματος (II6 concinna

argumentο hellip apta metro) προκειμένου να εξαρθεί η σπουδαιότητα του είδους στην

εξέλιξη του οποίου αναδείχθηκε ο Τερέντιος τον οποίο θεωρεί εφάμιλλο του

Μενάνδρου (ΙΙ7)9

Στο τρίτο κεφάλαιο ο γραμματικός εστιάζεται πλέον στην κωμωδία Αφιερώνει την

πρώτη παράγραφο στην εξέλιξη της δομής του δράματος από την αρχαία στη νέα

κωμωδία και τέλος στη ρωμαϊκή Οι παρατηρήσεις του σχετικά με τη σταδιακή

υποβάθμιση του ρόλου του χορού και τον περιορισμό του χώρου δράσης του (ΙΙΙ1

ne locus quidem ullus iam relinquatur choro) θεωρούνται εύστοχες και τυγχάνουν

αποδοχής από τη σύγχρονη έρευνα10 Παράλληλα υπογραμμίζεται η δυσκολία των

Λατίνων ποιητών να διαιρέσουν τις κωμωδίες σε πέντε πράξεις11

Οι υπόλοιπες παράγραφοι αποτελούν ένα είδος εγκωμίου της τέχνης του

Τερέντιου ως κωμωδιογράφου Εξαίρονται οι αρετές του όπως η χρήση προτατικών

προσώπων12 για την ανάδειξη της υπόθεσης (ΙΙΙ2) η μετρική αρτιότητα που

καθιστά τον λόγο του όμοιο με πεζό (ΙΙΙ3 resolutione huius metri quantum potest

comminute ad imaginem prosae orationis) η αληθοφάνεια των χαρακτήρων (ΙΙΙ4 in

fictis argumentis fidem veritatis assequeretur) παρόλη την ανατροπή των κωμικών

συμβάσεων (ΙΙΙ4 meretrices hellip non malas introducere)13 η διατήρηση της κωμικής

σύμβασης χωρίς τραγική εκτροπή των παθών14 (ΙΙ5 morem retinuit ut comoediam

9 Για τη σχέση της νέας κωμωδίας με το ρωμαϊκό θέατρο και τις οφειλές του Πλαύτου και του Τερέντιου στην ελληνική κωμωδία της εποχής του Μένανδρου βλ K McLeish Roman Comedy London 1976 17-21 όπου αποτυπώνονται γλαφυρά τα χαρακτηριστικά του είδους και εξηγείται σύντομα αλλά πειστικά η άντληση στοιχείων τεχνικής από τους κωμωδιογράφους της νέας κωμωδίας Την ίδια σχέση επιχειρεί να εξιχνιάσει και ο Duckworth όπ 30 κε επισημαίνοντας ωστόσο ότι εξαιτίας της αποσπασματικής παράδοσης υπάρχει ο κίνδυνος της αποκλειστικής εξίσωσης του είδους της νέας κωμωδίας με το έργο του Μένανδρου 10

Βλ σχετικά McLeish όπ 23 και H-D Blume Εισαγωγή στο αρχαίο θέατρο (μτφρ Μ Ιατρού) Αθήνα 1989 142 11 Για τον νόμο των πέντε πράξεων βλ υποσημ 6 Ο Duckworth όπ 98 λαμβάνει υπόψιν του την επισήμανση του Ευάνθιου και τη χρησιμοποιεί ως επιχείρημα στο διαφιλονικούμενο μεταξύ των ερευνητών θέμα της διαίρεσης των ρωμαϊκών κωμωδιών 12 Ο McLeish όπ 62-64 εντάσσει τη χρήση προτατικών προσώπων στην εξέλιξη της τεχνοτροπίας που επιφέρει ο Τερέντιος στη ρωμαϊκή κωμωδία και τη θεωρεί μέσο διάρρηξης της μονοτονίας των αφηγηματικών μονολογικών προλόγων 13 Για το ρεαλισμό στη σκιαγράφηση των χαρακτήρων του Τερέντιου βλ Duckworth όπ 259-60 14 Ο C Fraker laquoCelestinaraquo Genre and Rhetoric Λονδίνο 1990 27 παρατηρεί ότι οι συγγραφείς τραγικωμωδιών του Μεσαίωνα προφανώς είχαν υπόψιν τους το συγκεκριμένο χωρίο στο οποίο υπονοείται ότι κάποιοι ποιητές που δε διέθεταν το ταλέντο του Τερέντιου εξόκειλαν στο τραγικό πάθος

6

scriberet et temperavit affectum ne in tragoediam transiliret)15 η σαφήνεια η

έλλειψη δηλαδή σκοτεινών σημείων (ΙΙΙ 6 nihil abstrusum ab eo ponitur aut quod ab

historicis requirendum sit)16 η ενότητα της σύνθεσης με τον επιδέξιο χειρισμό της

υπόθεσης αλά και της τέχνης του γράφειν (ΙΙΙ7 ut uno corpore videatur esse

compositum)17 η διατήρηση των σταθερών τύπων της κωμωδίας χωρίς ανάμιξη των

χαρακτηριστικών τους (ΙΙΙ8 non ita miscet quattor personas ut obscura sit earum

distinctio) και τέλος ο εμπλουτισμός των υποθέσεων μέσω της contaminatio (III9

locupletiora argumenat ex duplicibus negotiis delegerit ad scribendum)18

Με την ολοκλήρωση του τρίτου κεφαλαίου οριοθετείται το μέρος της πραγματείας

που θεωρείται γνήσιο Η πατρότητα του τέταρτου κεφαλαίου αμφισβητείται διότι

το περιεχόμενό του θεωρείται ανακόλουθο ως προς αυτό των προηγούμενων

Ειδικότερα στην πρώτη παράγραφο συνοψίζονται τα είδη των δραμάτων που

άνθισαν στο ρωμαϊκό περιβάλλον Στο πλαίσιο αυτό συμπλέκονται είδη που όντως

καλλιεργήθηκαν μετά τον εκρωμαϊσμό της νέας κωμωδίας όπως ρητά αναφέρεται

στο κέιμενο (IV1 post νέαν κωμῳδίαν Latinos mylta fabularum genera protulisse)

με είδη που προϋπήρχαν όπως η fabulla Atellana και ο μίμος19

Η δεύτερη παράγραφος αν και θεματικά επανέρχεται στο ζήτημα της σχέσης της

τραγωδίας με την κωμωδία το οποίο είχε αποκλείσει από την πραγμάτευσή του ο

Ευάνθιος ήδη από την Ι6 δηλώνοντας ρητά ότι έχει ήδη αναφέρει αρκετά για την

τραγωδία έχει ασκήσει καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση θεωρητικού

15 Ο J Welsh laquoEvanthius De Fabula 35 and Varro on ἤθη and πάθηraquo Hermes 139 2011 488-9 μελετώντας τη χρήση των όρων ἦθος και πάθος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι μάλλον ο Ευάνθιος μετέρχεται ένα καθιερωμένο αντιστικτικό ζεύγος mdashτο οποίο αντλεί πιθανότατα από τον Βάρρωναmdash ανανεώνοντας το περιεχόμενό του Ομολογεί την προφανή περιπατητική επίδραση στη χρήση των αντιθετικών όρων των οποίων όμως τροποποιεί τη σημασία ιδιαίτερα σε ότι αφορά το mos (=ἦθος) το οποίο φαίνεται να λαμβάνει τη σημασία consuetudo comoediae (= κωμική σύμβαση) 16 Σύμφωνα με τον Duckworth όπ 321 ισχύει το αντίθετο With Terence the spectator was too seldom let into the secret and confusion rather than amusement was the result 17 Πολλές από τις συγκεκριμένες δραματουργικές αρετές αναγνωρίζονται και από τη σύγχρονη έρευνα Βλ ενδεικτικά P Kroh Λεξικό Αρχαίων Συγγραφέων Ελλήνων amp Λατίνων (μτφρ Δ Λυπουρλής-ΛΤρομάρας) Θεσσαλονίκη 1996 sv Terentius Afer όπου γίνεται λόγος για την ενότητα και την ακολουθία της δραματικής πλοκής την ψυχολογική συνέπεια και πιστότητα των χαρακτήρων του 18

Η διπλή πλοκή ως χαρακτηριστικό των κωμωδιών του Τερέντιου χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα ως διακριτικό γνώρισμα έναντι της τεχνικής που ακολουθεί ο Πλαύτος βλ Duckworth όπ 390 19 Για το ρωμαϊκό προλογοτεχνικό υπόβαθρο βλ Bieber όπ 129-146 ένα ολόκληρο κεφάλαιο αφιερώνεται στους φλύακες (στο κείμενο αναφέρονται ως fabullae Rinthonicae από το όνομα του διασημότερου ηθοποιού τους) Βλ επίσης McLeish όπ 11-15 όπου πραγματεύεται σύντομα και τις οφειλές του Πλαύτου και του Τερέντιου στην ιταλική παράδοση Ο Duckworth όπ 3-17 αποτιμά στο πρώτο κεφάλαιο της μελέτης του την επίδραση της πρώιμης ιταλικής κωμωδίας στην κατοπινή έντεχνη δραματουργική παραγωγή εκθέτοντας τα χαρακτηριστικά των ειδών που αναφέρει και ο ψευδο-Ευάνθιος Ο ίδιος μάλιστα ερείδεται στις πληροφορίες του Οράτιου και του Τίτου Λίβιου για την εξέλιξη του δράματος Τέλος από το συγκεκριμένο απόσπασμα από τον Τίτο Λίβιο mdashτο οποίο αποτελεί αντικείμενο πραγμάτευσης του τρίτου κεφαλαίου της παρούσας εργασίαςmdash αντλεί πληροφορίες και ο Blume όπ 131-33 για την κατάρτιση της σχετικής με την προϊστορία του ρωμαϊκού δράματος ενότητας

7

δραματικού λόγου στη διάρκεια του Μεσαίωνα20 Εδώ συνοψίζονται οι διαφορές

μεταξύ των δύο ειδών δράματος με τρόπο απολύτως αντιστικτικό Η τραγωδία

παρουσιάζεται ως το αντίπαλον δέος της κωμωδίας21 καθώς τόσο η εξέλιξη της

πλοκής όσο και το πρότυπο ζωής που προβάλλεται στην καθεμία είναι το ακριβώς

αντίστροφο από της άλλης

Έτσι τα πρόσωπα της κωμωδίας ορίζονται ως άνθρωποι μέτριας τύχης22 οι

κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν μικροί και η έκβαση των υποθέσεών τους αίσια (IV2

in comoedia mediocre fortunae hominum parvi impetus periculorum laetique sunt

exitus actionum) Με εμφατική αντίθεση δηλώνονται η κοινωνική τάξη των

προσώπων και η υπόθεση της τραγωδίας (IV2 at in tragoedia omnia contra) Η

έμφαση ωστόσο δίνεται στην κλιμάκωση των παθών των τραγικών ηρώων και στην

αποκλιμάκωση της αρχικής ταραχής στις κωμικές υποθέσεις Με άλλα λόγια η

δυσάρεστη κατάληξη της πλοκής θεωρείται αδιαμφισβήτητο κριτήριο διαίρεσης

των δραματικών ειδών23 Το συγκεκριμένο χωρίο απασχόλησε ιδιαίτερα τους

μελετητές οι οποίοι διαπίστωσαν ότι ο ψευδο-Ευάνθιος υπό αριστοτελική

επίδραση εξαίρει τη σημασία της ολέθριας απόληξης ως sine quo non στοιχείο της

τραγικής υπόθεσης24 Η διαμετρική αντίθεση μεταξύ τραγωδίας και κωμωδίας

μάλιστα απηχείται ακόμη και σε θεωρητικούς του 17ου αι25

Στην ίδια παράγραφο αξιοσημείωτη είναι και η ηθική χροιά που αποδίδεται στα

δύο δραματικά είδη Στην τραγωδία σύμφωνα με τον ψευδο-Ευάνθιο προβάλλεται

ο προς αποφυγή τρόπος ζωής ενώ στην κωμωδία ο προς επιδίωξη (IV2 in tragoedia

fugienda vita in comoedia caspenda exprimitur)26 Με ηθικολογικό μανδύα

περιβάλλει την κωμωδία και ο Δονάτος (V1 quid sit in vita utile quid contra

20 Σύμφωνα με τον C Fraker laquoCelestinaraquo Genre and Rhetoric Λονδίνο 1990 28 η ευρύτατη διάδοση

του υπομνήματος και της θεωρητικής πραγματείας του Δονάτου εξαιτίας και της χρήσης των κωμωδιών του Τερέντιου ως σχολικού εγχειριδίου στη διάρκεια του Μεσαίωνα εξηγεί την επιρροή που άσκησε στη διαμόρφωση των δραματικών ειδών της εποχής Και ο M Carlson Theories of the Theatre A Historical and Critical Survey from the Greeks to the Present Ithaca 1993 26 επισημαίνει την αξιοσημείωτη απήχηση των πραγματειών του 4ου αι στους λογοτεχνικούς κύκλους του Μεσαίωνα και της Πρώιμης Αναγέννησης 21 Ο Halliwell όπ 276 ερμηνεύει τη ριζική αντίθεση μεταξύ τραγωδίας και κωμωδίας με βάση την έκβαση της υπόθεση ως ένα είδος κλισέ που κληροδοτήθηκε στους αιώνες χωρίς να προκύπτει από την Ποιητική 22 Ανάλογη είναι η θέση του Δονάτου V2 qui in vicis habitant ob mediocritatem fortunarum non in aulis regiis ut sunt personae tragicae 23 H Kelly Ideas and Forms of Tragedy from Aristotle to the Middle Ages Cambridge 1993 11 Ο ψευδο-Ευάνθιος τονίζει περισσότερο από άλλους συγχρόνους του γραμματικούς που επίσης αντλούν από αριστοτελική παράδοση όπως ο Διομήδης την έκβαση της υπόθεσης ως κριτήριο τραγικότητας 24 Ο Kelly όπ 15 τονίζει ότι επίταση της αριστοτελικής διατύπωσης οφείλεται σε επίδραση από τον Θεόφραστο Ο ρόλος του Θεοφράστου ως διαύλου παράδοσης αριστοτελικών θέσεων στους Λατίνους γραμματικούς εξαίρεται και από την S Dewar-Watson laquoAristotle and Tragicomedyraquo στο S MukherindashR Lyne (επιμ) Early Modern Tragicomedy Cambridge 2007 19 25 Dewar-Watson όπ 18 Η κυριαρχία του διπόλου υπογραμμίζεται και από τον Clarson όπ 26 26

Σύμφωνα με τον Kelly όπ 14 αν και δε διαγράφεται κάποιος ξεκάθαρος σκοπός ούτε για την τραγωδία ούτε για την κωμωδία προκύπτει σίγουρα μία ηθικολογική διακήρυξη που αφορά κυρίως τα πρόσωπα του δράματος και όχι τόσο τους θεατές οι οποίοι αναπόφευκτα βέβαια επηρεάζονται

8

evitandum) η έλλειψη σαφήνειας όμως και στις δύο περιπτώσεις συνηγορεί υπέρ

της άποψης ότι οι γραμματικοί δε διατυπώνουν ένα είδος κοινωνικού μανιφέστου

το οποίο υπαγορεύει προκαθορισμένους τρόπους συμπεριφοράς και κοινωνικής

δράσης27

Η επόμενη παράγραφος θα μπορούσε να αποτελεί ως προς το περιεχόμενο

λογική συνέχεια της πρώτης παραγράφου του κεφαλαίου δεδομένου ότι σε αυτήν

απλώς διαπιστώνεται η καταλυτική συμβολή του Λίβιου Ανδρόνικου στη

διαμόρφωση λατινικών δραμάτων Η ενδιάμεση επομένως παράγραφος αν και

μελετήθηκε και επηρέασε κατά πολύ τους δραματουργούς των μεταγενέστερων

αιώνων φαντάζει θεματικά τουλάχιστον εμβόλιμη σε αυτή τη θέση Τέλος στις

άλλες δύο παραγράφους του κεφαλαίου οι κωμωδίες διακρίνονται σε motoriae

statariae και mixtae28 (IV4) και αναφέρονται σχεδόν επιγραμματικά τα κατά ποσόν

μέρη της κωμωδίας τα οποία θα αναλυθούν λεπτομερέστερα από τον Δονάτο στο

προτελευταίο κεφάλαιο της πραγματείας του Εξαιτίας συνεπώς της

αλληλεπικάλυψης του θέματος τα μέρη της κωμωδίας θα αναλυθούν κατά την

πραγμάτευση του οικείου κεφαλαίου

Συμπερασματικά η άναρχη δομή όλου του κεφαλαίου29 η απόκλιση από τις αρχές

που τέθηκαν στο πρώτο κεφάλαιο η προσπάθεια συμπερίληψης θεωρητικών

στοιχείων για την κωμωδία όπως οι διαιρέσεις σε μία πραγματεία που εστιάζεται

κυρίως στα χαρακτηριστικά της κωμικής γραφής του Τερέντιου αλλά και η πεζότητα

του ύφους που έρχεται σε αντιπαράθεση με το επιμελημένο ύφος των

προηγούμενων κεφαλαίων (πχ το σχήμα επαναφοράς των sectsect III6-III7 και ΙΙΙ8-ΙΙΙ9)

συνιστούν βάσιμους λόγους αμφισβήτησης της γνησιότητας του τέταρτου

κεφαλαίου

Excerpta De Comoedia

Ο Δονάτος εκκινεί από τον ορισμό της κωμωδίας στον οποίο όπως ήδη

σημειώθηκε αποδίδεται ηθικολογική διάσταση στο δραματικό είδος Παραπέμπει

αφηρημένα σε κάποιον ελληνικό ορισμό της κωμωδίας σύμφωνα με τον οποίο

κωμῳδία ἐστὶν ltἰδιωτικῶν πραγμάτωνgt περιοχὴ ἀκίνδυνος (V1) Η συμπλήρωση

του εκδότη οφείλεται στην συνάφειά του με τον ορισμό του γραμματικού

Διομήδη30 του οποίου η επίδραση από τον Θεόφραστο θεωρείται σχεδόν βέβαιη31

27 Hokenson J W The Idea of Comedy History Theory Critique Madison NJ 2006 30there is no

concept of a socio-moral norm in Evanthusrsquos text [hellip] Neither commentator specifies the type or nature of useful lsquorsquosentimentsrsquorsquo or what they are useful to 28 Η συγκεκριμένη διαίρεση συμφύρεται με τη διαίρεση της IV1 με προφανή σύγχυση της διαιρετικής βάσης από τον F Robortello Μαρκομιχελάκη όπ 112 29 Θεματική ασυνέπεια μπορεί να καταλογιστεί και στο Δονάτο όπως θα φανεί από την ανάλυση του περιεχομένου της πραγματείας Excerpta De Comoedia 30

Διομήδης Ars Grammatica Keil (εκδ) Grammatici Latini I Λειψία 1855 488 Ο Fraker όπ 26 τον αποδίδει στα αγγλικά 31 Kelly όπ 11

9

Για άλλη μια φορά επομένως η κωμωδία συνδέεται με τη ζωή των καθημερινών

ανθρώπων και την προβλεπόμενη για αυτούς δράση

Ωστόσο ο γραμματικός στην προσπάθειά του να σκιαγραφήσει πληρέστερα τον

όρο παραθέτει άλλον έναν ορισμό τον οποίο αποδίδει στον Κικέρωνα32 ο οποίος

διευρύνει τον σκοπό της κωμωδίας από την απλή ψυχαγωγία στον αντικατοπτρισμό

της καθημερινής ζωής και την αναπαράσταση της αλήθειας33 Αν βέβαια η

κωμωδία αναπαριστά την καθημερινή ζωή τότε ο πρώτος ο ελληνικός ορισμός της

διασαφηνίζει το αντικείμενο και την έκταση της αναπαράστασης Προέκταση του

ορισμού του ρήτορα και πιθανή εκ νέου παράφρασή του συνιστούν και οι

παράγραφοι V3 και V534 όπου εμφαίνεται η έννοια της μίμησης της καθημερινής

ζωής για να τεκμηριωθούν τα μέσα που μετέρχονται οι κωμικοί ποιητές (V3 in gestu

et pronuntiatione consistit) αλλά και για να αναδειχθεί η χρησιμότητα του

καθρεφτίσματος (V5)

Οι παράγραφοι V4 V6-8 καλύπτουν θεματικά περιοχές που έχει πραγματευθεί

και ο Ευάνθιος Συγκεκριμένα στην V4 τονίζεται ο ρόλος του Λίβιου Ανδρόνικου ως

εισηγητή του ρωμαϊκού δράματος (πρβλ ΙΙΙ3) με τη διαφορά ότι εδώ ομολογείται η

άγνοια αναφορικά με τον πρώτο ευρετή της ελληνικής κωμωδίας Οι παράγραφοι

V6-8 αναφέρονται στην αττική προέλευση της κωμωδίας (V6 Atheniensibus hellip

Atticam πρβλ Ι3) την ετυμολογία τόσο της κωμωδίας (V6 unde nomen compositum

ut comoedia vocaretur) από τις κώμες της Αττικής αποσιωπώντας τη δεύτερη εκδοχή

του Ευάνθιου (πρβλ Ι3 ἀπὸ τοῦ κωμάζειν καὶ ᾄδειν) όσο και της τραγωδίας (V7)

και την κοινή αναγωγή τους σε τελετουργικές πρακτικές προς τιμήν του Διονύσου

(V8 πρβλ Ι2)

Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την ένατη παράγραφο η οποία αφιερώνεται στην

εξιστόρηση των σταδίων εξέλιξης του δράματος (πρβλ Ι5) με τη διαφορά ότι ο

Δονάτος παραθέτει τους σχετικούς στίχους της Ars Poetica του Οράτιου35

Στο επόμενο κεφάλαιο συνοψίζονται τα είδη του δράματος ιδίως της κωμωδίας

(πρβλ IV1) Σε αντίθεση με τον ψευδο-Ευάνθιο ο Δονάτος αναφέρεται εκτενώς και

32 Σύμφωνα με τους Hokenson όπ 30 και Sidnell όπ 79 υποσημ 5 ο ορισμός δεν μπορεί να βρεθεί αυτολεξεί στα σωζόμενα έργα του Κικέρωνα αν και θα μπορούσε να αποτελεί παράφραση του SRosc 47 etenim haec conficta arbitror esse a poetis ut effictos nostros mores in alienis personis expressamque imaginem nostrae vitae cotidianae videremus Για το συγκεκριμένο απόσπασμα ο S Goldberg Constructing Literature in the Roman Republic Poetry and Its Conception Cambridge 2005 91 παρατηρεί ότι η θεώρηση της κωμωδίας ως εικόνας της ζωής (imago vitae) είναι ένας κοινός τόπος που ανάγεται στην Αλεξανδρινή εποχή τον οποίο φαίνεται να ανακαλεί ο Κικέρων για να εξυπηρετήσει τη επιχειρηματολογία του Γενικότερα βέβαια οι παραπομπές του Κικέρωνα στην κωμωδία σύμφωνα με τον Carlson όπ 23 έχουν ως στόχο την άντληση μέσων πρόκλησης κωμικότητας στους ρητορικούς λόγους Στόχος δηλαδή είναι η διερεύνηση της παραγωγής κωμικού αποτελέσματος μέσω της γλώσσας όχι η μελέτη του δραματικού είδους 33 Ο Kelly όπ 15 θεωρεί ότι ο ορισμός του Κικέρωνα είναι τόσο ευρύς που θα μπορούσε να αναφέρεται γενικά στο θέατρο και ανιχνεύει απηχήσεις του στο Ελισαβετιανό δράμα συγκεκριμένα σε στίχους του Σέξπιρ 34 Kelly όπ 15 υποσημ 60 35 Οράτ Ars 275-288

10

στον παντόμιμο (VI2) ένα δημοφιλές στους Ρωμαίους δραματικό είδος36 Αξίζει να

σημειωθεί ότι η αναφορά στα δραματικά είδη κυμαίνεται από την απλή

ετυμολόγηση (VI5 Palliatae Graecum habitum referentes) μέχρι την αξιολόγηση της

καλλιτεχνικής αξίας τους (VI5 Atellanae hellip quae in se non habent nisi vetustatum

elegantias) Προσδιορίζονται μάλιστα και οι θεματικές περιοχές από τις οποίες

αντλούνται οι τίτλοι των κωμωδιών με συγκεκριμένα παραδείγματα37 Πρόκειται για

θεωρητικού τύπου πληροφορίες που μαρτυρούν συνειδητή φιλολογική σπουδή του

είδους τα συμπεράσματα της οποίας παρά την ευχέρεια συναγωγής τους από τον

σύγχρονο ερευνητή εξακολουθούν να αξιοποιούνται

Στο επόμενο κεφάλαιο η κωμωδία διαιρείται σύμφωνα με την αριστοτελική

ορολογία στα κατά ποσόν μέρη της Η διαίρεση αυτή πρέπει να ήταν διαδεδομένη

κατά τον 4ο αι διότι αφενός γίνεται αναφορά σε αυτήν από τον ψευδο-Ευάνθιο

(IV5) αλλά αφετέρου ο Δονάτος που αντλεί από τον Ευάνθιο την εμπλουτίζει

αξιοποιώντας προφανώς κάποια άλλη πηγή Αναλυτικότερα σύμφωνα με τον

γραμματικό η κωμωδία αποτελείται από τον prologum την πρότασιν την ἐπίτασιν

και την καταστροφήν38 Ο εμπλουτισμός της τετραμερούς διαίρεσης έγκειται στον

προσδιορισμό των επίσης τεσσάρων ειδών προλόγου (prologus)39 καθώς και στη

διάκριση μεταξύ prologum και prologium (VII3) Σε σύγκριση με την πραγμάτευση

του ίδιου ζητήματος από τον ψευδο-Ευάνθιο ο ορισμός των τριών τελευταίων είναι

συντομότερος ενώ ο prologus εξηγείται με λεπτομέρειες που δηλώνουν

ενδιαφέρον για την ακρίβεια απόδοσης λεπτών εννοιολογικών αποχρώσεων

Τέλος το όγδοο κεφάλαιο χαρακτηρίζεται για τη χαλαρή νοηματική σύνδεση των

επιμέρους παραγράφων του Για την ακρίβεια εδώ συγκεντρώνονται

περικειμενικές πληροφορίες αναφορικά με τις δραματικές παραστάσεις Γίνεται

λόγος για τη σειρά αναγγελίας του ονόματος του ποιητή και του τίτλου του

δράματος ο οποίος εξαρτιόταν από την καταξίωση του ποιητή (VIII1) γεγονός που

αναδεικνύει τον ρόλο του κοινού ως ρυθμιστή της εξέλιξης του είδους

Καταγράφονται επίσης οι περιστάσεις διδασκαλίας των δραμάτων δηλαδή οι

δραματικοί αγώνες (VIII2) Δίνονται σκηνογραφικές πληροφορίες (VIII3) αλλά και

λεπτομέρειες ως προς τον καθιερωμένο τρόπο παρουσίασης μυθικών προσώπων

όπως του Οδυσσέα και του Αχιλλέα (VIII4-5) Οι λεπτομέρειες δεν αφορούν μόνο τη

σκευή των χαρακτήρων αλλά και την υπόθεση η οποία καθορίζει αναπόφευκτα τα 36 Για τον μίμο ως θεατρικό είδος και τη χρήση του όρου planipes βλ Duckworth όπ 13-15 για τη δημοφιλία του είδους και την επιβίωσή του στους αιώνες ibid 399 κε Επίσης ο Βlume όπ 147 σχολιάζει την ευρύτατη διάδοση του είδους κυρίως κατά τον 1ο αι Παραθέτει και βιβλιογραφία στις σημ 85-88 37 VI4 Omnium autem comoediarum inscripta ex quattor rebus omnino sumuntur nomine loco facto eventu 38 Τη συγκεκριμένη διαίρεση υιοθετεί και ο FRobortello Μαρκομιχελάκη όπ 125 με τη διαφορά ότι η πρότασις αντικαθίσταται από τον όρο πρόθεσις Η Μαρκομιχελάκη πέρα από τον συσχετισμό με τον Δονάτο και τον Ευάνθιο προχωρεί σε αντιστοίχιση των μερών της κωμωδίας με τις πέντε πράξεις του δράματος που ορίζει ο Οράτιος κρίνοντας ότι η πενταμερής διαίρεση συνιστά προσπάθεια προσαρμογής του είδους στον κανόνα που θέσπισε ο Οράτιος 39 VII2 συστατικός ἐπιτιμητικός δραματικός μικτός

11

χαρακτηριστικά εξωτερικά γνωρίσματά τους40 Σε ενδυματολογικές πληροφορίες για

καθέναν από τους σταθερούς χαρακτήρες της ρωμαϊκής κωμωδίας αφιερώνονται οι

παράγραφοι VIII6-7 ενώ με την επόμενη επαναφέρεται το ζήτημα των σκηνικών Εν

είδει κατακλείδας διακρίνονται τα διαλογικά μέρη (VIII 9 deverbia) από τα

συνοδευόμενα από μουσική (cantica) με την επισήμανση ότι η σύνθεση των

τελευταίων γινόταν από έμπειρο μουσικό του οποίου το όνομα αναφερόταν μετά

το όνομα του κωμωδιογράφου (VIII10) Η σημασία του λυρικού μέρους της

κωμωδίας αποδεικνύεται από την εξαιρετική απήχηση που γνώριζαν τα τραγούδια

στο βαθμό που οι θεατές αναγνώριζαν το έργο από τη μελωδία και μόνο πριν καν

να αναγγελθεί ο τίτλος41

Συμπερασματικά πρόκειται για μία θεωρητική μελέτη που άπτεται ποικίλων

σχετικών με την κωμωδία θεμάτων τα οποία εκτίθενται με ασυνεχή τρόπο Όπως

μαρτυρά και ο τίτλος ο Δονάτος πιθανότατα συγκέντρωσε αποσπάσματα

αναφορικά με την κωμωδία και τα παρουσίασε έτσι ώστε να μη δίνεται η εντύπωση

συμπιλήματος αλλά πραγματείας η οποία αν και πάσχει ως προς την αλληλουχία

των περιεχομένων της έρχεται να συμπληρώσει ή να διασαφήσει σημεία

προγενέστερων μελετών42

40 Συγκεκριμένα για τον Αχιλλέα και τον Νεοπτόλεμο αναφέρεται ότι φέρουν διάδημα αλλά όχι σκήπτρο επειδή ποτέ δε δεσμεύθηκαν με όρκο να εκστρατεύσουν εναντίον της Τροίας και κατrsquo επέκταση δε βρέθηκαν υπό την εξουσία του Αγαμέμνονα (VIII5 Achillis et Neoptolemi personae diademata habent hellip sub Agamemnonis imperio fuerunt) 41 VIII11 quam omnino spectatoribus ipsius antecedens titulus pronuntiaretur Ανάλογη πληροφορία παραδίδει και ο Κικέρων Acad 220 42 Βλ τη σχέση μεταξύ των παραγράφων VII1-5 και IV5 που αναλύθηκε στη σελ10

12

Κεφάλαιο 2ο Θεωρητικός λόγος περί κωμωδίας από τον

Αριστοτέλη (Περὶ Ποιητικῆς I-V3 1447a-1449b9 )

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η κωμωδία ανήκει στις μιμητικές τέχνες43 και

μάλιστα σε όσες από αυτές μετέρχονται όλα τα δυνατά μέσα τον ρυθμό τη

μουσική και τον λόγο44 Ως προς τα μέσα της μίμησης λοιπόν η κωμωδία συγκλίνει

με την τραγωδία γεγονός που δικαιολογεί την από κοινού πραγμάτευση των δύο

ειδών και από τους κατοπινούς θεωρητικούς όπως ο Ευάνθιος και ο Δονάτος45 οι

οποίοι προφανώς θεωρούν δεδομένη την κατάταξη της τραγωδίας και της

κωμωδίας στα δράματα46 Η διαφορά τους έγκειται στο αντικείμενο της μίμησης (ἡ

μὲν γὰρ χείρους ἡ δὲ βελτίους μιμεῖσθαι βούλεται τῶν νῦν)47 Tη

συγκεκριμένη παρατήρηση του Αριστοτέλη απηχεί ο Διομήδης48 mdashτου οποίου τον

ορισμό παραθέτει ο Δονάτος49 (V1)mdash όταν προσδιορίζει την κωμωδία ως ἰδιωτικῶν

πραγμάτων περιοχὴ50 Ανεξάρτητα από το ζήτημα της αθέτησης του χωρίου51

φαίνεται ότι για τους γραμματικούς της ύστερης αρχαιότητας το επίθετο χείρους

ήταν δυνατόν να προσδιορίζει τους καθημερινούς απλούς πολίτες

Στο σημείο αυτό πρέπει να υπογραμμιστεί ότι ο Αριστοτέλης δε χρησιμοποιεί τους

όρους με κοινωνικές συνδηλώσεις Σύμφωνα με τον Hokenson στην Ποιητική οι

αρχές της κωμωδίας δε συσχετίζονται με αυτές τις πολιτείας52 Δεν ορίζονται

δηλαδή ηθικά πρότυπα κοινωνικής ευπρέπειας τα οποία ο θεατής οφείλει να

ακολουθήσει Στην πραγματικότητα η εισαγωγή του διπλού μοντέλου σύλληψης

του κωμικού χαρακτήρα (βελτίους-χείρους) έχει κατά βάσιν ηθικό και όχι

κοινωνικό υπόβαθρο Για το λόγο αυτό ο Αριστοτέλης διασαφηνίζει την έννοια του

φαύλου συνδέοντάς την με το αἰσχρόν53 Διευκρινίζει λοιπόν ότι η κωμικότητα

43 1447a16-17 44 1447b26-28 Για την αντιστοιχία των όρων μέλει= ἁρμονία και μέτρῳ= λόγῳ βλ L Taran-D

Gutas Aristotle Poetics Boston 2012 229 45 Βλ ενδεικτικάDe fab Ι passim και De com V 6-9 όπου αναζητείται η κοινή προέλευση των δύο ειδών δράματος τα οποία αντιμετωπίζονται ως διαφορετικές εκδοχές της ίδιας τέχνης 46 1448a29-30 δράματα καλεῖσθαί τινες αὐτά φασιν 47 1448a17-18 48 Για την επίδραση του Θεοφράστου στον Διομήδη βλ υποσημ 22 49 Δεν πρέπει όμως να λησμονηθεί ότι ο ψευδο-Ευάνθιος De fab IV2 προβάλλει τα δύο είδη δράματος ως διαμετρικά αντίθετα Για την ανάλυση του χωρίου βλ Κεφ1 σελ 6-8 50 Βλ υποσημ 28 51 Βλ L Golden-O Hardison Aristotlersquos Poetics Englewood NJ 1987 80 όπου συνοψίζονται τα επιχειρήματα αμφισβήτησης της γνησιότητας του χωρίου και επεξηγείται η αριστοτελική άποψη για τη σταδιακή διαμόρφωση του ήθους όπως διατυπώνεται στα Ἠθικά Νικομάχεια Εκκινώντας

λοιπόν από το δεδομένο ότι στη σκέψη του Αριστοτέλη το ἦθος εξαρτάται από το ἔθος τότε ο

υπομνηματιστής καταλήγει εύλογα στο συμπέρασμα ότι και στην περίπτωση του δράματος το αντικείμενο της μίμησης καθίσταται αποφασιστικής σημασίας για το καλό ή κακό αποτέλεσμα Ωστόσο ο Hokenson όπ 27 απορρίπτει τον ηθοπλαστικό χαρακτήρα της κωμωδίας 52 Hokenson όπ 27 53 1449a32-37

13

προκύπτει από την ανώδυνη54 απόκλιση από την ηθική νόρμα χωρίς ωστόσο η

θέση του να έχει κανονιστικό χαρακτήρα Αντιθέτως αποσκοπεί κυρίως στην

αντιδιαστολή των παθών που διεγείρει η τραγωδία με τις αβλαβείς55 ατέλειες των

κωμικών ηρώων Μελετώντας γενικότερα τον θεωρητικό περί κωμωδίας λόγο κατά

την κλασική εποχή ο Ηοkenson καταλήγει στο συμπέρασμα ότι στόχος της

πραγμάτευσης του θέματος ήταν η εξήγηση της ευχαρίστησης που βιώνεται κατά το

ανέβασμα μιας κωμικής παράστασης56 Θεωρεί δε ότι τόσο ο Πλάτων όσο και ο

Αριστοτέλης ορίζουν ως χώρο της κωμωδίας το ἦθος και όχι την κοινωνία57

Κοινωνική διάσταση58 φαίνεται ότι προσδίδουν στην κωμωδία ο Ευάνθιος και ο

Δονάτος Αφενός συνδέουν τη θεματική της με τη δράση των ισχυρών κοινωνικά

προσώπων59 και αφετέρου αναγνωρίζουν την επενέργειά της στη ζωή των θεατών60

Αν και με την πρώτη ανάγνωση οι γραμματικοί φαινομενικά μετατοπίζουν τον στόχο

της κωμωδίας από το ηθικό πλαίσιο που έθεσε ο Αριστοτέλης η μεταξύ τους

διαφορά δεν είναι απόλυτη61 Τα αποσπάσματα από τις θεωρητικές πραγματείες

ενταγμένα στα συμφραζόμενά τους αναφέρονται περισσότερο στα γεγονότα που

συγκροτούν τη δραματική πλοκή και οδηγούν σε αίσια ή μη έκβαση των πραγμάτων

παρά στην καθημερινή ζωή των θεατών62 Η χροιά είναι ηθική63 αλλά όχι

κοινωνική Ακριβέστερα ενισχύεται η ηθική θέση των φιλοσόφων της κλασικής

εποχής64

Παρά λοιπόν τη σχετικά συνεπή παρακολούθηση της αριστοτελικής θεωρίας ο

Ευάνθιος και ο Δονάτος δεν αναγνωρίζουν τη δωρική καταγωγή της κωμωδίας Κατά

τον Σταγειρίτη φιλόσοφο δωρικές πόλεις ερίζουν για την πατρότητα τόσο της

τραγωδίας όσο και της κωμωδίας προβάλλοντας δύο επιχειρήματα το πρώτο

σχετίζεται με τη χρήση του όρου δρᾶμα για τη δήλωση των συγκεκριμένων μορφών

54 Η λέξη έχει τόσο ενεργητική (=δεν προκαλεί πόνο) όσο και παθητική (=ο φέρων τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά δεν υποφέρει) σημασία Σημασιολογικά μπορεί να συσχετιστεί και με το επίθετο

ἀκίνδυνος που περιλαμβάνεται στον ορισμό της κωμωδίας που παραθέτει ο Δονάτος βλ υποσημ

28 55 Golden-Hardison όπ 105 η επισήμανση του ανώδυνου χαρακτήρα της κωμωδίας θεωρείται απάντηση στις αιτιάσεις που αποδίδει στο ποιητικό είδος ο Πλάτων 56 ibid 24 57 ibid 28 58 Κατά τον Halliwell όπ 267-8 ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται σε διακρίσεις με βάση την κοινωνική τάξη Η κοινωνική χροιά αποδίδεται από τους περιπατητικούς ήδη από την εποχή του Θεόφραστου ο οποίος φαίνεται ότι επηρεάζει και τους Λατίνους γραμματικούς 59 De fab ΙΙ4 cum poetae licentious abuti stilo et passim laedere ex libidine coepissent plures bonos ne quisquam in alterum carmen infame componeret lata lege siluerunt II5 quod idem genus comoediae multis offuit poetis cum in suspicionem potentibus civium venisset 60 De fab IV2 in tragoedia fugienda vita in comoedia capessenda exprimitur De com V1 quid sit in vita utile 61 Dewar-Watson όπ 22 62 Kelly όπ 14 όπου αναγνωρίζεται η ηθική χροιά αλλά το απόσπασμα (De fab IV2) συνδέεται κυρίως με τα διαδραματιζόμενα στα έργα γεγονότα 63

Carlson όπ 26 όπου επισημαίνεται ο ηθικός τόνος του αποσπάσματος (De fab IV2) και η σχετική απόκλιση από την αριστοτελική σκοπιά 64 Hokenson όπ 30

14

αναπαράστασης και το δεύτερο με τη δωρική καταγωγή του Επίχαρμου του

παλαιότερου κωμικού ποιητή65 Αν και ο Αριστοτέλης επανέρχεται στο

θέμα66διατυπώνοντας την άποψη ότι πιθανότερη περιοχή γένεσης της κωμωδίας

θεωρείται η Σικελία οι δύο γραμματικοί αποσιωπούν αυτές τις πληροφορίες

Προκρίνουν μάλιστα την αττική προέλευσή της67 Εύλογα επομένως ο Ευάνθιος

αναφέρει μόνο τους Εύπολι Κρατίνο και Αριστοφάνη ως πατέρες της κωμωδίας

(Ι5) ενώ ο Αριστοφάνης τον Επίχαρμο και τον Φόρμι68

Σε ότι αφορά τώρα την πρώτη αρχή των δύο ειδών δράματος ο Αριστοτέλης

θεωρεί ότι υπήρξε αυτοσχεδιαστική69 Συγκεκριμένα κρίνει ότι η τραγωδία έλκει

την καταγωγή της από τον διθύραμβο ενώ η κωμωδία από τα φαλλικά άσματα70 Οι

Ευάνθιος και Δονάτος από την άλλη πλευρά περιβάλλουν με θρησκευτικό-

τελετουργικό μανδύα την πρωταρχική μορφή των δραμάτων71 Χαρακτηριστικός

είναι ο όρος που χρησιμοποιεί ο Ευάνθιος η κωμωδία εξελίχθηκε από simplex

carmen σε έντεχνο λογοτεχνικό είδος

Βέβαια ως έναν βαθμό οι γραμματικοί συμμερίζονται την άγνοια του Αριστοτέλη

για τα ακριβή στάδια εξέλιξης του είδους72 Ο μεν Ευάνθιος σκιαγραφεί την πορεία

με την υπογράμμιση της εισαγωγής των υποκριτών της ποικιλίας των μουσικών

σχημάτων τον εμπλουτισμό της σκευής και των σκηνικών και τέλος με τη διαίρεση

της κωμωδίας σε πράξεις (ΙΙ2) χωρίς να αναφέρει το όνομα κάποιου ευρετή ή

εισηγητή Ο δε Δονάτος χαρακτηρίζει το ζήτημα του πρώτου ευρετή ελληνικών

κωμωδιών αβέβαιο (V4 comoediam apud Graecos dubium est quis primus invenerit)

Παρόλο που ο Αριστοτέλης προβάλλει ως βέβαιη τη δωρική καταγωγή της

κωμωδίας ομολογεί ότι η αδυναμία προσδιορισμού των ποιητών που καθόρισαν τα

μέρη και το πλήθος των υποκριτών οφείλεται στην επιπόλαια ενασχόληση με το

είδος και την καθυστερημένη θέση του υπό την αιγίδα της πολιτείας73 Σπεύδει

όμως να διευκρινίσει ότι οι πρώτοι ποιητές που διαμόρφωσαν έντεχνη πλοκή ήταν

ο Επίχαρμος και ο Φόρμις Ακολουθώντας το παράδειγμά τους ο Κράτης κρίνεται ο

65 1448a30-b2 66 1449b7 67 De fab I3 και De com V6 68 1449b6 69 1449a9-12 70 Για τη σημασία του όρου φαλλικά βλ Αριστοτέλους Περὶ Ποιητικῆς Μετάφραση Σ Μενάρδου

Εισαγωγή Κείμενο Ερμηνεία Ι Συκουτρή Αθήνα 1937 39 υποσημ 3 όπου γίνεται παραπομπή στο ερμήνευμα του λεξικού του Φωτίου Σύμφωνα με τους Taran-Gutas όπ 243 ούτε οι αντιγραφείς φαίνεται να αντιλαμβάνονταν την αναφορά στα φαλλικά άσματα σε αυτό το χωρίο 71 De fab I2-3 και De com V8 72 1449b1-5 73 Σύμφωνα με τον Halliwell όπ 269 τόσο η ονομαστική αναφορά σε ποιητές όσο και η επισήμανση ότι η κωμωδία έλκει την καταγωγή της από τους ιαμβογράφους (1449a2-5) συνιστούν στην πραγματικότητα ένα είδος σκιαγράφησης της ποιητικής εξέλιξης και όχι επισήμανση της ακριβούς ακολουθίας των γεγονότων

15

πρώτος εφάμιλλός τους κωμωδιογράφος στην Αθήνα74 Η παρέκβαση για την

προέλευση της κωμωδίας ολοκληρώνεται με την υπενθύμιση της καταγωγής της

από την ιαμβική ποίηση Το υπόλοιπο κεφάλαιο αφιερώνεται στη σχέση του έπους

με την τραγωδία

74

1449b6-8 Golden-Hardison όπ 106 αποδίδουν την αποσιώπηση του Αριστοφάνη σε αξιολογικά κριτήρια Η κωμωδία του Αριστοφάνη μοιάζει αναχρονιστική καθώς διατηρεί το σκωπτικό στοιχείο της ἰαμβικῆς ἰδέας η οποία χαρακτήριζε το πρόδρομο λογοτεχνικό είδος

16

Κεφάλαιο 3ο Η προέλευση του ρωμαϊκού δράματος σύμφωνα

με τον Τίτο Λίβιο (VII22-13) και τον Βαλέριο Μάξιμο (II44)

Κατά την αφήγηση του Τίτου Λίβιου η αφορμή ανεβάσματος πρωτόλειων

παραστάσεων (VII23 ludi quoque scenici hellip inter alia caelestis irae placamina

instituti) στη Ρώμη στάθηκαν εξιλαστήριες τελετουργίες για την καταπολέμηση μιας

επιδημίας πανούκλας (VII23 vis morbi) που έπληξε την πόλη κατά το 364 πΧ

Κλήθηκαν δηλαδή χορευτές από την Ετρουρία για να εξευμενίσουν με τις

τελετουργικές χορογραφίες τους τη θεόσταλτη μάστιγα Ειδικότερα επρόκειτο για

χορευτικές κινήσεις συγχρονισμένες προς τη μελωδία αυλού (VII24 ludiones ex

Etruria acciti ad tibicinis modos saltantes haud indecoros motus more Tusco dabant)

Αυτός ήταν ο πρώτος σταθμός στην εξέλιξη του δράματος Ακολούθησε η

αυτοσχέδια μίμηση των Ετρούσκων χορευτών από τους Ρωμαίους νέους οι οποίοι

εμπλούτισαν το θέαμα με την ανταλλαγή σκωπτικών στίχων (VII25 imitari deinde

eos iuventus simul inconditis inter se iocularia fundentes versibus coepere)

Σταδιακά ο τρόπος διασκέδασης καθιερώθηκε με αποτέλεσμα ντόπιοι πλέον

καλλιτέχνες εξέλιξαν το είδος από την αυτοσχεδιαστική μορφή των Fescennini

versus75 σε μικτές μελωδικές παραστάσεις που εκτελούνταν με τη συνοδεία αυλού

και συντονισμένη όρχηση (VII27 impletas modis saturas descripto iam ad tibicinem

cantu motuque congruenti peragebant) Ο όρος μάλιστα histrio με τον οποίο

δηλώνεται αρχικά ο εκτελεστής τέτοιων παραστάσεων και στη συνέχεια ο ηθοποιός

ετυμολογείται από την ετρουσκική λέξη ister την ισοδύναμη της λατινικής ludio

(VII26)76

Η έντεχνη ωστόσο παραγωγή δραμάτων με υπόθεση αποδίδεται στον Λίβιο

Ανδρόνικο η συμβολή του οποίου υπήρξε καθοριστική για τη μετάβαση από τη

satura στην καλλιτεχνικά άρτια παράσταση (VII28 Livius post aliquot annis qui ab

saturis ausus est primus argumento fabulam serere) Η καινοτομία του Λίβιου

Ανδρόνικου επισημαίνεται και από τους γραμματικούς του 4ου αι77 ιδιαίτερα από

τον ψευδο-Ευάνθιο ο οποίος συμφωνεί με τον Τίτο Λίβιο ως προς τον

χαρακτηρισμό της εισαγωγής του δράματος στη Ρώμη ως πρωτοποριακής κίνησης

και ως προς την υπόμνηση ότι ο Λίβιος Ανδρόνικος ανέβαζε ο ίδιος ως ηθοποιός τα

δράματά του78 O ιστορικός ωστόσο παραθέτει και ένα ανέκδοτο σχετικά με την

ερμηνεία του Λίβιου Ανδρόνικου στο βράχνιασμα της φωνής του οποίου

75 Σύντομος ορισμός και ετυμολογία του όρου από τον Duckworth όπ 8-9 και τον McLeish όπ 12 Αμφότεροι αναφέρονται στο ποιητικό είδος ως πρόδρομο του ρωμαϊκού δράματος βασιζόμενοι στο συγκεκριμένο απόσπασμα του Τίτου Λίβιου 76 Η ετυμολογία τυγχάνει αποδοχής από τη σύγχρονη έρευνα βλ Bieber όπ 147 όπου επιβεβαιώνεται η αφήγηση του Τίτου Λίβιου καθώς οι απαρχές του ρωμαϊκού δράματος ανάγονται στις χορευτικές παραστάσεις των Ετρούσκων 77

De fab IV3 και De com V4 78 De fab IV3 adeo cuncta re etiam tum recent ut idem poeta et actor suarum fabularum fuisset και Λιβ VII23 nova res bellicoso populo και VII28 suorum carminum actor

17

αποδίδεται η διαίρεση της κωμωδίας σε διαλογικά και λυρικά μέρη (VII29-10) Το

περιστατικό αφηγείται και ο Βαλέριος Μάξιμος79 για την εκδοχή του οποίου θα

γίνει λόγος αμέσως μετά αλλά δε συμπεριλαμβάνεται στις προς εξέταση

θεωρητικές πραγματείες της ύστερης αρχαιότητας

Ύστερα από τον Λίβιο Ανδρόνικο αναλαμβάνει κατά τον Τίτο Λίβιο εκ νέου

ενεργό ρόλο η ρωμαϊκή νεολαία η οποία επανέρχεται στα αυτοσχέδια άσματα

προσθέτοντάς τους exodia και συνδέοντάς τα με τη fabula Atellana (VII212

consertaque fabellis potissimum Atellanis sunt) Έτσι ολοκληρώνεται η εξέλιξη του

ρωμαϊκού δράματος σε πέντε στάδια80

Την αφήγηση του Τίτου Λίβιου ακολουθεί πιστά ο Βαλέριος Μάξιμος (ΙΙ44) γιrsquo

αυτό και τα προκείμενα χωρία γίνονται από κοινού αντικείμενο μελέτης από τον

Duckworth81 Τοποθετεί και αυτός την πρώτη αρχή του δράματος σε εξιλαστήρια

άσματα για την αντιμετώπιση λοιμώδους ασθένειας (placandi caelestis numinis

gratia conpositis carminibus) που έπληξε τη Ρώμη Αναγνωρίζει μάλιστα τα ίδια

στάδια εξέλιξης του δράματος πρόσκληση χορευτών από την Ετρουρία

διαμόρφωση μικτών μελωδικών παραστάσεων (saturae) σύνθεση από τον Λίβιο

Ανδρόνικο έντεχνων δραμάτων με καθορισμένη υπόθεση σύνδεση με την Ατελλανή

φάρσα Αναφέρει ακόμη και το επεισόδιο αφωνίας του Λίβιου Ανδρόνικου καθώς

και τη διακριτή κοινωνική θέση των ηθοποιών του Ατελλανού δράματος συγκριτικά

με τους υπόλοιπους συναδέλφους τους Συμφωνεί τέλος και στην ιδιαίτερη

συμβολή της ρωμαϊκής νεολαίας ένα από τα στοιχεία της αφήγησης και των δύο

που ρητά απορρίπτει η σύγχρονη έρευνα82 Μολαταύτα σύμφωνα με τον Βαλέριο

Μάξιμο η δράση της ρωμαϊκής νεολαίας προηγείται της επίδρασης των Ετρούσκων

χορευτών Για την ακρίβεια αφηγείται ότι η ανταλλαγή σκωπτικών στίχων με τη

συνοδεία χειρονομιών αποτέλεσε τόσο εξέλιξη των λατρευτικών ασμάτων

(uenerabilibus erga deos uerbis iuuentus rudi atque inconposito motu corporum

iocabunda gestus adiecit) όσο και αιτία πρόσκλησης ερμηνευτών από την Ετρουρία

(eaque res ludium ex Etruria arcessendi causam dedit)

Η έμφαση στις πρωτοβουλίες της ρωμαϊκής νεολαίας αν και δε στοιχειοθετείται

ούτε σημειώνεται από τον Ευάνθιο ή τον Δονάτο ενδεχομένως να οφείλεται στην

προσπάθεια των συγγραφέων να προσδώσουν εθνικό χαρακτήρα στη γένεση του

δράματος ανεξάρτητα από τη διαφορετική φύση και κατrsquo επέκταση τον

διαφορετικό σκοπό του έργου του καθενός

79 ΙΙ44 80 Επιγραμματική σχηματοποίησή τους από τον B Foster Livy III Λονδίνο 1980 360 υποσημ 2 Βλ και την περιληπτική απόδοση του χωρίου από τον Blume όπ 132 81 Duckworth όπ 5-8 όπου συνοψίζονται και αξιολογούνται οι αφηγήσεις τους 82 Duckworth όπ 8 και Blume όπ 133

18

Συμπεράσματα

Από τη μελέτη των θεωρητικών πραγματειών και το συσχετισμό τους με πηγές

που αναφέρονται στη γένεση και την εξέλιξη του δράματος συνάγεται πρώτα από

όλα το συμπέρασμα ότι τόσο ο Ευάνθιος όσο και ο Δονάτος που αντλεί από αυτόν

έχουν δεχθεί αριστοτελική επίδραση Η σκιά του Αριστοτέλη πλανάται πάνω από τις

πρωταρχικές κατηγοριοποιήσεις των ειδών του δράματος αλλά και από την

ορολογία ακόμη και τη σχετικά άναρχη δομή της αφήγησης με την επαναφορά σε

θέματα που ήδη έχουν αποτελέσει αντικείμενο πραγμάτευσης83 ή με τη δήλωση

προτεραιότητας εξέτασης ενός από τα δύο είδη84

Ωστόσο δεν προκύπτει ότι οι γραμματικοί του 4ου αι είχαν ως αποκλειστικό

πρότυπο την Ποιητική την οποία ακολούθησαν πιστά σε επίπεδο περιεχομένου και

ύφους Αντιθέτως φαίνεται ότι περισσότερο έχουν επηρεαστεί από την

αφομοιωμένη από τον Θεόφραστο αριστοτελική ποιητολογική θεωρία85 Η χρήση

μάλιστα περιπατητικής ορολογίας όπως το δίπολο ἦθος-πάθος από τον Ευάνθιο

(ΙΙΙ5 morem hellip affectum) αν και ανάγεται στον Βάρρωνα ενισχύει την άποψη της

αριστοτελικής επιρροής Η διατήρηση τέλος των όρων με διαφορετικό

σημασιολογικό φορτίο ερμηνεύει τον βαθμό επίδρασης ο οποίος συνίσταται

κυρίως στην άντληση λεκτικού και σχημάτων σκέψης όχι όμως και περιεχομένου ή

επιχειρηματολογίας

Η επίδραση βέβαια των κλασικών έργων στους μεταγενέστερους συγγραφείς

εξαρτάται και από τη διάσωσή τους Έτσι η μακραίωνη απώλεια86 της Ποιητικής

που οδήγησε στην προβληματική παράδοσή της είχε ως αποτέλεσμα τη

διαμόρφωση θεωρητικού λόγου περί δράματος στη διάρκεια του Μεσαίωνα με

βάση τις πραγματείες της ύστερης αρχαιότητας Δεν πρέπει όμως να θεωρηθεί ότι

υπάρχει τέτοια απόκλιση μεταξύ του Δονάτου και του Αριστοτέλη ώστε να

προκύψουν θεωρίες χωρίς έστω την απήχηση αριστοτελικών θέσεων87

Παρόλη όμως τη διάδοση των απόψεων των γραμματικών της ύστερης

αρχαιότητας κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση οι σύγχρονοι μελετητές

στηρίζονται κυρίως στον Τίτο Λίβιο για να προσδιορίσουν την πρωταρχική φάση

του δράματος88 Το παράδοξο έγκειται στην παρατήρηση ότι οι Ευάνθιος και

Δονάτος πέρα από τα ήδη προσδιορισμένα σημεία σύγκλισης με τις αφηγήσεις του

Τίτου Λίβιου και του Βαλέριου Μάξιμου φαίνεται να αποσιωπούν πληροφορίες

ορισμένες από τις οποίες θεωρούνται έγκυρες μέχρι σήμερα Προφανώς η

αποσιώπηση οφείλεται στην παρακολούθηση άλλων mdashαριστοτελικώνmdash πηγών 83 Πρβλ De fab I6 και IV2 και Ποιητική 1448a16-17 και 1449a32-34 84 De fab I6 και Ποιητική 1449b21-22 85 Ενδεικτική περιεκτική αποτίμηση της επίδρασης του Θεοφράστου στον Sidnell όπ 78 Βλ και υποσημ 22 86

Dewar-Watson όπ 18-19 87 ibid 19 88 Βλ Duckworth όπ 5-8 Bieber όπ 147McLeish όπ 12 Blume όπ 132

19

Βιβλιογραφία

Αριστοτέλους Περὶ Ποιητικῆς Μετάφραση Σ Μενάρδου Εισαγωγή Κείμενο

Ερμηνεία Ι Συκουτρή Αθήνα 1937

Bieber M The History of the Greek and Roman Theater Princeton 1961

Blume H-D Εισαγωγή στο αρχαίο θέατρο (μτφρ Μ Ιατρού) Αθήνα 1989

Carlson M Theories of the Theatre A Historical and Critical Survey from the Greeks to the Present Ithaca 1993

Cancik H-Schneider H (επιμ) Brillrsquos New Pauly Encyclopedia of the Ancient World 5 Leiden-Boston 2004

Duckworth G The Nature of Roman Comedy Princeton 1952

Foster Β Livy III Λονδίνο 1980

Fraker C F laquoCelestinaraquo Genre and Rhetoric Λονδίνο 1990

Goldberg S Constructing Literature in the Roman Republic Poetry and Its Conception Cambridge 2005

Golden L-Hardison O Aristotlersquos Poetics Englewood NJ 1987

Halliwell S Aristotlersquos Poetics Λονδίνο 1986

Hokenson J W The Idea of Comedy History Theory Critique Madison NJ 2006

Kelly H S Ideas and Forms of Tragedy from Aristotle to the Middle Ages Cambridge 1993

Kroh PΛεξικό Αρχαίων Συγγραφέων Ελλήνων amp Λατίνων (μτφρ Δ Λυπουρλής-ΛΤρομάρας) Θεσσαλονίκη 1996

Μαρκομιχελάκη T laquoFrancesco Robortello lsquoExplicatio eorum omnium quae ad Comoediam artificium pertinentrsquo (Περί Κωμωδίας)raquo Παλίμψηστον 12 1992 104-126

McLeish K Roman Comedy London 1976

Mukheri S ndash Lyne R (επιμ) Early Modern Tragicomedy Cambridge 2007

Sidnell M κά (επιμ) Sources of Dramatic Theory 1 Plato to Congreve Cambridge

1994

Taran L-Gutas D Aristotle Poetics Boston 2012

Welsh J laquoEvanthius De fabula 35 and Varro on ἤθη and πάθηraquo Hermes 139 2011

485-493

1

Περιεχόμενα

Εισαγωγή 2

Κεφάλαιο 1ο Φύση και περιεχόμενο των πραγματειών De Fabula και

Excerpta de Comoedia 3-11

Κεφάλαιο 2ο Θεωρητικός λόγος περί κωμωδίας από τον Αριστοτέλη

(Περὶ Ποιητικῆς I-V3 1447a-1449b9 ) 12-15

Κεφάλαιο 3ο Η προέλευση του ρωμαϊκού δράματος σύμφωνα με τον

Τίτο Λίβιο (VII22-13) και τον Βαλέριο Μάξιμο (II44) 16-17

Συμπεράσματα 18

Βιβλιογραφία 19

2

Εισαγωγή


























3













De Fabula


















4




















fabula)







lege siluerunt)8


5





























6























7



























8




δράσης27




















κεφαλαίου











9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

2

Εισαγωγή


























3













De Fabula


















4




















fabula)







lege siluerunt)8


5





























6























7



























8




δράσης27




















κεφαλαίου











9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

3













De Fabula


















4




















fabula)







lege siluerunt)8


5





























6























7



























8




δράσης27




















κεφαλαίου











9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

4




















fabula)







lege siluerunt)8


5





























6























7



























8




δράσης27




















κεφαλαίου











9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

5





























6























7



























8




δράσης27




















κεφαλαίου











9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

6























7



























8




δράσης27




















κεφαλαίου











9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

7



























8




δράσης27




















κεφαλαίου











9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

8




δράσης27




















κεφαλαίου











9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

9























(V8 πρβλ Ι2)







10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

10

































11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

11



















12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

12




























13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

13



















εποχής64










14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

14






























15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

15





74


16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

16






















(VII26)76













17



































18




































19





















1994



485-493

17



































18




































19





















1994



485-493

18




































19





















1994



485-493

19





















1994



485-493

Θεωρητικός Λόγος περί κωμωδίας από τον Αίλιο Δονάτο

Documents

Transcript of Θεωρητικός Λόγος περί κωμωδίας από τον Αίλιο Δονάτο