6.Δημήτριος I. Μπεκριδάκης

Εναλλακτικές θρησκευτικές ταυτότητες στη μεθόριο μοντέρνου - μεταμοντέρνου. Η Περίπτωση της Νέας Πνευματικότητας

«Ο Εικοστός Πρώτος αιώνας ή θα είναι αιώνας θρησκευτικός

ή δεν θα υπάρξει» Andre Malraux

Η Κρίση της Εκκοσμίκευσης και η Αναβίωση της Θρησκείας

Είναι γεγονός αναντίρρητο ότι στις μέρες μας, και πιο συ­γκεκριμένα από τη δεκαετία του 1960 και μετά, η θρησκεία επανήλθε δυναμικά στο προσκήνιο της ιστορίας των δυτικών κοινωνιών και όχι μόνο. Κάποιοι μίλησαν για «επιστροφή του Θεού»1, άλλοι για «επανεντοπισμό του Ιερού»2 -που, σημει- ωτέον, από θρησκειολογική άποψη είναι τελείως άλλο πράγ­μα- ενώ μια μερίδα επιφανών κοινωνιολόγων της θρησκείας υποστήριξε ότι παρατηρείται ανάσχεση των διαδικασιών της εκκοσμίκευσης. και ότι η φάση της κοινωνικής περιθωριοποί­ησης του θρησκευτικού, που κράτησε πάνω από δυο αιώνες, έχει φτάσει στο τέλος της3. Το θέμα της εκκοσμίκευσης είναι

1. BX.G.KEPEL, Η Επιστροφή του Θεού, μτφρ. Γ. Φασουλάκης, Λιβάνης 1992

2. Βλ. P. HAMMOND (ed.). The Sacred in a Secular Age: Towards Revision in the Scientific Study of Religion, University of California Press, Berkeley, 1985, 1-5

3. Ενδεικτικά βλ. R. STARK, Secularization R.I.P., περ. SOCIOLOGY OF

- 225 -

Λ ΗΜΗΤΡΙΟΣ I. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

τεράστιο και πολύπτυχο, και δεν είναι δυνατόν να αναλυθεί στο σημείο αυτό. Θα ήθελα, ωστόσο, να κάνω επιλεκτικά ορι­σμένες παρατηρήσεις, που συνδέονται άμεσα με την ανάλυση που θα ακολουθήσει.

Όπως συμβαίνει γενικά με τις επιστημονικές θεωρίες, έτσι και η σύγχρονη θεωρία της εκκοσμίκευσης κάθε άλλο παρά απροϋπόθετη και ιδεολογικά ουδέτερη υπήρξε. Τουναντίον, αποτέλεσε, στις διάφορες μορφές και διατυπώσεις της, έκ­φραση της γραμμικής - ντετερμινιστικής αντίληψης για την εξέλιξη των κοινωνικών πραγμάτων, που επικράτησε στην κοι­νωνιολογική έρευνα από τον 19° αιώνα και εξής. Στα θεμέλιά της βρίσκεται η μεγάλη νεωτερική αφήγηση της προόδου, η οποία, στην κοινωνιολογική της εκδοχή, εκφράστηκε από την κοντιανή πεποίθηση ότι τα κοινωνικά πράγματα πέρασαν δι­αδοχικά από μια κατάσταση ελέγχου τους από τη μαγεία και τη θρησκεία σε μια κατάσταση αυτόνομης διαχείρισης και ορ­θολογικού σχεδιασμού. αποκτώντας έναν όλο και περισσότερο ενδοκοσμικό και πραγματιστικό προσανατολισμό4. Η αντίληψη αυτή. με τον καιρό, επικράτησε στους κύκλους της επιστημονι­κής μελέτης του θρησκευτικού φαινομένου, με αποτέλεσμα να αναγνωρίζεται περίπου ως αυτονόητη και καθολικώς ισχύου- σα από τους περισσότερους κοινωνιολόγους και φιλοσόφους της θρησκείας5. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα προσέλαβε

RELIGION, (22/9/1999). 175-203 και P. L. BERGER (ed.). The Deseculariza- tion of the World: Resurgent Religion and World Politics. EPPC & William B. Eerdmans Publishing Company, Michigan 1999

4. Γ ι’ αυτό και o D. Martin θεωρεί ότι η εκκοσμίκευση υπήρξε περισ­σότερο μια ιδεολογική προβολή των κοινωνιολόγων πάνω στην κοινωνική πραγματικότητα, παρά μια αντικειμενική καταγραφή αυτής. Βλ. D MAR­TIN, On Secularization: Towards a Revised General Theory. Ashgate:Aldershot. 2005, 17-19

5. 0 D. Martin αντιλαμβάνεται τη θεωρία της εκκοσμίκευσης ως μια

- 226 -

Ε Ν Α ΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

έντονη ιδεολογική χροιά, καθώς διατυπώθηκε κατά τρόπο που να υποτιμά και να απαξιώνει τη θρησκεία ως παρωχημένη υπόθεση, υιοθετώντας πλήρως το πρόταγμα του κοινωνικού εξορθολογισμού και προπαγανδίζοντας την οριστική κατίσχυ­σή του. Βέβαια, η διάκριση ανάμεσα στην έννοια της εκκοσμί­κευσης (secularization), που αναφέρεται σε μια «διαδικασία που επισυμβαίνει στο επίπεδο της κοινωνικής δόμησης» και σε κείνη της εγκοσμιοκρατίας (secularism), όπως την ορίζει ο Brian Wilson, δηλαδή «της ιδεολογίας εκείνων που επιθυ­μούν να προπαγανδίσουν την έκπτωση της θρησκείας και να επιταχύνουν την επέλευση της εκκοσμίκευσης», ποτέ δεν έπα- ψε να ισχύει σε θεωρητικό επίπεδο6. Στην πράξη, εντούτοις, αποδείχθηκε εξαιρετικά δύσκολο για την ακαδημαϊκή έρευνα του φαινομένου να παραμείνει εντελώς ανεπηρέαστη απύ το αθεϊστικό συμφραζόμενο της κληρονομιάς του διαφωτισμού, κρατώντας ιδεολογική ουδετερότητα. Φυσικά, η αντικειμενι­κότητα της επιστήμης κινείται πάντοτε στη σφαίρα του αιτή­ματος και του ζητουμένου, καθώς, όπως καλά γνωρίζουμε από την κριτική θεωρητική κατάθεση της σχολής της Φραγκφούρ- της και των μεταστρουκτουραλιστών στοχαστών, η αλήθεια και οι θεωρίες που φιλοδοξούν να τη συλλάβουν απηχούν τις εκάστοτε κοινωνικές και ιδεολογικές εξελίξεις και ενσωματώ­νουν, έστω και ασυναίσθητα, ευρύτερα πολιτικά προτάγματα. Έτσι, όπως έχει παρατηρηθεί, «Η θεωρία της εκκοσμίκευσης γενικώς υπονοεί ότι η θρησκεία συνιστά ένα αναχρονιστικό φαινόμενο στους κόλπους του διαφοροποιημένου και σύνθε­

φάση στον αγώνα που διεξήγε η ελίτ των διανοουμένων στη Δύση για από­κτηση εξουσίας και ιδεολογικής επιρροής ενάντια σε ανταγωνιστικές ελίτ, όπως ο κλήρος. Βλ. D MARTIN, ό.π.. 9

6. Βλ. Β. WILSON, Secularization: The Inherited Model, στο R HAMMOND, ό.π. 11

- 2 27 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ I. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

του σύγχρονου κόσμου μας. Όποιος πιστεύει σήμερα, ουσια­στικά δεν συμβαδίζει με την εποχή του και για κείνους που εννοούν να παραμένουν σε σημαντικό βαθμό εμπλεκόμενοι με τη θρησκεία χρησιμοποιείται ο όρος ‘λιμνάζοντες πιστοί’. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν ενδεχομένως παρασυρθεί από το ρεύμα της θρησκευτικής αναβίωσης, αλλά οι περιπτώσεις αυτές, σύμ­φωνα με τη γνώμη των θιασωτών της εκκοσμίκευσης, δεν είναι παρά προσωρινές, αν κοιταχτούν μακροσκοπικά. 0 εξορθολο- γισμός της κοινωνίας καλπάζει και φαντάζει σίγουρα περίερ­γος όποιος δεν μπορεί να συμβαδίσει μ ’ αυτόν, παρύλο που μερικές φορές ακόμη κι εκείνοι που περιγράφουν αυτήν την ανεπίστροφη διαδικασία μοιάζουν να θρηνούν γ ι’ αυτό που περιγράφουν»7.

Η σύγχρονη θεωρία της εκκοσμίκευσης, επομένως, αντιμε­τώπιζε εξαρχής με καχυποψία και κάποια αποστροφή τη θρη­σκεία. Ως εκ τούτου, δεν στάθηκε δύσκολο να προσλάβει το κύρος ιδεολογικού άρθρου πίστεως. Αυτό ερμηνεύει και τη στάση ορισμένων επιφανών κοινωνιολόγων της θρησκείας, που στη δεκαετία του 1970, για παράδειγμα, αποφάνθηκαν ότι η θρησκεία δεν πρόκειται να έχει καμιά θέση στον (δυτικό) κό- σμο του μέλλοντος. Για παράδειγμα ο Gregory Baum δήλωνε ότι: «Ούτε οι θεοί της στιγμής ούτε οι ουτοπικές προσδοκίες μπορούν να επιβιώσουν για πολύ σε μια υπέρμετρα εξορθολο- γισμένη κοινωνία»8. Ο Wilson με τη σειρά του υποστήριξε ότι «Η Δύση [...] εμφανίζεται να έχει ξεπεράσει το σημείο εκείνο στο οποίο οι θρησκευτικές διδασκαλίες και πρακτικές -είτε κάποιο σημαντικό κομμάτι αυτών- είναι σε θέση να ασκήσουν

7. Βλ. J. RICHARDSON, Studies of Conversion: Secularization or Re-enchant­ment? στο P. HAMMOND, ό.π., 107

8. Βλ. G. BAUM, Religion and the Rise of Scepticism, New York: Rose of Sharon Press, 1970. 201

- 228 -

ΕΝ Α Λ Λ Α Κ ΤΙΚ ΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

διαμορφωτική επίδραση πάνω στο σύνολο της κοινωνίας»9, και προέβη στην τολμηρή πρόβλεψη ότι «[...] θρησκείες διαρκώς πεθαίνουν. Και δεν είναι σαφές αν υπάρχει κάποια πιθανότη­τα να αναβιώσουν στο σύγχρονο κόσμο»10. Αλλά και ο Peter Berger στα τέλη της δεκαετίας του ’60 -πολύ πριν αποκηρύξει τη σύγχρονη θεωρία της εκκοσμίκευσης. συνδιαμορφωτής της οποίας υπήρξε και ο ίδιος- δήλωνε με σιγουριά στους New York Times ότι «τον 21ου αιώνα θα υπάρχουν μονάχα μικρές ομάδες πιστών, που θα πασχίζουν να συνεργαστούν προκειμέ- νου να επιβιώσουν μέσα σε έναν παγκόσμια εκκοσμικευμένο πολιτισμό»11.

Οι αποφάνσεις αυτές παρουσιάζουν εξαιρετική ομοιότητα με τις προβλέψεις που είχαν κάνει ορισμένοι εγκυκλοπαιδι­στές και διαφωτιστές δυο περίπου αιώνες πριν -ο Βολτέρος. π.χ., υπολόγιζε ότι σε 50 χρόνια από την εποχή του δεν θα υπήρχε πια θρησκεία. Όπως. όμως. έδειξαν τα γεγονότα, τέ­τοιου είδους προφητείες δεν επαληθεύτηκαν, αφού εξέφραζαν περισσύτερο μια ευχή παρά μια επιστημονική διάγνωση. Τις τελευταίες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα, η θρησκεία επέστρεψε δυναμικά στο προσκήνιο της κοινωνικής ζωής, και μάλιστα τόσο θριαμβευτική υπήρξε η επιστροφή της, που κυ­ριολεκτικά μοιάζει να αντιστρέφει την πορεία της εκκοσμίκευ­σης. Τπό το πρίσμα αυτής της. ευρείας κλίμακας, αναθέρμαν­σης της θρησκευτικότητας η συζήτηση για το κύρος της θεωρί­ας της εκκοσμίκευσης έχει ενταθεί, λαμβάνοντας νέα τροπή12.

9. Βλ. Β. WILSON, The Contemporary Transformation of Religion, London, New York: Oxford University Press, 1976, 96

10. Στο ίδιο, 11611. Βλ. P. L. BERGER, A Bleak Outlook Is Seen For Religion, New York

Times, 25 April 196812. To γενικό πλαίσιο της συζήτησης αυτής τίθεται στο W. Η. SWATOS

- 229 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ I. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

Ολοένα πληθαίνουν οι φωνές εκείνες που αμφισβητούν την ίδια την εγκυρότητα της θεωρίας ή τουλάχιστον επισημαίνουν τη θεμελιακή αδυναμία της να ερμηνεύσει ικανοποιητικά τις τρέχουσες εξελίξεις στο κοινωνικό και θρησκευτικό πεδίο13. Έχει γίνει πλέον συνείδηση στους κοινωνιολογικούς κύκλους «πως η εκκοσμίκευση είναι που βρίσκεται σε κρίση και όχι η θρησκεία»14. Η επανεμφάνιση της θρησκείας στον παγκόσμιο ιστορικό και κοινωνικό ορίζοντα υπήρξε ραγδαία και προσέ- λαβε πολλές μορφές15. Πραγματικότητες όπως το επαναστατι­κό κοινωνικό ρεύμα που συνδέθηκε με τη λεγόμενη θεολογία της απελευθέρωσης16 στη λατινική Αμερική κατά τις δεκαε­τίες του ’60 και ‘70, η μαχητική παρουσία του φονταμεντα- λισμοό17 και η ανάμειξη ακραίων συντηρητικών θρησκευτικών κύκλων στην πολιτική, η αναστήλωση του ιδεολογικού και θε­σμικού ρόλου της θρησκείας στις χώρες του πρώην ανατολι­

and D. V. A. OLSON (eds). The Secularization Debate. Rowman & Littlefield Publishing, 2000

13. Ενδεικτικά βλ. L. VOYE. Secularization in a Context of Advanced Moder­nity, περ. SOCIOLOGY OF RELIGION, (15/6/1998). 123-144

14. Βλ. J. FICHTER. Youth in Search of the Sacred, στο B. WILSON (ed.). The Social Impact of the New Religions, New York: Rose of Saron Press. 1981. 22

15. Ένα γενικό πλάνο βλ στο Δ. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ. Η Επανεμφάνιση της Θρησκείας σε Συνθήκες Παγκοσμιοποίησης και το Δίλημμα της Εκκλησί­ας. στον τόμο Ισλάμ και Φονταμενταλισμός - Ορθοδοξία και Παγκοσμι­οποίηση (επιμέλεια Π. Καλαΐτζίδης - Ν. Ντόντος). Ίνδικτος. Αθήνα 2004. 117-132

16. Εισαγωγικά βλ. G. GUTIERREZ. Tlwologi/ of Liberation: History. Poli­tics and Salvation, Orbis Books. 1988 και C. ROWLAND (Ed.). The Cambridge Companion to Liberation Theology. Cambridge University Press. 1999

17. Εισαγωγικά βλ. G. A. ALMOND. R. S. APPLEBY and E. SIVAN, Strong Religion: The Rise of Fundamentalisms Around the World. University Of Chicago Press, 2003

- 230 -

ΕΝ Α Λ Λ Α Κ ΤΙΚ ΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

κού συνασπισμού18 και η θραύση που κάνουν στις μέρες μας οι προτεσταντικές ενθουσιαστικές κινήσεις -ιδίως οι πεντη- κοστιανοί- στις κατά παράδοση ρωμαιοκαθολικές χώρες της Νότιας Αμερικής19 είναι μερικές από τις μεγαλύτερες ψηφί­δες που συνθέτουν το μωσαϊκό της παγκόσμιας θρησκευτικής αναζωπύρωσης.

Όσον αφορά. τώρα. στο δυτικύ κόσμο ειδικότερα, όπου εντοπίζεται η μελέτη μας. παρατηρούνται ριζικές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο ο σύγχρονος άνθρωπος αισθάνεται θρησκευόμενος και συμπεριφέρεται ως τέτοιος. Τα αίτια της αναδιάρθρωσης του θρησκευτικού χάρτη πρέπει να αναζητη­θούν τόσο στην παρουσία σημαντικού πληθυσμού μεταναστών. όσο και στη δραστηριοποίηση χιλιάδων Νέων Θρησκευτικών Κινημάτων (New Religious Movements) στη Δύση. Το τελευ­ταίο φαινόμενο μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα καθώς συνδέεται με την σταδιακή επικράτηση μιας Νέας Θρησκευτικής Συνείδη­σης (New Religious Consciousness), η οποία αφενός βρίσκεται στους αντίποδες της παλαιάς χριστιανικής και αφετέρου έχει αφομοιώσει πολλά στοιχεία απύ το νεωτερικό περιβάλλον. Πρόκειται για μια μορφή θρησκευτικότητας η οποία είναι κατ' εξοχήν μετα-χριστιανική, μετα-νεωτερική και μετα-εκ- κοσμικευμένη. υπό την έννοια ότι βρίσκεται σε σχέσεις συνέ­χειας - ασυνέχειας με τα μεγέθη αυτά, τα προϋποθέτει και, ταυτόχρονα, τα υπερβαίνει συνθετικά. 0 εναλλακτικός αυτός τρόπος κατανόησης και βίωσης της θρησκευτικής πίστης και δέσμευσης, ίσως να μην ανατρέπει τη θεωρία της εκκοσμί­κευσης, εξάπαντος όμως αποκαλύπτει τις ερμηνευτικές της

18. Ενδεικτικά βλ. G.KEPEL, ό.π. 141-16919. Ενδεικτικά βλ. P. JENKINS, The Neiv Faces of Christianity: Believing

the Bible in the Global South, Oxford University Press. 2006

- 2 3 1 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ I. ΜΠΕΚΡΙΑΑΚΗΣ

αδυναμίες και ελλείψεις20. Όπως εύστοχα έχει διαπιστωθεί, «το ‘Παράδειγμα της Εκκοσμίκευσης’, το οποίο κυριάρχησε στο μεγαλύτερο μέρος αυτού του αιώνα [20ου] και είχε μεγάλο κύρος στους κύκλους των διανοουμένων, αμφισβητείται πλέ­ον όλο και περισσότερο: υπήρξε υπερβολικά ισοπεδωτικό και ντετερμινιστικό. Αυτό δεν σημαίνει ότι η εκκοσμίκευση δεν συνιστά μια πραγματικότητα [...] απλώς έγινε φανερό ότι η νεωτερικότητα δεν ήταν τόσο ανταγωνιστική προς τη θρη­σκεία όσο πιστεύαμε κάποτε»21.

Η τελευταία παρατήρηση υπαινίσσεται ότι χρειάζεται μια συνολική επανερμηνεία του νεωτερικού εγχειρήματος, που να επικεντρώνεται στον εντοπισμό και την ανάδειξη του ιερο- φανειακού δυναμικού, που εξ ορισμού διαθέτει ως συγκεκρι­μένη Weltanschaung22. Διότι όπως επισημαίνει ο Peter Berger

20. Τη θέση ότι τα Νέα Θρησκευτικά Κινήματα συνιστούν υποπροϊό­ντα της εκκοσμίκευσης και δεν ανατρέπουν την πορεία της, υποστηρίζουν κορυφαίοι θιασώτες της θεωρίας της εκκοσμίκευσης, όπως ο Brian Wilson (Β. WILSON, ‘SecularizationReligion in the Modern World, στο P. CLARKE &S. SUTHERLAND, Tlte Study of Religion: Traditional and New Religions, Rout- ledge, London, 1991, 195-208) και o Steve Bruce (S. BRUCE, God is Dead: Secularization in the West, Blackwell 2002). Σ ’ ένα βαθμό, αυτό σίγουρα ισχύει. Εντούτοις, επειδή οι συγκεκριμένοι κοινωνιολόγοι αντιλαμβάνονται τη θρησκεία και την εκκοσμίκευση μόνο ως μεγέθη αντίθετα και αλλη- λοαποκλειόμενα δεν είναι, εντέλει, σε θέση να εξηγήσουν επαρκώς πως και γιατί η άθρησκη εκκοσμίκευση παράγει νέα θρησκευτικά μορφώματα, ούτε να εντοπίσουν ίχνη αλληλεπίδρασης. Νομίζω πως μια θεωρία που δεν αντιπαραθέτει μονάχα, αλλά και ταυτόχρονα συνθέτει τα δυο μεγέθη είναι ικανή να ερμηνεύσει σφαιρικότερα το φαινόμενο. Προς την κατεύθυνση αυτή πρβλ. π.χ. την προσπάθεια του Υ. LAMBERT, Religion in Modernity as a nezv Axial Age: Secularization or New Religious Forms?, στο W. H. SWATOS and D. V. A. OLSON (eds), ό.π. 212-256

21. Βλ. W. C. ROOF, The Study of Social Change in Religion, στο P. HAM­MOND (ed.), ό.π. 77

22. Διακρίνω σαφώς ανάμεσα σε Ιερό και Θρησκεία, στο βαθμό που κατηγορία της θρησκείας είναι ουσιωδώς νεωτερική και επομένως προϋ-

- 232 -

ΕΝ Α Λ Λ Α Κ ΤΙΚ Ε Σ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

(ακολουθώντας από τον Eliade): «Κάθε κοινωνία εμπλέκεται σε μια μονίμως ανολοκλήρωτη επιχείρηση κατασκευής ενός κόσμου που να έχει κάποιο νόημα για τον άνθρωπο [...] Αυτός ο κόσμος, ως έσχατο υπέδαφος θεμελίωσης των ανθρωπίνων νόμων, δεν είναι κατ’ ανάγκη ιερός. Κατά τους νέους χρόνους, συγκεκριμένα, υπήρξαν ορισμένες απολύτως μη-θρησκευτικές προσπάθειες κοσμοποιίας. μεταξύ των οποίων η σύγχρονη επιστήμη έχει πρωτεύουσα θέση. Εντούτοις, είναι ασφαλές να υποστηρίξει κανείς ότι από τη φύση τους όλες οι προσπάθει­ες κοσμοποιίας έχουν κάποιο ιερό χαρακτήρα [...] μόνο δια της οδού του ιερού κατέστη εξ αρχής δυνατό να συλληφθεί από τον άνθρωπο η ιδέα ενός κόσμου»23. Τπ’ αυτήν την έν­νοια, πιστεύω πως η πραγματικότητα της εκκοσμίκευσης πρέ­πει να εξεταστεί ως μια φάση της θρησκευτικής ιστορίας των δυτικών κοινωνιών (νεωτερική φάση), η οποία διόλου δεν βρίσκεται στους αντίποδες της θρησκείας εν γένει, αλλά αρ­θρώνεται αφενός ως άρνηση και πολεμική των συγκεκριμένων ιδεολογικών και πολιτικών αξιώσεων της Εκκλησίας και αφε­τέρου ως συνέχεια και αναμόρφωση των θεμελιακών αρχών

ποθέτει τον κατακερματισμό της πολιτισμικής και κοινωνικής εμπειρίας σε επιμέρους τομείς και σφαίρες επιρροής. Αντίθετα, η έννοια και εμπειρία του Ιερού αναφέρεται σε όλο το εύρος της πολιτισμικής πραγμάτωσης, πέρα από τα στενά πλαίσια του πεδίου που η νεωτερικοτητα όρισε ως ‘θρησκεία’. Αυτό σημαίνει ότι η έλευση των Νέων Χρόνων συνδέθηκε με εναλλακτικές τοποθετήσεις της ιερότητας εντός της ιστορίας, οι οποίες, ωστόσο, δεν κατανοούταν πλέον με όρους παραδοσιακής θρησκευτικότη­τας. Τπ’ αυτήν την έννοια κάνω λόγο για «ιεροφανειακό δυναμικό» του νεώτερου πολιτισμού. Για την έννοια της ιεροφάνειας βλ. Β. ΑΔΡΑΧΤΑΣ, Mircea Eliade, Le Sacn et la Profane: Η « Ιεροφάνεια» ως βάση για μια Θε­ωρία της Θρησκείας, περ. ΘΡΗΣΚΕΙΟΑΟΓΙΑ - ΙΕΡΑ/ΒΕΒΗΛΑ, τ.2, 2001, 7-19

23. Βλ P. L. BERGER, The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Tlteory of Religion, Anchor Books: New York, 1967, 27

- 233 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ I. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

του Χριστιανισμού, που σημάδεψαν το πνευματικό και πολιτι­σμικό παρελθόν της Δύσης24. Στο βαθμό που η νεωτερικότητα συνιστά μια ανολοκλήρωτη προσπάθεια κοσμοποιίας, για να χρησιμοποιήσω την ορολογία του Berger, μια προσέγγιση της εκκοσμίκευσης με όρους συνέχειας και ασυνέχειας ως προς τη θρησκευτική (χριστιανική) κληρονομιά μπορεί να αποκαλύψει τους τρόπους επαναπροσδιορισμού των αξόνων του ιερού και του βέβηλου, συλλαμβάνοντας όλο το εύρος των διαδικασιών μετάβασης από την παραδοσιακή στη νεωτερική αντίληψη και εμπειρία της ιερότητας. Γίνεται φανερό στη συνάφεια αυτή ότι η εκκοσμίκευση έρχεται να επανατοποθετήσει την ιερότη­τα σε νέο πλαίσιο, προκειμένου όχι μόνο να εξουδετερώσει το Χριστιανισμό, άλλά και για να τον αντικαταστήσει ως κοσμο­θεωρία. Όμως αυτό το κάνει όχι ως σφετεριστής εισβολέας, αλλά ως κατευθείαν απόγονος του Χριστιανισμού, που αξι­ώνει μέρισμα επί της κληρονομιάς του. 0 πόλεμος θρησκείας και εκκοσμίκευσης είναι εμφύλιος -πράγμα που εξηγεί και τη σφοδρότητα με την οποία διεξάγεται.

Συνοψίζοντας, και κλείνω μ’ αυτό, αντιλαμβάνομαι την εκ-

24. Στους Stark και Bainbridge οφείλουμε τη εξαιρετικά γόνιμη θεώρη­ση της εκκοσμίκευσης ως πάγιου συστατικού όλων των «θρησκευτικών οι­κονομιών» σε διάφορες περιόδους και όχι μονάχα κατά τη νεωτερικότητα. Βλ. R. STARK and W. S. BAINBRIDGE, The Future of Religion: Secularization, Revival and Cult Formation, UCP: Berkeley, 1985. Αυτό. μεταξύ άλλων, μας υπενθυμίζει ότι η εκκοσμίκευση. όπως τη γνωρίζουμε στη Δύση υπήρξε μια διεργασία που εκδηλώθηκε στο εσωτερικό μιας συγκεκριμένης θρησκευτι­κής παράδοσης, του χριστιανισμού, και αποτελεί, ως ένα βαθμό, μια προ­σπάθεια αναμόρφωσής του. Η διαφορά εδώ είναι ότι οι άξονες της προ­σπάθειας αυτής δεν παραπέμπουν άμεσα στη θρησκεία (όπως συμβαίνει, π.χ. στην περίπτωση της κριτικής του Προτεσταντισμού), αλλά ανατρέπουν τις φαντασιακές. συμβολικές και γλωσσικές συμβάσεις τις συγκεκριμένης θρησκείας. Για τις θρησκευτικές και φιλοσοφικές εξελίξεις που οδήγησαν στη νεότερη εκκοσμίκευση βλ. εισαγωγικά Μ. ΜΠΕΓΖΟΣ, Αμφίσημη Εκ­κοσμίκευση, Ελληνικά Γράμματα:Αθήνα, 2002. 134-162.

- 234 -

ΕΝ Α Λ Λ Α Κ ΤΙΚ ΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

κοσμίκευση ως διαδικασία απορύθμισης των κατεστημένων μορφών θρησκευτικής έκφρασης προς όφελος του επανε- ντοπισμού της ιερότητας σε διαφορετικά (μη θρησκευτικά με την παραδοσιακή έννοια) πεδία (ορθός λόγος, επιστήμη, τέχνη, τεχνική κ.α.). Η εκκοσμίκευση μπορεί, σύμφωνα με το σκεπτικό αυτό, να κατανοηθεί ως διαδικασία διεύρυνσης του υπάρχοντος πεδίου εκδήλωσης των ιεροφανειών, προς νέες, πρωτόγνωρες κατευθύνσεις25. Με κάποιες από αυτές θα ασχοληθούμε στη συνέχεια.

25. Αντίθετα, ορισμοί όπως αυτός που προκρίνει ο Β. Wilson, σύμφωνα με τον οποίον: «[Εκκοσμίκευση είναι] η διαδικασία, κατά την οποία η θρη­σκευτική συνείδηση, δραστηριότητα και θεσμοί χάνουν την κοινωνική τους σημασία. Η θρησκεία περιθωριοποιείται όσον αφορά τη θέση της στο λει­τουργικό πλαίσιο του κοινωνικού συστήματος, οι λειτουργίες του οποίου ορθολογικοποιούνται (καθίστανται έλλογες), ξεφεύγοντας από τον έλεγχο κέντρων εξουσίας που έχουν την αναφορά τους στο υπερβατικό», μοιάζει να μην υποψιάζονται στη ριζική αλλαγή θρησκευτικού παραδείγματος που εισηγείται η εκκοσμίκευση. Βλ. Β. WILSON, Secularization, εκτενές λήμμα στο Μ. ELIADE (ed), The Encyclopedia of Religion, v.13, MacMillan Publish­ing Company: New York, 160.

- 235 -

Η Ανάδυση της Εναλλακτικής Πνευματικότητας και οι Νέες Θρησκείες

Αναφέραμε προηγουμένως ότι μια Νέα Θρησκευτική Συνεί­δηση (New Religious Consciousness) έκανε δυναμικά την εμ­φάνισή της, από τη δεκαετία του 1960 και μετά, προκαλώντας την κατακόρυφη αύξηση του ενδιαφέροντος για τη θρησκεία, με ταυτόχρονη, όμως απόρριψη του Χριστιανισμού και των παραδοσιακών θεσμικών φορέων του (εκκλησίες, ομολογίες)26. Με τον καιρό, ένα ισχυρό, πολυσυλλεκτικό ρεύμα εναλλακτι­κής θρησκευτικής έκφρασης κατέκλυσε τον δυτικό κόσμο, στε­ρώντας από τον Χριστιανισμό την θρησκευτική πρωτοκαθε­δρία και αμφισβητώντας τα δεδομένα της εκκοσμίκευσης. Το γιατί συνέβη αυτό και γιατί συνέβη τότε δεν είναι η ώρα να το αναλύσουμε, διότι είναι ένα εξαιρετικά πολύπτυχο ζήτημα που, εκτός των άλλων, προϋποθέτει εκτενείς αναφορές στην θρησκευτική ιστορία της Δύσης των δυο τουλάχιστον προη­γουμένων αιώνων. Μπορούμε, ωστόσο, πολύ σχηματικά, να σημειώσουμε πως οι απαντήσεις πρέπει να αναζητηθούν προς δυο κυρίως κατευθύνσεις. Η μια συνδέεται με τον λεγόμενο Θάνατο του Θεού, τη χρεοκοπία, δηλαδή, της χριστιανικής μεταφυσικής κληρονομιάς και την παράλληλη απαξίωση του εκκλησιαστικού οργανισμού. Η χριστιανική πίστη έπαψε να

26. Βλ. C. GLOCK and R. BELLAH (ed). The New Religious Conscious­ness, Berkeley, 1976. L. DAWSON, Comprehending Cults, Oxford U. P. 1998, 162-169

- 236 -

ΕΝ Α ΛΛ Α Κ ΤΙΚ ΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

αποτελεί τον άξονα της κοινωνικής θέσμισης και του συλλο­γικού ήθους, η περίοδος της πνευματικής και πολιτικής επι­κυριαρχίας της εκκλησίας έληξε και μαζί της κατέρρευσε ο κόσμος της παραδοσιακότητας. Η άλλη σχετίζεται με τα αδιέ­ξοδα της Νεωτερικότητας και το ξεθώριασμα των «μεγάλων αφηγήσεων» (Lyotard) που βρίσκονται στον πυρήνα της. Οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, που σάρωσαν την Ευρώπη και αι- ματοκύλησαν τους λαούς της, άφησαν πίσω τους σωρούς τα ερείπια των αξιών, των ιδεών και των ελπίδων που είχε εκ- θρέψει η ουμανιστική παράδοση, η τεχνολογική πρόοδος και ο εργαλειακός ρασιοναλισμός των Νέων Χρόνων. Η έντονη κρί­ση νοήματος ώθησε την μεταπολεμική νεολαία να αναζητήσει νέες αξίες και ιδανικά27. Καθώς η απόρριψη του Χριστιανι­σμού δεν σημαίνει αναγκαστικά και απόρριψη της θρησκείας ως τέτοιας, πολλοί κινήθηκαν προς εναλλακτικές ατραπούς θρησκευτικής εμπειρίας και έκφρασης. Το ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό κλίμα των δεκαετιών του 1960 και ‘70 ευνόησε την πνευματική αυτή αναζήτηση και στο πλαίσιό της συντελέ- στηκε η γνωριμία της πνευματικής και καλλιτεχνικής πρωτο­πορίας, αλλά και μεγάλης μερίδας εξεγερμένων νέων, με ένα

27. Παρόλο που τείνω να συνταχθώ με τις θεωρίες εμφάνισης των Νέων Θρησκειών στη Δύση, που ερμηνεύουν το φαινόμενο σε συνάφεια με τις ρα­γδαίες κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που συντελέστηκαν μετά τον Β' Π.Π., δεν αγνοώ ούτε τις ενστάσεις που μπορούν να εγερθούν, ούτε θα θετικά στοιχεία που ενσωματώνουν διαφορετικές προσεγγίσεις, όπως π.χ. η θεωρία της «αποτελμάτωσης» (stagnation), που υποστηρίζει ότι η αιτία της εμφάνισης των Νέων Θρησκειών βρίσκεται στο κλίμα στασιμότητας που επικρατούσε στα θρησκευτικά πράγματα, όπως τα διαχειρίζονταν οι κατεστημένοι εκκλησιαστικοί οργανισμοί, αφήνοντας ακάλυπτους υπαρ­ξιακά πολλούς ανθρώπους με εντονότερες πνευματικές αναζητήσεις. Για τη συγκεκριμένη θεωρία βλ. P. CLARKE, New Religions in Global Perspective, Routledge 2006,16-20. πανόραμα των θεωριών για τα αίτια εμφάνισης των νέων θρησκειών υπάρχει στο L. DAWSON, Comprehending Cults, Oxford U. P., 1998, 41-71

- 237 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ I. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

ευρύτατο φάσμα από θρησκευτικές ιδέες και πρακτικές που είχαν μόλις μεταναστεύσει από την Ανατολή για να μεταφυ- τευθούν28 με επιτυχία στη Δύση. Κοινή συνισταμένη πλήθους πνευματικών και κοινωνικών ζυμώσεων υπήρξε το φαινόμενο που οι ειδικοί αποκαλούν Νέα ή Εναλλακτική Πνευματικότη­τα (New/Alternative Spirituality)29. Συλλογικοί φορείς της είναι ένα τεράστιο πλήθος Νέων Θρησκευτικών Κινημάτων (New Religious Movements), τα οποία υφίστανται και δραστηριο­ποιούνται ως θρησκευτικές μειονότητες μέσα στις τυπικά ανε­ξίθρησκες δυτικές κοινωνίες. Οι μεταφυσικές πεποιθήσεις και οι τελετουργικές πτυχές τους αντλούνται από ένα ευρύ φάσμα πνευματικών κοιτασμάτων του παρελθόντος, συνυφασμένων με τις διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις της υφηλίου. Έτσι, έχουμε νέα θρησκευτικά κινήματα που κατάγονται από τον Ιν­δουισμό ή το Βουδισμό, άλλα που επεξεργάζονται εκδοχές του

28. Χρησιμοποιώ την έννοια της μεταφύτευσης όπως ο Ε. Μ. PYE, TJte Transplantation of Religions, περ. NUMEN, τ.Χνί, Leiden. 1969, 234-239

29. Για τη Νέα Πνευματικότητα εισαγωγικά βλ. Σ. ΠΑΠΑΛΕΞΑΝΔΡΟ- ΠΟΥΛΟΣ, Οι Νέες Θρησκείες: Ιστορική Επισκόπηση και Συστηματική Θεώρηση, στον τόμο Δοκίμια Ιστορίας των Θρησκειών, Ελληνικά Γράμμα­τα, Αθήνα 1994, 143-179. Μια χαρτογράφηση του φαινομένου, κυρίως μέσα από κείμενα αντιπροσωπευτικών εκπροσώπων της βλ. στο J. A. HERRICK, The Making of the New Spirituality, The Eclipse of the Western Religious Tradi­tion, Inter Varsity Press, 2003. Θεμελιακά για την ιστορική και συστηματική ανάλυση του Κινήματος Νέας Εποχής -που συνιστά την επιτομή της Νέας Πνευματικότητας- από την σκοπιά της επιστήμης των θρησκειών (etic) είναι τα: P. HEELAS, The New Age Movement: The Celebration of the Self and the Sacralization of Modernity, Blackwell, Oxford 1997. W. HANEGRAAFF, New Age Religion and Western Culture: Esotericism in the Mirror of Secular Thought, State University of New York Press, 1998, N. DRURY. The Nezu Age: Searching for the Spiritual Self Thames & Hudson 2004 ΣΤ. ΠΑΠΑΑΕΞΑΝ- ΔΡΟΠΟΥΑΟΣ, Νέα Εποχή: Η Θρησκειολογική Ταυτότητα ενός Κινήματος, (περιοδικό Έξοδος, τ.6, 17-29 και τ.7, 41-61) και Δ. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ, Ο Ανακυκλωμένος Εαυτός: Η Αγιότητα στη Νέα Εποχή (στον τόμο Αγιότη­τα: Ένα Λησμονημένο Όραμα, Ακρίτας. 2001, 191-206)

- 238 -

ΕΝ Α Λ Λ Α Κ ΤΙΚ ΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ

Χριστιανισμού, του Ιουδαϊσμού ή του Ισλάμ. ενώ μια μεγάλη ομάδα συνδέεται με το νεότερο ρεύμα του Εσωτερισμού που αναπτύχθηκε στη Δύση από το 18° αιώνα και μετά. Επιπλέον, αφθονούν οι ομάδες με παγανιστικό χαρακτήρα, όπου αναδει- κνύεται η θηλυκή όψη της Θεότητας, αναβιώνουν οι ιθαγενείς/ εθνικές παραδόσεις, που δυσφήμισε και εκτόπισε ο Χριστια­νισμός. ενώ μεγάλη άνθηση γνωρίζουν οι ποικίλες εκδοχές του μυστικισμού, του ολισμού, της μαγείας, του αποκρυφισμού και του πανθεϊσμού. Τέλος, δεν λείπουν κινήματα εντελώς νέα στην ιδιοσυστασία τους, που δανείζονται στοιχεία από την ψυχολογία, τη μαζική κουλτούρα και το θέαμα, τη μουσική ή τη λογοτεχνία του φανταστικού30. Κλείνοντας τη σύντομη εισαγωγική αναφορά στη Νέα Πνευματικότητα θα ήθελα να επισημάνω ότι η σημασία του φαινομένου δεν εξαντλείται στα αριθμητικά δεδομένα -παρόλο που οι εναλλακτικές ομάδες υπολογίζονται σε πολλές χιλιάδες και τα μέλη τους αριθμούν σε δεκάδες εκατομμύρια- αλλά είναι ποιοτικής τάξεως μέγε­θος31. Οι βασικές κοσμοθεωρητικές του αρχές, τις οποίες θα

30. Για τα Νέα Θρησκευτικά Κινήματα εισαγωγικά βλ. C. PARTRIDGE, New Religions: A Guide, Oxford U.P. 2004. B. WILSON and J. CRESSWELL (eds). New Religious Movements, Routledge 1999, P. CLARKE, New Religions in Global Perspective. Routledge 2006, L. DAWSON, Comprehending Cults, Oxford U. P. 1998, P. HAMMOND (ed). The Sacred in a Secular Age, Berkeley 1985, R. WALLIS. The Elementary Forms of New Religious Life, London 1984.

31. Όπως σημειώνει ο Σ. Παπαλεξανδρόπουλος: «[...] το πραγματικό μέτρο της δύναμης των νέων θρησκειών είναι κάτι που βρίσκεται πέρα από τους αριθμούς. Το μέτρο αυτό είναι ο βαθμός επηρεασμού και διαμόρφω­σης του διάχυτου θρησκευτικού περιβάλλοντος τον οποίο ασκούν, και ο οποίος είναι πραγματικά εξαιρετικά μεγάλος. Συχνά μάλιστα, σε διάφορα μέρη του πλανήτη, μεγαλύτερος από εκείνον που ασκούν οι παραδοσια­κές θρησκείες.» Βλ. Σ. ΠΑΠΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ, Νέα Θρησκευτικότητα και Εσχατολογία, στον συλλογικό τόμο Εκκλησία και Εσχατολογία (επο- πτεία-συντονισμός Π. Καλαϊτζίδης), Καστανιώτης. Αθήνα 2001, 376 και πρβλ. J. A. HERRICK, ό.π. 17.

- 239 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ I. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

αναλύσουμε αμέσως παρακάτω, επηρεάζουν καταλυτικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τη θρησκευτική πίστη και έκφραση όχι μονάχα τα μελών των διαφόρων εναλλακτικών ομάδων, αλλά το σύνολο του πληθυσμού, ακόμη και όσων δη­λώνουν άθρησκοι ή ανήκουν τυπικά σε χριστιανικές εκκλησίες ή ομολογίες32. Η διεισδυτικότητα των εναλλακτικών θρησκευ­τικών ιδεών είναι τεράστια, αφού διαχέονται στον κοινωνικό χώρο, κυρίως μέσα από τα ηλεκτρονικά media, το διαδίκτυο και τον κινηματογράφο, αλλά και μέσω αναρίθμητων εκδόσε­ων και ποικιλώνυμων σεμιναρίων, χρωματίζοντας ανάλογα το ευρύτερο θρησκευτικό περιβάλλον, ιδιαίτερα σε επίπεδο λαϊ­κής θρησκευτικότητας.

32. Για την επίδραση της νέας πνευματικότητας στη διαμόρφωση του τρόπου σύλληψης και έκφρασης της χριστιανικής πίστης γενικά και της ορθόδοξης θεολογίας ειδικότερα βλ. Δ. ΑΡΚΑΔΑΣ και Δ. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ, Λόγος Σκληρός: Κεφάλαια Τοξικής Θεολογίας, Εξάντας, 2002 και Δ. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ, Μετανεωτερικότητα. Θρησκεία και Ορθόδοξη Θεολογία, στον τόμο Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα (επιμέλεια Π. Καλαϊτζίδης - Ν. Ντόντος). Ίνδικτος. Αθήνα 2007, 435-457

- 240 -