This PDF fi le of your paper in The Panathenaic Games belongs to the publishers Oxbow Books and it is their copyright.

As author you are licenced to make up to 50 offprints from it, but beyond that you may not publish it on the World Wide Web or in any other form.

An offprint from

THE PANATHENAIC GAMESProceedings of an international conference held at the University

of Athens, May 11–12, 2004

edited by

OLGA PALAGIA AND ALKESTIS CHOREMI-SPETSIERI

© Oxbow Books 2007

ISBN 978 1 84217 221 6 1 84217 221 2

Contents

Foreword by Olga Palagia and Alkestis Choremi-Spetsieri

Panathenaic amphoras ...................................................................................................................................... 1Michalis Tiverios

Panathenaic prizes and dedications ............................................................................................................... 21 Petros Themelis

Gods and athletic games ................................................................................................................................ 33 Jon D. Mikalson

Replicating tradition: the fi rst celebrations of the Greater Panathenaia ........................................................ 41 Jenifer Neils

Games at the lesser Panathenaia? .................................................................................................................. 53 Stephen V. Tracy

The iconography of the Athenian apobates race: origins, meanings, transformation ................................... 59 Peter Schultz

Torch race and vase-painting ......................................................................................................................... 73 Martin Bentz

A unique new depiction of a Panathenaic victor ........................................................................................... 81 John H. Oakley

Panathenaic prize amphorae from the Kerameikos: some new aspects and results .................................... 91 Norbert Eschbach

“Not that the vases are easy to interpret...” Some thoughts on Panathenaic prize amphorae .................... 101 Bettina Kratzmüller

Λευκοί παναθηναϊκοί αμφορείς και μουσικοί αγώνες Despina Tsouklidou ................................................................................................................................ 109

“Choregic” or victory monuments of the tribal Panathenaic contests .........................................................117 Hans Rupprecht Goette

Δραματικοί αγώνες και αρχιτεκτονική στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως .................................................. 127 Panos Valavanis

Royal Athenians: the Ptolemies and Attalids at the Panathenaia ................................................................ 135 Julia L. Shear

The Panathenaic stadium from the Hellenistic to the Roman period: Panathenaic prize-amphorae and the Biel throne ................................................................................................................................. 147

Dyfri Williams

Athens and Herculaneum: the case of the Panathenaic Athenas ................................................................. 159Carol C. Mattusch

Colourr Plates .............................................................................................................................................. 165

Foreword

The papers in this volume were presented at an international conference organised in Athens on May 11–14, 2004. It was hosted by the University of Athens and sponsored by the Greek Ministry of Culture and the As-sociation of Friends of the Acropolis. The occasion was provided by the Olympic Games of Athens in 2004. The Olympics gave us the opportunity to experience the games at Athens in the exhilarating environment of international competition, athletic contests in the Panathenaic Stadium, prize awards witnessed by a cast of thousands, and the festive atmosphere of torch races, musical and theatrical events, regattas in the Piraeus and celebrations on the Athenian Acropolis.

On the occasion of the Athens Olympics the First (Acropolis) Ephorate of Prehistoric and Classical Antiq-uities refurbished the Agora Museum, conducted fresh investigations of the Panathenaic Way and organised a display of the newly conserved west frieze of the Parthenon in the Acropolis Museum. It issued a series of guidebooks on sites administered by the Ephorate, and collaborated with the information and education service of the Committee for the Restoration of the Acropolis Monuments on a new educational programme concerning the depiction of the Panathenaic procession on the Parthenon frieze and the games at Athens.

Scholars celebrated the games at Athens in their own way. The complex problems posed by the study of the Panathenaic Games, a Panhellenic athletic event that lasted for nearly a millennium, demand an interdis-ciplinary approach. An international assembly of archaeologists, art historians, ancient historians, epigraphists and classical scholars contributed to the discussion of the origins and the historical development of the Pana-thenaic Games in general and of individual contests in particular. The role of royal and other patrons in the Hellenistic and Roman periods, as well as the form and meaning of victory dedications and other monuments generated by the games were also examined. The question of the function of Panathenaic prize amphorae, introduced by the keynote speaker Michalis Tiverios, prompted a lively and ultimately very rewarding debate that reverberates through the pages of the proceedings.

The Panathenaic Games conference was held thanks to the initiative of the Association of Friends of the Acropolis and its president emeritus, Ph. Stratos, who raised funds and provided the inspiration. The publica-tion of this volume was made possible through a generous grant of the Association of Friends of the Acropolis and Titan Group. We are grateful to the rector of the University of Athens, Georgios Babiniotis, for the use of the Drakopoulos auditorium and to the vice rector, Michalis Dermitzakis, for his support. David Brown kindly agreed to publish this volume in his monograph series.

Bibliographical abbreviations follow the guidelines of the German Archaeological Institute as published in Archäologischer Anzeiger 112, 1997, 612–625.

Olga Palagia Alkestis Choremi-Spetsieri The University of Athens Acropolis Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities

Δραματικοί αγώνες και αρχιτεκτονική στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως

Πάνος Βαλαβάνης

ΑbstractThe new victors’ lists published by Tracy and Habicht have triggered the suggestion put forward in this paper that the Stoa of Eumenes II and the Hellenistic stage of the Theatre of Dionysus in Athens formed part of a single building project, initiated by the king in order to celebrate the introduction of dramatic games at the Panathenaia, here dated to the period 178–162 B.C. The type and location of the Stoa are attributed to Eumenes himself, inspired by Pergamene practice. The Stoa was not put to the limited use described by Vitruvius but the terrace of 5,000 m2 spreading before it must have enhanced the social life of the city. Its construction turned a residential area into a monumentalized public space. The Hellenistic stage of the Theatre of Dionysus may have been due to Eumenes’ generosity because of his well-known interest in the god and in drama, and attests to his aim to associate Pergamon with Athens. The victors’ lists, naming representatives of all branches of Hellenistic royalty, are good evidence of the prestige of the games and of the Athenians’ ability to exploit them to their city’s advantage, as a source of income and gifts. The Panathenaic Games provided the oppor-tunity for peaceful encounters among highly competitive Hellenistic rulers; their political signifi cance on the international scene of the second century B.C. is comparable only to that of the Olympic Games.

ΕισαγωγήΗ δημοσίευση από τους καθ. S. V. Tracy και Ch. Habicht της νέας, μεγάλης επιγραφής με τους τρεις καταλόγους νικητών στους αγώνες των Παναθηναίων του 170, του 166 και του 162 π.Χ. πρόσθεσε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία των Παναθηναϊκών αγώνων κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Πρόκειται για την αναφορά διεξαγωγής δραματικών αγώνων στα Παναθήναια, σε τμήμα που σώζεται αποσπασματικά στο τέλος της τρίτης στήλης, δηλαδή αυτής που αναφέρεται στο 162 π.Χ.1 Ήταν από παλιά γνωστό, ότι μία από τις εκδηλώσεις των Παναθηναίων στα ύστερα χρόνια ήταν και οι

δραματικοί αγώνες.2 Όμως η εισαγωγή τους τοποθετούνταν στους ρωμαϊκούς χρόνους, με αφορμή μιαν ενεπίγραφη βάση αναθήματος του 1ου αι. μ.Χ. που αναφέρει ότι ο αναθέτης και τραγωδίαν Παναθήναια τὰ Μεγάλα καινὴν διδάξας.3

Παρατηρήσεις στην επιγραφή SEG XLI 115, col. III 39–43 τοὺς δὲ σκηνικοὺς ἀγῶνας π[ca.10] <Z>εύξις ἐποίησε καὶ τοὺς ἐν τα[ca. 10]

αις τοῖς εὐεργέταις ἡμέραν [ca. 10] ἀγωνισαμένους εἰσήγαγεν [ca. 11] τῆς πανηγύρεως ἐπέθηκε [ca. 12]Η επιγραφή με τον κατάλογο των νικητών της χρονιάς 162 π.Χ. εμφανίζει μία, μοναδική μέχρι σήμερα, ιδιαιτερότητα: μετά το τέλος του καταλόγου των αγωνισμάτων και των νικητών, ακολουθεί κανονικό, συνεχές κείμενο, στο οποίο μεταξύ άλλων αναφέρονται και σκηνικοί (δραματικοί) αγώνες. Οι δύο μελετητές

1 Tracy – Habicht, 203. SEG XLI 115 col. III 39–43. Γενικά για τη θεατρική δραστηριότητα κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους βλ. G. M. Sifakis, Studies in the History of Hellenistic Drama (1967). G. Xanthakis-Karamanos, Dramatica. Studies in Classical and post-Classical Dramatic Poetry (2002) 295–311.

2 Διογ. Λαερτ. 3, 56: τέτρασι δράμασιν ἠγωνίζοντο Διονυσίοις, Ληναίοις, Παναθηναίοις, Χύτροις.3 IG II2 3157. Tracy – Habicht, 203. D. Tsouklidou, AM 118, 2003, 385–395, ιδ. 390–391.

128 Πάνος Βαλαβάνης

προβληματίζονται αρκετά για τη συμπλήρωση του ημιτελούς στίχου 39 και προτείνουν είτε τη συνήθη φράση τοὺς δὲ σκηνικοὺς ἀγῶνας π[άντας καλῶς] Ζεύξις ἐποίησεν, είτε την πιο ενδιαφέρουσα π[ρῶτος πάντων. Η αποδοχή της τελευταίας θα σήμαινε ότι οι δραματικοί αγώνες εισήχθησαν για πρώτη φορά στη γιορτή του 162 π.Χ.4 Χωρίς να υπεισέλθουμε ακόμη στην ουσία του θέματος, θα λέγαμε εκ των προτέρων ότι η συμπλήρωση

π[ρῶτος πάντων στο συγκεκριμένο σημείο θα πρέπει να αποκλειστεί για δύο λόγους: α. Η ύπαρξη του άρθρου τους στην αρχή του στίχου 39 σημαίνει ότι οι σκηνικοί αγώνες δεν αναφέρονται στο σημείο αυτό του κειμένου για πρώτη φορά. Αλλιώς θα έπρεπε να έγραφε σκέτο σκηνικοὺς ἀγῶνας π[ρῶτος πάντων] Ζεύξις ἐποίησεν. β. το λεξιλόγιο και το υφολογικό περιβάλλον στο τελευταίο αυτό τμήμα της επιγραφής (στ. 39–43) προσιδιάζει σε λεκτικό τιμητικού ψηφίσματος για τον αναφερόμενο Ζεύξιν, στο οποίο ταιριάζει πολύ καλύτερα η συμπλήρωση π[άντας καλῶς.Οι παρατηρήσεις αυτές δεν σημαίνουν ότι αποκλείεται η πιθανότητα οι σκηνικοί αγώνες να εισήχθησαν

το 162 π.Χ. Το αντίθετο. Η ύπαρξη στο στίχο 41 της λέξης ἡμέραν μπορεί να υποδηλώνει, όπως προτείνουν οι εκδότες, την προσθήκη μιας ακόμη ημέρας στη γιορτή, που θα ήταν απαραίτητη για τη διεξαγωγή των νέων αγώνων.5 Επίσης, το γεγονός ότι και ο Ζεύξις αναφέρεται χωρίς προσδιοριστικά στοιχεία (πατρωνυμικό και εθνικό) σημαίνει ότι το όνομά του, όπως ίσως και η ίδρυση των σκηνικών αγώνων, είχε αναφερθεί ξανά στην αρχή του κειμένου, προ του καταλόγου των νικητών. Αν λοιπόν στο ανώτερο μέρος της στήλης υπήρχε και κάποιο είδος προοιμίου, τότε θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι αυτός ο κατάλογος των νικητών των Παναθηναίων ήταν ενταγμένος σε κάποιο ψήφισμα, κάτι όμως το οποίο δεν έχει μέχρι σήμερα παράλληλο.6 Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, είναι βέβαιο ότι το έτος 162 π.Χ., αν δεν είναι το έτος εισαγωγής των δραματικών αγώνων στα Παναθήναια, είναι ένα ασφαλέστατο terminus ante quem για τη διεξαγωγή τους.7

Δραματικοί αγώνες και αρχιτεκτονικήΘεωρώντας ως αυτονόητο ότι οι δραματικοί αγώνες των Παναθηναίων, όπως και αυτοί των Μεγάλων Διονυσίων, τελούνταν στο Διονυσιακό θέατρο, μπορούμε να υποθέσουμε εύλογα ότι η εισαγωγή τους θα είχε ποικίλες συνέπειες στη μορφή του θεάτρου αλλά και στην τοπογραφία όλης της νότιας κλιτύος της Ακροπόλεως. Τις πιθανές αυτές συνέπειες θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε παρακάτω.Ένα από τα πλέον πολύπλοκα και δυσεπίλυτα προβλήματα είναι η χρονολόγηση των φάσεων του σκηνικού

οικοδομήματος του Διονυσιακού θεάτρου. Εκείνο που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι ότι όλοι οι ερευνητές δέχονται ριζική ανακαίνισή του κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους, στην οποία αποδίδουν την πρώτη λίθινη διώροφη σκηνή με υψηλό προσκήνιο. Η χρονολόγηση της φάσης αυτής, με βάση αρχαιολογικά δεδομένα, δεν μπορεί να γίνει με ακρίβεια. Συνήθως τοποθετείται γενικά μέσα στον 2ο αι. π.Χ., από άλλους στο α΄ μισό του 2ου αι. και από μερικούς ακόμη και γύρω στο 200.8 Δεν λείπουν βέβαια και απόψεις για κατασκευή της στον 1ο αι. π.Χ., μετά τις καταστροφές που υπέστησαν τα οικοδομήματα της νότιας κλιτύος της Ακροπόλεως από τον Σύλλα το 86.9 Επειδή όμως τα αρχιτεκτονικά δεδομένα είναι ανεπαρκή, η χρονολόγηση της εισαγωγής της διώροφης σκηνής

συνδέεται και με τη σκηνική εξέλιξη του δράματος.10 Έτσι, τελευταία προτάθηκε ότι η σκηνική δραματουργία των ύστερων έργων του Μενάνδρου προϋποθέτει την ύπαρξη διώροφης σκηνής, άρα η αρχιτεκτονική της

4 Tracy – Habicht, 203–205. Tracy, 147. 5 Tracy – Habicht, 203–204.6 Σημειώνουμε πάντως ότι οι περισσότεροι κατάλογοι νικητών σώζονται σπασμένοι στο ανώτερο και κατώτερο τμήμα τους.7 Ενισχυτική της άποψης αυτής είναι η εμφάνιση ενός και μοναδικού μέχρι σήμερα λευκού παναθηναϊκού αμφορέα, επάθλου σε

δραματικούς αγώνες των Παναθηναίων, με το όνομα του αγωνοθέτη Παυσιμάχου, που η Τsouklidou ό.π. (σημ. 3) χρονολογεί γύρω στο 150 π.Χ. H J. M. Barringer, στο O. Palagia, S. V. Tracy (επιμ.), The Macedonians in Athens. 322–229 B.C. (2003) 252 προτείνει, χωρίς όμως στοιχεία, πιθανή εισαγωγή δραματικών αγώνων στα Παναθήναια ήδη από τα μέσα του 3ου αι. π.Χ. κατ’ επίδρασιν των δελφικών Σωτηρίων.

8 Γύρω στο 200 π.Χ. ο H. D. Blume, Einführung in das antike Theaterwesen (1978) 51. Tον 2ο αι. π.Χ. γενικά οι E. Fiechter, Antike griechische Theaterbauten. Das Dionysos Theater in Athen. Die Ruine (1935) 77 και H. Schleif, AA 1937, 26–51 ιδ. 40. Στο α΄ μισό του 2ου αι. π.Χ. οι T. B. L. Webster, Greek Theatre Production (1970) 22 και A. W. Pickard-Cambridge, The Theater of Dionysus in Athens (1946) 214.

9 W. Dörpfeld – E. Reisch, Das griechische Theater (1896) 82 και L. Polacco, Il teatro di Dioniso –Eleutereo ad Atene (1990) 180. H. Froning στο S. Moraw, E. Nölle (επιμ.), Die Geburt des Theaters in der griechischen Antike (2002) 59. Στον 2ο αι. π.Χ. ή μετά το 86 π.Χ. η M. Bieber, The History of Greek and Roman Τheater (1961) 123.

10 Sifakis ό.π. (σημ. 1) 126–135.

129Δραματικοί αγώνες και αρχιτεκτονική στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως

έκφραση θα πρέπει να είχε ολοκληρωθεί ήδη πριν το 290 π.Χ.11 Στο θέατρο της Πριήνης πάντως, όπου διαπιστώνεται ύπαρξη υπερυψωμένης σκηνής ήδη από το 300 π.Χ., ο A. von Gerkan υποστηρίζει εκ νέου ριζική ανακαίνισή της γύρω στο 170–160 π.Χ.12

Με βάση όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, καθώς και με τα νέα δεδομένα της επιγραφής, μπορεί να υποστηριχθεί ο συσχετισμός των εργασιών για τη νέα σκηνή του θεάτρου του Διονύσου στο α΄ μισό του 2ου αι. π.Χ. με την εισαγωγή των δραματικών αγώνων στα Παναθήναια. Το θέμα γίνεται ακόμα πιο ενδιαφέρον, αν η ενέργεια αυτή σχετιστεί με ένα άλλο μεγάλο έργο που έγινε στην περιοχή την ίδια ακριβώς εποχή, το οποίο μάλιστα συνδέεται αμέσως με το Διονυσιακό θέατρο: πρόκειται για την ανέγερση της στοάς του Ευμένους, του εντυπωσιακού οικοδομήματος των 163 μ. μήκους, που χάρισε στην πόλη των Αθηνών ο βασιλιάς της Περγάμου Ευμένης Β΄. Σχετικά με την ακριβή χρονολογία της ανοικοδόμησης της στοάς, οι περισσότεροι αρκούνται σε τοποθέτησή

της γενικά μέσα στο χρονικό διάστημα της βασιλείας του Ευμένους B΄ (197–158 π.Χ.).13 Όμως, ειδικότερες μελέτες έχουν καταλήξει σε τοποθέτησή της στο β΄ μισό της βασιλείας του (180–160 π.Χ.), με βάση α. τη στιλιστική μελέτη των κιονοκράνων του οικοδομήματος14 και β. το γεγονός ότι την εποχή αυτή χρονολογούνται τα περισσότερα από τα μεγάλα αναθήματα του Ευμένους Β΄ στην ίδια την Πέργαμο και σε άλλες πόλεις και ιερά.15 Η χρονική εγγύτητα των δύο έργων, της ελληνιστικής επισκευής του θεάτρου και της ανοικοδόμησης

της στοάς, η γειτονία τους στη νότια κλιτύ, καθώς και ο κοινός τους ρόλος στην υπηρεσία των δραματικών αγώνων, μας επιτρέπει να τα εντάξουμε σε ενιαίο οικοδομικό πρόγραμμα που, με αφορμή την εισαγωγή δραματικών αγώνων στα Παναθήναια, στόχευε στην ανανέωση των σχετικών χώρων. Δωρητής μάλιστα και των δύο έργων θα μπορούσε να ήταν ο ίδιος ο Ευμένης, εφόσον διαθέτουμε αρκετά στοιχεία, που ενισχύουν μια τέτοια υπόθεση:

Ευμένης Β΄ και Διονυσιακό θέατροΕίναι γνωστή η στενή σχέση του ίδιου του βασιλέως αλλά και όλης της δυναστείας με τον Διόνυσο, που με το επίθετο καθηγεμὼν έπαιζε ιδιαίτερο ρόλο για τους Ατταλίδες και λατρευόταν στο θέατρο της Περγάμου.16 Η σχέση αυτή φαίνεται ότι οδήγησε τον Ευμένη σε μια ιδιαίτερη προτίμηση στην κατασκευή θεάτρων, εφόσον γνωρίζουμε ότι ο ίδιος κατέβαλε τα έξοδα για την οικοδόμηση ή ριζική επισκευή δύο τέτοιων οικοδομημάτων, και μάλιστα την ίδια περίοδο: τον χειμώνα του 160 π.Χ. του θεάτρου της Ρόδου, και το 160–158 π.Χ. της σκηνής του θεάτρου των Δελφών, που υπηρετούσε τη διεξαγωγή των μουσικών και δραματικών αγώνων των Πυθίων.17

Εκτός τούτου, φαίνεται ότι υπήρχε ιδιαίτερη σχέση των Περγαμηνών βασιλέων με το αθηναϊκό θέατρο του Διονύσου. Η αρχιτεκτονική μελέτη του θεάτρου της Περγάμου έδειξε ότι αποτελεί αντίγραφο του Διονυσιακού.18 Ακόμα είναι φανερό, και μόνο από την απλή αντιπαραβολή των κατόψεων, πως η όλη εικόνα του τμήματος της περγαμηνής ακρόπολης με το θέατρο, το ναό του Διονύσου και τη στοά αποδίδει την αντίστοιχη αθηναϊκή, στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως.19 Η σύγχρονη έρευνα δέχεται ανεπιφύλαχτα ότι πρόκειται για συνειδητή επιλογή του ίδιου του Ευμένους, που επιθυμούσε να τονίζει με κάθε τρόπο τους συσχετισμούς μεταξύ των δύο πόλεων.20

11 Βλ. π.χ. Η. D. Blume, Menander (1998) 49. S. Gogos, ÖJh 67, 1998, Beiblatt 84–108. Του ιδίου στο ΔΑΦΝΗ. Τιμητικός τόμος για τον Σ. Ευαγγελάτο (2001) 69–75. Του ιδίου, Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου. Αρχιτεκτονική μορφή και λειτουργία, 188–189.

12 A. von Gerkan, Das Theater von Priene (1921) 55 κ.ε., ιδ. 81. 13 Με βάση τα τελευταία δεδομένα ο Ευμένης δεν πέθανε το 159 αλλά το 158 π.Χ. Βλ. Habicht, 564 με σημ. 11.14 H. von Hesberg, Konsolengeisa des Hellenismus und der frühen Kaiserzeit (1980) 27. Πρβλ. J. J. Coulton, The Architectural

Development of the Greek Stoa (1976) 69. Σύγκριση επιμέρους αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών των περγαμηνών οικοδομημάτων με περγαμηνά αναθήματα εκτός Περγάμου βλ. τελ. B. Kidd, “The Doric Revival under the Attalids of Pergamon” (διδ. διατριβή, University of Missouri-Columbia 2003) σποραδικά.

15 Schmidt-Dounas 38. 65. Η. Schaaf, Untersuchungen zu Gebäudestiftungen in hellenistischer Zeit (1992) 88.16 Schmidt-Dounas 64–65.17 Την πληροφορία για το θέατρο της Ρόδου έχουμε από τον Διόδωρο 31. 36, που αναφέρει ότι η δωρεά συνδυάστηκε με την

αποστολή 280.000 μεδίμνων σίτου στο νησί. Βλ. Bringmann, 244. Το οικοδόμημα δεν έχει βρεθεί. Για τις εργασίες στο θέατρο των Δελφών βλ. Sifakis ό.π. (σημ. 1) 106–108. Bringmann – v. Steuben, 148–153 και Schmidt-Dounas, 62–64.

18 Schmidt-Dounas, 65. 228–229. Schaaf ό.π. (σημ. 15) 89. 110.19 Βλ. π.χ. Coulton ό.π. (σημ. 14) εικ. 55 και 102.20 Ό.π. Με την ίδια έννοια έχει ερμηνευθεί και η ομοιότητα στην κάτοψη του ελληνιστικού Μητρώου στην Αγορά των Αθηνών

130 Πάνος Βαλαβάνης

Η ιδιαίτερη αυτή σχέση μας οδήγησε στη σκέψη ότι ο ίδιος βασιλιάς θα μπορούσε να έχει χρηματοδοτήσει και την κατασκευή της ελληνιστικής σκηνής του θεάτρου, την ίδια περίοδο που κατασκεύαζε και τη στοά που φέρει το όνομά του. Ένα άλλο στοιχείο που θα ενίσχυε την απόδοση και της ελληνιστικής σκηνής στον Ευμένη είναι ότι ένα τόσο δαπανηρό έργο δύσκολα θα το άντεχαν τα δημόσια οικονομικά του αθηναϊκού κράτους, που την εποχή αυτή δεν ήταν ιδιαίτερα ανθηρά. Είναι γνωστό άλλωστε, ότι όλα τα μεγάλα δημόσια έργα στην Αθήνα κατά τον 2ο αι. π.Χ. ήταν αποτέλεσμα των δωρεών ξένων ηγεμόνων, στο πλαίσιο της πολιτιστικής πολιτικής τους.21 Παρά το γεγονός ότι στην ελληνιστική σκηνή χρησιμοποιείται σε β΄ χρήση αρκετό υλικό από την

προηγούμενη, λυκούργεια, φάση, αυτό δεν είναι αρκετό για να αποσυχετίσει την κατασκευή της ελληνιστικής σκηνής από τον ίδιο τον Ευμένη, αφού μπορεί να πρόκειται για έργο της αθηναϊκής πολιτείας, που όμως να εκτελέστηκε με βασιλικά χρήματα. Ανεξαρτήτως πάντως του ποιος ήταν ο εκτελεστής του έργου, τα στοιχεία είναι αρκετά για να αποδοθεί η ανοικοδόμηση της ελληνιστικής σκηνής του Διονυσιακού θεάτρου στην ίδια περίοδο, με αφορμή την εισαγωγή των δραματικών αγώνων στα Παναθήναια.

Το ιστορικό πλαίσιοΜε βάση τα παραπάνω, εν μέρει ασφαλή και εν μέρει υποθετικά δεδομένα, μπορούμε να εκφράσουμε κάποιες σκέψεις σχετικά με τη διαδικασία που ίσως ακολουθήθηκε για την εκτέλεση των δύο αυτών έργων. Οι Αθηναίοι, απαλλαγμένοι πλέον, με τη βοήθεια των Περγαμηνών και των Ρωμαίων, από την απειλή του Φιλίππου Ε΄ της Μακεδονίας, προσπαθούν από τις αρχές του 2ου αι. π.Χ. αφενός να τονώσουν το πατριωτικό τους αίσθημα και αφετέρου να επανέλθουν στη διεθνή σκηνή.22 Ένα από τα ισχυρότερα μέσα, το οποίο είχε επανειλημμένα χρησιμοποιήσει για τους σκοπούς αυτούς η αθηναϊκή πολιτεία, ήταν και η γιορτή των Παναθηναίων. Σε μια εποχή πλήρους στρατιωτικής και οικονομικής αδυναμίας του αθηναϊκού κράτους, η γιορτή, μαζί φυσικά με τις φιλοσοφικές σχολές, ήταν το καταλληλότερο μέσο πολιτικής προβολής, για να θυμίσει και στους Αθηναίους αλλά και σε όλους τους Έλληνες τον ηγετικό ρόλο της πόλεως, τουλάχιστον στα πολιτιστικά πράγματα.23 Φαίνεται λοιπόν ότι προχωρούν σε ανανέωση της γιορτής, αφού, στους καταλόγους των νικητών

Παναθηναίων, από το 178 π.Χ. διαπιστώνεται σταδιακή διεύρυνση του προγράμματος, με αύξηση κυρίως των ιππικών αγωνισμάτων.24 Στο πλαίσιο αυτής της ανάπτυξης, θα πρέπει να εντάχθηκαν και οι δραματικοί αγώνες, θεσμός με μακρά ιστορία στην Αθήνα, που είχε προσφέρει πολλά στη διεθνή παρουσία της πόλεως. Η ενέργεια αυτή υπήρξεν απολύτως επιτυχής, αν κρίνουμε και από το γεγονός ότι η διάρκεια διεξαγωγής τους παρακολουθείται μέχρι και τους αυτοκρατορικούς χρόνους.25

Ευμένης Β΄ και ΑθήναΟι σχέσεις του Ευμένους με την Αθήνα είχαν αρχίσει ήδη από τότε που ήταν νεαρός πρίγκιπας και επιτάθηκαν με την ανάληψη της βασιλείας.26 Ήδη τον πρώτο χρόνο της αρχής του επισκέφθηκε ο ίδιος την Αθήνα27 και οι επαφές συνεχίστηκαν σταθερά σε όλο το διάστημα της βασιλείας του, όπως προκύπτει από πάμπολλα αθηναϊκά ψηφίσματα που τιμούν τον ίδιο ή συνεργάτες του. Τακτική ήταν επίσης η παρουσία αθηναϊκών πρεσβειών στην Πέργαμο.28 Αλλά η σχέση του βασιλέως με την Αθήνα αποκαλύπτεται κυρίως από την εμπλοκή του στα Παναθήναια,

όπως διαπιστώνεται από τους καταλόγους των νικητών. Tο όνομα βασιλεὺς Εὐμένης βασιλέως Ἀττάλου της Ἀτταλίδος φυλῆς αναφέρεται τρεις φορές στις νικητήριες επιγραφές του α΄ μισού του 2ου αι., αφού άλογα ή με τη Βιβλιοθήκη στην Πέργαμο. Βλ. τελ. P. Valavanis, AM 117, 2002, 221–255, ιδ. 226.

21 Schaaf ό.π. (σημ. 15) 108–111. 22 Tracy – Habicht, 235. Tracy, 137. Barringer ό.π. (σημ. 7) 255.23 Βλ. Τracy, 137. Στο ίδιο πλαίσιο θα πρέπει να ενταχθεί και η ίδρυση της γιορτής των Θησείων κατά το διάστημα 170–160

π.Χ. Βλ. Tracy – Habicht, 199.24 Tracy – Habicht, 199–200. 235. Tracy, 136.25 Βλ. παραπ. σελ. 127 και σημ. 3. 26 Ήδη από τα μέσα του 3ου αι. π.Χ. έχουμε τη διεξαγωγή Παναθηναίων στην Πέργαμο, ενώ και ο πατέρας του Ευμένους

Άτταλος Α΄ είχε ευεργετήσει ποικιλοτρόπως την πόλη. Βλ. σχετ. Habicht, 561–564. Τracy – Habicht, 234. Μ. Τιβέριος, Μακεδόνες και Παναθήναια (2000) 50–53. Barringer ό.π. (σημ. 7) 251.

27 Λίβιος 35.39.1–228 Habicht, 564–568. 570. 575.

131Δραματικοί αγώνες και αρχιτεκτονική στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως

άρματά του κερδίζουν σε διάφορους ιππικούς αγώνες κατά τα Παναθήναια του 178, του 170 και του 162 π.Χ. Χαρακτηριστικός είναι και ο τρόπος με τον οποίο δηλώνεται η στενή σχέση που είχε με την Αθήνα: στους αγώνες αυτούς ο βασιλεύς λαμβάνει μέρος όχι ως περγαμηνός αλλά ως αθηναίος πολίτης της Ατταλίδος φυλής.29

Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι παρευρισκόταν ο ίδιος αυτοπροσώπως στην Αθήνα, γεγονός όμως που δεν μπορεί και να αποκλεισθεί. Το πιθανότερο είναι να συμμετείχε διά αντιπροσώπων του, που θα ήταν μέλη της βασιλικής οικογενείας ή ανώτατοι κρατικοί αξιωματούχοι. Ιδιαιτέρως όμως στα Παναθήναια του 178 θα μπορούσε να ήταν και ο ίδιος παρών, ως αρχηγός της πολυπληθέστερης περγαμηνής θεωρίας σε Παναθήναια, που έγινε ποτέ. Στους αγώνες αυτούς έλαβαν μέρος και στέφθηκαν νικητές σε τέσσερα διαφορετικά ιππικά αγωνίσματα, τέσσερα μέλη της περγαμηνής δυναστείας: ο ίδιος ο βασιλεύς και τα τρία αδέλφια του, οι πρίγκιπες Άτταλος, Φιλέταιρος και Αθήναιος.30 Την ίδια χρονιά μάλιστα βρισκόταν στην Αθήνα προερχόμενος από τη Ρώμη και ο Σελευκίδης πρίγκιπας

Αντίοχος, ο κατοπινός βασιλεύς Αντίοχος Δ΄ Επιφανής, ο οποίος ήταν πιθανότατα παρών κατά τη διεξαγωγή των αγώνων και μάρτυρας της νίκης των τεσσάρων περγαμηνών αδελφών.31 Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι τρία χρόνια αργότερα άρχισε ένα άλλο μεγάλο έργο στην Αθήνα, που χρηματοδοτήθηκε απ’ αυτόν: η ανοικοδόμηση του ημιτελούς ναού του Ολυμπίου Διός, που πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα της βασιλείας του, από το 175–163 π.Χ.32

Ο ρόλος της στοάς του Ευμένους Η μόνη πληροφορία που έχουμε για τη στοά από την αρχαία γραμματεία προέρχεται από τον Βιτρούβιο (5.9.1), που την αναφέρει παρεμπιπτόντως ως παράδειγμα σύνδεσης θεάτρων με στοές. Συμπληρώνει μάλιστα ότι χτίστηκε για προστασία των θεατών από τη βροχή και ως χώρος συνάντησής τους.33 Νομίζω ότι η αναφορά του Βιτρουβίου για τη λειτουργία της στοάς σε σχέση με το θέατρο δεν αποκαλύπτει όλο το εύρος της χρήσης της. Τα θέατρα δεν έχουν ανάγκη από στοές. Πιο πιθανό είναι η σχέση της στοάς με το θέατρο να υπήρξε δευτερογενής λόγω της γειτνίασης. Σαφώς εξυπηρετούσε τους θεατές του θεάτρου, εφ’ όσον αυτοί ήταν το πολυπληθέστερο σύνολο ανθρώπων που συγκεντρωνόταν στην περιοχή, αλλ’ αυτό δεν σημαίνει ότι η στοά φτιάχτηκε για τον σκοπό αυτόν ή ότι λειτουργούσε μόνο κατά τη διάρκεια των θεατρικών παραστάσεων.34 Τελευταία προτάθηκε και άλλη μία λειτουργία της, αντίστοιχη με αυτή της στοάς του Αττάλου, δηλαδή ως χώρος παρακολούθησης ιερών πομπών, που θα περνούσαν από μπροστά της.35 Αλλά κι αυτός δεν θα μπορούσε να είναι ο λόγος κατασκευής της. Ο ρόλος της στοάς ήταν πολύ ευρύτερος: από πρακτικής απόψεως, η διώροφη στοά του Ευμένους

αναδεικνυόταν σε έναν από τους ωραιότερους χώρους θέασης για τη νότια Αθήνα, αφού η θέση της πρόσφερε απεριόριστη θέα προς τα νότια της πόλης, μέχρι τη θάλασσα. Ακόμη, το πολύ μεγάλο άνδηρο πλάτους 32 μ., άρα συνολικής επιφάνειας άνω των 5000 τ.μ., που διαμορφώθηκε μπροστά της, δημιούργησε μία από τις μεγαλύτερες πλατείες στην πόλη, που εξυπηρετούσε την κοινωνική ζωή στη νότια κλιτύ.36 Εκτός όμως από τις πρακτικές υπηρεσίες, η ανοικοδόμηση της στοάς και της πλατείας αναβάθμισε όλη την

περιοχή, στολίζοντάς την με ένα λαμπρό οικοδόμημα. Η στοά μνημειοποίησε τη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως 29 Δεν αποκλείεται η αναγραφή του βασιλέως ως Αθηναίου να έχει να κάνει με το γεγονός ότι ο ίδιος ήταν και αγωνοθέτης της

γιορτής, εφόσον τη λειτουργία αυτή μπορούσαν να αναλάβουν μόνον Αθηναίοι πολίτες. Για τις επιγραφές βλ. Habicht, 568. Tracy – Habicht, 216–217. 232. Tracy, 144–146. Για τους λόγους που οι ηγεμόνες επιδίωκαν συμμετοχή στα Παναθήναια βλ. το άρθρο της J. L. Shear στον παρόντα τόμο.

30 IG II2 2314 (II) στ. 84–90. Τον σχολιασμό βλ.τις παραπομπές της σημ. 29.31 Habicht, 569.32 Habicht, 569. 576.33 Σημειωτέον ότι ο Βιτρούβιος αποτελεί την μοναδική σε όλη την αρχαία γραμματεία αναφορά που έχουμε για το σημαντικότατο

αυτό μνημείο. Μ. Κορρές, ΑΔελτ 35, 1980, Β1, 18–19. Μ. Korres στο Bauplanung und Bautheorie der Antike (1983) 205–206. Coulton ό.π. (σημ. 14) 18.

34 Θα μπορούσε επίσης να λειτουργεί συμπληρωματικά, με κάθε άλλη, πλην της θεατρικής, χρήση του διονυσιακού θεάτρου, όπως π.χ. ως χώρου συγκεντρώσεων της Εκκλησίας του δήμου, που γνωρίζουμε ότι από τους κλασικούς αλλά κυρίως κατά τους μεταγενέστερους χρόνους συνερχόταν εκεί. Για τη χρήση αυτή του θεάτρου βλ. Travlos, Athens, 467. 538; F. Kolb, Agora und Theater, Volks- und Festversammlung (1981) 92.

35 Schmidt-Dounas, 49–50.36 Ίσως να πρόκειται για τη μεγαλύτερη ελεύθερη επίπεδη επιφάνεια σε όλη την Αθήνα. Για την πλατεία αυτή βλ. Travlos,

Athens, 523, καθώς και στο ΑΔελτ 35, 1980 Β1, 12, σχ. 1. Ενισχυτική αυτού του ρόλου της στοάς είναι και η ύπαρξη μικρής κρήνης στο εσωτερικό της, αντίστοιχης με της Νότιας Στοάς ΙΙ στην αθηναϊκή Αγορά. Βλ. Μ. Λεφαντζής, Μ. Μριάνα-Πρωτοααδάκη, Ανθέμιον 13, 2005, 26.

132 Πάνος Βαλαβάνης

προεκτείνοντας προς Δυσμάς τις κιονοστοιχίες του Ωδείου του Περικλέους και της δωρικής στοάς του ιερού του Διονύσου, συμφώνως προς τις επιταγές της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής και χωρορυθμίας.37 Επίσης η μνημειακή αυτή στοά, καθώς φαινόταν από τα νότια, θα λειτουργούσε ως ‘αισθητικό αρχιτεκτονικό υπόβαθρο’ του Παρθενώνος που δεσπόζει στον ιερό βράχο, ακριβώς από πάνω.38

Η τοποθέτηση του συγκεκριμένου οικοδομήματος στη συγκεκριμένη θέση θα πρέπει να ήταν προσωπική επιλογή του ίδιου του βασιλέως, η οποία έγινε δεκτή από τους Αθηναίους, παρά τα προβλήματα που προκάλεσε στην πόλη. Οι έρευνες στην περιοχή έδειξαν ότι, εκτός από την ανάγκη απαλλοτρίωσης πολλών ιδιωτικών περιουσιών, το μακρότατο οικοδόμημα διέκοψε ακόμα και οδικές αρτηρίες που οδηγούσαν στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως, αφήνοντας τελικά στα άκρα του μόνον δύο στενωπούς.39 Τι ήταν αυτό, λοιπόν, που οδήγησε στην επιλογή ενός τέτοιου οικοδομήματος; Φαίνεται ότι ο περγαμηνός

βασιλεύς ήθελε να σφραγίσει την παρουσία του στην περιοχή ή και σε ολόκληρη την πόλη των Αθηνών με ένα νέο και χαρακτηριστικό περγαμηνό οικοδόμημα, που εξυπηρετούσε απολύτως και την κρατική ιδεολογία και τις προσωπικές επιδιώξεις του ίδιου του Ευμένους.40 Επέλεξε λοιπόν τον τύπο και τη θέση για να θυμίζει τις αντίστοιχες στοές στις απότομες κλιτύες της δικής του πόλης.41 Γνωρίζουμε επίσης, ότι την εποχή αυτή κυρίαρχη ήταν η επιθυμία των ελληνιστικών βασιλέων να δωρίζουν σε πόλεις και ιερά όσο το δυνατόν μεγαλύτερες στοές, που αναφέρονται ως σταδιαίες.42 Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που η στοά του Ευμένους είναι η μακρύτερη στοά στην Αθήνα και μία από τις μακρύτερες σε όλη την αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική.43 Δεχόμενοι την πρόταση του Μ. Κορρέ, ότι το οικοδόμημα προκατασκευάστηκε στην Πέργαμο και

μεταφέρθηκε έτοιμο στην Αθήνα, μπορούμε να σκεφθούμε ότι αυτό δεν προέκυψε μόνον από πρακτικούς λόγους, όπως πιστεύει ο ίδιος, δηλαδή για να δώσει ο βασιλεύς δουλειά και στους υπηκόους του.44 Εξίσου αποφασιστικοί θα μπορούσαν να είναι και ιδεολογικοί παράγοντες: με τον τρόπο αυτό η Αθήνα θα στολιζόταν με ένα καθ’ όλα περγαμηνό δώρο, με ένα οικοδόμημα κατασκευασμένο σε μια αντίστοιχη της Περγάμου θέση, με περγαμηνά χρήματα, από περγαμηνά υλικά και από περγαμηνούς τεχνίτες!Μετά τις σκέψεις αυτές, είναι δυνατόν να οριστεί ακριβέστερα η χρονολόγηση της οικοδόμησης της στοάς

του Ευμένους και πιθανόν και της ελληνιστικής σκηνής του θεάτρου του Διονύσου στο διάστημα από το 178 π.Χ., οπότε παρατηρείται η διεύρυνση του προγράμματος της γιορτής, έως το 162 π.Χ., οπότε έχουμε την πρώτη ασφαλή μαρτυρία για τη διεξαγωγή των δραματικών αγώνων.45 Η πρώτη θεατρική παράσταση των Παναθηναίων θα πρέπει να έγινε στο ανακαινισμένο θέατρο και προφανώς με την παρουσία αν όχι του ίδιου του Ευμένους, τουλάχιστον εκπροσώπων της περγαμηνής αυλής. Αυτό μαρτυρείται από το γεγονός ότι και στους αγώνες του 162 ο Ευμένης ενίκησε και πάλι σε ιπποδρομία μακράς αποστάσεως, στο αγώνισμα του ἵππου πολυδρόμου, όπως αναφέρει η επιγραφή.46 Άρα θα πρέπει να είχε έλθει στην Αθήνα περγαμηνή θεωρία υπό υψηλόβαθμους αξιωματούχους, που θα παρέλαβαν φυσικά και τα έπαθλα.

37 Αντίστοιχη λειτουργία επιτέλεσε και η στοά του ελληνιστικού Μητρώου της Αγοράς, που έχει αποδοθεί στον Άτταλο Β΄, διάδοχο του Ευμένους και δωρητή της ομώνυμης στοάς. Βλ. τελ. J. M. Camp, The Archaeology of Athens (2001) 182. Για τον ενοποιητικό ρόλο των στοών στην ελληνιστική αρχιτεκτονική βλ. και S. Patronos, “Public Architecture as Civic Identity in Classical and Hel-lenistic Ionia. The case of Miletus and Priene” (διδ. διατριβή, Oxford 2002) 237–239.

38 Βλ. σχετ. την πλαστική αναπαράσταση της νότιας κλιτύος της Ακροπόλεως από τον Μ. Κορρέ, στο Αθήνα. Προϊστορία και αρχαιότητα (1985) 30–31, εικ. 2. Παρόμοια μνημειοποίηση στη βόρεια κλιτύ προσέδωσε λίγα χρόνια πριν, η δημιουργία της μακράς στοάς του Γυμνασίου του Πτολεμαίου, που με μεγάλη πιθανότητα υποθέτει στην περιοχή ο S. G. Miller στο M. H. Hansen (επιμ.), Sources for the Ancient Greek City State. Acts of the Copenhagen Polis Centre 2 (1995) 201–244.

39 Όπως και κάτω από το Διονυσιακό θέατρο, έτσι και κάτω από τη στοά του Ευμένους βρέθηκαν κατάλοιπα από οικίες της κλασικής περιόδου. Βλ. Ν. Πλάτων, ΑΔελτ 20, 1965, Β1, 25. Μ. Κορρές στο H. R. Goette (επιμ.), Ancient Roads in Greece (2002) 1–31.

40 Ο J. J. Coulton, Greek Architects at Work (1977) 18, αναφέρει τις στοές Αττάλου και Ευμένους ως χαρακτηριστικά παραδείγματα επίδρασης των δωρητών στο σχεδιασμό αρχιτεκτονικών έργων. Η Schaaf ό.π. (σημ. 15) 108–111 αναλύει την πολιτική κατάσταση στην Ανατ. Μεσόγειο την εποχή αυτή και εξηγεί τις πολιτικές αφετηρίες των αναθημάτων του Ευμένους στην Αθήνα. To πολιτικό περιβάλλον των ευεργεσιών των περγαμηνών ηγεμόνων στις πόλεις και τα ιερά της κυρίως Ελλάδος στο πλαίσιο του ανταγωνισμού με τη Ρώμη βλ. Patronos ό.π. (σημ. 37) 190–192.

41 Coulton ό.π. (σημ. 14) 69. Για τη σύγκριση των δύο περιοχών πρβλ. Coulton ό.π. εικ. 55 και 102.42 Patronos ό.π. (σημ. 37) 164.43 Coulton ό.π. (σημ. 14) 54. 44 Κorres ό.π. (σημ. 33) 201–207, ιδ. 206. Camp ό.π. (σημ. 37) 172.45 Αν μάλιστα δεχθούμε την πρόταση των Tracy – Habicht ότι το 162 έγιναν οι πρώτοι δραματικοί αγώνες των Παναθηναίων

(βλ. παραπ. σελ. 128 και σημ. 4–7), τότε το διάστημα κατασκευής της στοάς μικραίνει ακόμα περισσότερο, τοποθετούμενο γύρω στο 160 π.Χ..

46 SEG XLI 115 col. III 23–24.

133Δραματικοί αγώνες και αρχιτεκτονική στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως

Ελληνιστικοί βασιλείς στην ΑθήναΈνα ακόμα στοιχείο στο αποσπασματικό τέλος της επιγραφής είναι και η αναγραφή του ονόματος του Ζεύξιδος, ο οποίος ἐποίησε τοὺς σκηνικοὺς ἀγῶνας .. καὶ εἰσήγαγεν κάτι προς τιμήν τῶν εὐεργετῶν της πόλεως και ἐπέθηκεν …, δηλαδή προσέθεσε κάτι άλλο.47 Όλες αυτές οι ενέργειες που αποδίδονται στον Ζεύξιν, οδήγησαν τους Τracy και Habicht να τον ταυτίσουν με τον αγωνοθέτη ολόκληρης της γιορτής του 162, μια λειτουργία που απαιτούσε τεράστιες δαπάνες. Το άγνωστο έως τότε στην Αττική όνομα οδήγησε ακόμη τους ίδιους μελετητές σε συσχετισμό του με ονοματοθεσία οφειλόμενη σε κάποιον αξιωματούχο της αυλής των Σελευκιδών, πιθανότατα τον γνωστό στρατηγό του Αντιόχου Γ΄, ο οποίος όμως ανάγεται σε παλιότερα χρόνια.48 Άλλο ενδιαφέρον σημείο της επιγραφής είναι η ταυτότητα των ευεργετών στο στίχο 41, οι οποίοι τιμώνται

με κάποια εκδήλωση της γιορτής. Το γεγονός ότι στους αγώνες των Παναθηναίων του 162, στους οποίους αναφέρεται το συγκεκριμένο σημείο, είχαν ανακηρυχθεί νικητές, μαζί με τον Ευμένη Β΄ της Περγάμου, οι βασιλείς Πτολεμαίος ΣΤ΄ και Κλεοπάτρα Β΄ της Αιγύπτου, μας κάνει να αναρωτηθούμε μήπως ως ευεργέτες της πόλεως δεν νοούνται μόνον οι Ρωμαίοι, που είχαν παραχωρήσει στους Αθηναίους τη Δήλο τέσσερα χρόνια πριν, όπως πιστεύουν οι εκδότες49 αλλά και αυτοί οι ελληνιστικοί βασιλείς, που τόσο είχαν ευεργετήσει την Αθήνα κατά το α΄ μισό του 2ου αι. π.Χ. Οι καταληκτήριες φράσεις του κειμένου, που θυμίζουν καθαρά διατύπωση ψηφίσματος, δείχνουν σαφώς

ότι τα Παναθήναια του 162 θα πρέπει να ήταν μια ιδιαίτερη γιορτή, που τελέστηκε με μεγάλη λαμπρότητα.50 Σ’αυτήν εκπροσωπήθηκαν τρεις μεγάλες αυλές της ελληνιστικής ανατολής, οι Ατταλίδες της Περγάμου, οι Πτολεμαίοι της Αιγύπτου και οι Σελευκίδες της Συρίας (αν ο αγωνοθέτης Ζεύξις σχετίζεται πράγματι μ’ αυτούς), δηλαδή οι ηγεμόνες που με τις ευεργεσίες τους άλλαξαν την εικόνα της πόλεως των Αθηνών, δίνοντάς της τον σύγχρονο χαρακτήρα της Ελληνιστικής εποχής.51

Αν πράγματι οι υποθέσεις αυτές έχουν σχέση με την ιστορική πραγματικότητα, τότε αναδεικνύεται ένα ακόμα στοιχείο: η διπλωματική ικανότητα των Αθηναίων της εποχής, που στηριζόμενοι στη φήμη και τη μακρά πολιτιστική παράδοση της πόλης τους εκμεταλλεύονταν άψογα την επιθυμία των ηγεμόνων των πλούσιων ελληνιστικών βασιλείων, να φαίνονται ως συνεχιστές του λαμπρού παρελθόντος της. Αυτός άλλωστε ήταν ο μοναδικός τρόπος να κερδίζουν για την πόλη τους χρήματα και δωρεές, για να χτίζουν δημόσια οικοδομήματα, ανεβάζοντας το επίπεδό της αλλά και δίνοντας δουλειά σε πολλούς Αθηναίους. Ταυτοχρόνως, και πάλι με ‘ξένα’ χρήματα, όπως βλέπουμε από την αγωνοθεσία του Ζεύξιδος, διεξήγαγαν, μερικές τουλάχιστον φορές, τη μεγάλη γιορτή των Παναθηναίων, από την οποία αντλούσαν ευχαρίστηση και ‘εθνική’ υπερηφάνεια αλλά ταυτοχρόνως εύρισκαν την ευκαιρία να τιμήσουν σε διάφορες εκδηλώσεις της και τους μεγάλους ευεργέτες της πόλεώς τους.52 Οι Αθηναίοι των ελληνιστικών χρόνων, λοιπόν, ενώ απολάμβαναν τόσες ευεργεσίας, το μόνο που παρείχαν

ως ανταπόδοσιν ήταν η ψήφιση ανέξοδων αποφάσεων για παροχή τιμών στους δωρητές, ενώ το μόνο σημαντικό έξοδό τους ήταν η ανάθεση ανδριάντων προς τιμήν τους σε επίκαιρες θέσεις μέσα στην πόλη, συνήθως στην Ακρόπολη ή κοντά στα κτήρια που είχαν αυτοί ανοικοδομήσει.53 Αν και έχουμε πληροφορίες ότι και τους τιμητικούς ανδριάντες τους πλήρωναν καμιά φορά οι ίδιοι οι τιμώμενοι.54

Ενδιαφέρον είναι επίσης και το γεγονός ότι στις γιορτές αυτές των Αθηνών όχι μόνο συγχρωτίζονταν ηγεμόνες, που οι μεταξύ τους σχέσεις δεν ήταν και οι καλύτερες, αλλά συναγωνίζονταν κιόλας στους ιππικούς

47 SEG XLI 115 col. III 39–43. Η συμπλήρωση στον στίχο 42 από τον Raubitschek της φράσης [καὶ τὰς θυσίας]/ τῆς πανηγύρεως ἐπέθηκε[ν ἐκ τῶν ἰδίων] δεν φαίνεται τόσο πιθανή (Tracy – Habicht, 204 και SEG ΧLI 115, σελ. 50).

48 Tracy – Habicht, 204.49 Tracy – Habicht, 235.50 Βλ. την ίδια άποψη στους Tracy – Habicht, 204.51 Habicht, 576. Για τη συμμετοχή ελληνιστικων ηγεμόνων στα. Παναθήναια βλ. και J. D. Mikalson, Religion in Hellenistic

Athens (1998) 196–199.52 Για τον ρόλο των επάθλων της γιορτής, των Παναθηναϊκών αμφορέων, σε όλη αυτή την διαδικασία βλ. P. Valavanis στο M.

Bentz, N. Eschbach (επιμ.), Panathenaika. Symposion zu den Panathenäischen Preisamphoren (2001) 171.53 Για τα τιμητικά αγάλματα που είχαν ιδρύσει οι Αθηναίοι προς τιμήν των περγαμηνών βασιλέων βλ. Habicht, 573 με σημ. 69 και

τελευταία Μ. Κορρές στο Delphes, Cent ans après la Grande Fouille. Essai de bilan, BCH Supplement 36 (2000) 293–329. Γενικά για τις τιμές που δέχθηκαν στην Αθήνα βλ. H. Kotsidu, ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΔΟΞΑ. Ehrungen für hellenistische Herrscher im griechischen Mutterland und in Kleinasien unter besonderer Berücksichtigung der archäologischen Denkmäler (2000) 23–103. Πρβλ. Kotsidu ό.π., 592–597 για τις έννοιες δόσις και ανταπόδοσις.

54 Βλ. επιστολή του Ευμένους Β΄ προς το Κοινόν των Ιώνων, C. B. Welles, Royal Correspondence in the Hellenistic Period (1934) 209–219, αρ. 52 στ. 56–58.

134 Πάνος Βαλαβάνης

αγώνες. Για παράδειγμα, το βασίλειο της Περγάμου διέκειτο εχθρικά προς τους Σελευκίδες το 178 π.Χ., όταν στα Παναθήναια της χρονιάς αυτής συναντήθηκαν πιθανότατα μέλη της οικογένειας του Ευμένους με τον πρίγκιπα Αντίοχο.55 Χαρακτηριστικό είναι δε ότι τρία χρόνια αργότερα, με την ανοχή φυσικά των Ρωμαίων, δόθηκε μεγάλη βοήθεια των Ατταλιδών στον τελευταίο, ώστε να καταλάβει το θρόνο της Συρίας.56 Ο αθηναϊκός δήμος ικανοποιήθηκε τόσο πολύ για το γεγονός αυτό, ώστε ευχαρίστησε τους πολίτες της Περγάμου με ένα ενθουσιώδες ψήφισμα, αντίγραφο του οποίου ανακαλύφθηκε στην Πέργαμο.57 Η θερμότητα με την οποία χαιρέτησαν το γεγονός οι Αθηναίοι, όπως μαρτυρείται από το κείμενο του ψηφίσματος, ίσως οφείλεται στη διάθεσή τους να βρίσκονται σε καλές σχέσεις μεταξύ τους όλοι οι φιλαθήναιοι βασιλείς, αφού αυτό απαιτούσε το συμφέρον της πόλεως. Επίσης, η συνεύρεση στα Παναθήναια του 162 ηγεμόνων ή αξιωματούχων των εχθρικών μεταξύ τους

βασιλείων της Συρίας και της Αιγύπτου, δηλαδή του αγωνοθέτη Ζεύξιδος, πιθανότατα της αυλής των Σελευκιδών, με τον Πτολεμαίο ΣΤ΄ και την Κλεοπάτρα, δίνει μια άλλη διάσταση στο ρόλο της γιορτής και των αγώνων των Παναθηναίων κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους: Η Αθήνα θα πρέπει να γίνεται διεθνές διπλωματικό κέντρο και οι αγώνες της να αποκτούν ρόλο με ευρύτερες πολιτικές προεκτάσεις, ανάλογο με αυτόν των πανελληνίων αγώνων.58 Στο α΄ μισό, τουλάχιστον, του 2ου αι. π.Χ. τα Παναθήναια είχαν τέτοια διεθνή απήχηση, που ανταγωνίζονταν ακόμα και τα Ολύμπια, στα οποία από την περίοδο αυτή δεν μας έχουν σωθεί πληροφορίες για αντίστοιχες συμμετοχές βασιλικών προσώπων και αξιωματούχων στους αγώνες.59 Φαίνεται λοιπόν ότι η Αθήνα σε μια περίοδο αδυναμίας κατόρθωσε να επιτύχει κάτι που δεν είχε κατορθώσει στις περιόδους της πιο μεγάλης ακμής της: η μεγάλη της γιορτή να αναδειχθεί τόσο σημαντική όσο και η μεγαλύτερη γιορτή όλων των Ελλήνων, τα Ολύμπια.60

ΕυχαριστίεςΜερικά από τα θέματα που θίγονται εδώ είχα την τύχη να συζητήσω με τους συναδέλφους, Σ. Γώγο, Β. Δούνα-Schmidt, M. Kreeb, Μ. Μικεδάκη, Κ. Μπουραζέλη, Χρ. Παπασταμάτη – von Moock, Σ. Πατρώνο, Β. Σπηλιοπούλου, Μ. Τιβέριο και Δ. Τσουκλίδου. Και φυσικά με την Έ. Μπαζιωτοπούλου. Ιδιαιτέρως τα επιγραφικά προβλήματα συζητήθηκαν με τον Ά. Ματθαίου και πολλές από τις εκφραζόμενες για τις επιγραφές απόψεις είναι αποτέλεσμα των συζητήσεων αυτών. Ευχαριστίες οφείλω και στην Όλγα Παλαγγιά για την αγγλική μετάφραση της περίληψης.

Εκτός από τις συνήθεις συντομογραφίες (βλ. ΑΑ 1997, 611–628), εδώ χρησιμοποιούνται και οι ακόλουθες:

ΣυντομογραφίεςHabicht Ch. Habicht, Hesperia 59, 1990, 561–577Tracy – Habicht S. V. Tracy – Ch. Habicht, Hesperia 60, 1991, 187–236 (= Ch. Habicht, Athen

in hellenistischer Zeit (1994) 73–139)Tracy S. V. Tracy, Nikephoros 4, 1991, 133–151Bringmann – von Steuben K. Bringmann – H. von Steuben, Schenkungen hellenisticher Herscher an griechischen

Städte und Heiligtümer, I Zeugnisse und Kommentare (1995)Schmidt-Dounas Β. Schmidt-Dounas, Geschenke Erhalten die Freundschaft (2000)

55 Βλ. Tracy, 145 και σημ. 52.56 Βλ. E. Gruen, The Hellenistic World and the Coming of Rome (1984) 646–647.57 Dittenberger, OGIS, 248. Ch. Habicht, Athen. Die Geschichte der Stadt in hellenistischer Zeit (1995) 225.58 Βλ. και Tracy, 146. Τη σκέψη ότι η Αθήνα ήταν ένα ‘ανεξάρτητο’ διεθνές κέντρο την εποχή αυτή την ενισχύει και το γεγονός

ότι πάρα πολλά από τα μέλη των βασιλικών οικογενειών της Ελληνιστικής Ανατολής σταματούσαν κατά τις μετακινήσεις τους από και προς τη Ρώμη, ενώ συχνά διέμεναν στην πόλη και για μακρό χρονικό διάστημα.

59 Παρόλο που δεν υστέρησαν, κυρίως οι Πτολεμαίοι, σε δωρεές για την κατασκευή αθλητικών εγκαταστάσεων, όπως το γυμνάσιο και η παλαίστρα. Για τις βασιλικές δωρεές στην Ολυμπία βλ. Bringmann – v. Steuben, 456–461 και Schmidt-Dounas, 200–209.

60 Για το θέμα βλ. Π. Βαλαβάνης, Παναθηναϊκοί Αμφορείς από την Ερέτρια (1991) 152–155. M. Bentz, Panathenäische Preisam-phoren (1998) 86 με σημ. 465.