١

1سینا ابنعکس مستوی از دیدگاه ریف تع

2سعید انواری اهللا عالمی حدکتر رو

انشیار دانشگاه تهراند

چکیده را بـر تعریـف عکـس »کـذب نمانـد بـاقی « قید ،خودآثار منطقی بیشترسینا در ابن

انی چـون فخـررازی، ابهـری تکـرار منطقـدان ر در آثـا این قیـد که است مستوی افزوده بـه عنـوان مثـال، . انـد با این مطلب به مخالفت برخاسته ان منطقدان اکثراما ؛است شده

، اسـت آمـده معتقد است که قید مذکور در اثر اشتباه کاتبان پدید طوسی نصیر خواجهسینا نشان داده نقید مذکور در شش اثر منطقی اب وجود با تأکید بر در این مقاله ابتدا

دالیـل و ارزیابی با طرح . دانستتوان این قید را ناشی از سهو کاتبان شود که نمی می کـه پـذیرش قیـد مـذکور باعـث ایجـاد شـود مشخص مـی ن این قید، ان و مخالف اموافق

جهـت حـل ایـن دو راه حل در متن مقاله . گردد سینا می ناسازگاری در نظام منطقی ابن اسـت، حل نخست که بر اساس حذف قید مذکور شکل گرفتـه راه. است شده مشکل ارائه

است و راه دیگر که به تغییر خر ارائه شده أان مت منطقداننصیر و سایر توسط خواجه ـ ؤ توسط م ،پردازد روابط عکس مستوی می همچنـین .اسـت مقالـه ارائـه گردیـده نالف

و چـه معـایبی امتیـازات ه چـ دارای ،حـل است که هر یک از این دو راه نشان داده شده .هستند

واژگان کلیدی نصیر ، خواجهسینا ابنمنطق، کذب، قا عکس مستوی، ب

10/10/87: نهایی؛ پذیرش6/7/87: مقالهدریافت ـ 1 ایران هفلسف و حکمت پژوهشی همؤسس اسالمی، کالم و فلسفه دکتری دانشجوی -2

٢

را بـه تعریـف عکـس » بقـا کـذب «سینا در بسیاری از آثار منطقی خـود، قیـد ابنتوان آثار منطقی وی را به سه دسته تقسیم این اساس می بر. است مستوی افزوده

:1کردکـار هدر تعریـف عکـس مـستوی بـ » کـذب بقـا «آنهـا قیـد آثـاری کـه در ـ الف :آیند، عبارتند از می اثر به شمارششاست؛ این آثار که در مجموع، رفته :نویسد میاشاراتسینا در کتاب ؛ ابناالشارات و التنبیهات ـ1عکس آن است که محمول قضیه را موضـوع قـراردهیم و موضـوع را محمـول «

»ماندن صدق و کذب آن به حالت اولیـه خـود قضیه و باقی گردانیم، با حفظ کیفیت .)196ص، 1، ج1375سینا، ابن(

شـاهی ایـن قیـد وجـود دکتر حسن ملـک ه نوشت اشاراتالبته در ترجمه و شرح همچنین در اشارات تصحیح محمود شهابی، این . )397 ص ،1، ج 1363شاهی، ملک(ندارد

و )36، ص1339سـینا، ابـن (اسـت شـده قید در پاورقی و به عنـوان نـسخه بـدل ارائـه هایی کـه فاقـد ایـن ، به وجود نسخه اشاراتسلیمان دنیا در تصحیح خود از کتاب

نـصیر کـه خواجـه یـا چنـان )321، ص 1، ج 1336، همـو (اسـت قید هستند، اشاره کرده اشارات که در زمان وی موجود بـوده های نسخهاست، این قید در برخی از نوشته . )196، ص1، ج1375طوسی، (است د نداشته وجو،است

و لیـدن )196، ص1، ج1375سـینا، ابـن ( قـم ههای نشر البالغـ در اینجا بر اساس چاپ است، کتاب کار رفته ه که در آنها این قید در متن کتاب ب )51، ص 1، ج 1892، همو(هلند

در » بقا کذب«به سینا در آنها قائل ایم که ابن را جزء آثاری به شمار آورده اشارات .است عکس مستوی بوده

کـار بـرده ه؛ وی در این کتاب نیز این قید را در تعریف عکس مستوی بـ نجا ـ 2عکس آن است که موضوع، محمول گردد و محمـول، موضـوع « :نویسد است و می

ماندن سلب و ایجاب به حالت خود و صـدق و کـذب بـه حالـت شود به همراه باقی .)45 ص،1379، همو(» خود

. مقدمه،1333مهدوی، : اند نک شناسی یحیی مهدوی مشخص گردیده اساس کتاب سینا بر ـ آثار منطقی ابن 1

٣

هسینا در این کتاب مشابه تعریف وی در کتاب نجا ؛ تعریف ابن هعیون الحکم ـ 3گرچه این قید در دو چاپ مختلف از این کتاب که توسط عبـدالرحمن بـدوی . است

اسـت وجـود منتشر شـده )5، ص 2005، همو( و حلمی ضیا اولکن )5، ص 1980، سینا ابن(ای خطـی، توسـط انتـشارات از روی نسخه ندارد، اما در چاپ عکسی این کتاب که

؛ همچنین در )4، ص1333، همو(است، این قید موجود است دانشگاه تهران منتشر شده .)155، ص1373، همو(است رازی نیز این قید ذکر شده فخرهشرح عیون الحکم

سینا در این رساله نیز با تعریـف ؛ تعریف ابن المختصر االوسط فی المنطق ـ 4 .)87، گ4829، نسخه خطی شهمو( یکسان است هب نجاوی در کتا

را اشـارات سینا در این رساله تعریف کتاب ؛ ابن فی المنطق الصغیر الموجز ـ 5هـای ، نـسخه همـو (اسـت کار بـرده است و بقا کذب را در تعریف خود به تکرار کرده

.)22، گ7/4894 29، گ؛3/4755؛ ش10، گ3447ش: خطی :نویسد سینا در این رساله می ؛ ابنی المنطقمفاتیح الخزائن ف ـ 6، صدق یا کذب آن ]موضوع و محمول[ای که در هنگام عکس کردن به هر قضیه«

شود و به آنکه صادق یا کاذب باقی بماند، منعکس باقی نماند، غیرمنعکسه گفته می .)12، گ4643، نسخه خطی شهمو(» شود گفته می

اند و بدین جهت در تحقیق حاضر از منتشر نشدهسینا تاکنون اثر اخیر از ابنسه .است نسخه خطی آنها استفاده شده

کـار نرفتـه هدر تعریـف عکـس مـستوی بـ » بقا کذب« آثاری که در آنها قید ـ ب، همـو ( عالیـی ه دانـشنام و )75، ص 2، ج هــ 1405، همو(شفا های سینا در کتاب است؛ ابن

قیـد )9، ص1910، همـو ( المزدوجه ه القصید و )87، ص 1974، همو( الهدایه و )56، ص 1331 . است کار نبرده هرا در تعریف خود ب» بقا کذب«

هـا، ایـن قیـد وجـود هایی از ایـن کتـاب البته این احتمال وجود دارد که در نسخه هــای موجــود از آنهــا مــورد بررســی نــسخههباشــد و الزم اســت تــا کلیــ داشــته

چــاپی موجــود، آنهــا را جــزء دســته دوم هــای قرارگیرنــد، امــا بــر اســاس نــسخه .دهیم قرارمی

٤

سینا، آثاری هستند کـه در آنهـا مبحـث عکـس سوم از آثار منطقی ابنه دست ـ جایـن اسـت ای نـشده است و یا به تعریف عکس مستوی اشاره مستوی مطرح نشده

هحکمـ منطق المشرقیین؛ نکت المنطق؛ المسائل الغریبه العشرینیه؛ ال : آثار عبارتند از . انـد مشخصات این آثار در بخش منابع مقاله ذکر شده . العروضیه و منطق الموجز

در کـذب را در تعریـف عکـس ان مـسلمان، قیـد بقـا منطقـدان سینا، اکثر پس از ابن ، ابهـری، 1نگارانی چون سـهروردی اند؛ اما با این وجود منطق مستوی به کار نبرده

انــد کـار بـرده ها در تعریـف خــود بـ ایـن قیـد ر سـهالن ســاوی فخـر رازی و ابـن ؛ همو، 211، ص1374، ازیر ؛40، ص1333؛ همو، 163، ص4؛ همو، ج31، ص2، ج1380سهروردی، (

ــو، 185، ص1381 ــاوی ؛49، ص1986؛ هم ــو، 72ص، 1316، س ــری؛51، ص1337؛ هم ، 1278، ابهآن سـینا و ذکـر اثر ابـن شش از آنجا که با وجود تکرار این مطلب در .)87 و 18ص

را به سهو کتابت نسبت داد، در این مسألهتوان این ان نمی منطقدانتوسط برخی از .گیرد مقاله افزودن این قید، مورد نقد و بررسی قرار می

»بقا کذب«بررسی قید

در تعریف عکـس مـستوی » بقا کذب «های خود، قید ان در کتاب منطقدانبرخی از در این بخش پس از ذکـر ایـن نظریـات بـه اند که داده را مورد نقد و بررسی قرار

:توان به دو دسته تقسیم کرد این نظریات را می. پردازیم داوری میان آنها میـ الف ایـن قیـد بـه وجـود ؛ مهمتـرین کـسی کـه بـا »بقا کذب«ن ا نظریات مخالف

در اینجا به ذکر اشـکاالت وی . نصیر طوسی است مخالفت برخاسته است، خواجه :دهیم می پردازیم و نظرات آنها را مورد نقد و بررسی قرار ن میو سایر مخالفا

، 1381؛ همـو، 196، ص1، ج1375، طوسـی (را نپذیرفتـه » بقا کذب« قید ،نصیر خواجه ـ1نویـسد کـه وی می . است و آن را ناشی از دخل و تصرف ناسخان دانسته )139ص

خر، بـدون أان مت نطقدانمو برخی از وجود ندارد در برخی از نسخ اشارات این قید

معرفـی مـشهور قـول را »کذب و صدق بقا« ،المطارحات و المشارع کتاب منطق بخش در سهروردی البته ـ1

.273-272)ص ،1384 سهروردی،( »الصدق قاءب مع «:بگوییم که است آن تر صحیح که نویسد می و کند می

٥

، همـو طوسـی، (انـد بـرده کـار هتوجه به غلط بودن این قید، آن را در تعریف خود بـ .)196ص

» بقـا کیـف «سـینا تعبیـر وجود دارد که در عبارت ابـن این احتمال بر این اساس .1است مبدل شده» کذب«به » کیف«است که در اثر سهو کاتبان، کلمه بوده

انی که پیش از این منطقداناست که تکرار این قید در کتب سایر همچنین گفته شده مل نکردن در آنها بودهأسینا و ت کردن سخنان ابن نقل به آنها اشاره گردید، در اثر

نصیر و پیروان وی به ایـن دلیـل معتقدنـد خواجه. )229-228، ص 1364شهابی، (است دانـشنامه عالیـی سینا در که ابن است که این قید در اثر سهو در کتابت ایجاد شده

کار نبـرده هرا ب » بقا کذب «، قید )75، ص 2، ج هـ1405، همو( و شفا )56، ص 1331سینا، ابن(اســت تعریــف کامــل و صــحیحی از عکــس ارائــه کــرده بــه ایــن ترتیــباســت، و

:نویسد می عالییهدانشنامسینا در به عنوان مثال، ابن. )279، ص 2، ج 1384خوانساری، ( که موضوع، محمول کنی و محمول، موضوع کنی یـا مقـدم، تـالی دعکس آن بو «

، همو(» جای بود هکنی و تالی، مقدم کنی و موجبی و سالبی بجای داری و راستی ب .)56، ص1331

اثـر مختلـف خـود، تعریفـی ششسینا در چنانکه ذکر گردید، ابن : نقد و بررسی رسـد کـه بتـوان و به نظر نمی )47، ص 1379 سینا، ابن(است ارائه کرده اشاراتمشابه

بسیار بعیـد اسـت کـه کاتبـان . تمامی این موارد را به اشتباه کاتبان منسوب نمود در این بخش از ... واشارات و نجاسینا، در کتابت برخی از آثار وی نظیر آثار ابن د ، گرچـه خـود، قیـ »رهبر خرد «لف ؤ م .شده باشند دچار سهو قلم همواره ،تعریف

خـود نیـز ایـن قیـد را نجـا شیخ در کتاب «: نویسد است، اما می مذکور را نپذیرفته گرنه شـاید نظر خواجه طوسی نرسیده بوده، و ه ب اعتبار کرده و گویا عبارت نجا

بقـا در «در کنـار » بقـا در کیـف «ـ از آنجا که در برخی از تعاریفی که از عکس مستوی ارائه شده است، قید 1

بـه عنـوان . توان نظر مطرح شده توسط خواجه طوسی را محتمل به شـمار آورد به کار رفته است، می » صدقالعکس المـستوی هـو تبـدیل طرفـی «: شیه مولی عبداهللا چنین آمده است مثال، در تعریف عکس مستوی در حا

؛ بسیار محتمل است که براساس نظـر محقـق طوسـی، )74هـ، ص 1412 ، یزدی(» القضیه مع بقا الصدق و الکیف .نوشته شود» مع بقا الصدق و الکذب... «دقت به صورت این عبارت توسط کاتبی بی

٦

بنـابراین . )229، ص 1364شـهابی، (» فرمـود ملی می أ تردید و ت ،در حکم به سهو ناسخ ، اشـارات، نجـا هـای هـای کتـاب قید در نسخه شد، وجود این که نشان داده چنان

تـوان دهـد کـه نمـی نشان مـی ... و ، الموجز الصغیر و مفاتیح الخزائن هعیون الحکم .افزودن این قید را به سهو کاتبان منسوب نمود

ملکـشاهی، (اسـت لیف شـده أ ت شفا پس از کتاب اشاراتهمچنین از آنجا که کتاب سینا در این کتـاب از تعریـف خـود در کتـاب ابن توان گفت که ، نمی )7، ص 1، ج 1363

توان گفت کـه وی ، می اشاراتخر بودن أاست، بلکه به دلیل مت عدول کرده اشارات را بـه آن »بقـا کـذب «قیـد را تـصحیح کـرده و شـفا در این کتـاب، تعریـف کتـاب

.است افزوده به شمار اصلی ه قضی هتوان الزم عکس را می هقضی: نویسد نصیر می خواجه ـ 2

اسـاس در ایـن بـر . شـرطی دانـست هآورد و آنها را مانند مقدم و تالی یـک قـضی توان به صدق تالی دست یافت، اما الزم نیست کـه کـذب فرض صدق این مقدم می

بـدون ) در قیـاس اسـتثنایی (مقدم باعث کذب تالی گردد، زیرا استثنا نقیض مقـدم ان منطقـدان اشکال توسط برخی دیگر از این. )196، ص 1، ج 1375طوسی، ( نتیجه است

ال یـشترط بقـا الکـذب و«: نویـسد ن مثال، شارح مطالع مـی به عنوا 1است نیز مطرح شده .)336، ص1384رازی، ( »لجواز کون الملزوم کاذبا و الالزم صادقا

زیـرا قـضیه شـرطی . نیز صحیح نیست محقق طوسی این اشکال :نقد و بررسی اصـلی کـاذب باشـد، هاگر قضی : ند بدین صورت است که ک که وی به آن اشاره می

اصـلی صـادق هو بدین صورت نیست که اگـر قـضی . گاه عکس آن کاذب است آن اصـلی، دچـار هبنـابراین، بـا کـاذب بـودن قـضی . باشدباشد، عکس آن نیز صادق

بلکه در این صورت نیز از طریـق وضـع مقـدم بـه . مغالطه رفع مقدم نخواهیم شد شـرطی، یعنـی بـه کـاذب بـودن عکـس مـستوی قـضیه اصـلی هیصدق تالی قـض

:است این مطلب به صورت زیر خالصه شده. رسیم می . اگر الف کاذب باشد، ب کاذب است .اگر الف صادق باشد، ب صادق است

.325، ص1412؛ میرزا محمدعلی، 140، ص1381، حلی: به. ک. رـ1

٧

) الف کاذب است(= الف صادق نیست .)الف کاذب است(= الف صادق نیست ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

.است کاذب ب × × ×

)بحث مورد شرطی از صحیح تحلیل ( )بحث مورد شرطی از طوسی تحلیل( پاسـخ رازی قطـب سـخنان از اسـتفاده با دیگری نحو به توان می را اشکال این

عبارتی اما است، یرفتهپذ را »صدق بقا« قید تنها شرح شمسیه در گرچه وی .گفت

وی .افـت ی دسـت ایـن اشـکال بـرای پاسـخی بـه آن کمـک بـه تـوان می که دارد

حقیقـت در اصل و عکس قضایای که نیست این صدق در بقا از مراد« :نویسد می

آن صـدق اگر که است نحوی به اصل هقضی که است آن مراد بلکه صادق باشند،

.)345، ص1383، رازی (»آید الزم آن عکس صدق یم،یفرض نما را

صـادق عبـارتی »نخـست هقضی بودن کاذب« اگر که گفت توان می اساس این بر .یافـت دسـت »عکـس هقضی بودن کاذب« یعنی آن صادقهالزم به توان می باشد،

تـالزم وجود عدم مورد شده در مطرح اشکال شد، داده توضیح که چنان بنابراین

از پـس خـرد رهبر لفؤم 1دآی نمی شمار هب صحیح آن، عکس و کاذب هقضی میان متانت از پایه بدان اینکه بر عالوه« که اشکال مطرح شده نویسد می فوق انتقاد ذکر

.)229، ص1364هابی، ش( »شود واقع نیز اعتراض و ملأت مورد است نیست، ممکن قـضایای مـورد در تـوان نمـی را »کـذب بقا« قید که است معتقد شهرزوری ـ 3

ه ب را قید این خود های کتاب از برخی در سینا که ابن آن دلیل و برد کار هب شرطی شـامل کـه ارائـه نمایـد عکـس از تعریفـی خواهد می که است آن است، نبرده کار

.)93، ص1372؛ همو، 182، ص1، ج1383شهرزوری، ( باشد نیز شرطی قضایای

الـصدق، ببقـاء المـراد و« :نویـسد می و است کرده اشاره مسأله این به نیزالفنون اصطالحات کشاف صاحب -1

آخر، فرع بالواسطه الفرع صدق الماده خصوص عن النظر قطع مع لذاته منه لزم صادقاً االصل فرض لو انّه بمعنی بقائه لزوم

، 2، ج1996تهـانوی، ( »الکاذبـه القـضیه عکـس التعریـف فـی لیـدخل واسـطه، بـال لذاتـه الفـرع فـی صـل اال فـی المفروض لصدق )1203ص

٨

محمـول و عموضـو از شـده اشـاره هـای تعریف در که آنجا از :بررسی و نقد

ونـد رکـار هبـ شـرطی هقـضی بـرای توانند نمی ها این تعریف شود، می گفته سخن خارج مذکور تعریف از شرطی تخصصاً قضایای بنابراین. )185، ص1381فخررازی، (

تعریـف شـامل ایـن کـه کـرد کـاری »کذب بقا« قید تصحیح با توان نمی و هستند

برای که مستقلی تعریف در قید، این ناموافق آنکه بر عالوه .گردد شرطی قضایای

انـد برده کار هب نیز را »کذب بقا« قید اند، کرده ارائه شرطیه مستوی قضایای عکس جهـت سینا ابن که گفت توان نمی و نیست صحیح شهرزوری بنابراین سخن .)همو(

ذکـر شـفا کتـاب در را مـذکور قیـد تعریف خود، به شرطی قضایای کردن داخل

.است نکرده بقـا «قید بودن نادرست تا است کوشیده نقض، مثال یک ذکر با نصیر خواجهـ 4

کـاذب »اسـت انـسان حیـوانی هـر «: هقضی که نویسد وی می .دهد نشان را »کذب

صادق »هستند حیوان ها از انسان بعضی«: هقضی از عبارت که آن عکس اما است،

قید ندارد و وجود کذب در بقا عکس، در شود، می مشاهده چنانچه بنابراین است،

توسـط اشـکال ایـن )196، ص1، ج1375 ،طوسـی ( باشـد صـحیح تواند نمی »کذب بقا«

ذکـر خـود هـای کتـاب در را آن و اسـت شـده پذیرفته خرأمت از منطقدانان برخی

همـین سـهروردی، االشراق هحکم شرح در شیرازی الدین همچنین قطب 1اند کرده

هـای نـسخه تمـامی در آنکـه با وجود که نویسد یم و 2است کرده مطرح را اشکال

قید این اما،3است شده ذکر »کذب بقا« عبارت اشراق، شیخ مصنفات تمامی و کتاب

]اشراق شیخ[ گویا« :نویسد می نصیر خواجه مثال ذکر با سپس وی .نیست صحیح

؛ فرصـت، 274، ص1هــ، ج 1417؛ سـبزواری، 140، ص1381 حلـی، ؛345 ص1383رازی، :بـه . ک. به عنوان مثال ر -1

.88، ص1348 یـا دارد احتمـال کـه اسـت شـده ذکر ییجز رییتغیی با نصیر خواجه مثال کتاب، این چاپی هنسخ در البته -2

مثـال عمـد بـه شـیرازی قطـب یـا و انـد بـوده کتابت سهو دچار اند، گرفته قرار تصحیح مبنای که هایی نسخه

.)86، ص1384شیرازی، (: ک به. ر است داده تغییر را معروف اسـت کرده عدول قید این از تالمطارحا و المشارع کتاب در اشراق شیخ گردید، ذکر این از پیش که چنان ـ3

.آید نمی شمار به دقیق شیرازی قطب سخن بنابراین ،)273-272، ص1384سهروردی، (: ک به. ر

٩

،1384شـیرازی، (» اسـت بعـضی کتابهـا نقـل کـرده از مـل أقید بقا در کذب را بدون ت که پیش از این ذکر گردید، ایـن نظـر توسـط محمـود شـهابی در چنان. )87-86ص

.)229-228، ص1364شهابی، (است نیز مطرح شدهرهبر خردکتاب :شود در اینجا چهار پاسخ به این اشکال ارائه می:نقد و بررسی

نویـسد کـه اگـر میرزا مهدی آشتیانی در تعلیقات خود بر شرح منظومه مـی ـ یکآید و با می تامه باشد، قید مذکور صحیح به شماره در کذب، مالزمه از مالزممراد

گـردد است، نقض نمـی نصیر که سبزواری نیز آن را ذکر کرده مثال نقض خواجه عکـس شـده معـادل و هـم ارز هبدین نحو که اگر دو قـضی . )259، ص 1376آشتیانی، (

نقض مذکور در حقیقـت، عکـس صحیح است و مثال »بقا کذب «یکدیگر باشند، قید .آید مستوی حقیقی به شمار نمی

است که اگر در گونه به آن پاسخ داده شهرزوری پس از ذکر این اشکال، اینـ دوتعریف عکس، موافقت در صدق و کذب را اضافه نماییم، باید به آن ملزم باشـیم و

بعـضی «ن گرچه بنابرای. لوازم یک قضیه را عکس آن به شمار آورد هتوان کلی نمی، اما عکس باشد می» هر حیوانی انسان است «: قضیه هالزم» ها حیوان هستند انسان

نویسد که اگـر وی می . آید، زیرا دارای بقا در کذب نیست مستوی آن به شمار نمی لـوازم آن ه یک قضیه را عکس مستوی آن قضیه بدانیم، باید کلیـ هقرار باشد الزم

شـهرزوری، (را نیز عکس مستوی آن به شمار آوریـم ... قضیه مانند عکس نقیض و .)93، ص1372؛ همو، 182، ص1، ج1383 ه قضیهآنچه الزم«: نویسد که در این مثال میرهبر خرد محمود شهابی در ـ سه

شـهابی، (» کاذب است موجود نیست و آنچه موجود است الزم قضیه کـاذب نیـست .)23، ص1364

سـینا در زیـرا ابـن . ره بـه مطلـوب اسـت سخن خواجه از مصادیق مصاد ـچهار ، کلیـه در همـه شـرایط هاست که عکس موجبـ عکس مستوی بیان نکرده » تعریف«

نصیر مثال نقـضی بـرای آن باشـد، بلکـه وی یه است تا سخن خواجه ئ جز هموجبشـمار آورد کـه بـا ه نخست ب هتوان عکس قضی ای را می کند که قضیه تنها بیان می

١٠

بنـابراین . ول آن به یکدیگر، صدق یا کذب قضیه، ثابت بمانـد تغییر موضوع و محم ، تنها در هنگـامی »هر حیوانی انسان است «:هسینا، عکس قضی بر مبنای تعریف ابن

اما . نماید نصیر ارائه می ای خواهد بود که خواجه که بقا در صدق را بپذیریم قضیه که در ادامه مقاله ضیه، چنان در کذب را نیز به تعریف بیفزاییم، عکس این ق ااگر بق

نـصیر بـا در حقیقـت خواجـه . شـود، قـضیه مـذکور نخواهـد بـود نشان داده مـی مصادره کردن مطلوب خود و پذیرفتن بقا در صدق در تعریف عکس یـک قـضیه،

در صورتی کـه ایـن سـخن، ! دهد که این تعریف واجد بقا در کذب نیست نشان می . به شمار آید»بقا کذب«ید تواند به عنوان اشکالی بر ق نمی

نصیر را به نحو دیگری مطرح کـرد و گفـت کـه اگـر توان اشکال خواجه البته می سینا قید بقا در کذب را به تعریـف عکـس مـستوی افـزوده اسـت، چـرا عکـس ابن

کنـد، در حـالی کـه مطـابق مثـال خواجـه یه معرفی مـی ی جز ه کلیه را موجب هموجبرای عکـس مـستوی الزم الکـذب نیـست؟ اکنـون اگـر کاذب، دا ه کلی هنصیر، موجب

نظـام منطقـی .یم، اشـکال وارد بـود ینصیر را به این نحو تقریر نمـا اشکال خواجه تعریف خـود ،اما چرا باید برای رفع این ناسازگاری . سینا سازگار نخواهد بود ابن

هتـوانیم مـصداق عکـس موجبـ دهیم، در صورتی که می از عکس مستوی را تغییر ور،یه ندانیم؟ بنابراین مثال نقض مذک ئ جز هلیه را تغییر داده و عکس آن را موجب ک

عکـس اسـت و از ایـن جهـت هسـینا در مـورد قاعـد بیانگر ناسازگاری مطالب ابن است تا به نحـوی ایـن در انتهای مقاله تالش شده . آید اشکالی صحیح به شمار می

.ناسازگاری رفع گرددان بــه دفــاع از ایــن قیــد منطقــدانای از ؛ عــده»ا کــذببقــ«ن ا نظریــات موافقــ ـ ب

اند کـه در ایـن بخـش بـه بررسـی اند و توجیهاتی در مورد آن ذکر کرده برخاسته :پردازیم نظرات آنها می

انـد، امـا کار نبرده ههای خود این قید را ب ان، گرچه در کتاب منطقدان برخی از ـ 1 صـادق، هد که از آنجا که عکس یـک قـضی ان سینا را بدین نحو توجیه کرده نظر ابن

یـا (ای نامعلوم اسـت کاذب قضیه های صادق است و عکس یک قضی همواره قضیه

١١

ای ، بنابراین اگر مشاهده کنیم که عکس یک قـضیه، قـضیه )صادق است و یا کاذب بر این اساس . است اولیه نیز کاذب بوده قضیهتوان نتیجه گرفت که کاذب است می

برای رسیدن از صدق قضیه اصلی بـه صـدق » بقای صدق «قید روه، از نظر این گ برای رسیدن از کذب قـضیه عکـس شـده بـه » بقای کذب «قید قضیه عکس است و

.)170، ص1377مظفر، (کذب قضیه اصلی است گرچه این سخن صحیح است و در صـورت کـاذب بـودن قـضیه : نقد و بررسی

امـا برداشـت چنـین منظـوری از عکس شده، قضیه نخست نیز کاذب خواهد بـود؛ .سینا بسیار دور از ذهن است سخن ابن

نویسد کـه سینا، در پاورقی مبحث عکس مستوی می ابن الهدایه مصحح کتاب ـ 2امـا در . یه صحیح اسـت ی جز ه کلیه و موجب هدر مورد قضایای سالب » کذب بقا«قید

نـشان دادن ایـن وی برای . موارد صحیح نیست ه کلیه این قید در هم همورد موجب را » هـر حیـوانی سـنگ اسـت «و » هر حیوانی انـسان اسـت «: مطلب قضایای کاذب

نویسد که در مورد نخست، عکس آن صادق بـوده و در مـورد کند و می مطرح می ه کلیـ هبنابراین وی معتقد است که به دلیل آنکـه موجبـ . دوم، عکس آن کاذب است

ذکـر الهدایـه نا ایـن قیـد را در کتـاب سـی کاذب دارای عکس الزم الکذب نیست، ابن .)87، ص1974سینا، ابن(است نکرده

کـذب بقـا برده است که قیـد گرچه مصحح محترم به این نکته پی :نقد و بررسی آید، امـا بـه هـر حـال بـه یه صحیح به شمار میئ جزه کلیه و موجب هدر مورد سالب

ید مذکور را در تعریف عکس توانیم ق نمی، کلیههالکذب نبودن عکس موجب دلیل الزممگر چنان کـه پـیش از . مستوی بپذیریم، زیرا در قواعد منطقی استثنا وجود ندارد

کـه در ادامـه مقالـه بـه ه نـدانیم یئ جز ه کلیه را موجب هاین ذکر گردید، عکس موجب .پردازیم میمسألهبررسی این

شد، از میان اشکاالت ذکرشده در مـورد چنان که نشان داده ؛ نظراتبندی جمعوارد نیستند و تنها اشکال چهارم که بـر اسـاس نخست ، سه اشکال » کذب بقا«قید

کنـد کـه در ایـن اشـکال بیـان مـی . است قابل توجـه اسـت شکل گرفته ،مثال نقض

١٢

بـر ایـراد کذب را در تعریف عکس مستوی لحـاظ نمـاییم، ایـن بقاصورتی که قید بود که چرا پس از ذکر این قید، به لوازم سـخن خـود پایبنـد خواهدسینا وارد ابن

در نتیجه حفظ قیـد . است کلیه قائل به وجود عکس شده هاست و برای موجب نبودهسـازگار ناشـود با روابطی که از عکس مستوی در کتب منطق ارائه می » کذب بقا« :دو راه حل وجود دارداین ناسازگاری، برای تصحیح . ستا

نـصیر طوسـی و ؛ بر اساس این راه حل کـه خواجـه تصحیح تعریف عکس ـ 1و حفظ روابط موجـود از عکـس اند، با حذف قید مذکور پیروان وی آن را برگزیده

.یابیم به نظامی سازگار دست میمستوی، ، شود می ؛ بر این اساس چنانکه در این مقاله نشان دادهتصحیح روابط عکس ـ 2

. یابیم و تغییر روابط عکس مستوی به نظامی سازگار دست می با حفظ قید مذکور سینا در شش اثـر منطقـی خـود بـه آن ابنمزیت این عمل عالوه بر حفظ قیدی که

ارز عکس مستوی به دست آمده کامالً معـادل و هـم قضیهآن است که تأکید کرده .نماید اولیه است و در صدق و کذب از آن تبعیت میقضیه

در کذببقاط عکس مستوی در صورت بررسی رواب

در این بخش، روابط حاصل میان قضایای محصوره را در فرض وجود این قیـد تـوان بـه را مـی » صدق و کذب بقا«سینا از از آنجا که مراد ابن . آوریم به دست می

دو صورت مختلف تفسیر کرد و بر اساس هر یک به روابطی میـان قـضایا دسـت :دهیم ا به صورت مجزا مورد بررسی قرار مییافت، این دو تفسیر ر

صدق و کذب آن است که این دو قید به صورت مجزا بقا یک تفسیر از قید ـ الفکند کـه مورد نظر هستند؛ بدین معنا که وی روابطی میان قضایای صادق ارائه می

یـابیم و بـه صـورت جداگانـه روابـط از صدق یکی به صدق عکس آن دسـت مـی کند که بر اسـاس آن از کـذب یـک قـضیه بـه ضایای کاذب ارائه می دیگری میان ق

بقـا عکـس مـستوی در صـورت هاز آنجا کـه رابطـ .یابیم کذب عکس آن دست می است، در اینجا روابط آن را در صورت های منطقی ذکر شده صدق در تمامی کتاب

١٣

در نظـر صدق را بقاالزم به ذکر است که در این حالت، . آوریم کذب بدست می بقا :توان برای به دست آوردن این روابط از دو روش زیر استفاده کرد می. گیریم نمی

الصدق عکس مستویِ الزم هرابط) 1جدول شماره (در جدول زیر : روش نخست .)1جدول شماره( است قضایای چهارگانه ذکر شده

بدسـت » کـذب بقا«توان روابط عکس مستوی را در حالت به کمک این جدول می :گردد بدست آوردن این روابط تشریح میهآورد که در زیر نحو

بـا گـرفتن عکـس . خواهـد بـود اصلی کاذب باشد، نقـیض آن صـادق قضیهاگر صـادق دیگـری قـضیه صادق، بـه قضیهاز این ) 1به کمک جدول شماره (مستوی

سپس با گـرفتن نقـیض . است رسیم که جای موضوع و محمول آن عوض شده می اولیـه قضیهرسیم که عکس الزم الکذب آمده، به قضیه کاذبی می به دست قضیهاز

:است ده شدهاین روند در جدول زیر نشان دا. است )2جدول شماره(

3نقیض ستون2عکس مستوی ستون 1نقیض ستون قضیه اصلی

کاذب صادق صادق کاذب

------- ------- بعضی الف، ب نیست هر الف، ب است

ب، الف است بعضی هیچ ب، الف نیست هیچ الف، ب نیست بعضی الف، ب استهیچ ب، الف نیست تبعضی ب، الف اس بعضی الف، ب است هیچ الف، ب نیستهیچ ب، الف نیست بعضی ب، الف است هر الف، ب استبعضی الف، ب نیست

عکس مستوی قضیه اصلی

صادق صادق بعضی ب الف است هر الف، ب است

بعضی ب، الف است الف، ب استبعضی

هیچ ب، الف نیست هیچ الف، ب نیست

-- -- - -- -- بعضی الف، ب نیست

١٤

، در )» کـذب بقـا «در صـورت در نظـر گـرفتن ( میان یک قضیه و عکس آن هرابطدر حقیقـت سـتون . جدول فوق، میان سـتون چهـارم و سـتون اول برقـرار اسـت

.آید میالکذب ستون اول به شمار چهارم، عکس مستویِ الزمتـوان در صورتی که هر یک از قضایای محصوره کاذب باشـند، مـی : روش دوم

میان موضوع و محمول را از میان نسب اربع تعیـین کـرد و بـر اسـاس آن هرابطسـپس بـا . حـاالت صـحیح اسـت هالصدقی را به دست آورد که در هم الزم قضیه

این روند را . ست یافت نخست د قضیهالکذب الزم قضیهنقیض کردن این قضیه، به 1:ایم کلیه به صورت نمودار زیر ارائه کردهه سالبقضیهبه عنوان نمونه برای

قضیه الزم الکذب قضیه مشترک لمحمو حاالت ممکن میان موضوع و

که در همه حاالت صادق است و قضایایی که در این حالت صادق هستند اصلیقضیه هر ب الف است

ب= الف

بعضی ب الف است بعضی ب الف نیست

ب× الف بعضی ب الف است

هیچ ب الف نیـست )~( ـ تبعضی ب الف اس هیچ الف ب نیست )کاذب( )صادق( )کاذب(

هر ب الف است

ب> الف بعضی ب الف است

بعضی ب الف نیست ب<الف

بعضی ب الف است

خصوص و عموم هنشان «>» تساوی؛ هنشان «=» وجه؛ من خصوص و عموم هنشان «×» نمودار این درـ 1

.است نقیض هنشان «~» و مطلق

١٥

توان روابط می. پذیر است امکان) روش دوم (اثبات سایر روابط نیز از این طریق رسـیم، به دست آمده را که در آنها از کذب یک قضیه، به عکس الزم الکذب آن می

:در جدول زیر خالصه کرد

عکس مستوی قضیه اصلی

کاذب کاذب

--- ر الف، ب استه

بعضی ب، الف است بعضی الف، ب است

هیچ ب، الف نیست هیچ الف، ب نیست

هیچ ب، الف نیست بعضی الف، ب نیست

)3جدول شماره(ای سینا را بدین نحو تعبیر نمود که اگـر قـضیه توان تعریف ابن این اساس می بر

ای کـاذب باشـد، صادق باشد، عکس مستوی آن باید صـادق باشـد و اگـر قـضیه عکس مستوی آن نیز باید کاذب باشد که در حالت اخیر، عکـس گـرفتن از قـضیه، دارای قواعد خاصی است که با قواعد عکـس گـرفتن از قـضایای صـادق متفـاوت

عکـس مـستوی وجـود دارد کـه برای به عبارت دیگر، دو دسته قواعد . خواهد بود و دسـته دیگـر مربـوط بـه ) 1جدول شماره (یک دسته مربوط به قضایای صادق

).3جدول شماره (قضایای کاذب است آن ، رسـد نظـر مـی تـر بـه که صحیح در صدق و کذب بقاتفسیر دیگر از قید ) ب

زمان مورد نظر هـستند؛ در صـورتی کـه مـراد است که این دو قید به صورت هم هقاعـد عکس مستوی آن است که توسط یک : سینا را اینگونه در نظر بگیریم که ابن

کـاذب قـضیه کاذب را به قضیه صادق و قضیه صادق را به قضیهزمان واحد، هم توان روابط عکس مستوی میان قضایای محـصوره را بـا ترکیـب مبدل سازد، می

کـاذب، ه کلیـ هاز آنجـا کـه موجبـ . ، به صورت زیر در نظر گرفت 3 و 1های جدول صـادق، عکـس هیـ ی جز هو سـالب ) 3جـدول شـماره : رک(الکـذب نـدارد عکس الزم

١٦

ــدارد الزم ــصدق ن ــرار )1جــدول شــماره : رک(ال ــضایا برق ــان ق ــر می ، روابــط زی :خواهدبود

عکس مستوی قضیه اصلی

--- هر الف، ب است

بعضی ب، الف است بعضی الف، ب است

هیچ ب، الف نیست هیچ الف، ب نیست

--- بعضی الف، ب نیست

)4جدول شماره(چند نکته در مورد روابط به دست آمده در جدول شـماره در اینجا الزم است تا

: ذکر گردد4شود این جدول با روابط عکس در منطـق قیاسـی جدیـد که مالحظه می چنان ـ1

ه کلیه در هم هبه دلیل پذیرش مغالطه وجودی در منطق جدید، موجب . مشابهت دارد . )27-26، ص3 ج،1383 تیـدمن، ؛؛(copi,1995, p.219-220موارد دارای عکس نخواهد بود

گرچـه علـت . همواره دارای عکس نیـست ، کلیه هدر جدول به دست آمده نیز موجب گیری در منطق جدید و مبحث موجود دو امر متفاوت است، اما مـشابهت این نتیجه

تعریـف خـود از عکـس هسـینا بـه الزمـ شاید اگر ابن .است ایجاد شده قابل توجه ان منطقدانماند، ، وفادار می بود ا نیز در نظر گرفته در کذب ر بقامستوی که در آن

.یافتند ای مشابه منطق جدید دست می اسالمی از منظری دیگر به نتیجه اگر روابط عکس میان قضایا را به صورت فوق در نظـر بگیـریم، عکـس یـک ـ2

و یا به تعبیر دیگر،1الکذب آن به شمار خواهد آمد الصدق و الزم الزم قضیهقضیه، ای های مباشر، رابطه در میان استدالل. گردد ارز آن محسوب می معادل و همقضیه

الکـذب، الزم قـضیه از مـراد و »صـادق قـضیه الـصدقِ الزم «الـصدق، الزم قـضیه از مـراد مقالـه، کـل در -1 ،»صـدق بقـاء « عبـارت از کسی است ممکن .دهد تذکرمی تهانوی چنانکه زیرا است، »کاذب قضیه الکذبِ الزم«

برداشـت را صـادق هقـضی یـک الکـذب الزم هقضی ،»کذب بقا «عبارت از و کاذب هقضی یک الصدق الزم هقضی

. )1203، ص2، ج1996، تهانوی( نماید

١٧

در صـورتی کـه در روابـط . المحمول نیز از این ویژگی برخورداراست چون نقض عکس قضیه، )1جدول شماره (گردد فعلی عکس مستوی که در کتب منطقی ذکر می

هـای نجا که تمامی اسـتدالل از آ . کند اصلی پیروی می قضیهشده تنها در صدق از عکس مـستوی و نقـض هبه کمک دو قاعد ... عکس نقیض، نقض تام و : مباشر نظیر

تـوان ، می )75ص، 1385؛ اکبری، 562ص، 1385مصاحب، (المحمول قابل بازسازی هستند های مباشر ترتیـب داد کـه تمـامی مـوارد بدسـت جدول جدیدی از روابط استدالل

آینــد و در ایــن صــورت تمــامی اصــلی بــه شــماریهقــضارز و معــادل آمــده هــمهای مباشر به دست آمده، معادل قضیه اصلی خواهند بـود و در صـدق و استدالل

بنابراین در صورتی که روابط عکـس مـستوی را .کذب از آن تبعیت خواهند نمود را در تعریـف » کـذب بقـا «توانیم قید تصحیح نماییم می 4 به صورت جدول شماره

.نماییمآن اخذ

های پژوهش یافتهدر تعریـف عکـس » کـذب بقا«سینا که در آنها قید در این مقاله ابتدا آثاری از ابن

است معرفی گردیـد و نـشان داده شـد کـه بـر اسـاس شـواهد کار رفته همستوی ب سـپس نظـرات . منسوب نمـود کاتبان توان وجود این قید را به اشتباه موجود، نمی

سینا ارائه شـد و نقـد و مورد علت طرح این قید از سوی ابن ان در منطقدانمختلف مـوافقین و مخـالفین هبدین منظور نظرات مطرح شده بـه دو دسـت . بررسی گردید

شد که در صورت اخذ ایـن قیـد و نشان دادهگرفت قسیم گردید و مورد نقد قرار ت رفع این سپس جهت . بود سینا ناسازگار خواهد در تعریف عکس مستوی، نظام ابن

بــدین نحــو کــه یــا الزم اســت تــا هماننــد . دو پیــشنهاد ارائــه گردیــدناســازگارینصیر طوسی قید مذکور را از تعریف خود حذف نماییم و یـا آنکـه روابـط خواجه

بـا مقاله هاین اساس در ادام بر. عکس مستوی را بر اساس این قید تصحیح نماییم عکس مستوی، روابط میان قـضایا در تعریف » کذب ءبقا«فرض صحیح بودن قید

در حالت نخست این فرض بررسی شـد کـه دو . در دو حالت مختلف به دست آمد

١٨

الـصدقِ باشد که یکی قضایای الزم مستقل برای عکس مستوی وجود داشته هقاعدسـازند و کاذب را مـشخص مـی قضیهالکذبِ صادق و دیگری قضایای الزم قضیه

گردید که تنها با یـک قاعـده، در صـورت صـادق در حالت دوم این فرض بررسی الــصدق آن و در صــورت کــاذب بــودن آن، عکــس بــودن یــک قــضیه، عکــس الزم

همچنین در این حالت، مزایای تغییر روابط عکس . گردد میالکذب آن مشخص الزمشد که قضایایی که از روابط جدید و نشان دادهگرفت مستوی مورد بررسی قرار

.آیند ارز قضایای اصلی به شمار می ، معادل و همآیند به دست می

١٩

مĤخذو منابع

، )المنطق قسم( تعلیقه علی شرح المنظومه السبزواری آشتیانی، میرزا مهدی، 1376 علمیه، هدفتر تبلیغات اسالمی حوزقم، 1375نشرالبالغه، قم، ، االشارات و التنبیهاتسینا، ابن ، تـصحیح محمـود شـهابی، انتـشارات دانـشگاه لتنبیهـات االشـارات و ا همو،

1339تهران، دارالمعــارف، قــاهره، ، تــصحیح ســلیمان دنیــا، االشــارات و التنبیهــاتهمــو،

هـ1336 م1892چاپ لیدن، هلند، ، تصحیح یعقوب فرجه، االشارات و التنبیهاتهمو، هابخانکتسوئد، ، 364Ups :ه خطی، در مجموع ه، نسخ الحکمه العروضیه همو،

اوپساال محمد معـین و محمـد مـشکوه، ، تصحیح )رساله منطق (دانشنامه عالیی همو،

1331انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، منشورات مکتبه آیه اهللا العظمی قم، تصحیح ابراهیم مدکور، ،)منطق(شفا همو،

هـ1405المرعشی النجفی، ح احمد حجازی و احمـد تصحی ،، به همراه شرح فخررازی عیون الحکمه همو،

1373النشر، و ه الصادق للطباعهسسؤمتهران، السقا، م1980دارالقلم، بیروت، ، تصحیح عبدالرحمن بدوی، عیون الحکمههمو، خطـی، ه، به کوشش مجتبـی مینـوی، چـاپ از روی نـسخ عیون الحکمه همو،

1333انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ، تصحیح حلمی ضـیا اولکـن، آنکـارا، سینا بنارسائل : در هعیون الحکم همو،

م2005

ــو، ــصیدهم ــی المنطــقه المزدوجــهالق ــراه منطــق المــشرقیین (، ف ــه هم ، )ب ،رهـفی، افست از روی چاپ قاهـمنشورات مکتبه آیه اللّه العظمی المرعشی النجقم،

٢٠

م1910ه، ترکیـ ، 4829 :ه خطـی شـمار ه، نـسخ المختصر االوسـط فـی المنطـق همو،

ایاصوفیههکتابخانمجموعـه متـون ( منطق و مباحث الفاظ در ه العشرینی هالمسائل الغریب همو،

هسـس ؤمتهران، هیکو ایزوتسو، ، به اهتمام مهدی محقق و توشی )و مقاالت تحقیقی 1353گیل، مطالعات اسالمی دانشگاه مک

، 4643 :ه شـمار ه، نسخه خطـی، در مجموعـ مفاتیح الخزائن فی المنطق همو، لک مهکتابخانتهران،

منشورات مکتبه آیه اللّه العظمی المرعشی النجفی، قم، ، منطق المشرقیین همو، هـ1405 هکتابخانـ ترکیه، ، 1441 :ه شمار ه خطی، در مجموع ه، نسخ منطق الموجز همو،

جاراهللا، 3/4755 :ه شمار ه خطی، در مجموع ه، نسخ الموجز الصغیر فی المنطق همو،

استانبولدانشگاهترکیه، ، 3447 :ه شـمار ه خطـی، در مجموعـ ه، نسخ الموجز الصغیر فی المنطق همو،

احمد ثالثهکتابخانترکیه، ، 7/4894 :ه شمار ه خطی، در مجموع ه، نسخ الموجز الصغیر فی المنطق همو،

عثمانیه نورهکتابخانترکیه، ان، انتـشارات دانـشگاه تهـر تهران، پژوه، ، تصحیح محمدتقی دانش هنجاهمو،

1379 ، )144-141گ (712 :ه شـمار هخطـی، در مجموعـ ه ، نـسخ نکت المنطـق همو،

مجلسهکتابخانتهران، م1974 القاهره الحدیثه، همکتبقاهره، ، تصحیح محمد عبده، الهدایههمو، ، اه الـسلطانی ه العربیـ ه المکتبـ همطبعمصر، ، المنطق فی الهدایه الحکمه ابهری،

هـ1278

٢١

، ، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امـام صـادق »ضایااحکام ق «کبری، رضا، ا 1385بهار تهران،

لبنـان همکتببیروت، ، کشاف اصطالحات الفنون و العلوم علی، تهانوی، محمد م1996ناشرون،

هـای قیاسـی، بـه منطـق، منطـق درآمـدی نـو هـاوارد ، ،کهـین تیدمن، پـل، ، شگاه امـام صـادق انتشارات دانـ تهران، رضا اکبری، : ه، ترجم ...استقرایی و

1383 قـم، ، تـصحیح محـسن بیـدارفر، الجـوهر النـضید جمـال الـدین حـسن، حلی،

1381انتشارات بیدار، 1384 ،انتشارات آگاهتهران، ، منطق صوری، محمد، خوانساری ، تـصحیح امیـر االنارات فی شـرح االشـارات فخرالدین محمد بن عمر، رازی،

د رشته فلسفه و کـالم اسـالمی، اسـتاد راهنمـا نامه کارشناسی ارش فرهپور، پایان 1374عبداهللا نورانی، دانشکده الهیات دانشگاه تهران،

همکتبـ قـاهره، ، تصحیح احمد حجازی السقا، لباب االشارات و التنبیهات همو، م1986، هالکلیات االزهری

ــه وفرامــرز قراملکــی ، تــصحیح احــد)بخــش منطــق(الملخــص همــو، آدین 1381انتشارات دانشگاه امام صادق، ران، تهنژاد، اصغری

تحریر قواعد المنطقیه فی شـرح الرسـاله محمد بن محمد، قطب الدین رازی، 1383انتشارات بیدار، قم، ، )شرح شمسیه(الشمسیه

نامه دکتـری فلـسفه و ، تصحیح محسن جاهد، پایان شرح مطالع االنوار همو، دانـشکده تهران، فرامرز قراملکی، احد و کالم اسالمی، استاد راهنما نجفقلی حبیبی

1384الهیات دانشگاه تهران، نشر ناب، قم، مسعود طالبی، : ، تصحیح شرح منظومه منطق سبزواری، هادی،

هـ1417

٢٢

، تعلیـق محمـد عبـده، فی المنطق البصائر النصیریه ، عمر بن سـهالن ، ساوی هـ1316مطبعه الکبری االمیریه، مصر،

به کوشش محمد تقـی دانـش پـژوه، ،) دیگر در منطق دو رساله (تبصره همو، 1337انتشارات دانشگاه تهران، تهران،

، تصحیح هـانری )مجموعه مصنفات ( حکمه االشراق شهاب الدین، سهروردی، 1380پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، کربن،

پژوهـشگاه تهران،، تصحیح نجفقلی حبیبی، )مجموعه مصنفات ( ، اللمحات همو 1380علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،

انتـشارات دانـشگاه تهـران، اکبر فیـاض، ، تصحیح علی منطق التلویحات همو، 1334تهران،

، تــصحیح مقـصود محمــدی و اشــرف منطــق المـشارع و المطارحــات همـو، 1384نشر حق یاوران، تهران، پور، عالی 1364 خیام، کتابفروشیتهران، ، رهبر خردشهابی، محمود، االلهیـه فـی علـوم الحقـائق هرسائل الشجر شهرزوری، شمس الدین محمد،

ایـران، ه پژوهشی حکمت و فلسف هسسؤمتهران، ، تصحیح نجفقلی حبیبی، هالربانی1383 سـسه ؤمتهـران، ، تصحیح حـسین ضـیایی تربتـی، االشراق هشرح حکم همو،

1372مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ، بـه شرح حکمه االشراق سـهروردی ود بن مسعود، حممن قطب الدیشیرازی،

1384انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، اهتمام عبداللّه نورانی و مهدی محقق، 1375، هنشرالبالغقم، ، شرح االشارات و التنبیهات، ، نصیرالدین محمدطوسی یح عالمه حلی، تـصح ) الجوهر النضید(، به همراه شرح آن منطق التجریدهمو،

1381 ،انتشارات بیدارقم، محسن بیدارفر، کتابفروشـی اسـالمیه، تهـران، ، اشکال المیزان فرصت شیرازی، محمد نصیر،

1348

٢٣

1385انتشارات حکمت، تهران، مصاحب، غالمحسین، مدخل منطق صورت، 1377انتشارات الهام، تهران، ، المنطقمظفر، محمدرضا، انتــشارات تهــران، ، و تنبیهــاتترجمــه و شــرح اشــاراتملکــشاهی، حــسن،

1363سروش، انتـشارات تهـران، ، سـینا هـای مـصنفات ابـن فهرست نسخهمهدوی، یحیـی،

1333دانشگاه تهران، ، بـه همـراه »الحاشیه علی تهـذیب المنطـق «الحاشیه علی علی، میرزا محمد هـ1412 النشر االسالمی، هسسؤ م قم، عبداللّه،هحاشیقـم، ، )حاشـیه مالعبـداهللا (لحاشیه علی تهذیب المنطق ا مولی عبداهللا، یزدی،

هـ1412 النشر االسالمی، هسسؤم Copi, M, Introduction to logic, New Delhi, Prentice-Hall,

Ninth Edition, 1995