Charakterystyka psychometryczna polskiej adaptacji Kwestionariusza Depresji BDI-II Aarona T. Becka
Transcript of Charakterystyka psychometryczna polskiej adaptacji Kwestionariusza Depresji BDI-II Aarona T. Becka
71
PSYCHOLOGIA – ETOLOGIA – GENETYKAtom 19, 2009
iSSn 1508-583XSTrony 71–95
bogDan zawaDzkiWydział Psychologii uniWersytetu WarszaWskiego
agnieSzka popielWydział Psychologii szkoły WyższeJ Psychologii sPołeczneJ
ewa pragłowSkainterdyscyPlinarne centrum genetyki zachoWania uniWersytetu WarszaWskiego
charakteryStyka pSychometryczna polSkiej aDaptacji kweStionariuSza DepreSji
bDi-ii aarona t. becka1
StreSzczenie
W artykule zostały zaprezentowane wyniki analiz psychometrycznych polskiej wer-sji Kwestionariusza Depresji BDI-II Becka. Analizie poddano dane zgromadzone w ba-daniu 456 osób – 337 z grupy kontrolnej, 43 pacjentów ze zdiagnozowaną depresją (19 – o umiarkowanym i 24 – o ciężkim nasileniu), 26 pacjentów z zaburzeniami lęko-wymi, w tym mieszanymi (depresyjno-lękowymi), oraz 23 mężczyzn więźniów i 27 ko-biet doświadczających przemocy domowej. Analizy obejmowały strukturę czynnikową i trafność kryterialną pozycji BDI-II (korelacje z diagnozą medyczną depresji oraz oce-ną ciężkości depresji, uzyskaną na podstawie Skali Ogólnego Wrażenia Klinicznego) oraz oszacowanie rzetelności i trafności pomiaru całej skali BDI-II w grupie kontrolnej i próbach klinicznych. Analizy trafności pomiaru BDI-II skupiały się na ocenie trafności teoretycznej (związki ze skalami kwestionariusza TALEIA-400A, badającymi zespoły zaburzeń psychicznych) oraz trafności kryterialnej (analizy różnic w wynikach BDI-II pomiędzy grupą kontrolną oraz grupami demograficznymi i klinicznymi). Wyznaczone zostały także specyficzne dla polskiej kultury normy w postaci wyników progowych, różniących osoby z grupy kontrolnej oraz osoby z zaburzeniami depresyjnymi, umożli-wiające diagnozowanie umiarkowanej i ciężkiej depresji wraz ze wskaźnikami trafności diagnozy (takimi jak „ogólny wskaźnik błędnych klasyfikacji”, „wskaźnik wrażliwości” itp.). Uzyskane wyniki wskazują na bardzo dużą rzetelność i trafność pomiaru translacji BDI-II, w pełni porównywalną z wersją oryginalną, co umożliwia rekomendowanie jej do stosowania w badaniach naukowych i klinicznych w Polsce.
1 Artykuł opracowany w ramach Programu PL0088 Mechanizmu Finansowego Islandii, Liechtensteinu i Norwegii oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Autorzy wyra-żają podziękowanie Piotrowi Antoniakowi, Małgorzacie Bielak, Idzie Derezińskiej, Joannie Korczyńskiej, Agnieszce Księżopolskiej, Marzenie Kucińskiej, Katarzynie Ludce, Marzenie Olędzkiej, Katarzynie Petrikowskiej, Sylwii Pieńkowskiej, Agnieszce Popielarczyk, Justynie Rozmysłowskiej, Magdalenie Skotnickiej, Judycie Stawikowskiej i Justynie Wysieńskiej za pomoc w zbieraniu danych.
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
72
pSychometric propertieS of the poliSh verSion of the aaron t. beck’S DepreSSion inventory bDi-ii
abStract
Paper presents results of psychometric analyses of the Polish translation of the Beck’s Depression Inventory BDI-II. The sample included 456 subjects – 337 controls, 43 patients with depressive episodes and disorders (19 – current episode mild and mod-erate, 24 – current episode severe), 26 patients with anxiety disorders including mixed anxiety and depressive disorder, as well as 23 male prisoners and 27 females, expe-riencing domestic violence. The analyses comprise factorial structure of BDI-II items and their criterion-related validity (correlation with medical diagnosis of depression and severity of depression obtained by Clinical Global Impression – Severity Scale), as well as reliability and validity of the total BDI-II scale, done in control and clinical groups. The validity studies of the BDI-II scale were focused on construct-oriented validity (correla- tions with scales of TALEIA-400A inventory, assessing clinical disorders) and criterion-oriented validity (analyses of differences of BDI-II scores among control, demographic and clinical samples). Finally, the culture specific norms in the form of cut-off scores, differing controls and depressed subjects, were derived for diagnosing the mild and severe depression, as well as several indices of validity of diagnosis (like ‘total mis-classification rate’, ‘sensitivity’, etc.). The results indicate the very high reliability and validity of the BDI-II translation, fully equivalent to the original version, what enables to recommend this inventory for use in scientific research and clinical practice regarding Polish-speaking subjects.
1. WproWadzenie
Postęp wiedzy w dziedzinie psychopatologii prowadzi do uściślania, a czasem zmiany terminologii i kryteriów rozpoznawania zaburzeń psy-chicznych, w tym zaburzeń nastroju (afektywnych). Przyczynia się to do doskonalenia narzędzi oceny stanu psychicznego, umożliwiających trafną diagnozę i ocenę nasilenia zaburzenia. Niektóre z narzędzi, np. Kwestiona-riusz Depresji Becka, trwały jednak przez wiele lat w niemal niezmienio-nej formie pomimo zmieniających się sposobów klasyfikowania zaburzeń psychicznych.
kWestionariusz dePresJi Bdi Becka – krótka historia narzędzia
Kwestionariusz do pomiaru nasilenia objawów zespołu depresyjnego został opracowany przez Aarona Becka i współpracowników w roku 1961. Mimo powiązania nazwiska twórcy kwestionariusza z poznawczym mode-lem depresji skala Becka nie odzwierciedlała żadnej teorii depresji i opie-rała się na najczęściej opisywanych objawach i postawach występujących u pacjentów depresyjnych. Istniejące w tym czasie systemy klasyfikacyjne DSM-I opublikowane w 1952 r. czy ICD nie były zbyt precyzyjne i spoty-kały się z ostrą krytyką zwolenników antypsychiatrii (Szasz 1961).
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
73
Od czasu opublikowania pierwszej wersji BDI kwestionariusz stał się najpopularniejszym narzędziem służącym do samoopisu nasilenia objawów zespołu depresyjnego. W Polsce spotykany jest pod nazwami Skali Depresji Becka, Inwentarza Depresji Becka czy Kwestionariusza Depresji Becka. Stosowany był w badaniach nad zaburzeniami psychicznymi, ale także we wszelkich innych analizach schorzeń internistycznych, onkologicznych, urologicznych, ginekologicznych, neurologicznych, w których przedmiotem badania była ocena nastroju pacjenta. Kwestionariusz BDI wykorzystywany jest jako przesiewowe narzędzie diagnostyczne, do pomiaru natężenia obja-wów depresji, monitorowania dynamiki zmian w nasileniu poszczególnych objawów depresji, jako ocena skuteczności farmakoterapii i psychoterapii w leczeniu depresji i jako dodatkowa, oprócz oceny klinicznej, subiektyw-na miara normotymii. Zarówno wersja polska, jak i angielska są dostępne w internecie – często na stronach poradni lub gabinetów terapeutycznych, jako zachęta do samooceny i ewentualnego zgłoszenia się do terapii.
Pewnym paradoksem jest fakt, że w języku polskim nigdy nie ukazała się pełna adaptacja tego popularnego narzędzia, nigdy nie został opublikowany podręcznik BDI-I. Odniesienia do norm opierają się na badaniach amery-kańskich oraz pracy Parnowskiego i Jernajczyka (1977), którzy dokonali tłumaczenia i podjęli się wstępnej adaptacji narzędzia. Od tego czasu BDI-I stał się powszechnie stosowanym narzędziem zarówno w diagnozie klinicz-nej, jak i badaniach naukowych. Kwestionariusz BDI-I składa się z 21 po-zycji z przypisanymi im skalami odpowiedzi od zera (objaw nie występuje) do 3 punktów (największe nasilenie objawu). W tej wersji kwestionariusza przyjęto, że wyniki od 0 do 8 punktów oznaczają brak objawów depresji, od 9 do 18 – umiarkowane nasilenie, a powyżej 18 – znaczne nasilenie depresji. W badanej populacji polskiej pacjenci ze znacznym natężeniem objawów depresji – ocenionym przez psychiatrę – uzyskiwali rozrzut punktów od 27 do 49. Brak oceny nasilenia depresji u pacjentów uzyskujących od 50 do 63 punktów autorzy polskiej adaptacji tłumaczą niezdolnością pacjentów ze znacznym nasileniem objawów depresji do samooceny symptomów. Stwierdzono także wysoką korelację między samooceną objawów depresji dokonaną za pomocą BDI-I a oceną dokonywaną przez klinicystę (Bilikie-wicz i in. 2002). W historii badań w Polsce największą grupę – 3339 osób – poddano testom przy użyciu kwestionariusza BDI-I w sondażu Czapiń-skiego (1993) w latach 1991–1992.
Na modyfikację BDI wpłynęły przede wszystkim publikacje kolejnych wersji DSM zawierające coraz bardziej szczegółowe kryteria diagnostyczne, a także uwarunkowania kulturowe, w tym także postęp opieki medycznej i psychologicznej.
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
74 Tabe
la 1
. His
toria
kw
estio
nariu
sza
BD
I wob
ec z
mie
niaj
ącyc
h si
ę kr
yter
iów
dia
gnos
tycz
nych
dep
resj
i w o
bow
iązu
jący
ch s
yste
mac
h kl
asyfi
kacj
i za
burz
eń
Kw
estio
nariu
sz D
epre
sji
Bec
kaD
SM
ICD
Pol
ska,
wyb
rane
pra
ce
1961
– o
publ
ikow
anie
BD
I-IO
d 19
52 r.
obo
wią
zuje
DS
M-II
.Za
burz
enia
psy
chot
yczn
e, w
tym
de
pres
yjne
inw
oluc
yjne
i ch
orob
a m
ania
kaln
o-de
pres
yjna
, zab
urze
nia
psyc
hone
urot
yczn
e.
1980
– D
SM-II
IS
yste
m w
ielo
osio
wy.
Wię
ksze
zab
urze
nia
depr
esyj
ne, z
abu-
rzen
ia d
wub
iegu
now
e.
1987
– D
SM-II
I-R
1994
– D
SM-IV
Reo
rgan
izac
ja k
ryte
riów
rozp
ozna
wa-
nia
duże
j dep
resj
i (w
ięks
zego
zab
urze
-ni
a de
pres
yjne
go) i
dys
tym
ii.
2000
– D
SM-IV
TR
Od
1948
r. fu
nkcj
onuj
e V
I wer
sja
ICD
: P
sych
ozy,
psy
chon
erw
ice,
1965
– IC
D-8
1975
– IC
D-9
Zabu
rzen
ia a
fekt
ywne
end
ogen
ne, d
e-pr
esja
reak
tyw
na, d
epre
sja
nerw
icow
a.
1992
– IC
D-1
0Th
e IC
D-1
0 C
lass
ifica
tion
of M
enta
l an
d B
ehav
iour
al D
isor
ders
: Clin
ical
D
escr
iptio
ns a
nd D
iagn
ostic
Gui
de-
lines
.G
enev
a: W
orld
Hea
lth O
rgan
izat
ion.
1977
– p
ilota
żow
a oc
ena
BD
I-I w
wa-
runk
ach
pols
kich
(Par
now
ski,
Jern
aj-
czyk
197
7).
1993
– z
asto
sow
anie
BD
I-I w
bad
a-ni
ach
Pol
skie
go G
ener
alne
go S
onda
żu
Dob
rost
anu
Psy
chic
zneg
o(C
zapi
ński
199
3 –
inne
tłum
acze
nie
niż
w 1
977
r.).
2002
– P
użyń
ski i
Wci
órka
: pub
likac
ja
BD
I-I w
pod
ręcz
niku
Psy
chia
tria
(wer
-sj
a ró
żna
od s
toso
wan
ej w
199
3 r.)
.
1979
– p
opra
wio
na w
ersj
a B
DI-I
1987
– p
ublik
acja
pod
ręcz
-ni
ka B
DI-I
1993
– m
odyfi
kacj
a po
d-rę
czni
ka d
otyc
ząca
oce
ny
nasi
leni
a de
pres
ji
1996
– p
ublik
acja
BD
I-II
wra
z z
podr
ęczn
ikie
m
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
75
Przykład konieczności takich modyfikacji stanowi pozycja kwestionariu-sza dotycząca utraty wagi ciała, której znaczenie w ocenie depresji okazuje się obecnie mniejsze niż w pierwotnej wersji kwestionariusza. Spadek wagi, bardzo charakterystyczny dla osób cierpiących na depresję, jest najbardziej zauważalny po dłuższym czasie (co najmniej miesiącu) trwania depresji. Po-stęp opieki, a być może i większa świadomość dotycząca depresji, sprawia, że obecnie choroba ta bywa diagnozowana i leczona wcześniej. Pozycja ta została zatem usunięta z BDI, podobnie jak inne pozycje zawarte w BDI-I: „zmiana obrazu ciała”, „trudności w pracy”, „zaniepokojenie stanem zdro-wia”. W porównaniu z pierwotną wersją do BDI-II dodano pozycje doty-czące utraty energii, poczucia braku wartości, pobudzenia oraz trudności w koncentracji uwagi.
Obecnie obowiązujące systemy klasyfikacyjne, czwarta wersja DSM i dziesiąta wersja ICD, wyodrębniają grupy zaburzeń nastroju, których składowymi są epizod depresyjny i epizod maniakalny. W zależności od konfiguracji i nasilenia objawów układają się one w zaburzenia depresyjne, zaburzenia afektywne dwubiegunowe lub uporczywe zaburzenia nastroju. Kwestionariusz Depresji Becka jest narzędziem stosowanym do diagno-zy depresji (zwłaszcza do diagnozy przesiewowej w większych grupach badanych), a także do oceny przebiegu i zmian w trakcie leczenia. Stąd w poprawionej, drugiej wersji BDI, zadbano o to, aby obejmował on jak najwięcej objawów stanowiących podstawę rozpoznania zaburzeń depre-syjnych według DSM-IV TR. Uwzględniono także czasowe kryterium roz-poznawania depresji, formułując instrukcję zgodnie z tym kryterium; osoba badana jest więc proszona o ocenę średniego nasilenia własnych objawów w ciągu ostatnich dwóch tygodni.
Zestawienie pozycji kwestionariusza z kryteriami rozpoznawania epi-zodu dużej depresji (major depressive episode) (synonim: większy epizod depresyjny) przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Pozycje kwestionariusza BDI-II a kryteria rozpoznawania depresji według DSM IV TR
POZYCJA BDI-II(* pozycje dodane w BDI-II)
Kryteria rozpoznawania epizodu depresyj-nego według DSM-IV TR
Smutek [1]Płacz [10]
(1) nastrój obniżony przez większą część dnia, prawie codziennie; wskazówką jest zarówno subiektywne uczucie smutku, pust-ki, jak i obserwowane przez innych przeja-wy obniżonego nastroju, np. płaczliwość
Utrata przyjemności [4]Utrata zainteresowań [12]Utrata zainteresowania seksem [21]
(2) utrata zainteresowań lub zadowolenia dotycząca wszystkich lub prawie wszystkich czynności przez większą część dnia
Zmiany apetytu [18] (3) spadek lub przyrost masy ciała (5% w stosunku do ostatniego miesiąca)
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
76
Zmiany w rytmie snu [16] (4) zaburzenia snu, bezsenność lub nad-mierna senność niemal codziennie
Pobudliwość [11]*Skłonność do irytacji [17]
(5) pobudzenie lub zahamowanie psycho-ruchowe (obserwowane przez innych, a nie tylko subiektywne uczucie niepokoju)
Zmęczenie lub przemęczenie [20]Utrata energii [15]*
(6) zmęczenie lub utrata energii niemal codziennie
Utrata poczucia własnej wartości [14]*Niechęć do siebie [7]Poczucie winy [5]Poczucie kary [6]Samokrytyka [8]Wcześniejsze niepowodzenia [3]Pesymizm [2]
(7) poczucie bezwartościowości lub nad-miernej, lecz nieuzasadnionej winy
Trudności z koncentracją [19]*Niezdecydowanie [13]
(8) zmniejszona zdolność myślenia lub skupienia uwagi
Myśli samobójcze lub chęć popełnienia samobójstwa [9]
(9) nawracające myśli o śmierci (wykracza-jące poza lęk przed śmiercią) lub samobój-stwie bądź jakiekolwiek plany czy zachowa-nia samobójcze
cel Badań
Celem pracy była ocena własności psychometrycznych polskiego tłuma-czenia kwestionariusza BDI-II, a zwłaszcza (szczegółowe hipotezy badaw-cze będą zaprezentowane przy omawianiu kolejnych analiz):1) analiza charakterystyki psychometrycznej pozycji (zwłaszcza ich traf-
ności teoretycznej i kryterialnej wraz z analizą wewnętrznej struktury czynnikowej inwentarza) oraz rzetelności pomiaru i charakterystyk roz-kładu całej skali BDI-II (wraz z analizą porównawczą z oryginalnymi danymi, uzyskanymi dla wersji amerykańskiej);
2) analiza trafności pomiaru BDI-II, która dotyczyła jego relacji ze skala-mi kwestionariusza TALEIA-400A, badającymi zespoły zaburzeń oraz nasilenia objawów depresyjnych w różnych grupach klinicznych i de-mograficznych (na tle nasilenia objawów potraumatycznych, badanych w wybranych w grupach, w celu wykazania trafności dyskryminacyjnej pomiaru inwentarza BDI-II);
3) analiza trafności kryterialnej pomiaru BDI-II wraz z wyznaczeniem pro-gów odsiewowych, uwzględniających różne nasilenia objawów depre-syjnych, oraz wyznaczeniem wskaźników trafności diagnozy: ogólnego wskaźnika błędnych klasyfikacji, wskaźnika specyficzności (swoistości) i wrażliwości (czułości) oraz pozytywnej i negatywnej wartości pre-dykcyjnej.
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
77
2. Metoda
Badane gruPy
Badaniom podano ogółem 456 osób, zakwalifikowanych do odrębnych grup demograficznych i klinicznych. Podstawę analizy stanowiła grupa kontrolna oraz grupa osób z zaburzeniami depresyjnymi (rozpoznanymi na podstawie diagnozy klinicznej2). Grupa kontrolna obejmowała 337 osób niehospitalizowanych, rekrutowanych przypadkowo do badań w kilku pol-skich województwach. Grupa osób z zaburzeniami depresyjnymi obejmo-wała 43 osoby, spośród których u 24 rozpoznano ciężką postać depresji, u 19 zaś – epizod depresyjny łagodny (N = 7) lub umiarkowany (N = 9) oraz dystymię (3). Pełna charakterystyka demograficzna badanych grup jest zamieszczona w tabeli 3.
Tabela 3. Charakterystyka demograficzna badanych grup
Badana próba Liczebność Płeć Wiek – zakres Wiek – M (SD)
Grupa kontrolna 337 174 K i 99 Ma 20–88 38,20 (14,28)a
Zaburzenia depresyjne 43 31 K i 12 M 20–69 43,64 (14,11)a
Depresja lżejsza 19 15 K i 4 M 20–66 38,95 (14,23)
Depresja ciężka 24 16 K i 8 M 22–69a 47,52 (13,05)
Zaburzenia mieszane 12 7 K i 5 M 24–66 39,75 (13,29)
Zaburzenia lękowe 14 10 K i 4 M 23–63 36,29 (11,96)
Więźniowie 23 23 M 27–45 34,37 (6,06)a
Przemoc domowa 27 27 K 27–53 43,92 (7,97)a
Uwaga: a – w grupie kontrolnej brak informacji o płci dla 64 osób oraz informacji o wieku dla 4 osób; brak informacji o wieku w grupie osób z zaburzeniami depresyjnymi – 1 osoba (z grupy o ciężkiej depresji), w grupie więźniów – 15 osób oraz w grupie kobiet doznających przemocy domowej – 14 osób.
Oprócz tych podstawowych prób badaniom poddano także grupę 12 osób z dolegliwościami należącymi do grupy zaburzeń lękowych – zaburzeniami mieszanymi (depresyjno-lękowymi) oraz 14 osób z zaburzeniami lękowymi, rozpoznanymi na podstawie diagnozy medycznej. Dla celów porównaw-czych w analizie uwzględniono również dane pochodzące z badania 27 ko-biet doświadczających przemocy domowej oraz 23 mężczyzn odbywających długoletnie kary więzienia za ciężkie przestępstwa kryminalne. Wszystkie grupy były badane przez przeszkolonych ankieterów, przy czym dla grup klinicznych, oprócz rozpoznania klinicznego, uzyskano także ocenę ak-
2 Badania zostały zaakceptowane przez Komisję Etyczną Interdyscyplinarnego Centrum Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego oraz Komisję Etyczną Opiniującą Ba-dania Biomedyczne przy Wojskowym Instytucie Medycyny Lotniczej w Warszawie.
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
78
tualnego nasilenia objawów zaburzenia. Ze względu na małe liczebności grup klinicznych uzyskane rezultaty analiz należy traktować wyłącznie jako wstępne – wymagają one bowiem weryfikacji w dalszych, szerzej za-krojonych badaniach.
zastosoWane narzędzia diagnostyczne
We wszystkich badanych grupach zastosowano BDI-II. W grupach kli-nicznych – poza zasadniczą diagnozą medyczną – uzyskano także ocenę aktualnego nasilenia objawów zaburzenia, na podstawie wskaźnika CGI (Clinical Global Impression). W grupie więźniów i kobiet doświadczających przemocy domowej (oraz w grupie kontrolnej – N = 128) zastosowano także inwentarz PTSD-K do oceny aktualnego nasilenia objawów zaburzenia stresowego pourazowego (PTSD), odnoszącego się do wskazanego przez osoby badane traumatycznego zdarzenia. W grupie kontrolnej (N = 225) wykorzystano ponadto inwentarz TALEIA-400A, badający między innymi zespoły zaburzeń psychicznych. Narzędzia te zostaną skrótowo omówione poniżej, przy czym w odniesieniu do BDI-II omówienie obejmie proces adaptacji.
Kwestionariusz BDI-II – charakterystyka wersji oryginalnej i przebieg polskiej adaptacji
Kwestionariusz BDI-II (Beck Depression Inventory-II) powstał na bazie poprzedniej wersji BDI-I. W wersji tej zmieniono cztery pozycje, dopa-sowując ją w pełni do kryteriów DSM-IV. Zawiera ona 21 pozycji, ety-kietowanych nagłówkowymi nazwami objawów i zaopatrzonych w cztery stopniowalne opisy nasilenia objawów depresji (ocenianych w perspektywie czasowej ostatnich dwóch tygodni). Procedura odpowiadania polega zatem na wyborze przez osobę badaną różnych wersji stwierdzeń w obrębie danej pozycji (zob. Zawadzki 2006).
Wersja oryginalna BDI-II była walidowana w grupie 500 osób leczonych ambulatoryjnie z powodu zaburzeń nastroju (większość – 264 osoby) oraz innych zaburzeń, np. lękowych, adaptacyjnych itd. Dodatkowo zbadano grupę 120 nieleczonych studentów. W obu grupach wykonano wiele analiz psychometrycznych, wyznaczając współczynniki mocy dyskryminacyj-nej dla pozycji oraz współczynniki rzetelności pomiaru całej skali, a tak-że zrealizowano analizy czynnikowe pozycji, które ujawniły odmienności strukturalne w obu grupach (grupa kliniczna – czynniki reprezentujące „so-matyczno-afektywny” oraz „poznawczy” aspekt depresji, grupa studentów – czynniki odpowiadające aspektowi „poznawczo-afektywnemu” oraz „so-matycznemu” depresji). Trafność pomiaru BDI-II analizowano, dokonując
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
79
porównania wyników tego kwestionariusza z wynikami różnych inwentarzy, badających zespoły zaburzeń, oraz poprzez porównanie wyników w różnych grupach klinicznych. Na tej podstawie wyznaczono też normy, w formie wyników progowych, odrębnych dla różnej intensywności zaburzenia (lek-kiej, umiarkowanej i ciężkiej). Szczegółowe wyniki zostaną zaprezentowane przy omawianiu danych uzyskanych dla wersji polskiej, tutaj należy jednak zaznaczyć, że analizy te wykazały bardzo korzystną charakterystykę psy-chometryczną (rzetelność i trafność pomiaru) inwentarza BDI-II.
Wersja polska BDI-II jest tłumaczeniem oryginalnego narzędzia, podob-nie jak poprzednia wersja BDI-I. Przekład został zrealizowany przez amery-kańskiego wydawcę: NCS Pearson Inc. i dostarczony już w finalnej postaci dla celów prezentowanych badań3 (dokładniej – w formie dwóch odrębnych tłumaczeń wersji oryginalnej). Analiza tych tłumaczeń wykazała ich dużą zbieżność, co można uznać za formę weryfikacji wierności tłumaczenia, niezbędnej w przypadku translacji (zob. Zawadzki, Hornowska 2008). Jedna z tych wersji była jednak wyraźnie bardziej poprawna językowo, dlatego do dalszych badań wybrano właśnie ją. Ponadto, ponieważ wydawało się, że zachowuje dużą wierność wobec oryginału, odpowiadając jednocześnie zasadom poprawności języka polskiego, postanowiono nie wprowadzać żadnych poważnych modyfikacji (poza drobnymi zmianami w nazwie in-wentarza oraz nazwach objawów). W tej formie została ona też zastosowana w omawianych badaniach. W Polsce translacja BDI-II była już stosowana do diagnozy depresji (Rzeszutek, Schier 2008), ale nie przedstawiono bliż-szych danych ilustrujących jej charakterystykę psychometryczną.
Diagnoza nozologiczna oraz ocena aktualnego nasilenia objawów kli-nicznych
Podstawą diagnozy nozologicznej zaburzeń psychicznych jest badanie stanu psychicznego przeprowadzane przez lekarza (system ICD – Światowej Organizacji Zdrowia) czy lekarza lub psychologa (system DSM – American Psychiatric Association). Dla celów statystycznych obowiązującym w Pol-sce systemem klasyfikacji zaburzeń psychicznych jest ten opracowany przez Światową Organizację Zdrowia, dlatego w badaniu odniesiono się do dia-gnoz według ICD-10. Rozpoznanie „depresji” w języku klasyfikacji ICD-10 może zatem odnosić się do pojedynczego epizodu depresyjnego (trwającego co najmniej dwa tygodnie i negatywnie wpływającego na funkcjonowanie jednostki), epizodu depresji w przebiegu nawracających zaburzeń depresyj-
3 Kwestionariusz BDI-II był zastosowany w prezentowanych badaniach za zgodą wy-dawcy: NCS Pearson, Inc. Prawa autorskie do polskiego tłumaczenia należą do amerykań-skiego wydawcy: NCS Pearson, Inc. 19500 Bulverde Road, San Antonio, Texas 78259 (adres mailowy: [email protected]).
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
80
nych, zaburzeń afektywnych dwubiegunowych lub uporczywych zaburzeń nastroju (w tym dystymii – zaburzenia nastroju nieosiągającego nasilenia łagodnego epizodu depresyjnego, a jednak uporczywego, utrzymującego się od co najmniej dwóch lat). Według ICD-10 kryteria mierzące nasilenie epizodu depresyjnego są również określone, i tak wyodrębnia się:– epizod depresji łagodny (co najmniej cztery objawy, przy spełnionych
ogólnych kryteriach rozpoznawania epizodu depresji);– epizod depresji umiarkowany (co najmniej sześć objawów) oraz– epizod ciężkiej depresji (co najmniej osiem objawów, dodatkowo mogą
występować objawy psychotyczne).W prezentowanych badaniach w grupie klinicznej lekarze prowadzący
lub psychoterapeuci posługiwali się diagnozą według ICD-10. Diagnoza ta dotyczyła rozpoznania zaburzenia, z powodu którego pacjent był leczony. Ponieważ Kwestionariusz Depresji jest narzędziem czułym na zmiany stanu psychicznego, wprowadzono dodatkowe narzędzie umożliwiające klinicy-ście ocenę nasilenia choroby – Skalę Ogólnego Wrażenia Klinicznego.
Skala Ogólnego Wrażenia Klinicznego (Clinical Global Impression Scale)
Skala Ogólnego Wrażenia Klinicznego jest jednym z najczęściej stoso-wanych, prostych narzędzi pozwalających na orientacyjną ocenę nasilenia zaburzenia przez klinicystę (CGI-s Clinical Global Impression – Severity Scale) lub stopnia poprawy w trakcie leczenia (Clinical Global Impression – Improvement Scale; zob. Pużyński, Wciórka 2002). Całościowe nasile-nie zaburzeń oceniane jest na podstawie zachowań i wypowiedzi pacjenta w czasie badania i kodowane jako: 1 – zaburzenia nie występują, 2 – za-burzenia o minimalnym nasileniu, 3 – zaburzenia o łagodnym nasileniu, 4 – zaburzenia o umiarkowanym nasileniu, 5 – zaburzenia o znacznym nasileniu, 6 – zaburzenia o ciężkim nasileniu oraz 7 – zaburzenia o bardzo ciężkim nasileniu. W badaniu zastosowano ocenę nasilenia zaburzenia, nie oceniano natomiast stopnia poprawy klinicznej.
Kwestionariusz PTSD-K
Kwestionariusz PTSD-K jest narzędziem, zawierającym 40 pozycji, opracowanym do badania nasilenia objawów zaburzenia stresowego po-urazowego, zgodnie z kryteriami DSM-IV. Narzędzie to było szeroko stoso-wane w badaniach polskich powodzian, które wykazały jego dużą wartość diagnostyczną (zob. Zawadzki i in. 2002). W prezentowanych badaniach zmodyfikowano instrukcję kwestionariusza, prosząc osoby badane o wska-zanie „najbardziej urazowego zdarzenia ze swojego życia” oraz opisanie
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
81
aktualnych objawów PTSD – „występujących w ciągu ostatnich kilku mie-sięcy, poprzedzających badanie”.
Kwestionariusz TALEIA-400A
Kwestionariusz TALEIA-400A jest oryginalnym włoskim narzędziem, przeznaczonym do diagnozy zespołów zaburzeń psychicznych i zaburzeń osobowości, zgodnie z DSM-IV i ICD-10. Nazwa TALEIA-400A jest akronimem od pełnej nazwy angielskiej (Test for AxiaL Evaluation and Interview for Clinical, Personnel, and Guidance Applications); „400-A” oznacza formę „A” inwentarza, „400” zaś – liczbę pozycji (Boncori 2007b). W oryginale narzędzie to uzyskało staranną walidację i od 1997 r. jest sto-sowane w praktyce badań klinicznych (Boncori 2007a). Zawiera ono trzy skale kontrolne (L: dysymulacji–aprobaty społecznej; F: symulacji–rzad-kich objawów klinicznych, oraz INC: odpowiedzi niekonsekwentnych) oraz osiem skal badających zespoły zaburzeń i dziesięć badających zaburzenia osobowości. Do diagnozowania zaburzeń klasyfikowanych na Osi I należą skale: Schizofrenii (S), Depresji i Dystymii (D), Manii i Hipomanii (M), Ostrego Lęku i Ataków Paniki (AA), Fobii (FO), Lęku Uogólnionego (AG), Zaburzeń Obsesyjno-Kompulsyjnych (SOC) oraz Zaburzeń Odżywiania się (AL). Natomiast do diagnozowania zaburzeń osobowości (klasyfiko-wanych na Osi II) należą skale: Osobowości Paranoicznej (PP), Schizo-idalnej (PSKT), Schizotypowej (PAS), Antyspołecznej (PAS), Borderline (z pogranicza – PB), Histrionicznej (PI); Narcystycznej (PN), Unikającej (PEV), Zależnej (PD) i Obsesyjno-Kompulsyjnej lub inaczej Anankastycz-nej (POC). Polskiej adaptacji kwestionariusza TALEIA-400A dokonały Anna Puchtińska i Lucia Boncori w formie translacji i obecnie pozostaje ona w trakcie obszernych badań walidacyjnych. W prezentowanych w tej pracy analizach wykorzystano jedynie wyniki skal badających zespoły za-burzeń psychicznych4.
3. Wyniki Badań
Prezentację uzyskanych wyników należy rozpocząć od analizy własności psychometrycznych pozycji BDI-II oraz charakterystyki całej skali, a także porównania ich z danymi amerykańskimi.
4 Kwestionariusz TALEIA-400A był zastosowany w prezentowanych badaniach za zgodą autora i wydawcy wersji oryginalnej.
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
82
Własności Psychometryczne PozycJi oraz całeJ skali Bdi-ii
Dla wersji oryginalnej współczynniki mocy dyskryminacyjnej wynosiły: w grupie kontrolnej od 0,27 do 0,74 (M = 0,59, Me = 0,62) oraz w grupie z zaburzeniami depresyjnymi od 0,39 do 0,70 (M = 0,58, Me = 0,59). Dla całej skali współczynnik alfa Cronbacha wyniósł natomiast odpowiednio: 0,93 i 0,92. W odniesieniu do wersji polskiej oczekiwano, że translacja nie powinna prowadzić do znaczącego obniżenia tych własności pomiarowych. Wyniki uzyskane w polskiej grupie kontrolnej oraz w grupie z zaburzeniami depresyjnymi przedstawiono w tabeli 4.
Uzyskane dane wskazały na bardzo korzystne własności pozycji polskiej wersji skali BDI-II. Z reguły bowiem translacja prowadzi do uzyskania nieco gorszych parametrów pomiaru pozycji (przynajmniej niektórych) oraz całej skali (Drwal 1995). W grupach polskich dla BDI-II stwierdzono jednak nie niższe, ale wręcz nieco wyższe wskaźniki „dobroci” pomia-ru. Współczynniki mocy dyskryminacyjnej (skorygowane współczynniki korelacji pozycja–skala; SKPS) pozycji wynosiły: w grupie kontrolnej od 0,48 do 0,70 (M = 0,59, Me = 0,61) oraz w grupie klinicznej od 0,38 do 0,79 (M = 0,66, Me = 0,69). Dla całej skali współczynnik alfa Cronbacha wyniósł natomiast odpowiednio: 0,93 i 0,95. Wskazuje to, że polska trans-lacja BDI-II nie tylko spełnia kryteria równoważności psychometrycznej adaptacji kulturowej, lecz także może być stosowana zarówno w badaniach naukowych, jak i indywidualnych (diagnoza indywidualna bowiem wymaga znacznie wyższej rzetelności pomiaru niż badania grupowe; zob. Zawadzki, Hornowska 2008).
Dla wersji polskiej uzyskano także dane ilustrujące trafność kryterialną pozycji i całej skali BDI-II (odpowiednie dane niestety nie zostały przedsta-wione w amerykańskim podręczniku; Beck i in. 1996). Przyjmując jednak, że BDI-II jest trafną miarą depresji (a wersja polska zachowuje równo-ważność psychometryczną), można sądzić, iż zarówno pozycje, jak i cała skala powinny:– różnicować grupę kontrolną i grupę osób z zaburzeniami depresyjnymi,– różnicować osoby o różnym nasileniu depresji oraz– trafnie diagnozować aktualne nasilenie depresji (niezależnie od rozpozna-
nia medycznego). W tym celu obliczono współczynniki korelacji pozycji i całej polskiej skali BDI-II z diagnozą depresji (zmienna nominalna: grupa kontrolna vs kliniczna – współczynnik Eta), nasileniem depresji (z uwagi na liczebności grup zmienna sprowadzona na podstawie rozpo-znania medycznego według kryteriów ICD-10 do zmiennej nominalnej: grupa o depresji lekkiej lub umiarkowanej vs grupa o depresji ciężkiej – współczynnik Eta) oraz oceną ciężkości zaburzenia według wskaźnika CGI (zmienna porządkowa – współczynnik tau Kendalla). Uzyskane dane zostały zamieszczone w ostatnich kolumnach tabeli 4.
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
83Tabe
la 4
. Cha
rakt
erys
tyka
psy
chom
etry
czna
poz
ycji
oraz
cał
ej s
kali
BD
I-II w
gru
pie
kont
roln
ej o
raz
w g
rupi
e os
ób z
zab
urze
niam
i dep
resy
jnym
i
Bad
ana
grup
aG
rupa
kon
troln
aG
rupa
z z
abur
zeni
ami d
epre
syjn
ymi
Num
er
pozy
cji
Treś
ć po
zycj
iM
SD
SK
PS
MS
DS
KP
SD
iagn
oza
depr
esji
Nas
ileni
e de
pres
ji (IC
D-1
0)O
cena
cię
żkoś
ci
zabu
rzen
ia (C
GI)
1S
mut
ek,2
6,5
2,7
01,
08,7
5,5
8,4
1*,0
2,3
6*
2P
esym
izm
,48
,75
,66
1,26
,95
,69
,29*
,08
,18
3W
cześ
niej
sze
niep
owod
zeni
a,3
7,6
2,6
51,
19,9
7,6
9,3
5*,0
1,1
6
4U
trata
prz
yjem
nośc
i,4
4,6
7,6
41,
45,9
8,7
7,4
0*,3
6*,3
5*
5P
oczu
cie
win
y,3
9,6
2,5
21,
13,9
9,7
0,3
2*,0
7,1
3
6P
oczu
cie
kary
,33
,70
,55
1,08
1,12
,53
,29*
,22*
*,1
2
7N
iech
ęć d
o si
ebie
,39
,74
,61
1,45
1,11
,73
,38*
,18
–,05
8S
amok
ryty
ka,5
7,7
4,6
01,
341,
19,6
8,2
8*,0
4,1
1
9M
yśli
sam
obój
cze
lub
chęć
po
pełn
ieni
a sa
mob
ójst
wa
,18
,50
,64
,59
,69
,54
,23*
,09
,46*
10P
łacz
,39
,81
,48
1,37
1,32
,70
,32*
,46*
,22*
*
11P
obud
liwoś
ć,4
5,6
6,5
61,
13,8
1,6
4,3
0*,2
2**
,20
12U
trata
zai
nter
esow
ań,4
5,6
4,6
21,
471,
08,7
7,4
1*,3
5*,4
1*
13N
iezd
ecyd
owan
ie,5
0,7
3,6
41,
451,
18,7
9,3
4*,1
2,1
5
14U
trata
poc
zuci
a w
łasn
ej
war
tośc
i,3
4,6
3,6
31,
451,
08,7
1,4
4*,0
8,2
5**
15U
trata
ene
rgii
,62
,63
,62
1,49
,90
,71
,37*
,23*
*,3
0*
16Zm
iany
w ry
tmie
snu
,83
,88
,53
1,50
1,11
,67
,22*
,46*
,28*
17S
kłon
ność
do
iryta
cji
,54
,69
,53
1,05
1,00
,67
,21*
,11
,16
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
84
18Zm
iany
ape
tytu
,58
,77
,55
1,45
,89
,64
,32*
,22*
,27*
19Tr
udno
ści z
kon
cent
racj
ą,5
4,6
4,5
71,
37,8
2,6
6,3
6*,3
5*,2
4**
20Zm
ęcze
nie
lub
prze
męc
zeni
e,7
5,7
8,6
61,
551,
01,7
1,2
9*,2
3**
,22*
*
21U
trata
zai
nter
esow
ania
se
ksem
,54
,86
,52
1,63
1,17
,38
,35*
,17
,25*
*
BD
I-II
Cał
a sk
ala
9,89
9,25
,93
27,5
514
,72
,95
,47*
,29*
,29*
Uw
aga:
Dla
zm
ienn
ych
„dia
gnoz
a de
pres
ji” o
raz
„nas
ileni
e de
pres
ji (IC
D-1
0)” o
blic
zono
wsp
ółcz
ynni
ki E
ta, d
la z
mie
nnej
„oce
na c
iężk
ości
zab
urze
nia
(CG
I)” –
wsp
ół-
czyn
niki
kor
elac
ji ra
ngow
ej T
au K
enda
lla.
* – w
spół
czyn
nik
kore
lacj
i ist
otny
na
p <
0,05
, ** –
p <
0,1
0 (te
st je
dnos
tronn
y). W
spół
czyn
nik
Tuck
era
podo
bień
stw
a cz
ynni
kow
ego
(dla
rozw
iąza
nia
jedn
oczy
nnik
o-w
ego)
mię
dzy
bada
nym
i gru
pam
i wyn
osił
0,99
1. D
la c
ałej
ska
li w
kol
umni
e SP
KS (s
kory
gow
any
wsp
ółcz
ynni
k ko
rela
cji p
ozyc
ja–s
kala
) pod
ano
war
tośc
i wsp
ółcz
ynni
ka
rzet
elno
ści –
alfa
Cro
nbac
ha (z
era
przy
war
tośc
iach
wsp
ółcz
ynni
ków
kor
elac
ji or
az in
nych
sta
tyst
ykac
h zo
stał
y po
min
ięte
).
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
85
Uzyskane dane wskazują, że wszystkie pozycje BDI-II bardzo dobrze róż-nicują osoby z grupy kontrolnej od osób z grupy klinicznej – współczynniki korelacji umieszcza się w zakresie od 0,22 do 0,44. Z uwagi na zmniejszoną rozpiętość wyników w grupie klinicznej korelacje z nasileniem depresji oraz oceną ciężkości były już znacznie niższe i wynosiły odpowiednio od 0,01 do 0,46 oraz od –0,05 do 0,46 (były także bardziej zróżnicowane). Dla całej skali korelacje te wynosiły odpowiednio 0,47 oraz po 0,29. Wyniki te wskazują, że polska wersja BDI-II zasadniczo spełnia oczekiwania co do trafności kryterialnej, przy czym najprawdopodobniej umożliwia lepsze różnicowanie w całym spektrum nasilenia objawów niż lokalnie między różnymi nasileniami. Z uwagi na to, że dane amerykańskie nie były dostęp-ne, obliczono jedną z wersji współczynnika d Cohena, wyrażając różnice średnich wyników skal między grupą kliniczną a kontrolną w jednostkach odchylenia standardowego grupy kontrolnej. Wartość ta wyniosła d = 1,00 dla danych oryginalnych oraz d = 1,86 dla danych polskich, co ponownie dowodzi, że pod tym względem wersja polska wykazuje bardzo korzystne parametry pomiaru (a korelacja kryterialna 0,47 w pełni odpowiada standar-dom trafności skal przeznaczonych do diagnozy klinicznej; por. Zawadzki 2006). Należy przy tym podkreślić, że w grupie kontrolnej uzyskano rozkład wyraźnie prawoskośny (skośność = 1,31, kurtoza = 1,91; test normalności rozkładu Kołmogorowa–Smirnowa Z = 2,61, p < 0,01), natomiast w grupie osób z zaburzeniami depresyjnymi charakterystyki rozkładu wyników nie odbiegały znacząco od parametrów rozkładu normalnego (skośność = –0,26, kurtoza = –0,95; test Kołmogorowa–Smirnowa Z = 0,89, n. ist.).
W dodatkowej analizie – zrealizowanej wyłącznie dla grup polskich – wykazano, że wewnętrzna struktura czynnikowa pozycji (sprowadzona do jednego wymiaru) jest bardzo zbliżona w obu badanych grupach, co wskazuje na identyczność mierzonej treści psychologicznej (współczynnik Tuckera = 0,991). Z uwagi na to, że w wersji oryginalnej analizie poddano także strukturę pozycji BDI-II, uzyskując rozwiązanie dwuczynnikowe, dla wersji polskiej wykonano dodatkowo również te analizy.
analiza czynnikoWa PozycJi Bdi-ii
Analiza struktury czynnikowej w grupach polskich miała jedynie dodat-kowe znaczenie, jeśli przyjąć, że dane uzyskane we wcześniejszych ana-lizach sugerowały zasadność rozpatrywania jednego wymiaru. Problem sformułowania oczekiwań badawczych komplikuje także fakt uzyskania rozbieżnych rezultatów w amerykańskiej grupie klinicznej i kontrolnej (odpowiednio dwa czynniki reprezentujące „somatyczno-afektywny” oraz „poznawczy” aspekt depresji oraz aspekt „poznawczo-afektywny” i „so-matyczny”). Z tego względu analiza miała raczej eksploracyjny charakter
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
86 Tabe
la 5
. Stru
ktur
a cz
ynni
kow
a (m
acie
rz m
odel
owa
i stru
ktur
alna
) poz
ycji
kwes
tiona
riusz
a B
DI-I
I
Poz
y-cj
aB
adan
a gr
upa/
mac
ierz
cz
ynni
kow
aG
rupa
kon
troln
a –
mac
ierz
m
odel
owa
Gru
py k
linic
zne
– m
acie
rz
mod
elow
aG
rupa
kon
troln
a –
mac
ierz
st
rukt
ural
naG
rupy
klin
iczn
e –
mac
ierz
st
rukt
ural
na
BD
I–II
Treś
ć po
zycj
iC
zynn
ik I
Czy
nnik
IIC
zynn
ik I
Czy
nnik
IIC
zynn
ik I
Czy
nnik
IIC
zynn
ik I
Czy
nnik
II
1S
mut
ek,2
9,5
0,6
9–,
01,6
5,7
0,6
8,4
3
2P
esym
izm
,40
,34
,68
,05
,65
,63
,71
,49
3W
cześ
niej
sze
niep
owo-
dzen
ia,0
8,6
7,4
0,2
1,5
6,7
3,5
4,4
7
4U
trata
prz
yjem
nośc
i,4
8,2
4,7
8,0
5,6
5,5
9,8
1,5
5
5P
oczu
cie
win
y–,
12,7
3,0
4,7
0,4
0,6
4,4
9,7
2
6P
oczu
cie
kary
–,22
,87
,18
,50
,42
,72
,50
,61
7N
iech
ęć d
o si
ebie
,18
,51
–,16
,96
,55
,68
,4,9
1
8S
amok
ryty
ka,1
0,5
7–,
08,8
9,5
1,6
4,4
9,8
4
9M
yśli
sam
obój
cze
lub
chęć
po
pełn
ieni
a sa
mob
ójst
wa
,11
,63
,24
,38
,56
,70
,49
,53
10P
łacz
,22
,31
,39
,31
,46
,47
,58
,55
11P
obud
liwoś
ć,4
4,1
8,5
8,1
0,5
7,5
0,6
5,4
7
12U
trata
zai
nter
esow
ań,6
4,0
5,8
0,0
5,6
8,5
1,8
3,5
6
13N
iezd
ecyd
owan
ie,5
4,1
7,6
5,2
0,6
6,5
6,7
8,6
2
14U
trata
poc
zuci
a w
łasn
ej
war
tośc
i,2
0,5
2–,
00,8
3,5
7,6
6,5
3,8
3
15U
trata
ene
rgii
,89
–,19
,84
–,07
,75
,45
,80
,47
16Zm
iany
w ry
tmie
snu
,47
,12
,79
–,15
,55
,46
,70
,37
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
87
17S
kłon
ność
do
iryta
cji
,36
,23
,30
,41
,52
,49
,57
,61
18Zm
iany
ape
tytu
,44
,15
,59
,03
,56
,48
,61
,41
19Tr
udno
ści z
kon
cent
racj
ą,5
3,1
0,7
2–,
03,6
1,4
9,7
0,4
4
20Zm
ęcze
nie
lub
prze
mę-
czen
ie,8
5–,
12,6
9,0
9,7
7,5
0,7
5,5
3
21U
trata
zai
nter
esow
ania
se
ksem
,63
–,05
,41
–,03
,59
,40
,39
,23
Uw
aga:
Kor
elac
ja c
zynn
ików
= 0
,72
(0,6
4 w
gru
pach
klin
iczn
ych)
. Zer
a pr
zy w
arto
ścia
ch ła
dunk
ów c
zynn
ikow
ych
zost
ały
pom
inię
te. W
sto
sunk
u do
am
eryk
ańsk
iej
grup
y os
ób z
zab
urze
niam
i dep
resy
jnym
i wyż
sze
ładu
nki c
zynn
ikow
e na
dru
gim
czy
nnik
u ni
ż w
pol
skie
j gru
pie
kont
roln
ej s
twie
rdzo
no je
dyni
e dl
a po
zycj
i nr 2
i 10
(B
eck
i in.
199
6). W
spół
czyn
nik
Tuck
era
doty
cząc
y po
dobi
eńst
wa
czyn
niko
weg
o m
iędz
y po
lską
gru
pą k
ontro
lną
a gr
upą
amer
ykań
skic
h pa
cjen
tów
wyn
osił
dla
czyn
nika
I –
0,9
66 o
raz
0,94
4 dl
a cz
ynni
ka II
, mię
dzy
grup
ami p
olsk
imi z
aś: I
– 0
,901
ora
z II
– 0,
811.
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
88
i wykorzystano w niej eksploracyjną, a nie konfirmacyjną analizę czynni-kową.
W polskiej grupie kontrolnej oraz w grupach klinicznych (z uwagi na małą liczebność, podobnie jak w analizach oryginalnych, oprócz osób z zaburzeniami depresyjnymi uwzględniono także osoby z zaburzeniami mieszanymi i lękowymi) uzyskano dane wskazujące na zasadność rozpa-trywania struktury dwuczynnikowej (na podstawie testu osypiska Cattella, scree-testu, zob. Cattell 1966). Podobnie jak w wersji oryginalnej w analizie wykorzystano metodę Osi Głównych oraz rotację ukośną Promax. Uzyskane macierze modelowe i strukturalne pozycji BDI-II dla obu grup zamieszczo-no w tabeli 5.
Struktura czynnikowa pozycji ujawniła – podobnie jak w danych ory-ginalnych – rozbieżności w obu grupach, na co wskazują współczynniki Tuckera, wynoszące 0,901 (wartość graniczna podobieństwa czynnikowego) oraz 0,811. W polskiej grupie kontrolnej treść pierwszego czynnika rozpo-znano jako „somatyczno-afektywny”, a drugiego jako „poznawczy” aspekt depresji (w grupach klinicznych odpowiednio: „somatyczno-poznawczy” i „afektywny” aspekt depresji). Praktycznie zatem w polskiej grupie kontrol-nej uzyskano strukturę czynnikową bardzo zbliżoną do amerykańskiej grupy klinicznej (współczynniki Tuckera: 0,966 i 0,944, jedynie dwie pozycje wykazywały odmienne ulokowanie czynnikowe w grupie amerykańskiej i polskiej). Wynik ten wskazuje na rudymentarną równoważność psychome-tryczną wersji polskiej, ale z uwagi na rozbieżności, stwierdzone zarówno dla wersji oryginalnej, jak i dla polskiej translacji, nie może on stanowić podstawy do wyodrębnienia podwymiarów oraz skonstruowania podskal, badających poszczególne aspekty depresji.
W dalszych analizach wykorzystano zatem jedynie wyniki całej (jedno-wymiarowej) skali. Skoncentrowane one były na ocenie różnych aspektów trafności pomiaru polskiej wersji BDI-II, przy czym analiz tych nie reali-zowano już na poziomie wyników poszczególnych pozycji, ale wyłącznie na poziomie wyników skali jako całości.
traFność Pomiaru Bdi-ii
Prezentację analizy trafności pomiaru polskiej wersji BDI-II rozpocznie ocena trafności teoretycznej – korelacji tego inwentarza ze skalami bada-jącymi zespoły zaburzeń kwestionariusza TALEIA-400A.
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
89
Związki BDI-II ze skalami kwestionariusza TALEIA-400A badającymi zespoły zaburzeń
Analizę trafności teoretycznej przeprowadzono na danych uzyskanych w badaniu grupy kontrolnej. W badaniach oryginalnych (zrealizowanych w różnych grupach klinicznych) wykazano, że BDI-II wyżej koreluje z inny-mi miarami depresji (korelacje rzędu 0,68–0,71) niż lęku (korelacje rzędu: 0,47–0,60), co wskazuje na dobrą trafność zarówno zbieżną, jak i różnicową pomiaru wersji amerykańskiej BDI-II. W odniesieniu do wersji polskiej oczekiwano, że BDI-II ujawni zróżnicowany obraz związków ze skala-mi TALEIA-400A. Najwyższych korelacji oczekiwano dla skali Depresji i Dystymii, nieco niższych dla skal badających zaburzenia lękowe: Ostrego Lęku i Ataków Paniki, Fobii oraz Lęku Uogólnionego, znacznie niższych dla skali Schizofrenii oraz Zaburzeń Obsesyjno-Kompulsyjnych. Dla skali Manii i Hipomanii oczekiwano, że korelacja ta będzie ujemna, natomiast dla skali Zaburzeń Odżywiania się nie sformułowano specyficznych oczekiwań badawczych. Uzyskane współczynniki korelacji zamieszczono w tabeli 6.
Tabela 6. Współczynniki korelacji BDI ze skalami TALEIA-400A, badającymi zespoły zaburzeń psychicznych
Skale TALEIA–400A BDI-II
S: Zaburzenia schizofreniczne 0,27*
D: Zaburzenia depresyjne i dystymiczne 0,54*
M: Zaburzenia maniakalne i hipomaniakalne –0,18*
AA: Ostre zaburzenie lękowe – ataki paniki 0,39*
FO: Zaburzenia fobiczne 0,42*
SOC: Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne 0,32*
GA: Lęk uogólniony 0,45*
AL: Zaburzenia odżywiania się 0,48*
Uwaga: współczynniki korelacji istotne na p < 0,05 oznaczono gwiazdką.
Dane zasadniczo potwierdziły oczekiwania badawcze – skala BDI-II korelowała najwyżej ze skalą Depresji i Dystymii (0,54) oraz nieco niżej ze skalami Ostrego Lęku i Ataków Paniki (0,39), Fobii (0,42), a także Lęku Uogólnionego (0,45). Oczekiwane jeszcze niższe korelacje uzyskano dla skali Schizofrenii (0,27) oraz Zaburzeń Obsesyjno-Kompulsyjnych (0,32), dla skali Manii i Hipomanii zaś korelacja ta była ujemna (–0,18). Uzyskano także stosunkowo wysoką (0,48) korelację dla Zaburzeń Odżywiania się. Wyniki te dokumentują dobrą trafność teoretyczną polskiej wersji BDI-II, ale należy też zwrócić uwagę, że dane ilustrujące trafność zbieżną są niższe niż dla wersji oryginalnej (co, nawiasem mówiąc, może wynikać z nieco
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
90
mniejszej trafności pomiaru skal kwestionariusza TALEIA-400A). Kwestia ta wymaga rozstrzygnięcia w dalszych badaniach, ale już nawet uzyskane wyniki – potwierdzając oczekiwania teoretyczne – wskazują raczej na od-powiednią trafność pomiaru polskiej wersji BDI-II.
W kolejnych analizach oceniano trafność pomiaru BDI-II poprzez po-równanie wyników w tej skali, uzyskanych w różnych grupach klinicznych i demograficznych.
Nasilenie objawów depresyjnych w różnych grupach klinicznych i demo-graficznych
Analizy te rozpoczęto od obliczenia korelacji wyników skali BDI-II z płcią i wiekiem, oczekując, że wyższe nasilenie objawów depresji wy-stępuje u kobiet oraz osób starszych. W grupie kontrolnej uzyskane wyniki potwierdziły te oczekiwania – uzyskano istotną statystycznie ujemną ko-relację z płcią (Eta = –0,14) oraz dodatnią z wiekiem (r = 0,15). W grupie osób z zaburzeniami depresyjnymi korelacje te były nieistotne statystycznie i wynosiły odpowiednio –0,01 oraz 0,05. Zbliżone dane uzyskano w bada-niach oryginalnych, przy czym istotne statystycznie różnice między płciami stwierdzono w obu badanych grupach, różnice związane z wiekiem zaś były istotne tylko w grupie kontrolnej (studenci) i w dodatku ujemne (zob. Beck i in. 1996).
W kolejnym kroku dokonano porównania wyników uzyskanych w po-szczególnych grupach klinicznych i demograficznych. Oczekiwano przy tym, że najwyższe wyniki w skali BDI-II powinna uzyskać grupa z rozpo-znaniem zaburzeń nastroju – zaburzeń depresyjnych (oraz wyższe – grupa z rozpoznaniem depresji ciężkiej powinna zaś uzyskać wyższe wyniki niż ta z rozpoznaniem depresji lekkiej i umiarkowanej; zob. analizy opisane powyżej). Nieco niższe wyniki powinna uzyskać grupa z rozpoznaniem mieszanych zaburzeń depresyjnych i lękowych oraz jeszcze niższe – z roz-poznaniem zaburzeń lękowych. Najniższe wyniki powinny natomiast cha-rakteryzować osoby z grupy kontrolnej. W stosunku do grupy kobiet do-świadczających przemocy domowej oczekiwano natomiast, że uzyskane wyniki będą zbliżone do poziomu tych z grupy osób z zaburzeniami lęko-wymi. Uzasadnieniem tej hipotezy jest bowiem oczekiwanie, że w grupie tej możliwe jest zdiagnozowanie podwyższonego nasilenia objawów PTSD, klasyfikowanego w DSM-IV (APA 2000) w grupie zaburzeń lękowych (co będzie wpływało także na podwyższenie wyników w skali BDI-II). Po-dobne oczekiwania sformułowano wobec grupy więźniów, w stosunku do której założono podwyższony poziom doświadczeń traumatycznych (zob. Lis-Turlejska 2005). Uzyskane średnie w badanych grupach klinicznych i demograficznych zilustrowano graficznie na rycinie 1.
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
91
Wyniki w
skali B
DI-II
Wyniki w
skali P
TSD-K
Grupa kontrolna
Zaburzenia
depresyjne
Zaburzenia
mieszane
Zaburzenia
lêkowe
WiêŸniowie
Przemoc domowa
Depresjal¿ejsza
Depresjaciê¿ka
Grupa kontrolna
WiêŸniowie
Przemoc domowa
Rycina 1. Wyniki w skali BDI-II w badanych grupach oraz wyniki w skali PTSD-K
Uwaga. Istotność różnic międzygrupowych dla BDI-II F(5/450) = 28,73 (p < 0,01); testy post hoc – brak różnic między grupami: zaburzenia depresyjne a zaburzenia mieszane, zaburzenia mieszane a zaburzenia lękowe, zaburzenia lękowe a przemoc domowa i więźniowie oraz więźniowie a prze-moc domowa. Istotność różnic międzygrupowych dla nasilenia depresji t(41) = 1,71 (p < 0,05, test jednostronny). Istotność różnic międzygrupowych dla PTSD-K F(2/175) = 6,99 (p < 0,01); testy post hoc – brak różnic między grupami: grupa kontrolna a więźniowie.
Otrzymane wyniki w dużym stopniu potwierdziły oczekiwania badaw-cze. Najwyższe wyniki w skali BDI-II uzyskano dla grupy z zaburzenia-mi nastroju (depresyjnymi), przy istotnych różnicach w obrębie tej grupy dla osób z rozpoznaniem depresji ciężkiej oraz depresji lekkiej i umiarko-wanej. Praktycznie dla wszystkich badanych grup konfiguracja średnich była zgodna z oczekiwaniami. Lokalnie jednak wiele różnic nie wykazało istotności statystycznej: nie stwierdzono poważnych różnic między grupą z zaburzeniami nastroju a grupą z zaburzeniami mieszanymi, zaburzeniami mieszanymi z zaburzeniami lękowymi (choć grupa z zaburzeniami nastroju różniła się istotnie statystycznie od grupy z zaburzeniami lękowymi itd.). Szczegółowe wyniki testów post hoc zamieszczono w uwagach do ryciny 1. Należy przy tym podkreślić, że – zgodnie z oczekiwaniami – w grupie ko-biet doświadczających przemocy domowej uzyskano wyniki wskazujące na najwyższe nasilenie objawów PTSD (i wyższe niż w grupie kontrolnej). Nie potwierdziła się natomiast hipoteza dotycząca podwyższonego poziomu PTSD w grupie więźniów, co uzasadniałoby też występowanie w tej grupie nieco wyższego poziomu objawów depresyjnych. Dane dla tej grupy są za-
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
92
tem tylko częściowo zgodne z oczekiwaniami teoretycznymi i wymagałyby analizy wyjaśniającej, znacznie wykraczającej poza ramy tej pracy.
Ogólnie zatem uzyskane w tej analizie wyniki potwierdzają dużą traf-ność pomiaru polskiej translacji BDI-II. Wyniki te są też zgodne z danymi uzyskanymi w badaniach amerykańskich, co wskazuje na duży stopień rów-noważności psychometrycznej polskiej wersji i amerykańskiego oryginału inwentarza BDI-II.
W ostatnich analizach ponownie powrócono do problemu trafności kry-terialnej polskiej translacji BDI-II, wyznaczając wyniki progowe dla różnej intensywności zaburzeń nastroju oraz obliczając odpowiednie wskaźni-ki trafności diagnozy kryterialnej. W stosunku do danych amerykańskich jedyna różnica wiązała się z tym, że progi te zostały obliczone jedynie dla zaburzeń nastroju w stopniu lekkim i umiarkowanym oraz ciężkim, w analizach oryginalnych zaś wyznaczono je dla wszystkich trzech nasileń zaburzeń depresyjnych. Z uwagi na to, że podstawowe dane ilustrujące trafność kryterialną zostały już wcześniej przedstawione, kwestia ta będzie zaprezentowana w odrębnym podrozdziale.
Trafność kryterialna pomiaru BDI-II – wyznaczenie wyników progowych oraz wskaźników trafności diagnozy kryterialnej
Zgodnie z danymi oryginalnymi wyniki w zakresie 14–19 punktów wska-zują na depresję lekką, 20–28 – umiarkowaną, powyżej 29 punktów zaś – na depresję ciężką. Autorzy sugerują jednak konieczność wyznaczenia odrębnych wyników progowych dla specyficznych badanych grup (Beck i in. 1996), co oczywiście implikuje także konieczność przyjęcia oddziel-nych wyników progowych dla grup polskich. Do tego celu wykorzystano dane z badania grupy kontrolnej oraz grupy z zaburzeniami depresyjnymi, dodatkowo podzielonej na grupę o zaburzeniach ciężkich (24 osoby z dia-gnozą epizodu depresyjnego w przebiegu zaburzeń depresyjnych nawra-cających i zaburzeń afektywnych dwubiegunowych) oraz umiarkowanych i łagodnych (ze względu na małą liczebność tych podgrup zaliczono tu 19 osób z rozpoznaniem łagodnego i umiarkowanego epizodu depresji oraz dystymii). Wykorzystano analizę dyskryminacyjną, uzyskując progi 16/17 punktów dla lżejszej postaci depresji oraz 27/28 punktów dla depresji cięż-szej (zapis wyników progowych – zob. Zawadzki 2006), co w pewnym stopniu odpowiada danym oryginalnym. Jak zaznaczono już wcześniej, ze względu na małe liczebności polskich grup klinicznych dane te należy jednak traktować wyłącznie jako orientacyjne i wstępne.
Dla obu progów obliczono też wskaźniki trafności diagnozy kryterialnej: ogólny wskaźnik błędnych klasyfikacji, wskaźnik specyficzności (swoisto-ści) i wrażliwości (czułości) oraz wskaźnik pozytywnej i negatywnej warto-
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
93
ści predykcyjnej (opis wskaźników – zob. Zawadzki 2006). Dla progu 16/17 wskaźniki te obliczono dla grupy kontrolnej oraz całej grupy z zaburzeniami nastroju, dla progu 27/28 zaś dla grupy z lżejszą i cięższą postacią zaburzeń depresyjnych. W przypadku progu 16/17 uzyskano korzystny wskaźnik błędnych klasyfikacji wynoszący 20,6%. Wskaźnik specyficzności wynosił 80,4%, wskaźnik wrażliwości 71,1%, wskaźnik negatywnej wartości pre-dykcyjnej 96,1%, wskaźnik pozytywnej wartości predykcyjnej zaś tylko 29,0%. O ile pozostałe wskaźniki są stosunkowo wysokie, o tyle wskaźnik pozytywnej wartości predykcyjnej jest bardzo niski, co sugeruje obniżoną trafność polskiej wersji BDI-II dla wyników wysokich. Wynika to jednak być może ze znacznych różnic w liczebności grupy klinicznej i kontrolnej, wskutek czego „relatywnie” wiele osób „zdrowych” zakwalifikowano na podstawie wyników inwentarza do grupy z zaburzeniami nastroju. Wskaź-nik ten bowiem – pomimo niższych korelacji BDI-II z ciężkością zaburzenia – był znacznie bardziej korzystny dla progu 27/28 punktów, różnicującego różne postacie depresji (przy zbliżonej liczebności obu podgrup). W tym wypadku jednak – co jest efektem niższych korelacji kryterialnych – nieco niższe wartości uzyskano dla pozostałych wskaźników. Wskaźnik błędnych klasyfikacji wynosił 31,6%, wskaźnik specyficzności 58,8%, wrażliwo-ści – 76,2%, negatywnej wartości predykcyjnej 66,7% oraz pozytywnej wartości predykcyjnej 69,6%. Należy przy tym zaznaczyć, że przy progu 27/28 tylko 5,7% osób z grupy kontrolnej (nieuwzględnionej przy wyzna-czaniu tych wskaźników) byłoby błędnie sklasyfikowanych (przy progu 16/17 zaś – 19,6%)5. Można zatem sądzić, że – pomimo prowizoryczności tych norm – takie wyniki progowe pozwalają na uzyskanie stosunkowo wysokich wartości wskaźników trafności diagnozy kryterialnej polskiej translacji BDI-II.
4. dyskusja
Uzyskane w analizach wyniki wskazują na bardzo korzystną i porów-nywalną z wersją oryginalną charakterystykę psychometryczną polskiego tłumaczenia BDI-II. Co jest szczególnie ważne, dane pozwalają na stwier-dzenie, że narzędzie to wykazuje bardzo dużą trafność diagnozy zaburzeń depresyjnych, a także umożliwia ocenę nasilenia ciężkości tych zaburzeń. Zrealizowane analizy wykazują jednak liczne ograniczenia, co oznacza, że dokonanie znacznie głębszej oceny wartości diagnostycznej polskiej
5 W grupie osób z zaburzeniami mieszanymi 83,3% uzyskało wyniki powyżej progu depresji umiarkowanej, a 50% – powyżej progu depresji ciężkiej, w grupie osób z zaburze-niami lękowymi zaś uzyskano wartości klasyfikacji wynoszące odpowiednio: 53,8% oraz 23,1%. Dla porównania – w całej grupie osób z rozpoznaniem depresji wartości te wynosiły: 71,1% oraz 60,5%.
Bogdan zaWadzki, agnieszka PoPiel, eWa PragłoWska
94
translacji BDI-II nie było możliwe. Stosunkowo mała liczebność grupy z zaburzeniami afektywnymi nie pozwoliła na wyodrębnienie, na podstawie samej diagnozy klinicznej, odpowiednio licznych grup pacjentów z zaburze-niami depresyjnymi o łagodnym, umiarkowanym i ciężkim nasileniu, osób z depresją w przebiegu zaburzeń jedno- i dwubiegunowych, nie zbadano także osób doznających remisji objawów. Ponadto nie zastosowano wy-standaryzowanych metod diagnozy klinicznej, takich jak strukturalizowany wywiad kliniczny, który umożliwiłby analizę zgodności diagnozy depresji na podstawie BDI-II oraz ocen klinicystów. Kwestie te wymagają zatem rozstrzygnięcia w dalszych badaniach. Pomimo tych ograniczeń, dzięki dobrym własnościom psychometrycznym polskiej wersji Kwestionariusza Depresji Becka BDI-II możliwe jest sformułowanie postulatu, aby właśnie tę wersję stosować w dalszych badaniach naukowych i praktyce klinicznej, bez dokonywania kolejnych translacji, co powinno znacząco ułatwić póź-niejsze podsumowanie wyników i akumulację wiedzy.
literatura cytowana
American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Fourth edition. Text revision (DSM-IV-TR). Washington, DC: American Psychiatric Association.
Beck A.T., Steer R.A., Brown G.K. (1996). BDI-II. Beck Depression Inventory. Manual. San Antonio: The Psychological Corporation.
Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J. (red.) (2002). Psychia-tria, t. 1: Podstawy psychiatrii. Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner.
Boncori L. (2007a). TALEIA-400A: Test for AxiaL Evaluation and Interview for Clinical, Personnel, and Guidance Applications – Manual. Trento: Erickson.
Boncori L. (red.) (2007b). TALEIA-400A: Test for AxiaL Evaluation and Interview for Clinical, Personnel, and Guidance Applications. Trento: Erickson.
Cattell R.B. (1966). The scree test for the number of factors. Multivariate Beha-vioral Research, 1, 245–276.
Czapiński J. (1993). Polski Generalny Sondaż Dobrostanu Psychicznego: Badania panelowe 1991–1992. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskie-go Towarzystwa Psychologicznego.
Drwal R.Ł. (1995). Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne (1998). Kraków: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medycz-ne „Vesalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Lis-Turlejska M. (2005). Traumatyczne zdarzenia i ich skutki psychiczne. Warsza-wa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Parnowski T., Jernajczyk W. (1977). Inwentarz Depresji Becka w ocenie nastro-ju osób zdrowych i chorych na choroby afektywne. Psychiatria Polska, 11, 417–421.
charakterystyka Psychometryczna PolskieJ adaPtacJi kWestionariusza dePresJi…
95
Pużyński S., Wciórka J. (2002). Narzędzia oceny stanu psychicznego (w:) A. Bili-kiewicz, S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka (red.), Psychiatria, t. 1: Pod-stawy psychiatrii (s. 452–526). Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner.
Rzeszutek M., Schier K. (2008). Doświadczenia utraty a obraz własnego ciała u młodych dorosłych. Psychologia – Etologia – Genetyka, 17, 89–110.
Szasz T. (1961). The Myth of Mental Illness: Foundations of a Theory of Personal Conduct. New York: Harper & Row.
Zawadzki B. (2006). Kwestionariusze osobowości. Strategie i procedura konstru-owania. Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Zawadzki B., Bieniek A., Strelau J., Oniszczenko W., Sobolewski A. (2002). Kwe-stionariusz PTSD – wersja kliniczna (PTSD-K): konstrukcja narzędzia do dia-gnozy zespołu stresu pourazowego. Przegląd Psychologiczny, 45, 289–315.
Zawadzki B., Hornowska E. (2008). Psychometria. Konstruowanie i adaptowa-nie testów psychologicznych (w:) D. Doliński, J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (s. 847–893). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psy-chologiczne.