INSTYTUT SLAWISTYKIPOLSKIEJ AKADEMII NAUK

TOWARZYSTWO NAUKOWE WARSZAWSKIE

SPRAWYNARODOWOSCIOWE

Seria nowa

R. 201 3, z. 42

Redakcja naukowaWoJClECH J)ZEF BURSZTA iJACEK SERWAŃSKl

POZNAN_WARSZAWA 2013

MARCIN LISIECKI

KRONIKA POLSKA GALLA ANONIMAW KoNTEKsCtE K;ZTALT)WAN)A stĘ

POLSKIEJ SWIADOMOSCI NARODOWEJ

rzybliża1ąc postaC Charles'a Perraulta, amery-kański historyk ku|tury Robert Darnton zwrÓcilUWa9ę na niezwykle iStotny fakt. Mianowicie

3errault, jako autor Znanego zbioru baśni Bajkt BabciGąski, czerpa1 wprawdzie z ludowego przekazu (głow-rym Źródłem była prawdopodobnie niańka opiekującasię jego synem), a|e retuszował go tak, by odpowiadatJUStom bywalcÓw salonÓw, precieuses oraz dwoTzanr.)znacza to' ze dobor opowieŚci uznawanych za fun-lamentalne dla konsolidowania tożSamoŚci grupy (np:znawanej za narod) nacechowany jest wybiorczościąoraz traktowaniem niektorych z nich za mniej poważne,rieprzystojące do rangi opowiadacza lub też zupełniezbyteczne. Historie tego typu, o ktorych niańki pra

'vią'?, niejednokrotnie okazują się byĆ wstydliwą częściąspołecznych l politycznych narracji, ktorych źrodła na-ezy dobrze ukryć. Jednakze niektóre z nich są repro-Jukowane jako istotny i cenny fundament tożsamości3rupy Są zaliczane do kanonu tradycji, źrodło poczu:ia dumy oraz wartości uznawanych dla danej grupyza wspÓlne' D|atego aby zrozumieÓ jej specyfikę orazlchwycić konStytUtywne dla niej wartoścl' mUsimycrzede wszystkim przeniknąć do zbioru opowieści, któ-_e kształtują jego dramatyczny potencjal3. A do niegoza|iczyc należy wtaśnie rozmaite baśnie, |egendy i mity,<tÓrych znaczenie dla konso|idowania tożsamoŚci grupyetosu lub narodu) jest nie do przecenienia. Albowiem:zieje początkowe każdego kraju l każdej wspó|noty,

Publikac1a jest wspÓlfinansowana pzez Unię Europejską w ramach Europe1skiego Funduszu Spoleczneoo'1 RobertDarnton,Chłopi opowiadająbajki: wYmowaBa1ekBabci Gąskł[w:] BobertDarnton, Wielkamasakra, |otow 1inne epizody francuskiej historii kutturowej, ttum' Dorota ćuzowska, PWN, Warszawa 2012, s' 25'' Pa|Ż' Ju ian Mas|anl.a, Llteratura a dzieje bajeczne, PWN, Warszawa 19B4, s' 13.l '' Wo]c ech J' BUrsZta, Nalod i kultura 1ako narracje, [w;] Wojciech J' Burszta,'od mowy magicznej do szumów

popkultury, Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa 2009. s. 79.

Dr Marcin LlSlECK1jesł adiunktemw Katedrze Teorii Kultury i Religii

na Wydziale Po itologiri StudiÓw M ędzynarodowych UMK

w Tor unr u.marcin.lisiecki@wp.pl

131

pomimo towarzyszące1 im fantazyjnej wymowy, są najlepiej Znaną częŚcią historii wlas-ne1a. Zaś dawni bohaterowie są najczęściej przypominani i obecni w pamięci spoleczne-danej grupy.

Wartym podkreŚ|enia jest to, że pamięć o dawnych dzie1ach i bohaterach jest doścZywotną materią' co powoduje, że snute przez wieki opowieŚci dostosowywane są dcpotrzeb i czasu ich opowiadaczy' Paul Ricoeur w ksiązce Symbolika zla zawarl niezwyklewaŻną myŚl' iz ży1emy na ruinach sensÓw, ktÓre wraz z uptywającym czasem nabiera1anowych znaczen5. Dodac naIeży, że owe ruiny sensów są Waznym składnikiem procesLksztaitowania tożsamości, ktory po|ega na dia|ektycznym wspoldziałaniu pamięci i zapo-mnienia. Zapomnieniu, ktora zdaniem francuskiego antropologa Marca Auge'a, odgrywaiStotną rolę dla kształtowania się tozsamoŚci jednostek oraz społeczeństw' W ksiązce Fo,.'my zapomnienia mozemy przeczyIac' że'.

,,Zapominanie jest konieczne Zarowno dIa społeczeństwa, jak i dIa jednostkl' Trzeba umleczapomnieć. aby poczuc smak chwili, obecności i pragnienla; sama pamięc też potrzebuje zapo-mnienia: trzeba stracić najblizszą przeszłoŚc, by odnaleŹÓ przyszłoŚÓ najdawniejszą"6.

Zestawienie pamięci i zapomnienia wydaje się doŚć oczywiste' gdyz sama pamięcmoze istniec dzięki obawie jej utraty. D atego IeŻ, zarowno na poziomie indywidualnymjak i zblorowym pos|ugu1emy się rozmaityml ',prolelami pamięci" mającymi przypominaci ułatwiaĆ odczytywanie sensÓw przypisanym rożnorodnym narrac1om, symbolom i zna-koml' Jednakże kwestia ta tylko pozornie 1est jasna, a|bowiem zastanawiając się nad spe-cyfiką owych re|ac1i, natychmiast napotykamy poważne prob|emy teoretyczne i metodologiczne. Mianowicie: czym jest samo zapomnienie? Dlaczego zapominany, czy robim'.to ce|owo czy Ież dzieje się to samoistnie? A takze czy zapominamy trwa|e, CZy teŻ pozastaja 1akies slady umoż|iwiające przypomnienie? l wreszcie najwazniejsze, Sama pamięcoraz prŻypominanie narażone Są na nietrwałości i btąd przypominania8. D|atego Iez naszeświadomoŚć oraz tozsamośc ufundowane są na dość niepewne1 materii, ktora wymagaUStawicznego reprodukowania w oparciu o otac7ające nas ,,protezy pamręci" iuwiarygoc_niane - na płaszczyŹnie społecznej i po|itycznej w postaci obowiązującej ideo|ogii

Przykładem polskich opowieści o jednoznacznym nacechowaniu ideo|ogicznym pcjawiających się przy okaz1i rożnorodnych wydarzen politycznych są |egendy dotyczącepoczątkow ksztaitowania się zbiorowości' a przede wszystkim władzy politycznej. Naczęściej po1awiają się one podczas przełomowych wydarzeń, jako jeden z elementÓv.|egitymizujących nowy porządek lub tez wybor nowej władzy po|itycznej. lch obecnoścw dyskursie po|itycznym i społecznym wynika takŻe z tego, że będąc czyteInymi dla więk_szoŚci mieszkańcow Po|ski toposami, wpisują się w schemat Wyboru ,,dobrego'' wtao-cy (wspÓlczeŚnie prezydenta lub lidera partii po|itycznej) oraz wizji pomyŚ|nego rozwojL-Po|ski Najbardziej wyrazistymi przykładami takich postaci są |egendarni władcy, rÓwnleIegendarnej Polski, jak Piast, Popiel, Lech, Krak iWanda. Warto dodac, ze opowieści dc

4 Jacek Banaszkiew:cz, Polskie dZiele bajecZne Mistrza WinCentego Kadłubka, WydaWnictwo UWr, Wrocła''''2002, s. 5.Patrz: Paul Riceur, Symbollka zla,tlun. Stanistaw Cichowicz, Mara Ochab, PAX, Warszawa 1986, s.329Wolcrech J. Bu rszta, Zycie jako forma badania. Przypadek Paula Rtcoeura, s. 1

'l (rnaszynopis powielany) ora:Marcln Lisiecki, NarÓd, lojalność i śmierc' Polityczne i reltgi1ne znaczenie Yasukuni jinja w Japanii, ,,Ath-.neum. Polskie Studia Politologrczne" (w druku).Marc Augó, Formy zapomnienla, Universitas, t]um' Maria Turczyn, Unlversltas, KrakÓw 2009, s' 13'Po]ęcie,,proteza pamięci" Użyte Za Marianem Golką' Patrz: Marian co|ka, Pamięć spoteczna ijej implant.Scholar, Warszawa 2009.Sigmund Freud, Psychopatolagia żYCta codziennego, [w:] Sigmund Freud, Psychopatologia żYCia codziennego. Marzenia senne, tlum. Wlodzimierz Szewczuk, PWN, Warszawa 2003, s. 34.

l3z

ti

liiillł:

ih

ffiI

. 'Jó-'o',ll\J4 'lń,ADaM' s Ą4Ęoao,4/

tyczące ,,baŚniowych dzie1ow" Po|ski mają wiele wspÓ|nego z bajkami niańki Perrau|ta.Są one bowiem okreś|ane jako mało poważne i zmyŚ|one' |ecz z drugiej strony Stanowiąwazny e|ement narodowego kanonu ku|tury polskiej,. okazują się one niezwyk|e atrak_cyjne dIa procesów konsoIidujących Świadomość narodową wŚrod wspÓłczesnych Pola-<ow. Swiadczyć o tym mogą liczne nawiązania nie ty|ko w dyskursie po|itycznym' |ecztakże w przestrzeni pub|icznej i kulturze popu|arnej' Ponadto, opowieści te są przypominare w nowych konf iguracjach, wskazując na ich popularnoŚć i czyniąc z nich interesującyorzedmiot badawczy.

MIry O URODZAJNEJ POLSCE I NARODZIE WYBRANYM

''"4ożna zaryzykowac stwierdzenie, że jednym z ciekawszych i zarazem najczęście1 po

'v eIanym poIskich wątkÓw ku|turowych jest legenda o Piaście i Popielu. Legenda, ktÓraco raz pierwszy pojawita się w Kronice polskiej (Cronicae et gesta ducum stve principumDolonorum\ Galla Anonima, napisanej nalprawdopodobniej w latach 1112-1116. Jej pod-staWoWe znaczenie polegalo na legitymizowaniu władzy politycznej Bolesława Krzywoustego poprŻez wykazanie ciągloŚci dynastycznej oraz aarYsowanie utopijnej wizji urodzaj_lej ipotęznej PoIski. Warto podkreś|ić, ze w późniejszym czasie nieznacznie zmieniono'llektore wątki legendy, natomlaSt je1 sens został przeniesiony na kształtowanie tożsa--loŚci narodowej poprzez odniesienie do wtadzy politycznej oraz wykazanie zakorzenie-.la w zamierzchlej przeszłości. Sytuacja ta wyniknęła przede wszystkim Z tego, Ze opo-,'rleŚc o PiaŚcie i Popielu wykorzystywana była do konsolidacji tozsamoŚci narodowej'v zaleŹności od czasu oraz potrzeby dziejowej10. Zaś liczne odwotania do kroniki Ga||a+nonima, Świadczące o jej popu|arnoŚci' przypisac naleŻy temu' że iest ona najwczeŚ_^iejszym fabuIarnym odzwierciedleniem grupowo historycznej świadomości państwa:ynastii PiastÓw i zarazem re|acją sięgającą najglębiej w przeszłość państwową, bo doej legendarnych początkow11 ' Znaczenie Kroniki polskie1 polega takze na tym, ze jest

'c pierwsza SpiSana proba wykazania IegalnoŚci dynastii polskich monarchÓw' a takze_rodło póŹniejszych toposÓw istotnych dIa reprodukowania tożsamoŚci narodowej w po|-s<iej kulturze Dominu1ącymi wątkami są wizje urodzajnej PoIski, wykazanie je1 wrogÓw,lrzedstawienie wizerunku dobrego wtadcy' a takze powiązanie kraju z rozwojem chrzeŚ--_1aństwa (wspołcześnie katolicyzmu). PoZa tym, dla współczesnej ku|tury popuIarnej,vażnym wątkiem '|est osadzenie Polski w SłowiańszczyŹnie12, co niejednokrotnie oddzia_',waĆ będzie na Wyobraźnię oraz na kształtowanie wzorÓw kulturowych niezbędnych dla- łiadomosci narodowej.

Warto rÓwnieŻ dodac, ze w przypadku legendy o PiaŚcie i PopieIu mamy do czynie'_ a z interesującym przypadkiem dla badań nad tożsamością narodową. Związane jest to_ procesem ',wynajdywania tradycji", polegającym na wpisaniu nowej tradycji w histo

9 Przykladem takiego traktowania legend o ,,bajecznych tizie1ach" Polski mogą być popularnonaukowe, leczniezwyk|e poczytne książki Paw1a Jaslenlcy' W ksiąŹce Polska Piastów napisał on, że wymenione przezGal|a Anonlma postacie poprzedza]ące Mieszka I są autentyczne' Patrz: Paweł Jasienica, Polska PiastÓW,PlW, Warszawa 1919, s. 41 .

'0 Nae'y prZeZ to rozumieć, że legenda ta miala inną wymowę w czasach rozb]orów Po|ski, zaś odmiennąw Lzdsie ll wolny sw alowei i po 1e] u al oncu en.u.Jacel Banaszkewcz, Padanie o Piaście iPopielu' Stuc1ium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymitradyciami dvnastycznymi, PWN, Warszawa 1986, s. 5.r2 Czeslaw Deptula, Gal/a Anonim mit genezy Palski. Studium z histariozofii ihermeneutyki symboli dziejopisarstwa średniowiecznego, lnstytut Europy Srodkowo Wschodnlej, Lublin 2000, s' 154'

133

Ę

rYCŻnąprzeszłoŚc, ktora, ]ak zakłada Eric Hobsbawm, nie musi byc doŚc długar3. Jedr:,że w przypadku Ga||owej kroniki napotykamy przypadek nie historycznej przeszłości, l:--wizji |egendarnych początkÓw, a takze słowiańskich mitów, ktore stanowiry podstawę:.kreowania legitymizacji władzy kroIewskiej Po Wtore, opowieść ta 1est doŚć Stara, gc ' _

powstala juz we wczesnośredniowiecznej Po|sce, zaŚ jej wątki przewijaty się przez r_t.norodne kroniki i dzieła Ijterackie. Warto pamiętac, Ze treści ZaWarte w Kronice pols,. .nie musiały w sposÓb konieczny uczestniczyć w procesie kształtowania się narodu o.._nie zawierają zadnych treści, ktÓrym mozna jednoznacznie przypisaĆ miano narodowy:-Zresztą potwierdza to tylko konstatację Hobsbawma, iZ tradycja mająca stanowiĆ func.ment tozsamości narodowej jest wymyŚlona (bądŹ wynaIeziona). Stanowić ona ma ZeS[ _

dzlatań o charakterze rytuaInym lub symbo|icznym, rządzonym Zazwyczaj przez jawr -bądź milcząco przyjęte reguły, ktÓre mają wpajać ludziom pewne wartości i normy .:chowania przez ciąg1e repetycje co siłą rzeczy sugeruje kontynuowanie przeszloścW przypadku dzieta Gal|a Anonima mozemy mowic o wyraźnych doń nawiązaniach i .=-produkowaniu wybranych motywÓW, w zaleznoŚci od potrzeb. Co więcej, Wątki te Sta_,się na tyie atrakcyjne, Że zaczęIy się pojawiać zarÓwno w literaturze poIskiej, ]ak iwspc..cześnie w ku|turze popularnej'

Pomijając ZaWarte w Kronice polskiejwątki dotyczące legitymizacjl wladzy polityczn:polskich monarchów, warto zwrÓciĆ uwagę na częśc poświęconą opisom ,,bajecznyc-dzle1ow'' , są one bowiem znacznie ważniejsze d|a tozsamości narodowej oraz Są na1częsciej reprodukowane' Zanim prze]dziemy do samej legendy o Piaście i Popielu, Warto ZetrZYmaC się nad opisem ,,kraju PoIakow'' ZaWartym w Przedmowie' Mozemy tam prZeCzytac, że'.

,,Kra1 to wprawdzie lesisty, a|e niemalo przecież obfituje w zloto l srebro, ch|eb i mięso, w rybyimiÓd, a pod tym zwIaszcza względem zasluguje na WyWyZSZenie nad lnne, że choĆ otoczonyprzez lyle wyżej wspomnianych IudÓw chrześcijańskich i pogańsk ch i Wielokrotnie napadanyprzez wszystkich naraz i kaŻdy z osobna, nigdy przecież nle zosta] przez nikogo ujarzmionyw zupelności; kraj, gdzie powletrze zdrowle, rola Żyzna, |as miodopłynny, wody rybne, ryce-rze wojowniczy, wieŚniacy pracowici, konie wytrzymale, woiy chętne c1o orki, krowy mleczne,owce welniste"rs.

W tym dość długim cytacie ZaWarte zostało kiIka interesu1ących wątków, ktÓre zostaly wykorzystane do konso|idowania tozsamoŚci zbiorowej. a w póŹniejszym CZaSle naro-dowej. Najbardziej wyrazista jest próba przedStawienia Polski jako kra]u bogatego i urodzajnego, co uznać rnozemy za pierwszy spisany przykład utopii po|ityczno-gospodarczel,który ma szansę się speinić, ]eś|i zostaną spełnione określone warunki. Poza tym mamytu do czynienia z czytelnym wykazaniem przywiązania terytoriaInego, ktore jest ważnymskładnikiem samookreślenia się zbiorowościr.. SłuzyĆ temu miało ukazanie wyjątkowości zamjeszkiwanego obszaru, jako urodzajnego, a takze wyznaczenie wrogÓw i zagrożenz nimi związanych. Ważne są tu słowa Galla: ,,wie|okrotnie napadany przez wszystkichnaraz i każdy z osobna, n igdy przecież n ie zostal przez n ikogo uja rzm iony W Zupe1ności ',] l

r3 Eric Hobsbawrn, Wprowadzenie Wy^naldywanie tradycll,Iw.) Eric Hobsbawm, Terence Hanger lred.), Tradv]A

et1wvndlP lond'llUm'MleĆ/v>-awGodv.'tl'oCodvn'WyoowrcLwotr.l r,a,owjóóa ''"ló "" '_"'

', radyclaWymysiona'*jakzak1adaHobsbawm'o7naczazespó1 działańocharakterzerytualnym]Ubsyr|bolicznym, rządzonym ZaZ\NYCZa) przez jawnie bądz mllcząco przy1ęte reguiy; ,lrluluniu t" ma1ą wpajać udziom pewne Wartości t normy zachowanla przez clągłe ,"p"ty.;"'-'.o .lń ;.;-y;;g"'u1e kontynuowanieorue*zlo_u Cyt za. lam1e. 5. 10.' Gall Anonm, htontr'aporska,trum.RomanGrodzki,ossoineum,wroclaw.rgB2,s. l0_r.r .' fatrz: Anthony D Smith, Ktll.turowe podstawY naraclÓw' Hierarchia, przymierze irepublika, tlum' Wo]CiechUs6' 1ory;. z. Wyoaw^telwo UJ' lrla_orł 2009' :' 5z'Co]'Ąno^ n k]onlAa patsJa wyd cy'', s' O'

1 C,,l

;C1E KSZTALT)WANlA s]Ę PoLsKlEJ sW]ADoMosCl NAR)D)WEJ .

Wyłaniają się z nich dwa wazne wątki, jakimi są zagrożenie oraz nieujarzmienie, ktorymprzypisaĆ możemy polityczne i emocjonalne znaczenie. Wątki te pojawia1ą się nie ty|koprzy okaz1i konso|idacji tozsamości narodowej poprzez ukazanie Po|ski 1ako kraju otoczo-nego _ ze wschodu i zachodu _ przez Wrogo nastawionych sąsiadów, lecz także w dyskursie politycznym narodowoŚciowo zorientowanych partii politycznychrB. Tenze topospojawiał się zarówno w Iiteraturze doby oŚwiecenia i romantyzmU, a takŻe przy okaz]i roz-norodnych trudności dziejowych' jakimi byty wojny, rozbiory Po|ski oraz okupacja podczaslI wo1ny Światowej iczas trwania PRL, ukazywany jako podporządkowanie kraju wpły-wom ZSRR

Dla po|skiej tozsamości narodowej oprocz przyna|eżnoŚci terytoriaInej i zagrożenia zestrony sąsiadów pojawia się w słowach Ga|la jeszcze jeden motyw, a jest nim kreowaniePolski jako kraju wyjątkowego, WręcZ wybranego' Zawarty jest on w słowach: ,,zasługu-je na wywyższenie nad inne", ktore wynikać ma, zdaniem kronikarza, z występującychobficie dóbr natury i bogactw w Po|sce'9. Po1awienie się tej kwestii przypisac mozemynawiązaniom do Starotestamentowej utopijnej wlz1i Zlemi obiecanej, charakteryzowanej1ako,,kraina m|ekiem imiodem płynąca"' Warto dodać, że fragmenty StaregoTestamen-tu zawierają ZeStaWienie wizji bogactwa WrycZekiwanej krainy, co odnajdujemy w KsiędzeWyjścia: ,,Zstąpilem ltj Mojzesz _ M L 1, aby go wyrwać z rąk Egiptu i wyprowadzic z tejziemi do zlemi żyzne1 i przestronnej, do ziemi, ktÓra opływa w m|eko i miod''20. Z ko|eiw Księdze Liczb bogactwo krainy Zestawione zostało Z potęgą ludu ją zamieszkującej.Czytamy tam: ,,JeSt to kraj rzeczywiŚcie opływający w mleko i miÓd' a oto jego owoce'Jednakże lud, ktory w nim mieszka, jest siIny, a miasta obwarowane ibardzo wieIkie''2r'D|a analizowanego przez nas tematu powyzsze cytaty mogą stanowic pewną wskazÓw-kę dotyczącą kreowania przez Gal|a utopijnej wizji Polski zawierającej zestawienie boga-tej krainy z byciem wybranym oraz bogactwa Z potęgą i walecznością. Mianowicie niktoprocz Po|akow nie posiadał tak obfitującego w dobra wsze|akie, a także był tak odwaznyl waIeczny- WyraŹnym przykładem takiego postrzegania regio Polonorum 1ako wyjątkowejjest opis podjęcia przez Bo|esława Chrobrego cesarza ottona lIl w GnieŹnie w 1000 roku.A dokładnie:

,,ZIoIo za jego czasów ltj' Bo|esława Chrobrego _ M. L'] by1o tak pospo|ite u wszystkich jak{dziś) srebro, srebro zaś było tanie jak słoma. ZwaŻywszy jego chwałę, potęgę i bogactwo, ce-sarz rzymski lotto ||l_ M' L.] zawołał w podziwie; 'Na koronę mego cesarstwa! To, co widzęwiększe jest, niz wieśĆ głosiłą!"'zz.

DodaĆ także należy, że wizerunek Po|ski jako kraju ,,wywyzszonego ponad inne" za

wiera wyraŹne odniesienia do wątkow religi1nych. Mianowicie, Ga|l Anonim charakteryzował Polskę jako chrzeŚcijański kraj nieustannie zmaga1ący się z barbarzyńskimi ludamipogan23' Wzmocnieniem tego przekazu 1est sam opis przygotowań do przy1ęcia chrzeŚ

rB Jako przyk1ady mogą sluzyć hasła wyborcze partii politycznych, czy wypowiecJzi samych polityków, np' wypowiedŹ Jarostawa Kaczyńskiego Ze Stoczni Gdańskiej Ż 2006 roku: ,, Mozemy w końcu po trudnych wiekachwybiĆ się na tą pozycję, ktÓra sig Po|akom należy, pozyc1ę wielkiego, WaŹnego, silnego europejskiego narodu''' Cyt za' PreCZ Z postkomuną! przemówienie Jaroslawa Kaczyńskiego na wiecu w Stoczni Gdańskie|spisane z taśmV, Iw:l http://Wyborcza'pll1 ,76842,3655]08.html (05.02'2013)'

]9 |nteresującym]est,żemamytUdoczynieniaZantycypowaniemśredniow]ecznej Utopr oKrainiePleczonychGoląbkÓw, Zwane]Ież Kukanią lub Cocagne' lnformacje na temat Kukanii pochodzą z rękopisu datowanegona rok T250' Patrz: Jacques LeGoIf , Niezwykli bohaterowie icudowne budowle średniowiecza, tlum' Kata-rzyna MarczewsŁa' o{icyna Naukowa, Warszawa 201 1 , s' 'l3'1 138'

'u {wr, 3, 8 BT).21 ltb, t3,z-t-za Bt).77 Gall Anon'n . ktonla pois(d. wyd. cyt.. s. 20.2i Czeslaw DepI,JIa, Gatta Anonim mit genezy Polski..., wyd. cyt., s. 155.

135

. MARC)AI L]SIECK]

cijańStWa i pÓŹniejszego jego rozwoju, o ktory mieIi zabiegaĆ poIscy monarchowie Prz''kładem jest postać Mieszka |, ktorego fragmenty życia opisane przez Galla zawiera.=ukazanie chrześcijaństwa 1ako niemalże wpisanego W naturę mieszkańcÓw Polski, ant''cypując wręcz wpisanie te] re|igii w rozumienie przez Polakow ich ,,charakteru narodowego" W Kronice polsktej możemy o Iym przeczytac przy okazji wątku dotyczącego ślepol 'Mieszka l' który w cudowny sposob miał odzyskaĆ wzrok. owemu wydarzeniu przypisar.została wręcz symboliczna wymowa odnosząca się do przyszlej przemiany Mieszka i clcbrodziejstw, 1akie splyną na PoIskę po przyjęciu chrzeŚcijaństwa Mianowicie, ,,Ś|epot:oznaczała, iz Po|ska przedtem była tak jakby ś|epa, iecz odtąd - przepowiadaii _ ma by:przez Mieszka ośWieconą i wywyższoną ponad sąsiednie narody"24 Ponadto, co Wa11:podkreŚ|ić, postac pierwszego historycznego władcy Polski przypomina Św- Pawła, ktor,w momencie nawrÓcenia traci wzrok i odzyskuje go nie ty|ko w sensie lizycznym dzlę.Ananiaszowi, Iecz także duchowym2s.

Gallowa wtzla regio Polonorum jako kraju wybranego oraz jego monarchow jak:obrońców wiary znalazla, zdaniem Czeslawa Deptuły, kontynuację W postaci idei Po|s.' ,,przedmurza chrześcijańStwa''26' Idei zawierającej wizerunek Po|ski jako kraju dbającego o dochowanie wierności kato|icyzmowi, czego rezultatem winno byc reprodukowani:tozsamości narodowej. Wątek ten szczegÓlnie często WyStępował w dobie romantyzm-w twórczości Adama Mickiewicza, JuIiusza Słowackiego czy Zygmunta KrasińskiegcZwłaszcza w dziełach Mickiewicza został on najpełniej rozwinięty w postaci idei ,,Po|skChrystusa narodÓw''27 oraz misji dziejowej dotyczącej zaprowadzenia Światowego pokoj-i dochowania wiernoŚci reiigii chrzeŚcijańskiej' Mozemy o tym prŻeczytac twłaszcza Ksig-gach narodu polskiego, m anowtcte:

,,By1 tedy NarÓd polski od początku do końca wlerny Boou przodków swoich'Jego kró|owie ludzle ryccrscy nigdy nie napastowali żadnego Narodu wlernego, ale broniliChrześcijaństwo od pogan barbarzyńców niosących nlewo|ę":a.

Oraz.

,, Bo narÓd polski nie umarł, cla]o jego |eży w grobie, a dusza ]ego Zstąpiła z zieml, to jest z zycia publicznego, do otchłani, to jest do życia domowego ludów cierpiących niewoJę w krajur za krajem, aby widziec cierpienia ich.A trzeciego dnia dusza wróci do ciała, i naród Zmartwychwstanje, l uwo|ni wszystkie |udyEuropy z niewoii. (...)

A jako za Zmartwychwstaniem Chrystusa ustaty na zieml całej ofiary krwawe, tak zaZmartwychwstaniem narodu polsk ego UStaną W chrzeŚci1aństw e wojny"29.

7' Co I Ano^'m ^]

onlkd DatŚl d' wryd , yl s' l 6''" PatlZ (Dz'Ap' 9, 3 ]8 BT)' Zaś w Krontce polskiej moŻemy prZeCZYtaĆ.',,W stosownym bowiem porządkl

Bóg wszechmocny na]pierw przywrÓci1 Mieszkowi wzrok cie1esny, a następnie udzielll mu lwzroku duchoWego]''' cyt' za: Gal Anonim, Kronika polska, wyd' cyt', S' ']617' Po]awienie się kwestli Ślepoty MieSZka l zawarte] w tekŚcie Gal]a Anonima wąze slę takŹe Z lnnyln, rownie rntelesująCym Wątkiem, Jakim jes1samo imlę w1adcy' Zdaniem Andrze1a Bańkowskiego, imię to na]prawdopociobniej pochodzi od problemÓv^,'z oczami, jakie posladai on w dziecigctwie. Jednakze nie powinno się wiązac rch Z Ca]kowitą ślepotą' D]ategopierwotnie mógi slę on okreŚ any mlanem Mieżka, ktÓre etymologicznle związane 1est np' z mżec ,,zamyk'acoCzY", mżek ,,często zamykający, mrużący )CZY'', mżY mi srę ,,zamykają mi się oczy", lub Staroczesk]efi)żieti ,Iie dowidzieĆ" oraz mżal ,,chory na ocZY", ca prowadzic moze do rozumien a 1ego imrenla 1akozwlązanego z mruŹeniem chorych oczu' Cyt' za: Andrzej Bańkowskl' lmiona przodkÓw Boleslawa Chrobreqo

^^ u Galla Anorlima (Rozważania etYmologiczne), ,,onomast]Ca", XXXIV/]989, s' 132 133'2b Czeslaw Deptula, Gal/a /n onim rnit genezy potski...,wyd. cyt., s. j 55.'' ?artz:AdamMrcl rcwcz,Dziady,lw:lAdamMickiewrcz, Dramatv.Dziela,tomlll,Czyteinik,Warszawa'1999,

s' 1BB ]91 (CZęśc l||, Scena V)'2E Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa potskiego, [w:] Aclam Mlckiewicz, Praza artY-^ styczna ipisma ktytyczne. Dzela,Iam V, Czytenik, Warszawa T999, s. 17.' larnTe s lB lg

136

KRoNKAPoLsKAGAlLAAN?N]MAWK2NTEK9C]EkSZTALIoW4N/45iĘPoLs^]EJswlADaMoŚC:NARaD)WEJ.

SIadem we współczesnej Po|sce romantycznego głosu o znaczeniu Po|ski d|a rozwojuchrześcijaństwa, w kontekście reprodukowania tozsamoŚci narodowej, jest przypisywa-nie wy1ątkowości papieżowi Janowi Pawłowi l|. Warto także wspomnieĆ, że romantycznewyobrażenia o ,,narodzie po|skim'' miaiy takze doŚć wyraŹnie Zarysowany wątek strachuprzed sąsiadami' ktorzy ZarÓWno w kronice GaIla, jak i poŹniejszych dziełach stanowicmieli ciągłe zagroŻenie dla Polski. Zresztą owo poczucie strachu jest także wspólcześniereprodukowane i dotyczy najczęŚciej Niemiec oraz Rosji30.

LEGENDA O PIASCIE I POPIELU W KULTURZE POPULARNEJ

Jacques Le Goff w książce poświęconej bohaterom oraz Wytworom ku|tury średniowiecznej wskazał na niezwyk|e interesujący i ważny trop badawczy, mianowicie Wspoł-cześnie w filmie i w komiksie powinniŚmy poszukiwac nawiązań do ,,Średniowiecznegoświata wyobrażeń"31 ' Potwierdzenia Słuszności konstatacji francuskiego historyka poszu-kiwać mozemy w kilku wątkach pochodzących z kroniki Gal|a Anonima, ktore nie tylkonie Zostaty zapomniane, lecz stanowią kanwę d|a wielu opowieści po1awiających Się Wewspótczesne1 Polsce. Chodzi tu mianowicie o lakoniczny opis dotycząCy cZaSÓW poprze-dza1ących panowanie Mieszka l i 1ego potomkow. Bohaterami owych opowieści są złyksiążę PopieI oraz poczciwy chiop Piast - legendarny protoplaSta polskie1 dynastii krÓlewskiej. Podkreślić nalezy, że owe postacie nie tylko weszły do kanonu narracji dotyczącychcochodzenia wladzy politycznej oraz kształtowania się wyobrażeń na temat pochodzeniasamych PolakÓw i ich otoczenia. Sytuacja ta wynika głównie z Iego, jak zaznacza Woj-oiech J. Burszta, Że ,,dla tego typu roZUmowania symboliczne znaczenie jakiejś waznejoostaci z narodowej historii (związek Symbo|izowania) łączy się z przekonaniem, że(przylega) on jednocześnie metonimicznie do określonego geograficznego terytoriUm'est jego niezbywalnym e|ementem''3'Ż. obecnoŚć ''baśniowych dziejow" poprzez przy-,votywanie ich bohaterow, a poprzez to reprodukowanie przypisywanych im znaczen,jostrzec możemy nie tylko w filmie, komiksie iliteraturze, lecz także w przedstawieriach teatraInych, konkursach dla ucznióW czy programach folklorystyczno-rekonstrukcyjiych33. Do tego zaliczYc musimy także nazwy miejscowości' ulic i placow, pomnikÓw, jak'Ówniez nazwy szkoł czy organizacji3a. okazuje Się, że owe,,protezy pamięci" pomagają_

:e w reprodukowaniu tozsamości narodowej są często spotykane W przestrzeni pubIicz-lel, przYczYniając się do reprodukowania utopijnej wizji o idealnym władcy i urodzajnejrolsce. DodaĆ nalezy, ze sytuac1a ta nie wynika z trwającej od jakiegoŚ cZaSU mody na

30 Jako przyklady wskazaÓ mozna na obecnoŚć w po|skim dyskursie po|itycznym i publicystycznym ,,kwestiiwypędzonych" ijejrzecznlczki Eriki Steinbach oraz kontrowersji Związanych Z katastrofą lotniczą pod Smo|eńskiemw2010roku'3r Jacques LeGoII, Niezwykli bohaterowie..., wyd. cyt., s. 22.

32 Wo1clech J' BUrszta, Kotwce pewności' Wojny kulturowe z pop nacjonailzmem w tle, lskry, Warszawa2013, s.204.

33 w2012 rokuwSzkole Podstawowej nr 1W LegionowieodbyłsiękonkUrspt-,.Dawnodawnotemu''' Zbaśnią i legendą przez Po|skę'', poŚwigcony zna1omości baśniowych dziejÓw Polski' Natomiast w Kruszwicyodbywaiy slę cykliczne festyny ,,U Piasta i Popie|a''.3a Przypominanie postaci Piasta i Popie|a w nazwach uIic, a|ej i placóW jest dość często Spotykane' Z ko|eiupamiętnienie ich W postaci pomnikóW jest już rzadSZe i dotyczy Samego Piasta, np' pomnik Piasta Kołodzieja w Ztotowie (woj. wie|kopo|skie). Wy]ątkowym przypadkiem ukazania Piasta ]ako protopLasty dynastiiPiastÓW jest jego poplersie widniejące nad bramą wjazdową Zamku PiastÓw S|ąsk ch w Brzegu {woj' opoLskie)' Jako przyklad odwołań do legendarnego chlopa-wladcy można wskazac także nazwy przedszkoli, np'Przedszkole']31 im' Piasta Kotodzieja w Poznaniu cZY organ:Zac]t. Polski Związek DzlałkowcÓw rrn' PiastaKolodzie1a W BiałyrnstokU'

137

,,słowiańskośc", lecz funkcjonującego od długiego czasU toposU, ktÓremu przypisancjednoznacznie narodowy sens.

Liczne przypadki nawiązań do postaci PopieIa i Plasta W przestrzeni pub|icznej Świacczyc mogą o s1usznoŚci tezy Jana Assmanna, że pamięĆ rozwija się w człowieku wra.Z procesem jego socjaIizacji3b' A tym Samym ma ona już nie tyIe jednostkowy wymlar-lecz kształtowana jest zgodnie ze społecznymi ipo|itycznymi oczekiwaniami' Proces termozemy przeŚledziĆ na przykładzie literatury dziecięcej i miodziezowej oraz kuItury po-

pularnej, ktore znakomicie wpisują się w schemat kształtowania tozsamoŚci narodoweUkazują one takze, ze wiedza dotycząca początkow własnego kraju i wspoInoty jest na]

lepie1 znaną częŚcią historii36. Dodać należy, że 1est to wiedza szczególnego rodzaju, a|bo

wiem zawiera w sobie dośÓ wyraŹne schematy i sensy wpływające na formowanie wyobraŻeń na temat Wlasnej zbiorowości. Nadmienic wypada, ze kultura popularna oraz processocjaIizacji nie wymaga dokładne1 znajomoŚci Źrodeł dla powie|anych opowieści, prowa-dząc do przeświadczenia, że są one ,,dobrem'' całej zbiorowości, nieposiadającym konkret-nego autora. D|atego tez nie są Wymagane wyraŹne nawiązania do dziela Galla Anonima.czy pożnie1szych doń nawiązań w Kronice Polski Wincentego Kadłubka, Kronice Wielkopol-skiej czy Rocznikach, czyli kronikach stawnego Krolestwa Polskiego Jana Długosza'

We współczesnej po|skiej ku|turze narrac1e o |egendarnych władcach zostały ograniczone do kiIku wybranych, |ecz znaczących d|a świadomości narodowej wątkow, jak

utopijna wizja boskiej interwencji w ksztattowanie się władzy po|itycznej w Polsce. A powtÓre, wykazanie Po|ski jako kraju chrześci1ańskiego (katoIickiego) otoczonego przez pań

stwa Wrogo nastawione zarÓwno do tejze reIigii, jak i samych Po|akow. Pierwszy wątekzna1duje odzwierciedlenie w licznych nawiązaniach do zawartego w GaIlowe1 kronice lako-nicznego opisu księcia Popie|a, jako negatywnego władcy. Wartym odnotowania jest to'ze Popiel ukazany został jedynie jako niegościnny gospodarz odmawiający gościny dwomwędrowcom. Jak czytamy w Kronice polskie1''

,,Zdarzylo się zaś z tajemnej woli Boga, że przybyli tam dwaj gośCie, ktÓrzy nie tylko że niezosta|i zaproszenł na ucztę, lecz nawet odpędzeni w krzywdzący sposób od wejŚcia domiasta "irl

Niegościnnośc Popie|a została ukazana w dwojakim sensie. Mianowicie ksiązę łamieprawo goŚcinności, a po WtÓre, jawic się ma 1ako odrzucenie zapowiedzi o poźniejszymprzyjęciu chrześci1aństwa3E' W poŹniejszych nawiązaniach wątek ten został uzupełnionyo ukazanie Popiela jako władcy chciwego, bezdusznego ipodstępnego.\N Podaniu o Pop i e I u, przedwojen nej pisa rki Cecyli i N iewiadomskiej, czyta my:

Jan Assmann, Pamięć kulturowa' Pismo, ZapamiętYwanie i polttYczna tożsamośC w CYwilizacjach staroŻYtnych,tlum. Anna Kraczyńska Pham, Wydawnictwo UW, Warszawa 2008, s' 51.Jacek Banaszkiewtcz, Polskie dzieje bajeczne..., wyd. cyt., s. 5.Ga I Anonlm, Kronika polska, Wyd ' Cyt', S ' 1 1 ' Wątek ten pod]ęty zostal pęez Adama M ickiewlcza traktU jącego |egendę ]ako stotny Tnoment w dziejach Po]ski i jednoczeŚnle ważny d|a kszta]towania ŚwiadomoŚcnarodowej' W pierwszych w:ekach historii palsk]e] CzYtamY'',,Potrzebu]ą po]itycznego bytu' kró|a, ktÓry byrządzllw1adzą lechicką, ale by] Slowianinem' Ich królestwo ma nosic charakter domowego, prostego, ro|nczega Życia, gospodarności, goŚcinnoŚci l patriarchalnej, familijnej rÓWności' Te ządanra narodu, to odgadnięcie instynktowne przesztości, natchnienie z nieba pochwycone, opowiadal iud jako zdarzenle po1edyncze,cudowne. Podług dawnych tradyc1i nlebo wys1ucha1o Slawlan, zestato anio1Ów, ktÓrzy lm pokazali krÓ|a żądanego'AtenkrÓ P|ast,rolnik1kolodziejugaszcza]ącyaniotÓw,(''.)tenPiast,częstującymlodemzabranyna obrady naród i powołany zgodnymi g1osami na pana, ten Piast w osobie i dziejach swoich Żawiera W krót'koŚc ca1ą historię poczciwych, ho1nych, popu|arnych kró]ów''' Cyt' za: Adam Mickiewicz, Pierwsze wiekthistorit polskie1, [w:] Adam Mickiewicz, Pisma historYczne' Wvkladv lozańskie. DZEla, Iof.l V||, Czyte|nik,Warszawa'1997. s.37.38 Dwa1 wędrowcy oplsani przeźGalla Anonima to na]prawdopoclobnie1 Cyry i Metody, ktÓrzy We wspÓlczesnych nawiązaniach uznawanl zostdi za wyslanników Bożych ub wręcz anioły-

1)OIJ{-)

3b

36

KFONIKA POLSKA G,4LLA ANAAIlMA W KONTEKSCIE KSZTALTOIllA/\J/A .S/E POL.SKlEJ SWIADOMOSC| NARODOWEJ '

.,Tam mieszkal książę Popiel, jeden Z następcóW Lecha, irządził krajem groznle SUrowo-Chcial większej władzy, niż mieli 1ego poprzednicy. Chciał rządziÓ sam, nie pytając nikogoo radę. Zona Niemka opowiadaia mu nieraz, żeIakrządzą ksiąŹęta w Niemczech. Aw Polscez dawna by1 obyczaj, Że kniaŹ w wazniejszych sprawach zwoływał na radę starszych kmieci(-''). PopteI nie chciałzwoływaćwiecÓw, a kmiecie rozgniewani oto, nie chcieir z nim chodziÓna wojnę, odmawiaIi mu posluszeństwa"39'

W powojennej Iiteraturze dziecięcej Wtadca opisywany jest nie jako ządny wladzy ty-ran, leCZ przede WSZyStkim niedba1ący o |os swoich poddanych chciwiec' odnajdujemyto choćby W Wierszowanym opowiadaniu Anny Swirszczynskiej pt' Z dawne1 Potski. Jakmyszy ziadly Popiela.

,,Ma Popie| bogactw w bród'pije co dzień z1oty miÓd,ma zbrojnych sług orszaki,myś|iwskie psy i rumaki,

l zonę obcego rodu,piękną iak zorza zachodu. (. ' ')

Lecz sroga w Popielu dusza,poddanych los go nie wzrusza

bursztynu pełne komory, skór drogich A żona jego, niemreckich krajów cÓra,i srebra wory. dumna jest i ponura"4o.

Dopełnieniem negatywnego Wizerunku Popiela, a byc moze i jego glowną wzyczy-ną, jest niemiecka księzniczka HiIdegarda, 1ego zła i podstępna żona. Tak tez została onaprzedstawionaw stare] baśni JozeIa |. Kraszewskiego oraz W nakręconym w 2003 rokuna jej podstawie fiImie Stara baśn: kiedy słońce było bogiem (reż Jerzy Hoffman)a]- Po-nadto W drugim typowym d|a ku|tury popularnej nośniku, czyli w komiksie, podobny schemat Spotykamy u JanuSZa Christy w o Piaście i Popielua2'

Dla wspołczesnego czyte|nika znaczenie opowieŚci o antybohaterze Popielu upatrywać powinniŚmy przede WSZyStkim w zaprzeczeniu utopijnej wizji o bogatej i urodzajnejregio Polonorum, Uzależnionej od istnienia dobrego władcy' Taki władca mUsial posiadacboską legitymizację w postaci zapowiedzi boskich WySłannikow, a takze dobrobyt iuzna-nie wŚrÓd Iudu Tych cech, jak wiemy z kroniki, ksiązę Popie| nie posiadala3.To znaczy,nie ugościł dwÓch WędrowcÓW (boskich Wysłannikow), nie wpuszczając ich nawet Za

bramy Gniezna44. W rezu|tacle czego Bog ,,( ..) Popie|a wrazz potomstwem doszczętnieUsUnął z krÓ|estwa"ab. Uzupełnieniem tego wątku jest powie|any WspÓłcześnie Wątek

3e Cecylia Niewiadomska, Podanie o Poptelu, [w.) Klechdy domowe. Podania i legendy polskle, Nasza Ksggarn a, Warszawa 1 967s' 6' Dodac MleŻy, Że w podobny sposób, czyll ]ako okrutny W]adca, Zostal UkazanyPopiel w o krasnoludkach i sierotce Marysi Marll Konopnickie] (Nasza Księgarnia, Warszawa 195B, s' 23)'

40 AnnaSwirszczyńska,Zdawne1 Polski.JakmyszyzjadĘPopiela,WydawnlctwoLiterackie,KrakÓw]986,s'4'al Literackie schematy ukazanla Popiela jako zlego r podporządkowanego żonie Wadcy mozemy spotkać m']n.u Walerego Przyborowskiego lMyszy krÓla PopieIa. opowiadanie plzedhistoryCzne, Rytm, Warszawa 2o12) czytezWtypowychprzykładachliteraturydzlecęce1,1aknp', Baśntepolskie'oPopielu,któregomyszyz1adŁtekst

.^ według opowradania Iatarzyny Karczewskie], Wydawn CtWo Podsled|ik-Ran owski i SpÓłka' Poznań (b'd'w')'"' Janusz Chr sta, O Pascie i Popielu, [w:] Janusz Christa, Kaltek, Koko i tnnt, Egmont, Warszawa 2004.a3 Bogactwo Popiela Zosta]e przeniesione na c]om Piasta' PoZa tym samo imlę Popiel (w oryginae łac]ńskim

Pump|), zdanem Andrzeja Bańkowskiego, brzmieć perwotnie mog1o Pąpy| ipochodzić od slowa ,,pąpyl"wspÓlcześn e bąbel, wrzÓd' A tym Samym legendarny ksiązę mia1 się jaw ć jako władca niegodz wy niby

nagnoteklubteżWrZÓdnac]e]eludu'Cyt'za: Andrze1 Bańkowski, lmtonaprzodków''',wyd'cyt',s'109 110'Ąa PaIrz' Gal] Anonim, Kronika potska, Wyd' Cyt', s' 11' Warto dodać, ze w póznie]szych kronikach Gniezno

zosta]e zastąpione Kruszwicą' Zresztą wspó1cześnie postać Popie|a kojarzona jest WlaŚnie z Kruszw cą, a nie

'- Gn eznem przypisanym osobie i ku]towi św' Wojciecha'A5 ^tonikaPols/.a'S

l4'Wa'ryn oo'oIowanajectl'd9TerI leQerdyop'sonvpluezA^ngSwl sz,zvnsl ą,gdzleZamiast Ga|]owego,,krÓ]a krÓlÓw", czyli chrześcijańskiego Boga, po]awa się s1owiańskl bÓg Swarozyc'M anowicie:,, Swarozycu, s]ońce boze,Twoja mądroŚć Wszystko moze'Ukaraleś księcia zlego,Dajże teraz nam dobrego| "

CVtZa: Anna Sw rszczvńska, Z dawnq Polski''', WVd' cvt', s' 18'

139

zIe1 zony księcia, ktore.j ce|owo przypisano obce pochodzenie w celu wyraŹnego Za ''sowania wroga zbiorowości. Hildegarda ukazana została 1ako je1moŚć dbająca o w1asr.interesy kosztem poddanych oraz trucicie|ka. Jednakże podstawowym znaczeniem p:.jawienia się niemieckiej księzniczki, jako wroga, 1est wystąpienie przeciwko wartośc o-podzieIanym przez zbiorowoŚć.

Tim Edensor w ksiązce Tożsamość narodowa, kultura popularna iżycie codzien,--wprowadził wazną d|a badań narodowoŚciowych kategorię ,,odgrywania tożsamoścl r.rodowe]". Umoż|iwia ona opisanie sposobÓw inscenizac1i i tworzenia, przenikającyc-(re)konstruujących poczucie zbiorowości, powodując, Że ludzie wpisują siebie w dar.miejscea6- Legendarny Piast, w kontekście ksztaltowania się tożsamości narodowe;, fur.cjonuje nie ty|ko W postaci opowieści dla dzieci czy komiksow,lecztakże festiwaIi, naz,,'ulic oraz publicznych instytucji. oznacza to' że mamy tu do czynienia z dość typowy-_przypadkiem organizacji przestrzeni pubIicznej mającej na ceIu reprodukowanie wiedz.o początkach własnej zbiorowości i1e1 bohaterÓw. Proces ten' jak zakłada Edensor, to d.,namiczny aspekt tożsamoŚci' sta|e będący w procesie stawania sięa/' D|atego tez War,:przY]rzec się, czy sensy ZaWarte w opowieści o Piaście są doŚć stałe, czy tez podIega.ją one zmianom. Jednym z najbardziej wyraźnych istalych jest mit początku dotycząc.utworzenia wtadzy politycznej w Polsce posiadającej, w przeciwieństwie do poprzedn cr-boską |egitymizację. Kontynuacją tego wątku jest uzależnienie istnienia prawomocneg:wladcy od dbania o rozwoj chrześcijaństwa' W tekŚcie Ga||a Anonima odnajdu1emy i:w scenie ugoszczenia przez Piasta dwÓch wędrowców:

,,ow bieclak, pe1en wspólczuca, zaproslł tych przybyszów do swe1 chatki ijak najuprzejmre1roZIoCzYI przed nlmi obraz swego UbÓStWa' A oni z wdzięcznością przychylając slę do zaprosin ubogiego człowieka wchodząc do goŚcinne1 chaty, rzekii mu''Cieszcie się zaiste, żeśmyprzybyli, a moze nasze przybycie przynlesie Warn obfitoŚĆ dobra wsze|akiego, a z potomstwaZaszczyt i s1awę'"o..

Proces zdobywania wladzy politycznej opisany przez Galla jest dwustopniowy. oto-najpierw zaistnieć mają widoczne znaki uzyskania boskiej łaskl' W przypadku Piasta jesto nieubywanie jedzenia i picia podczas postrzyŹyn jego syna, przy jednoczesnym znikaniu pożywienia Ze Stoiu Popiela. ,,l tak ciąg|e mialo przybywac piwa, aż napełniono nin_wszystkie wypożyczone naczynia, a natomlast ci, co ucztowali u księcia [Popie|a _ M L

'znaleŹll (swe naczynia) pus1g"łs. Dodac nalezy, ze wątek ten jest powielany w Iiteraturzedziecięcej' posiada]ąc 1uz dośc wyraźne odniesienie do chrześcijaństwa' Mianowicie:

,, Nie moja W tym ZaStuga tłumaczy slę wieśniak' _ Boza to wo|a i błogosławieństwo: Świę-tych snadŹ |udzl ugości1em w chacre, bo odtąd mi zapasów nie ubyw6',so.

Dodatkowo opis ten ]est wzmacniany poprzez powiązanie Piasta z urodzajem, ccw opinii ludu ma być widocznym znakiem udzielone1 mu łaski: ukazanie panu1ącego urodzaju, ktory zostaje dostrzeżony przezlud i przypisany Piastowi.

a6 Tim Enc]erson , TożsamoŚC narodowa, kultura popularna i życie codzienne,ttum' Agata Sac]za, WydawnictwcU J. \'"' ow 2002 s. 95

' amze.'' Col Ano" r Ą/on,io polsla Wyo C\1'' ' 2'-" lamze, s. 13.bU Cecyiia Niewiadomska, Plasł Iw:] Klechdy r1omowe' Podania ilegendy polskie, Nasza Kslęgarnia, Warszawa

1 967. s. B.

140

;ClE K9ZTALTOWAN\A slĘ PaLsKlEJ Św\ADoMoŚC] NAR)D)WEJ .

,. A jakiegoż nam, szukać księcia, jeŚli nie takiego, ktÓremu bogowie sami błogosławią. NadPiastem boska ręka i opieka. Piast szczęś|iwie nami rządzić będzie"s'.

Drugim Stopniem jest zapowiedŹ sławy Jego syna Siemowita, ktory zostać ma pierwszym księciem posiada1ącym boską legitymizację. Po zapowiedzi dokonany zosta1e wy-bór, ktÓrego, zdaniem GalIa Anonima, dokonuje BÓg iJezus Chrystus' A doktadnie: ,,KrÓlkrolów i książę książąt za powszechną zgodą ustanowił go księciem Polski"52. PoŹniejszenawiązania do tejże |egendy zawierają ten Sam motyw, na przyktad Wladystaw Broniew-ski opisuje to wydarzenie w dośc dobitny sposób:

,,Piaście, syn twÓj będzie Po|anomksięclem, ZesZCZe on sławę w świecie,rÓd twó1 będzie kró|ewskim wiekiI posiądzie sławę i włoście' ' ' ''53

Z kolei Cecylia Niewiadomska do wątku przepowiedni dodaje chrzest Siemowita:

,,- PozwÓlcie i nam, bracia, pobłogosławic chłopca w imię naszego Boga.I zrobiwszy znak krzyza, dodał:_W imię ojca iSyna, iDucha Swiętego cńrzczę ciebie, Ziemowicie. Niech błogosławieństwoBoże będzie Z tobą, nad domem i dziecmi twoimi"5a'

Zastąpienie słowiańskich postrzyzyn chrzeŚcijańskim (katoIickim) chrztem, na poziomiepopu|arnych narracji, wprowadza ZróWnanie postaci Mieszka l z jego legendarnym pra-dziadkiem Co wpisuje |egendę jeszcze bardziej W proces konso|idacji tożsamości naro-dowe| w oparciu o powiązanie Po|ski z chrzeŚcijaństwem (wspÓłCześnie katolicyzmem),WręcŻ WpiSanym w jego istotę' NiebagateInoŚĆ owej uwagi powinniśmy upatrywac ChoĆ'by w tym, Że zblor baśni i |egend Klechdy domowe, zawierający pochodzące Z początkÓWXX wieku Wersje opowieści o PiaŚcie autorstwa Niewiadomskiej, jest nadal WZnaWiany,przyczyniając Się do reprodukowania świadomości narodowej ufundowanej na odwoła'niach do katolicyzmu.

NA ZAKONCZENIE

Jacek Banaszkiewicz w książce poświęconej kronikarzowi Wincentemu Kadłubkowi za_

warł interesu1ącą i niezmiernie pomocną w badaniach nad świadomością narodową uwagę. Mianowicie wie|kie dokonania bohaterów |egendarnych CzasóW są przechowywane\r'i pamięci zmieniających się pokoIeń, Zaś wiedza o swoich początkach pozwa|a trwaćgrupie i pokonywac pojawiające się przed nią wyzwania55. oznacza to, że omawi anY przeznas przypadek legendy o Piaście i Popielu zawiera dwo1aki sens. Pierwszym z nich jest

51 Tamże,s'8'Patrz: AnnaSwirszczynska,odzielnymPiaścle,WydawnictwoLócizkie,LÓdŹ1975,s.5:oPia'śCie oraczu i cudownych wędrowcach, Iw) o Papiel, ktÓrego mYsZY z1adły oraz inne podania i leqendvwielkopolskie, opracowai Stanisław Swirko, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1984' Legendy polskie.U kolebki państwa polskiego, opracowanie tekstU EWa stadtmu||er, Skrzat, KrakÓw 2005. Podobny schematZostał Wykorzystany w wierszowanej ba]ce Igora Sikiryckiego, Jak drwal krÓlem Został(pochodzącej z ksiązki

.^ Byłsoble lro/''',ba1l.rwrybrali DanutaWawi]ow oIegUsenko,LSW,Warszawa 1991 ,s'23f 239'_' Call Anoni-' Ńonlka polska, Wyd' cvi'' S' 4'

'" Wadys1aw Bron ewsLi, Popiel i Piast, Wydawnictwo Łódzkie, ŁÓdŹ ] 984, s. 1 3'r* Cecylra Nrewiadomsla, Piast, Iw:) Hanna Kostyrko, Klechdy domowe. Podania i legendy polskre, NaszaKsięqarnia, Warszawa 1967, s' 8'5s Jacek Banaszkiewicz, Potskie dziele bajeczne..., wyd. cyt., s. 5.

141

opiewanie początkow Ustanowienia Władzy po|itycznej, Co jest niezwykle Wazne d|a ko:_

solidacji tozsamoŚci narodowe1 grupy' Po wtóre, zawierają one, podatne na zmiany, wąt.

odnoszące się do uznawanYch plzez grupę WartośCi oraz postaw. W naszym przypadk'

są to wizje urodzajnej Polski i Zacnych je1 mieszkańców' a także ufundowanie tego w'obrazenia na przywiązaniu do kato|icyzmu. Warto dodac, Ze Wymowa opowieści o leger

darnych władcach odnosi się wlaśnie do takiego postrzegania przeszłoŚci Po|ski, głown =

domniemywanych czasÓw je1 świetności oraz możliwości przywrocenia takiego Stan-

w przysztości uzależnionego od WyborU wtaściwego lidera poIitycznego'

Nie do przecenienia jest fakt, Ze |egenda wpisuje Się We WspołCzesny repertuar na-

rodowotwÓrczych narracji, przybierając postac ,,banalnego nacjonaIizmu". objawia się tc

chocby W tym, ze nawiązania do postaci Piasta i Popiela i zawartych W nich SenSóW Sa_

obecne nie tylko w dyskursie politycznym, lecz przede wszystkim w przestrzeni publicz

nej w postaci nazw u|ic, pomników czy festiwali. Tym samym opowieŚci te zamieniają sle

w banał, ktÓry będzie brzęczec Uparcie w uszach obywateli |ub przesuwać się sta|e przec

ich oczami56 BanałÓw, gadżetow i postaw, których ce|em _ zdaniem Wojciecha J. Bur

SZty - jest nieuświadamiany codzienny plebiscyt, że jednak my to my, a oni to onib/'

GALLUS ANONYMUS'GESTA PRINCIPIUM POLONORUM IN THE CONTEXTOF THE FORMATION OF POLISH NATIONAL COIVSC/OUSIVESS

Summary

This paper is an attempt at a reconstruction of sources of Polish national consciousness, with its po

litical and cultural components. lt should be emphasized that cultural determinants are most impor-

tant for consolidating nationaL identity. ln the Polrsh case, one of the most rnteresting and also mosr

often reproduced Polish cultural motifs is the legend of Piast and Popiel. For reasons outlined above,

thrs article will attempt to analyze legends of the first ruler in Poiand and re{erences to them in the

contemporary Polish culture. For clarity of analysis, the essay is divided into two parts. The first isconnected wtth the myth of richness and the fertrle, as well as powerful Poland. The significance of

this part is for the processes of creating Polish national identity around utopian visions, and also their

presence in the literature. Furthermore, this myth is related with belief that the ruler must be just for

his people. The second part includes the analysis of the presence of thrs myth in popular culture, on

the example of children's literature and in the social space.

Keywords. Poland, Piast. Popiel, myth, national consciousness, popular culture, Gallus Anonymous

56 M;chael Btltg, Banalny naclonalizm, tlum57 Wo1clech J' Burszta, KotWiCe pewnoŚCi

142

Macie1 Sekerdej, Znak, KrakÓw 2008, s

, wyd. cyt., s.'128.115