BİLSEL, Cânâ, ARICAN ÇİN, Tümay, “Eminönü Meydanı ve çevresi tarihi kent mekânının...

2 mimar•ist 2008/3

mimar.ist Eylül 2008/3ISSN 1302-8219

4 H A B E R / E T K ‹ N L ‹ KDünya Mimarlar› Torino’da Bulufltu / Deniz ‹nceday› ................................................................................... 4UIA 2008 Alt›n Madalya Ödülü Sahibini Buldu: Teodoro Gonzales de Leon / Rüksan Tuna ..........................7Dam Notlar›... / Hasan Çak›r ....................................................................................................................... 8

10 K Ü T Ü P H A N EKilis Üzerine; Bir Kültür Envanteri’ne Övgü... / T. Gül Köksal ..........................................................................10Abdurrahman Hanc› - Yap›lar / Projeler 1945-2000 / Ahmet Tercan ...............................................................11Mimarl›kta Tasar›m›n Ruhu / Esra Fidano¤lu ..................................................................................................12

13 G Ö R Ü fiBir Sergi Üzerine Görüfller: Tarlabafl› Gelece¤ini Paylafl›yor / Nur Ak›n..........................................................13fiad›rvan, Mimarl›k ve ‹stanbul / Gürhan Tümer .............................................................................................15Büyük Mimarlar: Oscar Niemeyer’in Zihninde Yolculuk / Haz›rlayan: Rüksan Tuna ..........................................19

22 2 0 1 0 ‹ S T A N B U L2010 Kimin ‹çin? / Korhan Gümüfl ................................................................................................................ 22

24 ‹ N C E L E M EDepremden Etkilenebilir Bina Tahliye Sistemi ve Aç›k Alan Organizasyonu: Avc›lar Örne¤i / Gül Yücel - Görün Arun........................................................................................................... 24

mimar•ist 2008/3 3

31 D O S Y A : “ K E N T S E L T A S A R I M K U R A M I - D Ü N , B U G Ü N , Y A R I N ”Kentsel Tasar›m Kuram› - Dün, Bugün, Yar›n - ve ‹stanbul Yans›malar› / fiebnem Önal Hoflkara ..................... 31Kentsel Tasar›m: Kuramlar, ‹lkeler, Roller / Aykut Karaman ............................................................................ 34Kent / Anti-Kent Senaryolar› / Beril Özmen Mayer .......................................................................................... 43Kentsel Tasar›m ve Kamusal Alan: Kavram, Uygulama ve E¤itim Ba¤lam›nda De¤erlendirmeler / Derya Oktay...................................................................................... 50Kentsel Tasar›m E¤itim Modellerinin Glocal Özellikleri ÜzerineÖrnek Çal›flmalar: Pakistan – Danimarka / Sümer Gürel ............................................................................... 58Bugün ‹çin Geçmifl: Prost Plan›’ndan Günümüze, Politik Araç Olarak Kentsel Tasar›m / ‹pek Yada Akp›nar ... 61‹stanbul’da Kentsel Tasar›m Yar›flmalar›na Bir Bak›fl / Gülflen Özayd›n ........................................................... 68Tarihî Kentsel Alanlarda Tasar›m / Taner Oc .................................................................................................. 76Eminönü Meydan› ve Çevresi Tarihî Kent Mekân›n›n Baflkalafl›m› / Kentsel Tasar›m Kuramlar› ve Biçim-Bilim Yöntemleri ‹le Bir Mekânsal Çözümleme Çal›flmas› / Cânâ Bilsel - Tümay Çin Ar›can ................. 83Söylence Habercili¤i ya da Gerçek / Matthew Carmona.................................................................................. 98

100 K E N TKente “Çevre Yoluyla” TutunmakAvrupa Kentsel fiart› ‹lkelerine Göre Bir De¤erlendirme / ‹mre Özbek Eren - Ece Postalc› Alt›nkaya ..................100

‹Ç‹NDEK‹LER

105 F A R K L I ‹ N S A N L I K D U R U M L A R IBir Yafll›lar Yurdunda Akla Gelenler / fiükrü Sürmen ...................................................................................105

108 Y A P I F ‹ Z ‹ ⁄ ‹ / M A L Z E M E / D E T A YOptimum Yap› Kabu¤u Tasar›m› ve ‹ç Mekân Düzenlemesi: Yap› Fizi¤i Atölye Çal›flmas› / Leyla D. Öztürk - Gülay Z. Gedik - Nefle Y. Akda¤ - Ayfle E. Aknesil .......................108

EEminönü, kuruluflundan bugüne ‹stan-bul’un bafll›ca etkinlik odaklar›ndan biri

olagelmifltir. Bu özelli¤i, her fleyden önce konu-mu ile aç›klanabilir. Üç taraf› denizle çevrilikentin tarihî liman› Haliç’in giriflinde yer alanbu alan, denizden yaklafl›mda kentin bafll›ca gi-rifl kap›s›d›r. 17. yüzy›lda infla edilen Yeni ValideCamii, yerin bu niteli¤ini an›tsal bir biçimdesimgeler. “Eminönü” ad›, Osmanl› dönemindelimana girip ç›kan ticaret mallar›ndan vergi alangümrük eminli¤inin burada konumlanm›fl ol-mas›ndan kaynaklan›r. 19. yüzy›lda Galata Köp-rüsü’nün yap›m› ile Eminönü’nün suriçi ‹stan-bul’un girifl kap›s› olma niteli¤i daha da güçlen-mifltir. Günümüzde bu alan ‹stanbul metropolüiçerisinde deniz, kara ve demiryolu ile gerçek-lefltirilen toplu tafl›n›m ak›fllar›n›n kesiflti¤i birdü¤üm noktas›d›r (Resim 1). Bu ifllevi, Eminö-nü Meydan› ve çevresini kentlilerce yo¤un ola-rak kullan›lan bir geçifl alan› yapmaktad›r. Geç-miflte oldu¤u gibi bugün de bu alan, kentinmerkezî ifl ve en canl› ticaret alanlar›ndan biri-nin girifl kap›s› olmay› sürdürmektedir. Son ola-rak her gün çok say›da insan›n gelip geçti¤iEminönü Meydan›, ‹stanbul kentinin belli bafll›kamusal mekânlar›ndan birini oluflturur.

Eminönü ve çevresi son yüzy›lda metropo-lün h›zl› geliflimine koflut bir mekânsal baflkala-fl›ma konu olmufltur. Bu çal›flma, EminönüMeydan› ve çevresinin tarihsel süreç içerisindemekânsal dönüflümünü ortaya koymay›; kentseltasar›m analiz yöntemleri kullan›larak kentselmekân›n zaman içerisinde nas›l nitelik de¤ifltir-di¤ini, mekânsal kalitenin nas›l dönüfltü¤ünüçözümlemeyi amaçlamaktad›r. Böylece bu alan-da yap›lacak kentsel düzenlemelere katk›da bu-lunabilecek bir kentsel tasar›m çerçevesininoluflturulmas› hedeflenmifltir.1

Kentsel tasar›m kuramlar› ço¤unlukla “bafla-r›l› kentsel mekânlar” oluflturabilmek için kent-sel alanlar›n sahip olmas› gereken niteliklerinaraflt›r›lmas›na odaklanm›flt›r. Bu kuramlar›n,kaynakland›klar› mimarl›k, flehir planlama, çevrepsikolojisi, kent sosyolojisi vb. alanlara ba¤l›olarak ilgilendikleri konular ve kavramsal çerçe-

veleri çeflitlilik gösterir. Kentsel tasar›m kuram-c›s› John Montgomery, birbirinden farkl› ku-ramsal yaklafl›mlar› bafll›ca üç ana grup alt›ndatoplamaktad›r: Kentsel biçimlenmeyi (kentselformu) konu alan kuramlar, kentsel imge ve an-lama iliflkin olanlar ve kentsel etkinliklere (kent-sel aktiviteye) odaklanan kuramlar. (Montgo-mery, 1998). Bu yaklafl›mlar›n her birinin farkl›çözümleme yöntemleri olmakla birlikte, Mont-gomery’nin de vurgulad›¤› gibi bu üç kategorikentsel mekân çözümlemesinin birbirini bütün-leyen bileflenleri olarak bir arada kullan›labilir-ler. Kentsel mekân kalitesini de¤erlendirmeyeyönelik çözümleme yöntemleri ve kentsel tasa-r›m ölçütleri kentsel form, kentsel imge vekentsel etkinlikler olmak üzere bu üç ana kate-gori alt›nda gelifltirilebilir. Eminönü’nü konualan bu araflt›rmada kentsel mekân kalitesininbileflenleri bu kategoriler alt›nda bir arada ince-lenmifltir (Çin, 2006). Bu makalede ise kentselbiçimlenmeye iliflkin iki ve üç boyutlu analizlerkonu al›nacakt›r.

Eminönü Meydan› ve çevresine odaklananbu çal›flmada yukar›da sözü edilen kuramsalçerçeve, mekân›n tarihsel dönüflümünün araflt›-r›lmas›na uyarlanm›flt›r. Bu alan›n zaman içeri-sinde kentsel dokusunun ve mekân kalitesinioluflturan bileflenlerin dönüflümünü çözümle-mek üzere, bafll›ca befl tarihî haritadan yararla-n›lm›flt›r. Bunlar, Seyid Hasan taraf›ndan yap›l-


DOSYA KENTSEL TASARIM KURAM

I-DÜN, BUGÜN, YARIN

Eminönü Meydan› ve Çevresi Tarihî Kent Mekân›n›n Baflkalafl›m›Kentsel Tasar›m Kuramlar› ve Biçim-Bilim Yöntemleri ‹le Bir Mekânsal Çözümleme Çal›flmas›Cânâ Bilsel - Tümay Çin Ar›can

1. Eminönü’nün ‹stanbulkenti içerisindeki konumu. Lejant: Trafik Yollar›,Deniz Ulafl›m›, YayaYollar›, Tarihî Merkezi ‹flAlan›, Merkezi ‹fl Alan›,Merkezi ‹fl Alan› Oda¤›,Eminönü Meydan›.

m›fl olan 1815 tarihli suyolu haritas›, Ekrem Ay-verdi taraf›ndan yeniden yay›mlanan 1882 ta-rihli harita, Jacques Pervititch taraf›ndan1940’larda haz›rlanan sigorta haritalar›, 1960tarihli ve 1996 tarihli halihaz›r haritalard›r. Buharitalar, Eminönü Meydan› ve çevresini dö-nüfltüren kentsel operasyonlar›n öncesinde vesonras›ndaki kent dokusunu belgeleyecek flekil-de seçilmifllerdir.

Bugün ulaflt›¤› büyüklük ile Eminönü Mey-dan›’n› s›n›rlayan yap› adalar› ve di¤er ö¤eler ta-rihsel araflt›rman›n konusu olan kentsel alan›nda s›n›r› olarak kabul edilmifltir. GünümüzdeEminönü Meydan› bat›da ‹stanbul TicaretOdas› (‹TO) ve Denizcilik Bankas›’ndan, do-¤uda Yal› Köflkü’ne kadar uzanan genifl bir alan›kaplamaktad›r. Kutucular, Has›rc›lar, Çiçek Pa-zar› ve Vak›f Han sokaklar› ise alan›n güney s›n›-r›n› oluflturmaktad›r. Çal›flma alan› s›n›r› mey-dan› çevreleyen yap› adalar›n› içerecek biçimdebelirlenmifltir.

Kentsel Tasar›m Kuramlar› ve Biçim-Bilimsel Çözümleme Yöntemi Kentsel tasar›m kuramlar› içerisinde “kentsel bi-çim-bilim” (kentsel morfoloji), kentsel biçimlen-menin mant›¤›n› ve dönüflümlerini inceleyenkentsel biçim analizi yöntemlerinin gelifltirildi¤ibir araflt›rma alan› olarak tan›mlanabilir (Oktay,2001). Kentsel biçim-bilim kuramlar› aras›nda“biçim-zemin iliflkisi” (figure-ground) ve “ba¤-lant›” (linkage) kuramlar› iki boyutlu analiz yön-temlerine dayan›r. Bunun yan›nda üç boyutlukentsel form ve mekân analizleri de gelifltirilmifl-tir. Camillo Sitte’nin “artistik kent inflas›” ilkele-ri, Gordon Cullen’›n Townscape (kent görünü-mü), Edmund Bacon’›n mekân›n strüktürüne veüç boyutlu kompozisyonuna yönelik çözümle-meleri bunlar›n aras›nda en bilinenleridir. Bu ça-l›flmada Raymond Curran’›n “kentsel mekân›ngörsel bileflenleri” bafll›¤› alt›nda tan›mlad›¤› bukavramsal çerçeveden yararlan›lm›flt›r (Curran,1983). Bu çerçevede, “yap›l› ve mekânsal form-lar” ile “mekân tan›mlay›c› yüzeyler”i konu alanüç boyutlu analizler yap›lm›flt›r.

Eminönü Meydan› ve çevresinde kentsel bi-çimlenmenin (kent formunun) incelendi¤i ilkaraflt›rma kategorisi biçim-bilimsel (morfolojik)analize dayanmaktad›r. Bu kategori alt›nda bi-çim-zemin ve ba¤lant› analizleri üzerinde çal›-fl›lm›flt›r. Bu analizler, yap›l› alanlarla aç›k alanla-r›n iliflkileri, aç›k alanlar›n geometrik biçimlen-mesi ve birbirleriyle iliflkileri, an›t yap›lar ve aç›kalanlar›n iliflkilerini incelemeye yönelik olarakyap›lm›flt›r. Tarihî haritalar üzerinden ayn› so-

yutlama yöntemiyle yap›lan analitik çizimlerlebu kent parças›n›n zaman içerisinde geçirdi¤idönüflüm karfl›laflt›rmal› olarak ortaya koyul-mufltur.

Gestalt psikolojisi taraf›ndan gelifltirilmifl biralg› kuram› olan “biçim-zemin iliflkisi” (figure-ground) kuram›, kentsel tasar›m alan›na uyar-lanm›flt›r. Biçim-zemin iliflkisi araflt›rmas›, kent-sel dokuyu oluflturan dolu alanlar ve bofllukla-r›n, di¤er bir deyiflle yap›l› ve aç›k mekânlar›nkarfl›l›kl› iliflkisinin ortaya koyulmas› amac›ylayap›lan bir analiz türüdür (Trancik, 1986:100).“Biçim-zemin iliflkisi”nde “dolu” alanlar ile“boflluklar” karfl›l›kl› olarak birbirini tan›mlar.Giambattista Nolli’nin 18. yüzy›lda yapt›¤› Ro-ma haritas› bu gösterim biçiminin iyi bilinen birörne¤ini oluflturur. Nolli haritas›nda yap›l› alan-lar dolu, aç›k mekânlar ise bofl olarak gösteril-mekte, böylece bir mimari yap›n›n odalar› gibitemsil edilmektedirler. An›t yap›lar›n ise yineaç›k mekânlar gibi iç planlar›n›n aç›k olarak çi-zildi¤i bu plan, kentin kamusal mekân kurgusu-nu göstermektedir. Zemin-biçim gösterimindeyap›l› alanlar biçimleri (figures), onlar› saranaç›k alanlar ise zemini (ground) oluflturabilece¤igibi, negatif gösterim ile bunun tersi de sergile-nebilir. Colin Rowe ve Fred Koetter The Colla-ge City adl› eserlerinde planlama ve mimarl›ktamodernizmin ürünü olan kentsel dokularda ya-p›lar›n onlar› çevreleyen aç›k alanlar üzerindeayr›ks› bir flekilde tek bafllar›na duran biçimleroluflturduklar›na dikkat çekmifllerdir (Rowe veKoetter, 1995). Buna karfl›l›k, yap›lar zemin,aç›k alanlar biçim olmak üzere, gösterim pozitifnegatif olacak flekilde tersine çevrildi¤inde isemodern kentin aç›k alanlar›, onlar› çevreleyenyap›lar taraf›ndan s›n›rlar› belirlenen, tan›mla-nabilir biçimler oluflturamamaktad›rlar. RogerTrancik, modern yap›lar aras›nda kalan bu ta-n›ms›z aç›k alanlar›, art›k alanlar, kay›p mekân-lar (lost spaces) olarak niteler (Trancik, 1986).Oysaki tarihî kentlerin dokular› “biçim-zeminiliflkisi” yöntemiyle incelendi¤inde, bu dokula-r›n büyük ço¤unlu¤unda aç›k alanlar›n, salt ya-p›lar› çevreleyen bir zemin olman›n ötesinde ta-n›ml› birer biçimleri oldu¤u görülür. Rowe veKoetter’in ard›ndan kentsel tasar›m kuramc›lar›ve postmodern mimarl›k ak›mlar› fonksiyonalistplanlama ve modern mimarl›k elefltirisinde ol-du¤u gibi kentsel mimarl›k kuram›nda “biçim-zemin iliflkisi” analizlerinden yararlanm›fllard›r.Aç›k alanlar›n geometrisi onlar› çevreleyen yap›-lar taraf›ndan tan›mlan›r. Aç›k mekânlar›n olufl-turdu¤u örüntü ise yap› adalar›n›n biçim ve bo-yutlar›n› belirler.


DOSYAKE

NTSE

L TA

SARI

M K

URAM

I-DÜN

, BUG

ÜN, Y

ARIN

Ba¤lant› kuram› (linkage theory) da yineGestalt ilkelerine referansla gelifltirilmifl olan birkentsel tasar›m kuram›d›r. Biçimlerin birbirleri-ne yak›n ya da uzak olmalar›na, yak›n olan bi-çimlerin bir kompozisyonun parçalar› olarak al-g›lanmalar› ilkesine dayal›, bunlar›n sürekli birörüntü göstermelerine iliflkin biçimsel bir ku-ramsal çerçevedir. Bu çerçevede söz konusu bi-çimler yap›l› kentsel ö¤eler olabilece¤i gibi, Ro-ger Trancik’in önerdi¤i gibi, aç›k mekânlar diz-gelerinin düzeni, kentsel boflluklar›n nas›l birmekânsal izlence (spatial datum) (Trancik,1986:105-107) ya da örüntü (pattern) olufltur-du¤u ayn› kurama dayal› olarak incelenebilir.

Eminönü’nde 19. Yüzy›lda Kentsel Biçimlenme1815 suyolu haritas›nda, yap› adalar›n›n (dolualanlar›n) aç›k mekânlara (boflluklara) oranlaalana belirgin bir biçimde hâkim oldu¤u görül-mektedir (Resim 2 ve 5a). Bahçekap›’dan Zin-dankap›’ya uzanan bu alan›n do¤usunda YeniValide Camii Külliyesi ve onun güneydo¤u vekuzeydo¤udan kuflatan M›s›r Çarfl›s› ile HaticeTurhan Sultan Türbesi yer almaktad›r. 19. Yüz-y›l›n bafl›na ait bu haritada bu alanda sokak do-kusu d›fl›nda bafll›ca iki aç›k alan dikkati çek-mektedir: Bunlardan Yeni Cami’yi çevreleyenboflluk gerçekte caminin harîmi olan d›fl avlusu-dur. Bahçekap›’dan Zindankap›’ya do¤ru uza-nan tarihî Bizans surlar› ile M›s›r Çarfl›s›’n›n Lformunda sürekli bir duvar oluflturan kütlesi vedi¤er yap› adalar› bu aç›k mekân›n s›n›rlar›n› be-lirleyerek kapal› ve içe dönük bir d›fl mekânoluflturmaktad›r (Resim 2 ve 3). ‹kinci aç›k alanise, bu alan›n kuzeydo¤usunda, Yeni Cami’ningirifli ile deniz aras›nda uzanan Eminönü Mey-dan›’d›r. Yeni Cami’nin önünden sur duvar› bo-yunca uzanan Bal›kpazar› Soka¤› ile Gümrük‹skelesi aras›nda bir aç›k alan genifllemesi olaraknitelenebilecek olan bu meydan kuzeybat›danve güneydo¤udan yap› adalar› ile s›n›rland›r›l-maktad›r. Gümrük Eminli¤i, meydan›n kuzey-bat› köflesinde konumlanm›flt›r.

‹stanbul’un tarihî surlar› Yeni Cami’nin ku-zeydo¤usundan geçerek Haliç boyunca uzan-maktad›r (Resim 4). Eminönü Meydan›’ndanYeni Cami’nin d›fl avlusuna geçilen kap›, surüzerindeki tarihî kap›lardan, Venedikli tüccarla-r›n yerleflmifl bulunduklar› bu alandaki San Mar-co Kap›s›’n›n yerine karfl›l›k geliyor olmal›d›r(Erkal, 2001:120). Surun her iki taraf›nda inceuzun iki yap› adas› M›s›r Çarfl›s› önündeki Bal›k-pazar› kap›s› ile Zindankap› aras›nda süreklilikgöstermektedir. Buna karfl›l›k, Haliç k›y›s›ndas›k bir sokak örüntüsüyle bölünmüfl küçük yap›

adalar›ndan oluflan bir kentsel doku göze çarp-maktad›r. Denize dik sokaklar iskelelere aç›l-maktad›r. Surun iç taraf›ndaki yap› adalar› ise,kap›lara eriflimi sa¤layan sura dik iki ana sokak -Tahmis Sokak ile Uzun Çarfl›- aras›nda sura pa-ralel olarak uzanmakta, ticari kullan›mlara ayr›l-m›fl olmakla birlikte göreli olarak daha büyükadalar oluflturmaktad›r. Zindankap›’n›n gerisin-de, suyolu haritas›nda çok vurgulanmam›fl ol-makla birlikte Rüstem Pafla Camii, han yap›lar›-


2. Seyid Hasan taraf›ndanyap›lm›fl, 1815 tarihli Su YoluHaritas›. (Eldem, S. H.,1979, ‹stanbul An›lar›,‹stanbul, s.44.) 3. 17. yüzy›lda Yeni Cami ve d›fl avlusunuçevreleyen suru gösterengravür. (Guillaume JosephGrelot, 1680, Relationnouvelle d’un voyage deConstantinople, Paris.)4.Yeni Valide CamiEminönü Meydan›çevresindeki yap›lar›gösteren gravür. (Comtede Choiseul-Gouffier,1782-1822, Voyagepittoresque de la Grèce,Paris.).



2

3

4

n›n aras›nda seçilmektedir. Tahtakale Hamam›bu haritada çok daha belirgin temsil edilmifl, birdi¤er kamusal an›t yap›d›r (Resim 2).

1882 tarihli harita ise Eminönü Meydan› veçevresinin 19. yüzy›l›n son çeyre¤indeki duru-munu belgelemekte, 1815 tarihli harita ile karfl›-laflt›r›ld›¤›nda, geçen yetmifl y›la yak›n süre içeri-sinde bu alanda kent dokusunun ne ölçüde dö-nüfltü¤ü izlenebilmektedir (Resim 5b). Alandayap› adalar›, aç›k mekânlara göre daha bask›n ol-may› sürdürmektedir. Ancak, ileride önemli dö-nüflümlerin öncüsü olacak olan kentsel operas-yonlar gerçekleflmifltir. Bunlar›n en önemlisi Ka-raköy’ü Eminönü’ne ba¤layan Galata Köprü-sü’nün infla edilmifl olmas›d›r. Valide Köprüsüolarak adland›r›lan ilk ahflap köprü 1837’de,ikinci köprü ise yine ahflaptan 1845 y›l›nda yap›l-m›flt›r. 1863 y›l›nda köprü yenibafltan daha geniflve sa¤lam infla edilmifltir (Evren, 1994; Erkal,2001:226-229). Haritada görülen, 1875 y›l›ndaçelik strüktürden infla edilen ve Abdülhamit dö-neminde tamamlanm›fl olan köprüdür. EminönüMeydan›’na kuzeybat› köflesinden ba¤lanmakta-d›r. Köprü Eminönü’nün eskiden oldu¤undançok daha yo¤un bir geçifl alan› haline gelmesineneden olmufl olmal›d›r. Böyle olmakla birlikte,1885 haritas›, 1815 haritas› ile karfl›laflt›r›ld›¤›n-da meydan›n büyüklü¤ünün yaklafl›k olarak ayn›kald›¤›, deniz taraf› d›fl›nda her üç taraftan yap›adalar› ile s›n›rlanmaya devam etti¤i görülmekte-dir. Meydan› çevreleyen bu yap›lar aras›nda Vali-de Han, gümrük binas› ve çok say›da ticarî yap›bulunmaktad›r (Resim 6).

Bu alandaki ikinci önemli kentsel operasyonise Bahçekap› ile Zindankap› aras›nda tarihî sur-lar›n k›smen ortadan kald›r›lmas›d›r. Yeni Ca-mi’nin harimi ile Eminönü Meydan› aras›nda s›-n›r oluflturan sur duvar› bu dönemde y›k›lmayabafllanm›fl, bu alanda yeni yap›lar yap›lm›flt›r.(1900’lerin bafllar›nda bir büyük ma¤aza, Sela-nik Bonmarflesi burada infla edilmiflti). Bununlabirlikte, surun yerinde oluflmufl olan yap› adalar›morfolojik olarak surun çizgisini korumakta veYeni Cami’nin harimini s›n›rland›rmaya devametmektedir. 1882 haritas›nda Eminönü Meyda-n›’ndan Cami’nin önündeki bu d›fl alana iki yap›adas› aras›ndaki giriflten ulafl›ld›¤› görülmektedir(Erkal, 2001:215-219) (Resim 7).

Alan›n kuzeybat›s›nda Haliç boyunca uza-nan bölümde kent dokusunun 1815 haritas›ndaoldu¤undan çok farkl› olmad›¤› görülmektedir.Bal›k Pazar› Caddesi ile iskeleler aras›nda uza-nan s›k sokaklar ile bölünmüfl çok say›da küçükkent adas› bu alandaki ticaret yo¤unlu¤unu gös-termektedir. Bu dokunun gerisinde, sur boyun-


5. Eminönü ve çevresininbiçim-zemin analizi.3a. 1815, b. 1882, c.1940,d. 1960, e. 1996

6. 1900’lerde EminönüMeydan›n› çevreleyenyap›lar. Sa¤da ön plandaValide Han›.

DOSYAKE

NTSE

L TA

SARI

M K

URAM

I-DÜN

, BUG

ÜN, Y

ARIN

a.

b.

c.

d.

e.

6

ca uzun yap› adalar› sürekliliklerini korumakta,surun içi ve d›fl›ndaki alanlar› birbirinden ay›r-maya devam etmektedir. Surun içerisinde, yeralan kentsel dokuda ise k›smi bir ›zgara plan›nuygulanm›fl oldu¤u izlenmektedir (Resim 5b).Bugün de geleneksel ticari etkinli¤in yo¤un ol-du¤u Rüstem Pafla Camii ve Has›rc›lar Caddesiçevresindeki bu alanda yap› adalar› biçimlerinikorumaktad›r.

Erken Cumhuriyet Döneminde Eminönü’nde Kentsel DönüflümJacques Pervititch taraf›ndan haz›rlanm›fl olan1940 tarihli sigorta haritas› ise Eminönü Mey-

dan› ve çevresinin yaklafl›k altm›fl y›l sonra 20.yüzy›l›n ortas›na do¤ru ald›¤› biçimi sergile-mektedir (Resim 5c). Bu haritada, aç›k alan›n,yap›l› alanlar aleyhine belirgin bir biçimde ge-niflledi¤i gözlemlenmektedir. Yeni Cami’ninkuzeyinde kayda de¤er bir morfolojik de¤iflimgerçekleflmifl, Eminönü Meydan› bat› yönündekimi yap› adalar›n›n ortadan kalkmas›yla iki kat›büyüklü¤e ulaflm›flt›r. Eskiden meydan çevre-sinde konumlanan Valide Han› ve Helvac› So-kak ile Bal›k Pazar› Caddesi ortadan kalkm›flt›r.Böylece eskiden meydan›n kuzeybat› köflesineba¤lanan köprü, bu yeni durumda meydan›n si-metri aks›nda konumlanmaktad›r.

Bu alanda önemli bir di¤er dönüflüm YeniCami’nin d›fl avlusunu kuzeyden çevreleyen ya-p› bloklar›n›n y›k›lmas›yla cami hariminin ku-zeydo¤u ve kuzeybat› bölümlerinin EminönüMeydan› ile birleflmifl olmas›d›r (Resim 8, 9).Caminin çevresinde, çevresi kapal› bir mekânolan d›fl avlu, meydan ile birleflerek tümüyle ka-musal alana dönüflmüfltür. Hünkâr mahfilininalt›ndaki geçit böylece do¤rudan EminönüMeydan›’n› Bankac›lar Caddesi’ne ba¤layan birgeçit haline gelmifltir. Ayn› biçimde, Yeni Camihariminin M›s›r Çarfl›s› taraf›ndan çevrelenengüneybat› bölümü ise, do¤u-bat› yönünde içe-risinden araç trafi¤inin geçebildi¤i bir di¤er ka-


7.19. yüzy›l ortas›ndaEminönü Meydan› ve Yeni Cami’nin önündeki yap›lar.James Robertsontaraf›ndan çekilen foto¤raf. 8. Henri Prost’undüzenlemesine uygunolarak EminönüMeydan›n›n geniflletilmesiamac›yla istimlâk edilenyap› adalar› (Anonim,1943).9. Yeni Cami’nin d›flavlusunu saran yap›adalar›n›n y›k›lmas›yla bumekân›n EminönüMeydan› ile bütünleflmesive Yeni Cami’nincephesinin aç›lmas›:Y›k›m s›ras›nda vesonras›nda (Anonim,1943).



7

8 9

musal alan haline gelmifltir (Resim 10). Gerçek-te tüm bu dönüflümlerin nedeni EminönüMeydan› ve çevresinin konu oldu¤u kentseloperasyonlard›r. Bu müdahale, Belediye Baflka-n› ve Vali Lütfi K›rdar döneminde flehirci HenriProst’un bu alan için yapt›¤› kentsel düzenle-meye uygun olarak gerçeklefltirilmifltir.

Öte taraftan Eminönü Meydan›’n›n ve M›s›rÇarfl›s›’n›n bat›s›nda, Haliç’e paralel olarak uza-

nan Bal›k Pazar› Caddesi’nin her iki yan›nda yeralan yap› adalar› ve sokaklar›n 19. yüzy›l harita-lar›nda görülen örüntüyü aynen korudu¤u iz-lenmektedir. Henri Prost’un bu alana iliflkin dü-zenlemesi ise bu tarihte henüz uygulanamam›flolmal›d›r. Yeni haliyle Eminönü Meydan› yineyap› adalar›yla tan›mlanmaktad›r. Do¤uda güm-rük ve Eminönü depolar›, bat›da ise Bal›k Paza-r›’n›n önünde uzanan han binalar› meydan› çev-relemektedir. Eminönü Meydan›’n›n güneybat›çeperini ise bundan böyle do¤rudan Yeni ValideCamii’nin kütlesi tan›mlamaktad›r (Resim 20).

20. Yüzy›l›n ‹kinci Yar›s›nda Eminönü’nün Baflkalafl›m›1960 tarihli halihaz›r harita, biçim-zemin iliflki-leri aç›s›ndan önceki tüm haritalarda görülenkent örüntüsünden çok farkl› bir kentsel çevre-nin ortaya ç›kt›¤›n› iflaret etmektedir (Resim5d). Bu dönüflümün nedeni 1950’lerde Baflba-kan Adnan Menderes’in ‹stanbul’da uygulama-ya koydu¤u operasyonlar kapsam›ndaki y›k›m-lard›r. 1940 tarihli haritayla karfl›laflt›r›ld›¤›nda,Galata Köprüsü’nün bat›s›nda, Bal›kpazar›’ndakentsel dokunun Yemifl ‹skelesi’ne kadar tü-müyle ortadan kald›r›ld›¤›, do¤usundaki güm-rük antrepolar›n›n y›k›ld›¤›; ayn› flekilde M›s›rÇarfl›s›’n›n bat›s›nda Asmal› Mescit Soka¤› çev-resindeki yap› adalar›n›n da (Resim 11) y›k›larakgenifl bir bofllu¤un aç›ld›¤› görülmektedir. Buoperasyonla Eminönü Meydan›, do¤uda güm-rük yap›lar›ndan bat›da Yemifl ‹skelesi’ne kadaruzanan, s›n›rlar› belirsiz bir büyük bofllu¤a dö-nüflmüfltür (Resim 12). Bunun Eminönü Mey-dan› ve çevresinde, 1980’lerdeki operasyonlarlasürecek bir baflkalafl›m›n en önemli aflamas› ol-du¤u söylenebilir.

1996 tarihli halihaz›r harita, alanda dolu-bofl iliflkisinde, 1960’a göre yeni de¤iflikliklerinoldu¤unu göstermektedir (Resim 5e). Bu defaalan›n bat›s›nda Haliç k›y›s›nda Yemifl ‹skelesiarkas›ndaki tarihî kentsel doku ortadan kald›r›l-m›flt›r. 1984-1989 y›llar› aras›nda BüyükflehirBelediye Baflkan› Bedrettin Dalan’›n Haliç k›y›-lar›n› temizleme amac›yla giriflti¤i operasyonlar-dan bu alan da pay›n› alm›flt›r. Alanda kentseldoku ortadan kald›r›l›rken kimi tek yap›lar ta-rihsel de¤erleri dolay›s›yla y›k›mdan kurtulabil-mifl, fakat bofllukta tek bafllar›na kalm›fllard›r.Zindan Han, surdan Zindankap›’ya ait bir kulekal›nt›s› ile Baba Cafe Türbesi, Ahi Çelebi Ca-mii ve De¤irmen Han tek tek y›k›mdan kurtul-mufl, fakat ait olduklar› kentsel ba¤lam yok ol-mufltur. Bu durum, zaten çok genifl bir bofllu¤adönüflmüfl olan Eminönü Meydan›’n›n bu yön-


10. Yeni Cami’ningüneybat›s›nda yer aland›fl avluyu iflgal edenbarakalar›n istimlâkedilerek bu alan›n parkolarak düzenlenmesi(Anonim, 1943).

11. 1955 y›l›nda Asmal›Mescit Soka¤› çevresi veBal›kpazar›’n›n y›k›lmas›(Anonim, 1957).

DOSYAKE

NTSE

L TA

SARI

M K

URAM

I-DÜN

, BUG

ÜN, Y

ARIN

10

11

deki s›n›r›n›n iyice belirsiz hale gelmesine ne-den olmaktad›r. Böylece, Eminönü Meydan› buyönde de genifllemifl görünmektedir. 1996 hari-tas› üzerinde Eminönü Meydan› do¤uda antre-polar›n y›k›lmas›yla Yal› Köflkü’ne do¤ru aç›lan,bat›da ‹stanbul Ticaret Odas›’na, Odunpaza-r›’na kadar uzanan, güneybat›da bir zamanlartarihî surlar›n iki yan›nda kentsel dokunun bu-lundu¤u alan› da kapsayan bir büyük aç›k alan-d›r (Resim 13). Bofl bir zemin olman›n ötesindebu genifl aç›k alan›n belirgin bir biçimi ve belir-gin s›n›rlar› bulunmamaktad›r.

Eminönü ve Çevresinde Aç›k Mekânlar Örüntüsü:Ba¤lant› Analizi Sokaklar, meydanlar, r›ht›mlar, iskeleler, cami vehan avlular›, daha sonra bunlara eklenen park,yaya yolu, cadde ve h›z yollar› bu alanda aç›kmekânlar› olufltururlar. Kullan›m alanlar›na, ka-musal ve di¤er yap›lara eriflim, bu aç›k alanlardizgesi yoluyla olur. Ço¤u kez bu mekânlar bir-birleriyle bir hiyerarflik düzen içerisinde iliflkilen-dikleri bir aç›k alanlar a¤› oluflturur. Yap›l› alan-boflluk iliflkilerinin incelendi¤i biçim-zemin ana-lizinde, aç›k alanlar› pozitif gösterdi¤imizde aç›kmekânlar örüntüsünü, bunlar aras›ndaki ba¤lan-t›lar› ortaya ç›karmak olanakl›d›r. Bu analiz yo-luyla aç›k mekânlar›n strüktürü, meydanlar vesokaklar›n örüntüsü incelenmektedir.

1815 tarihli suyolu haritas›nda Yeni ValideCamii’ni çevreleyen d›fl avlu ve deniz taraf›ndakülliyenin aç›ld›¤› Eminönü Meydan›, alandaki

en genifl aç›kl›klar olmakla birlikte, çeperleri ya-p›larla tan›mlanan çevresi kapal› mekânlard›r(Resim 14a). Yeni Cami Külliyesi’nin çevresin-deki sokaklar caminin d›fl avlusunun kap›lar›naç›kmaktad›r. Arasta formunda bir kapal› çarfl›olan M›s›r Çarfl›s› ise külliyeye te¤et birbirinidik kesen iki soka¤›n üzerinde kurulmufltur.Taflç›lar ve Bal›kpazar› Soka¤› sura paralel d›fla-r›da k›y› boyunca uzanan ana ulafl›m ekseninioluflturmaktad›r. ‹skele ve kapanlara aç›lan incesokaklar bu soka¤a aç›l›r. Sokak daha ileride Ye-ni Cami Külliyesi ile Eminönü Meydan› aras›n-dan geçerek az ileride son bulmaktad›r. Bu ek-sene dik Uzun Çarfl› Soka¤›, Bal›kpazar› Kap›s›Sokak ile M›s›r Çarfl›s› ve Arpac› sokaklar› alan-daki di¤er ana sokaklard›r. Surun deniz taraf›n-da sokak örüntüsü daha s›kt›r. Haliç yönündekuzeybat›ya do¤ru birbiri pefli s›ra Gümrük, Ba-l›kpazar›, Has›rc›lar ve Yemifl iskeleleri yer al-makta, bu kapanlara aç›lan denize dik sokaklar,bunlarla sahil yolu -Bal›kç›lar ve Taflç›lar sokak-lar›- aras›ndaki iliflkiyi sa¤lamaktad›r. GalataKöprüsü’nün infla edilmesine kadar alanda ula-fl›m›n yaya ve hayvan s›rt›nda, iskelelerden isekay›klarla yap›ld›¤›, alandaki sokak örüntüsü-nün buna ba¤l› olarak biçimlendi¤i söylenebilir.

1882 tarihli haritada sokak örüntüsününbüyük ölçüde ayn› kald›¤› izlenmektedir. GalataKöprüsü, Eminönü’nü Karaköy’e ve oradanBeyo¤lu’na ba¤layarak kent ölçe¤inde çokönemli bir ba¤lant› sa¤lam›flt›r (Resim 14b).Tramvay hatlar›n›n köprüden geçirilmesi ve fle-


12. Solda, AdnanMenderes operasyonlar›kapsam›nda Eminönü-Unkapan› yolununaç›lmas› s›ras›nda Haliçk›y›sinda Odunpazar›-Eminönü aras›nda yap›lany›k›mlar, 1955-56.13. Sa¤da, 1980’lerdeBedrettin Dalandöneminde yap›lany›k›mlar sonras›ndaYemifl ‹skelesi-Zindankap› aras›ndaaç›lan ve otopark olarakkullan›lan bofl alanlar.(Foto¤raf: Ara Güler)



12 13

hir hatlar› vapurlar›n›n iskelelerinin köprü üze-rine yerlefltirilmesiyle Eminönü’nde insan ak›fl-lar› artm›fl, bu alan bir ulafl›m dü¤ümüne dö-nüflmüfltür.

1940 tarihli Pervititch haritas›nda bir öncekidönemden farkl› olarak Eminönü Meydan›’ndatramvay ve motorlu tafl›t trafi¤ine uygun birkavflak düzenlemesinin yap›lm›fl oldu¤u görü-lür. Meydanda kimi yap› adalar›n›n y›k›larak ge-niflletilmesinin önemli bir nedeninin bu trafikdüzenlemeleri oldu¤u aç›kt›r. Elektrikli tramvayhatlar› Eminönü’nden, Galata Köprüsü’nü ge-çerek Taksim’e ve Bo¤az’a uzanmakta, yineEminönü’nden Arpac›lar Soka¤› izleyerek Sul-

tanahmet’e ç›kmakta, Aksaray’a, Edirnekap›’yaulaflmaktad›r. 1940 haritas›nda Galata Köprü-sü’nün do¤usunda gümrük yap›lar›n›n ve antre-polar›n yeniden düzenlendi¤i, Refladiye Cadde-si’nin bu düzenleme s›ras›nda aç›lm›fl oldu¤ugözlemlenmektedir. Buna karfl›l›k köprününbat›s›nda Bal›kpazar› ve Yemifl Çarfl›s›’n›n gele-neksel sokak örüntüsü henüz varl›¤›n› koru-makta, bu sokaklar Eminönü Meydan›’na aç›lanyo¤un bir ticaret bölgesi oluflturmaktad›r(Resim 14c).

1950’lerde, Adnan Menderes’in baflbakanl›-¤› döneminde gerçeklefltirilen operasyonlarla,Haliç’e paralel uzanan ve sur duvar›n› izleyerekk›vr›mlar yapan tarihî Bal›kpazar›-Taflç›lar Cad-desi ortadan kald›r›larak yerine, ondan çok dahagenifl ve do¤rusal bir çizgide Eminönü-Unka-pan› yolu aç›l›r (Kuban, 1993; Erkal,2001:255). Bu düzenlemeyle motorlu trafi¤inUnkapan›’ndan ve Galata Köprüsü’nden Sirke-ci’ye akmas› sa¤lanm›flt›r. 1950 sonras› artanmotorlu tafl›t trafi¤ine yer açmak amac›yla yap›-lan bu operasyonlarla, tarihî dokunun yap›l›alanlar ile aç›k mekânlar›n birbirini tan›mlad›¤›biçim-zemin iliflkileri bozulmufl; yollar›n geniflboflluklar içerisinden geçti¤i yeni bir kent me-kân› ortaya ç›km›flt›r (Resim 14d ve 15). Yolunkesti¤i geleneksel kent parçalar›n›n 4-5 metregeniflli¤indeki sokaklar› do¤rudan 35 metre ge-niflli¤indeki Rag›p Gümüflpala Caddesi’ne aç›l-maktad›r.

1996 haritas› ise bu caddenin tümüyle birotoyola dönüfltü¤ünü göstermektedir. 1980’lerde Haliç’in ve çevresinin temizlenmesine yö-nelik operasyonlar kapsam›nda Galata Köprüsüde yeniden infla edilmifl ve bir otoyol köprüsünedönüfltürülmüfltür. Köprünün Eminönü’neulaflt›¤› noktada, Sirkeci-Unkapan› yolu (Rag›pGümüflpala Caddesi) yeralt›na al›narak katl› birkavflak çözümü getirilmifltir. Bu h›z yolu niteli-¤indeki cadde Kennedy Caddesi ad›n› alarak Sa-rayburnu’nu dolaflmakta ve Atatürk Bulvar› ilebirleflerek Tarihî Yar›mada’n›n do¤usuna ve ta-rihî ticaret merkezine hizmet eden bir ulafl›mringi (loop) oluflturmaktad›r. Yeniden infla edi-len elektrikli tramvay hatt› da köprüden geçerekEminönü’ne ulaflmakta, buradan Tarihî Yar›ma-da’y› kat ederek Zeytinburnu’na kadar uzan-maktad›r. Tüm bu trafik düzenlemeleriyle Emi-nönü’nün ‹stanbul metropolünün farkl› bölge-leriyle karayolu, rayl› tafl›n›m ve denizyolu iledo¤rudan ba¤lant›l› bir ulafl›m dü¤ümü olmaifllevi güçlenmifltir (Resim 16). Ancak bu du-rum alan›n tarihî mekân özellikleriyle çeliflmek-tedir ve özellikle Eminönü Meydan› ile deniz ve


DOSYAKE

NTSE

L TA

SARI

M K

URAM

I-DÜN

, BUG

ÜN, Y

ARIN

14. Biçim-zeminanalizinde aç›k alanlar›nörüntüsü ve ba¤lant›analizi.3a. 1815, b. 1882, c.1940, d. 1960, e. 1996.

a.

b.

c.

d.

e.

r›ht›mlar aras›ndaki iliflki aradan geçen otoyolile kesilmifltir. 1950’lerden sonra artan motorlutrafik ile birlikte yaya ulafl›m›, alandaki önceli¤i-ni yitirmifl, Eminönü Meydan›’n›n denizle ilifl-kisi üst ve alt geçitlerle sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.Bugün de meydandan r›ht›mlara ve vapur iske-lelerine, tramvay duraklar›na ve köprüye yayaulafl›m› iki alt geçit yoluyla yap›lmakta, bu altgeçitler alandaki yaya ak›fllar› karfl›s›nda yetersizkalmaktad›r. Eminönü’nün metropolün farkl›yerleriyle ba¤lant›s›n› sa¤layan bir di¤er ulafl›marac› otobüs hatlar›d›r. Önce Bal›kpazar›’ndatarihî dokunun ortadan kald›r›lmas›yla aç›lanboflluk bugün ise Rag›p Gümüflpala Cadde-si’nin kuzeyindeki y›k›mla ortaya ç›kan geniflalan otobüs duraklar› için kullan›lmaktad›r.

Tarihî Eminönü’nün aç›k alanlar sistemi za-man içerisinde tümüyle biçim de¤ifltirmifltir.Eminönü, 1950’lerden bu yana gerçeklefltiril-mifl olan y›k›mlar sonucunda bugün büyük öl-çüde boflluklar›n hâkim oldu¤u bir kentsel me-kând›r (Resim 14e). Bu mekân ulafl›m odaklar›ve çekim noktalar› aras›nda kuzeyden güneye,do¤udan bat›ya sürekli yaya ak›fllar› ile gün içe-risinde hiç durmaks›z›n kat edilmektedir.

Üç Boyutlu Kentsel Biçimin Dönüflümü:Mekânsal-Görsel AnalizRaymond Curran’›n gelifltirdi¤i kentsel mekânanalizi yönteminde, mekân›n üç boyutlu biçim-lenmesini belirleyen ö¤eler üç ayr› kategori al-t›nda incelenmektedir (Curran, 1983:80). Bun-lar, yap›l› ve mekânsal formlar, mekân› tan›mla-yan yüzeylerin niteli¤i, yer kaplamas› ve kentmobilyalar›d›r.

Eminönü Meydan› ve çevresinin yap›l› vemekânsal biçimlenmesinde yap› kütleleri aras›n-da yatay ve düfley kütle iliflkileri, kütlelerin or-ganizasyonunda ön plan-arka plan iliflkileri vebu iliflkilerdeki dönüflüm incelenmifltir. 19. yüz-y›l›n bafl›nda alanda büyük ço¤unlu¤unu ticaretyap›lar›, hanlar ve depolar›n ve dinî yap›lar›noluflturdu¤u yap› kütleleri iki ile dört kat aras›n-da de¤iflmektedir. Camiler yükseklikleri ve kütlebiçimlenmeleri ile an›t yap›lar olarak di¤er yap›-lar aras›nda ay›rt edilirler.

1800’lerin ilk yar›s›nda çekilmifl foto¤raflarabak›ld›¤›nda, kent surlar›n› ve bu surlar›n önün-de 2-3 katl› ticaret yap›lar› ve dükkânlar görüle-bilmektedir. Bu yap›lar meydan›n üç yan›n› tü-müyle çevreleyerek kapal› bir meydan tan›mla-maktad›r. 19. yüzy›l haritalar›nda gözlemledi¤i-miz meydan büyüklü¤ü ile yap›lar›n yüksekli¤iaras›nda uyumlu bir oran oldu¤u söylenebilir.(Resim 17a) 1900’lerin bafllar›nda çekilmifl fo-

to¤raflarda ise yap›lar›n yüksekliklerinin 2-3 kat-tan befl kata ç›kmaya bafllad›¤› gözlemlenmekte-dir. Eminönü Meydan›’n›n çevresi daha çok üçkatl› yap›larla sar›l›d›r; meydan›n bat›s›nda yeralan Valide Han ise iki katl› bir yap›d›r (Resim6). Bu dönemde yap›lar›n boyutlar›yla birlikte,yap› tipleri ve mimari üslûplar›n›n da de¤iflmeyebafllad›¤›, Galata’da görülen Bat›l› üsluplar›nburaya tafl›nd›¤› görülmektedir. Bal›kpaza-r›’ndan Sirkeci’ye uzanan soka¤›n güney cephe-sinde, iki katl› ticaret yap›lar›ndan oluflan yap›adalar› Eminönü Meydan›’n› Yeni Valide Ca-mii’nin d›fl avlusundan ay›rmakta; arka plandaYeni Cami’nin dikey olarak yükselen kütlesininönünde, ön planda yatay bir cephe oluflturmak-ta ve görsel bir derinlik yaratmaktad›r (Resim 4ve 7). Yeni Cami’nin meydana aç›lan kap›s› busürekli yatay cephe içerisinde bir aç›kl›k olufltu-rarak cami avlusuna do¤ru bir perspektif olufl-turmaktad›r. Yeni Cami’nin piramit formundayükselen kütlesi, ön plandaki yatay cephe ile


15. Menderesoperasyonlar› sonras›ndaEminönü Meydan›(fiehsuvaro¤lu,1999:159).16. 1990 sonras›Eminönü ve çevresiningeliflen ulafl›m ba¤lant›lar›ve bafll›ca dü¤ümnoktalar›. Lejant: Yollar,Metro Hatlar›, Demiryollu,Deniz Hatlar›, Yaya Yollar›,Ulafl›m Dü¤ümleri. 1996.



15

16

karfl›tl›k oluflturmakta, böylece görsel olarakyükseklik etkisi daha da vurgulanmaktad›r.

De¤iflen Üç Boyutlu Mekânsal/Biçimsel ‹liflkilerve Mekân Tan›mlayan Yüzeyler Eminönü Meydan› çevresindeki yap› kütleleri-nin üç boyutlu iliflkisi 1930’lardan sonra tü-müyle de¤iflir (Resim 17b). Bu de¤iflimde Hen-ri Prost’un yapm›fl oldu¤u düzenleme belirleyi-ci olmufltur. Prost’un Eminönü Meydan› içinönerdi¤i kentsel tasar›m, tarihî mekân›n gele-neksel kurgusunu tümüyle de¤ifltirerek, Bat›l›anlamda bir meydan-an›t yap› iliflkisi yaratmay›amaçlam›flt›r. Bu amaçla Yeni Cami ile Eminö-nü Meydan› aras›ndaki yap›lar y›k›larak, mey-dan geniflletilmifltir (Resim 18b ve 20). Cami-nin etkileyici kütlesi ile d›fl avlusunun meydanlabütünleflmesi sonucu geniflleyen aç›k mekân -piramidal olarak yükselen an›tsal kütle ile mey-dan- aras›nda yepyeni bir üç boyutlu kompozis-yon ve ölçek iliflkisi kurulmufltur. Köprüden ba-k›ld›¤›nda ön planda olan yap› bloku ortadankald›r›larak, caminin arka plandaki cephesi do¤-rudan ön planda “meydana ç›kar›lm›flt›r”. YeniCami Külliyesi’nin kuzeybat›s›ndaki yap› adala-r› y›k›larak meydan›n bu yönde de genifllemesive M›s›r Çarfl›s›’n›n restore edilen cephesinin debir an›t yap› olarak bu meydana aç›lmas› sa¤lan-m›flt›r.

Henri Prost’un, Eminönü düzenlemesindeperspektif etkilerine özellikle önem verdi¤inigörüyoruz. Eminönü Meydan›’ndan Süleyma-niye’ye do¤ru perspektif açmak, düzenlemesi-nin hedeflerinden biridir. Bu amaçla RüstemPafla Camii’nin çevresindeki tarihî hanlar› ve ya-p› adalar›n› kald›rmakta, caminin çevresinde birpark ve Süleymaniye’ye do¤ru ç›kan bir yol aç›l-mas›n› önermektedir (Resim 21). Prost, Emi-nönü düzenlemesinde Galata Köprüsü’nün heriki yan›nda ve Bal›kpazar›’ndaki kentsel dokuyukald›rmakta, ancak bunlar›n yerine EminönüMeydan›’n› ve di¤er aç›k mekânlar› s›n›rland›ra-rak tan›mlayacak yeni yap› bloklar› önermekte-dir. Bu yap›lar yayalar›n güneflten ve ya¤mur-dan korunarak yürüyebilecekleri arkadl› büyükma¤aza yap›lar› olarak düflünülmüfltür (Prost,1943).

1955 y›l›nda Eminönü-Unkapan› aras›ndayol aç›lmas› için gerçeklefltirilen y›k›mlarda Ba-l›kpazar›’ndaki kentsel doku bütünüyle ortadankald›r›lm›fl; bu y›k›mlarla Yeni Cami Külliye-si’nin bat›s›nda aç›lan büyük boflluk ile Yeni Ca-mi’nin an›tsal kütlesi aras›nda daha önce var ol-mayan bir kütle-boflluk iliflkisi ortaya ç›km›flt›r(Resim 17c). Gerçekte, bu alan üzerinde Emi-


17. YEminönü Meydan›ve Yeni Cami çevresindeyap› kütlelerinin üçboyutlu iliflkileri: a. 19.yüzy›l sonu, b. 1940, c. 1960, d. 1996.

18. Yeni Cami, EminönüMeydan› ve çevresinindenizden kütle iliflkileri vecephe etkisi: a. 19. yüzy›lsonu, b. 1940.

DOSYAKE

NTSE

L TA

SARI

M K

URAM

I-DÜN

, BUG

ÜN, Y

ARIN

a.

b.

c.

d.

17

18

b.

a.

nönü-Unkapan› yolunun iki yan›nda yeni yap›bloklar›n›n infla edilmesi öngörülmekteydi(Anonim, 1957:65) Bu alan için gelifltirilmiflbulunan kentsel tasar›m projesinde avlulu mo-dern bloklar olarak düflünülmüfl olan bu yap›-lar, yolun iki yan›n› ve Eminönü Meydan› çev-resini s›n›rland›rmakta ve bu aç›k mekânlar› ta-n›mlamaktayd› (Resim 21). Bu yönüyle bukentsel tasar›m projesi d›fl mekânlar› yap›larlas›n›rland›rarak aç›k mekânlar›n ölçe¤ini dene-tim alt›nda tutulmas›n›n gerekli görüldü¤ünügöstermektedir. Ancak bu proje gerçeklefltirile-memifl ve y›k›m sonucu ortaya ç›kan alan1990’lara kadar otobüs duraklar›nca iflgal edi-len düzenlenmemifl bir boflluk olarak kalm›flt›r(Resim 13). Son yap›lan düzenleme ile bu bofl-luk tafl kapl› bir büyük yaya meydan›na dönüfl-türülmüfltür. 1984-89 y›llar› aras›ndaki operas-yonlar s›ras›nda Eminönü-Unkapan› yolu ileHaliç aras›nda, Yemifl ‹skelesi’nin arkas›ndakidokunun da ortadan kald›r›lmas›yla bu büyükmeydan›n kuzeybat›s›nda hiçbir s›n›rlay›c› bu-lunmamakta, mekân hiçbir tan›mlay›c› cepheyles›n›rlanamamaktad›r (Resim 17d). Buna karfl›-l›k, bu mekân›n güneybat› çeperi tarihî kentdokusunu sonland›ran yap› cepheleri ile göreliolarak daha iyi tan›mlanmaktad›r. M›s›r Çarfl›s›ve Yeni Cami ise, bu boflluk içerisinde yükselenkütlelerdir. Bu yeni meydan›n büyüklü¤ününYeni Cami kütlesinin an›tsall›¤› ile dengelendi¤isavunulabilirse doku içerisinde bu büyüklüktebir boflluk tarihî kent mekân›na tümüyle yaban-c›d›r. Güneybat›daki yap› cephelerinin yatayl›¤›ise aç›k alan›n yatayda uzanan büyüklü¤ünüdengeleyememekte, yaratt›¤› yönlendirici et-kiyle (directional effect) bofllu¤un bu yöndekiuzunluk etkisini art›rmakta ve perspektifi derin-lefltirmektedir (Resim 22). Bu bofllu¤un boyut-lar› insan ölçe¤inin çok üzerindedir. Eminö-nü’nde kentsel dokuya boflluklar hâkim olmufl,çeperleri s›n›rlanm›fl kapal› meydanlar›n ve so-kak örüntüsünün yerini, tek dengeleyici ö¤eninYeni Cami’nin an›tsal kütlesi oldu¤u, alabildi¤i-ne uzanan, s›n›rlar› belirsiz aç›k alanlar alm›flt›r(Resim 23). Bu durum kentsel tasar›m kuram-lar›nda bir kentsel alan›n “baflar›l› kentsel me-kân” olabilmesi için gerekti¤i savunulan ölçüt-lerle çeliflmektedir. Sirkeci-Unkapan› yolununbir otoyola dönüflmesiyle, bu yol görsel olarakolmasa da, yayalar için fiziksel olarak afl›lmas›mümkün olmayan fiziksel bir s›n›r haline gel-mifltir. Gerek Yeni Cami’nin kuzeydo¤usundagerekse kuzeybat›s›nda meydan› s›n›rland›ran,denizle iliflkisini kesen bir bariyer oluflturmakta-d›r (Resim 24 ve 25).


19. 1930’lar›n sonundaLütfi K›rdar dönemi HenriProst operasyonlar› veYeni Cami cephesininmeydana ç›kar›lmas›.20. Henri Prost’unEminönü Meydan› veçevresi düzenlemesi,Rüstem Pafla Camii’ndenSüleymaniye’ye aç›lmas›önerilen yol ve perspektifaks›.21. 1955’te geniflletilerekaç›lan Eminönü-Unkapan›yolu çevresi için yap›lm›flkentsel tasar›m projesimaketinde yolun ikitaraf›nda önerilen yap›kütleleri (Anonim,1957:65).



21

20

19

Yer Kaplamas› ve Kent Mobilyalar›Bugünkü durumu belirleyen son düzenlemeyleEminönü Meydan›’n›n bütünü tafl (granit) ilekaplanm›flt›r. Koyu ve aç›k renkli kaplaman›nkullan›m›yla elde edilen ›zgara örüntü meyda-n›n bütününü kaplamaktad›r (Resim 26). An-cak özellikle Yeni Cami’nin kuzeybat›s›ndakibüyük aç›k alan›n tümüyle tafl kaplanm›fl olmas›günefl alt›nda parlama yapmakta ve yaya olarakafl›lmas› zor, kat edilmesi gereken ancak yürü-mesi keyifli olmayan bir boflluk etkisi yapmakta-d›r.

Aç›k alanlar›n düzenlemesinde, Yeni Ca-mi’nin çevresinde ve M›s›r Çarfl›s›’n›n bat›s›ndaküçük yükseklik farklar›yla ve alçak duvarlarlayarat›lm›fl olan alt mekânlar, oturma köfleleri veyaya trafi¤i ile servis yollar›n› birbirinden ay›rankald›r›m detaylar› vb. düzenlemenin nitelikli birtasar›m ve uygulama ürünü oldu¤unu göster-mektedir. Ayn› flekilde hem kuzeydo¤uda mey-dan› tramvay duraklar›na ve r›ht›ma, hem deM›s›r Çarfl›s›’n›n kuzeyinden Galata Köprü-sü’nün bat›s›ndaki r›ht›ma ulaflt›ran alt geçitle-rin giriflleri meydan›n bütünlü¤ünü bozmayaniki noktada yerlefltirilmifltir. Meydanlar›n a¤aç-land›r›lmas›nda ise ç›nar a¤açlar›n›n kullan›lma-s› anlaml› olmakla birlikte, özellikle Yeni Ca-mi’nin kuzeybat›s›ndaki büyük bofllu¤un a¤aç-land›r›lmay›p yaln›zca M›s›r Çarfl›s›’n›n yancephesine paralel bir a¤aç s›ras›yla yetinilmifl,bu alan gölgesiz sert bir boflluk olarak b›rak›l-m›flt›r. Kent mobilyas› olarak kullan›lan oturmaelemanlar›, telefon kulübeleri ve büfelerin yer-lefltirilme biçimlerinde de kimi sorunlar gözeçarpmaktad›r. M›s›r Çarfl›s›’n›n bat›s›nda a¤aç-lar›n alt›na yerlefltirilmifl olan banklar›n meydanyönüne de¤il de M›s›r Çarfl›s›’n›n yan cephesin-deki dükkânlara do¤ru bakmas›, alan›n günde-lik kullan›m›nda etkinlik ve devinimin meydanyönünde de¤il, dükkânlar›n önünde oldu¤unuiflaret etmektedir (Resim 27). Öte yandan, tele-fon kulübeleri ve gazete büfesinin yerlefltirildi¤iyer, Yeni Cami’nin önünden Rüstem Pafla Ca-mii’ne ve Süleymaniye’ye do¤ru aç›lm›fl olanperspektifin önünde görsel bir engel olufltur-maktad›r (Resim 28). Henri Prost’un Eminönüdüzenlemesini yaparken keflfederek önemsedi¤ibu perspektif, bugünkü meydan›n tasar›mc›lar›taraf›ndan önemsenmemifl görünmektedir. Ye-ni Cami’nin iki yan›ndaki her iki meydan›n datam merkezine, Belediye taraf›ndan birer zab›takulübesi, özellikle kuzeybat›daki meydandaderme çatma çayhane-büfe türü yap›lar yerleflti-rilmifltir. Bu kulübeler aç›k mekân› tam ortas›n-dan bölen bir görsel bariyer oluflturmakta ve


22. Yeni Cami’ninkuzeybat›s›ndaki meydanve Rüstem Pafla Camii.223. Eminönü’nde yenimeydan ve Yeni Cami.24. Yeni EminönüMeydan›’na te¤et geçerekmeydan› fiziksel olaraks›n›rland›ran Eminönü-Unkapan› yolu.25. Yeni Cami’den GalataKöprüsü kavfla¤› vetramvay hatt›.

DOSYAKE

NTSE

L TA

SARI

M K

URAM

I-DÜN

, BUG

ÜN, Y

ARIN

22

23

24

25

meydan›n tasar›m›yla tümüyle çeliflmektedir(Resim 29).

Eminönü ve çevresinde mekânsal nitelik so-runu olan bir di¤er aç›k mekân Yeni Cami’ningüneybat›s›nda, M›s›r Çarfl›s› ve Hatice TurhanSultan Türbesi aras›nda kalan d›fl avludur. YeniCami’nin harimini oluflturmaya devam eden bualan›n tümüyle Belediye’nin sorumlulu¤unda ol-mamas›, mekân›n düzenlenme biçimindeki fark-l›l›¤›n nedeni olabilir. Külliye’nin çevresindekimeydanlar›n özenle düzenlenmifl olmas›na karfl›-l›k, bu mekân, alan› paylaflarak kiralayan çayha-neler taraf›ndan iflgal edilmifl; bak›ms›z bir flekil-de kendi haline b›rak›lm›fl bir arka mekâna dö-nüflmüfltür. 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Bat›l› sey-yahlar taraf›ndan yap›lan gravürlerde bu mekânulu a¤açlar›n bulundu¤u bir bahçe olarak resme-dilmifltir. Yeni Cami’nin kap›s› önünde geçici ör-tüler alt›nda pazar türü bir etkinli¤in oldu¤u, bugravürlerden izlenmektedir (Resim 30).

1940’larda bu alan› iflgal etmifl bulunan bara-ka türü dükkânlardan temizlenerek bir parka dö-nüfltürüldü¤ü bilinmektedir. Lütfi K›rdar döne-minde bu alan park olarak düzenlenirken budükkânlar›n bulundu¤u bölümünün istimlâkedildi¤i bilgisi bulunmaktad›r. Ancak o dönem-den bugüne bu d›fl avlu yeniden derme çatmabarakalar ve örtülerle kaplanm›fl durumdad›r. Çi-çekçiler ve kuflçular bu mekân›n anlam›ylauyumlu eski kullan›mlard›r, fakat bugün alan›kaplam›fl olan çay bahçelerinin ayn› derecedeuyumlu olduklar› söylenemez (Resim 31). Bualan›n mekân›n tarihî de¤erine uygun olarak dü-zenlenmesi gerekmektedir. Benzer bir durumYeni Cami Külliyesi’nin güneydo¤usunda Ban-kalar Caddesi giriflindeki otopark karmaflas›d›r vebu alan›n da daha iyi düzenlenmesi olanakl›d›r.

Son SözEminönü’nde 1950 sonras›nda ve 1980’lerdegerçeklefltirilen y›k›m operasyonlar›yla yok edi-


26. Yeni EminönüMeydan›’n›ngüneybat›daki yap› bloklar›ndangörünüflü ve GalataKöprüsü. Meydan›n taflkaplamas›. (Foto¤raf:Tümay Çin Ar›can, 2004)27. Yeni EminönüMeydan›’na arkas›n›dönmüfl, M›s›r Çarfl›s›’nayönelmifl olan oturmaelemanlar›.28. Yeni EminönüMeydan› üzerindeRüstempafla veSüleymaniye perspektifineengel olacak bir biçimdeyerlefltirilmifl olan büfe vetelefon kulübeleri.29. Yeni Cami’nin önünde meydan›n ortas›na sonradanoturtulmufl olan prefabrik Zab›takulübesi. (Bu yap›n›nbulundu¤u yer yaklafl›keski surun ve y›k›lm›fl olan yap› adalar›n›n yeriolabilir.)



26

27

28

29

len Bal›kpazar› ve Zindankap›-Yemifl ‹skelesiaras›ndaki kent parças› ‹stanbul’un kuruluflun-dan itibaren liman›n çok yo¤un olarak kullan›l-m›fl olan bölgesidir ve tarih boyunca kimi kulla-n›mlar süreklili¤ini korumufltur. Bal›kpazar› Ka-p›s› Galata’ya yolcu ve yük tafl›yan kay›klar›nburada toplanmas› dolay›s›yla Bizans dönemin-de Peramatis Kap›s› olarak adland›r›lmaktayd›ve bu ifllevini Osmanl› dönemi boyunca da sür-dürmüfltü. Bu alanda sokak örüntüsü de büyükolas›l›kla benzer bir süreklilik göstermekteydi.Surlar baflta olmak üzere alandaki kimi an›t ya-p›lar da kent mekân›n›n bu süreklili¤ini sa¤la-yan belli bafll› ö¤eleri oluflturmaktayd›. Bu alan-da her biri farkl› mallar›n yüklenmesine ayr›lm›fl-Tütün Gümrü¤ü, Has›rc›lar, Limon, Yemifl-iskelelerine aç›lan sokaklar liman ve kent aras›n-da sürekli bir ak›fl› sa¤lamaktayd›lar. Y›k›m ön-cesi dönemi bilenlerin an›lar›nda canl› bir yeretmifl olan Bal›kpazar›’nda bal›khane ve bal›kç›-lar ve çok çeflitli dükkânlar yan›nda meyhanelerve börekçiler Eminönü Meydan›’na aç›lan bumahallenin gündelik yaflam›n›n canl›l›¤›na kufl-kusuz katk›da bulunuyorlard›. 1950 ve 1980sonras› y›k›mlarla, Bal›kpazar›-Zindankap›-Ye-mifl ‹skelesi aras›ndaki tarihî kentsel dokuylabirlikte yukar›da anlat›lan etkinlikler örüntüsüde tümüyle ortadan kalkm›flt›r. Ortaya ç›kanboflluk içerisinde en belirgin etkinlik, ulafl›modaklar› -vapur iskeleleri ile tramvay duraklar›ve otobüs duraklar›- aras›ndaki yaya ak›fllar›d›r.Bu ak›fllar Eminönü’nü bir etkinlik oda¤› ol-maktan çok, bir geçifl alan› yapmaktad›r. Birkentsel alan› “özgün yer” yapan, onun fizikselmekân nitelikleri ile birlikte etkinlikler örüntü-sü ve tarih boyunca üst üste örülen tarihî de-¤erler ve anlamlar bütünüdür. Eminönü’ndekentsel doku ve bar›nd›rd›¤› etkinlik örüntüsüile birlikte alandaki tarihî de¤erlerle iliflkili an-lamlar bütünü de yok olmufltur.

Bu yaz›da Eminönü Meydan› ve çevresindetarihî kent mekân› ve bugünkü kentsel çevrekarfl›laflt›rmal› olarak incelenmifl, dönüflüm so-nucunda ortaya ç›kan yeni kent mekân›n›nkentsel biçim kuramlar› aç›s›ndan bir de¤erlen-dirmesi yap›lm›flt›r. Bu araflt›rma sonucunda or-taya ç›kan en belirgin sonuç, tarihî kent doku-sunun, yap› adalar›n›n ve sokak örüntüsününortadan kalkarak yerini büyük bir bofllu¤a b›-rakt›¤›d›r. Son elli y›l içerisinde Eminönü Mey-dan› ve çevresi fiziksel olarak tümüyle baflkalafl-m›flt›r.

Tarihî mekân üzerinde gerçekleflen bu tabu-la rasa sonucunda, boflluk içerisinde tek bafl›nakalan Yeni Cami kütlesi ve cephesi ile aç›k me-


30

31

32

33

DOSYAKE

NTSE

L TA

SARI

M K

URAM

I-DÜN

, BUG

ÜN, Y

ARIN

30. 19. yüzy›l bafllar›ndaYeni Cami’ningüneybat›s›ndaki bahçe. W. H. Bartlett’in gravürü.(Bartlett, W. H., Varall, J. C., Pardoe, J., 1835, The Beauties of theBorporus, London.)31. Yeni Cami’ningüneybat›s›ndakibahçenin M›s›r Çarfl›s›yönünde bugünküdurumu.32. Cami önünde geçicibir etkinlik oda¤›:“Aç›khava Sanat Merkezi”.33.M›s›r Çarfl›s›’n›nkuzeybat› cephesindeTahmis Soka¤› üzerindes›ra dükkânlar. Yap›n›nmekânsal kurgusundan ved›fl mekânla iliflkisindenkaynaklanan al›flverifletkinli¤i, çeflitlilik vecanl›l›k.

kân aras›ndaki üç boyutlu iliflkiler kökten de¤ifl-mifltir. Alan›n imgesine art›k bir büyük bofllukiçerisinde yükselen Yeni Cami ve di¤er birkaçan›t yap›n›n tarihte hiç olmad›¤› kadar hâkimoldu¤u söylenebilir. Aç›lan bu genifl boflluk ‹s-tanbul’un tarihî dokusunda olmayan yeni biran›tsall›k biçimi tan›mlamaktad›r.

Bu çal›flma sonucunda, tarihsel olana benzerbir kentsel yap›n›n bu alanda tarihselci üslûplar-la yeniden infla edilmesinin gerekti¤i sonucu ç›-kar›lmamal›d›r. Tarihsel olarak gerçek olan me-kân örüntüsü art›k yok oldu¤una göre, bugünyenilikçi ve yarat›c› kent mekân› yorumlar›n›naranmas› gerekmektedir. Söz konusu olan tarihîkent mekân› oldu¤unda o mekân› “özgün yer”yapan niteliklerin araflt›r›lmas›, o alan›n tasar›-m›nda önem tafl›maktad›r.

F. Cânâ Bilsel, Doç. Dr.,ODTÜ Mimarl›k Bölümü Ö¤retim ÜyesiTümay Çin Ar›can, fiehir Planc›s› ve Kentsel Tasar›m Uzman›, ‹stanbul2010 Avrupa Kültür Baflkenti Ajans›

Not:1. Bu makale, Tümay Çin taraf›ndan ODTÜ Mimarl›kFakültesi fiehir ve Bölge Planlama Bölümü Kentsel Tasar›mProgram›’nda gerçeklefltirilen yüksek lisans tez çal›flmas›n›nverilerine dayan›larak gelifltirilmifltir (Çin, 2006). Kentseltasar›m kuramlar› ve analiz yöntemleri kullan›larak kentmekânlar›n›n çözümlemesi üzerine ODTÜ’de MimariTasar›m ve Kentsel Tasar›m lisansüstü programlar›nda tezaraflt›rmalar› yürütülmektedir. Bunlar aras›nda ‹stanbultarihî mekân› üzerinde bir di¤er araflt›rma P›nar Gediklitaraf›ndan ‹stanbul Haliç k›y›s›nda Tersane-i Âmire alan›üzerinde bir tarihî mekân çözümlemesi ve korunmas›gereken mekânsal ve yap›sal de¤erleri saptamaya yönelikbir kentsel tasar›m çal›flmas›d›r (Gedikli, 2002). Her ikiaraflt›rma da Doç. Dr. Cânâ Bilsel yönetimindegerçeklefltirilmifltir.

Kaynakça:• Akp›nar, ‹. (2003) “‹stanbul’u (yeniden) infla etmek:1937 Henri Prost plan›”, 2000’den Kesitler II:Cumhuriyet’in Mekânlar›, Zamanlar›, ‹nsanlar›, DoktoraAraflt›rmalar› Sempozyumu, ODTÜ, Ankara • Anonim (1943) Güzelleflen ‹stanbul, haz›rlayanlar: A.Daver, M. Resmer, S. Günay, ‹stanbul Belediyesi Matbaas›,‹stanbul.• Anonim (1957) ‹stanbul’un Kitab›, ‹stanbul Belediyesive ‹stanbul Vilayeti Neflriyat ve Turizm Müdürlü¤ü,‹stanbul.• Anonim (2001) Jacques Pervititch Haritalar›nda‹stanbul, Tarih Vakf›-Axa Oyak, ‹stanbul. • Ayverdi, E. H. (1978) 19. Yüzy›lda ‹stanbul Haritas›,‹stanbul Fetih Cemiyeti, ‹stanbul Enstitüsü Yay›nlar›,‹stanbul.• Bilsel, G., Bilsel, A., Bilsel C. (1999) “KuramsalYaklafl›mlardan Kentsel Mekân Tasar›m›na”, Prof. Dr.Mehmet Çubuk (der.), Kentsel Tasar›m Bir Tasar›mlarBütünü – Urban Design as Total Design, 1. Ulusal KentselTasar›m Kongresi, MSÜ, ‹stanbul, s.58-70.• Bilsel, C. (2007) “Remodelling the Imperial Capital inthe Early Republican Era: the Representation of History inHenri Prost’s Planning of Istanbul”, J. Osmond, A.Cimdina (ed.), Power and Culture: Identity, Ideology,Representation, Edizioni Plus, Pisa University Press, Pisa,s.95-115. • Çelik, Z. (1998) 19. Yüzy›lda Osmanl› Baflkenti: De¤iflen‹stanbul, Çev.: S. Deringil, Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›,‹stanbul. • Curran, R. J. (1983) Architecture and the Urban

Experience, Van Rostrand Reinhold Company, New York. • Çin, T. (2006) Transformation of a Public Space in‹stanbul: The Eminönü Square, ODTÜ fiehir ve BölgePlanlama Bölümü Kentsel Tasar›m Yüksek LisansProgram›, Ankara. • Ergin, O. N. (1938) ‹stanbul’da ‹mar ve ‹skânHareketleri, Bürhaneddin Matbaas›, ‹stanbul • Erkal, N. (2001) Haliç Extra-Mural Zone: A Spatio-Temporal Framework for Understanding the Architecture ofthe ‹stanbul City Frontier, yay›mlanmam›fl doktora tezi,ODTÜ Mimarl›k Bölümü, Ankara. • Evren, B. (1994) Galata Köprüleri Tarihi, MilliyetYay›nlar›, ‹stanbul.• Gedikli, P›nar (2002) The Transformation of UrbanWaterfronts in ‹stanbul and Evaluation of the Golden HornArsenals”, yay›nlanmam›fl yüksek lisans tezi, ODTÜ,Ankara.• Kayra, C. (1990) Eski ‹stanbul’un Eski Haritalar›,‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Kültür ‹flleri DaireBaflkanl›¤› Yay›nlar› say›: 1, ‹stanbul. • Kuban, D. (1993) “Menderes ve ‹stanbul”, DündenBugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, cilt 5, Türkiye Ekonomikve Toplumsal Tarih Vakf›, s.389-392. • Kuban, D. (1996) Istanbul: An Urban History, TürkiyeEkonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ‹stanbul. • Montgomery, J. (1998) “Making a City: Urbanity,Vitality and Urban Design”, Journal of Urban Design,Cilt: 3, Say›: 1, s.93-116. • Oktay, D. (2001) “Kentsel tasar›m›n kuramsalçerçevesine güncel bir bak›fl: Kentlerimiz, yaflam kalitesi vesürdürülebilirlik”, Mimarl›k, Say›: 302, s. 45-49. • Prost, H., Les Transformations d’Istanbul, cilt VII,yay›mlanmam›fl plan notlar›. • Rowe, C., Koetter, F. (1995) Collage City, MIT Press,Cambridge Massachussets ve Londra (sekizinci bask›; ilkbask›: 1978). • fiehsuvaro¤lu, H. (1999) ‹stanbul’dan sesler ve renkler,Türkiye S›nai Kalk›nma Bankas›, ‹stanbul. • Trancik, R. (1986) Finding the Lost Space, Theories ofUrban Design, Van Rostrand Reinhold Company, NewYork.




Metamorphosis of Eminönü Square and its Surrounding: An Analytical Study Based on Urban Design Theories andMorphological Methods

Situated at the entrance of the historic port of ‹stanbul, Eminönü has always beena gate to the city centre. The New Valide Mosque constructed in the 17th century,accentuated symbolically this quality of the locus. The place has been subjectedto successive transformations since then, a process which accelerated since mid-20th century. The article studies the changing spatial and formal qualities ofEminönü Square and its surroundings, depending upon a series of historic andcurrent maps. It is focused on the two and three dimensional analysis of urbanform. The ‘figure-ground’ and ‘linkage’ analyses reveal the changing patterns ofbuilt areas and open spaces through time. The transformation from an urbanfabric where solids are pre-dominant to an urban environment made of anextensive void, is the striking finding of this analysis. Successive operations thatdemolished entire districts along the Golden Horn resulted in the loss of a tightnetwork of streets and building blocks. Three dimensional analysis of form andspace organization complements the first group of morphological studies andmakes clear the three dimensional relations of the masses and open spaces aswell as the space defining surfaces. The relation of the pyramidal form of theValide Mosque and the scale of open spaces around it drastically changed withthe operations. The mosque which once stood in the middle of a tightly wovenurban fabric of solids and voids has finally become a monument in the middle ofa vast urban void, a new type of relationship which radically contradicts with thestructure of the historic city. The fine grain structure of the historic builtenvironment and the complex network of streets have been replaced by a simplevacuum.

BİLSEL, Cânâ, ARICAN ÇİN, Tümay, “Eminönü Meydanı ve çevresi tarihi kent mekânının...

Documents

Transcript of BİLSEL, Cânâ, ARICAN ÇİN, Tümay, “Eminönü Meydanı ve çevresi tarihi kent mekânının...