SAVUNMA VE İSTİHBARATDoç.Dr.Sait YILMAZ

Girişİkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar olan dönemde dünya

liderleri barış zamanında bir istihbarat teşkilatına ihtiyaçolduğunu düşünmüyorlardı. Onlar için istihbarat sadecesavaşları kazanmak için gerekli idi. 1947 yılında ABD BaşkanıHarry Truman’ın “barışı korumak için de istihbarat gereklidir”teorisi CIA kanunu ile hayata geçti. Askerler, buna uzun süremuhalefet ettiler, nasıl olsa savaş zamanında CIA askerlerinemrine gireceğine göre ve İkinci Dünya Savaşı’nda istihbaratıaskerler yaptığına göre CIA’ya ne gerek vardı? CIA içinbaşlangıçta iki görev belirlenmişti1; stratejik sürprizlerihaber vermek ve ülke dışındaki örtülü faaliyetlerigerçekleştirmek. O dönemden beri bir yandan istihbaratsivilleşirken, istihbarata bakış da çeşitli kırılmanoktalarından geçti. İstihbarat vasıtaları kadar, yöntemleri vekonseptleri de oldukça değişti. Açık ve örtülü faaliyetlergittikçe birbirine karıştı. İstihbarat sadece sivilleşmedi, son20 yılda oldukça özelleşti ama bir yandan da tekrar yeşilleştiyani askerileşti. İstihbarat, büyük ölçüde klasikistihbaratçıların işi olmaktan çıktı. Toplum mühendisliğinin,ekonomi ve siber güvenlik gibi disiplinlerin istihbarat amaçlıkullanım ihtiyacı asıl işi istihbarat olmayan yeni ve çok yüzlübir istihbarat toplumu ortaya çıkardı. Günümüzde Soğuk Savaşsonrası hâkim güçlerin denetim ve yönlendirme ağını aşacakprojeksiyonlara sahip olamayan devletler, kendilerine dikteedilen tehditleri ve güvenlik tezlerini sorgulamaksızın kabuletme eğilimi gösterdiler. Yeni güvenlik ortamına hazırlıklıolmayan birçok devlet bu yönlendirmelerin etkisinde kaldığıgibi, ulusal güvenliklerini koruma açısından da zorluklarlakarşı karşıya bulunmaktalar. Bu makalede, uluslararasıliteratürde savunma-istihbarat ilişkisi sorgulanarak, dünyakonjonktüründe yaşanmakta olan kültürel değişim elealınacaktır.

Stratejik Öngörü ve Stratejik İstihbarat

1* Yeditepe Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler ÖğretimÜyesi, @DocDrSaitYilmaz Deborah G. Barger, Toward A Revolution in Intelligence Affairs, National SecurityResearch Division, Rand Corporation, (Arlington/VA, 2005), p.88.

1

Tarih boyunca ülkelerin sivil ve asker yöneticileri,belirsizlikleri azaltacak ve karar almada önemli avantajlarsağlayacak bilgilerden yararlanmak suretiyle, tehlikelerkonusunda önceden uyarılmaya ve hazırlıklı olmaya önemvermişlerdir. Stratejik istihbarat, güvenlik politikalarınıngeliştirilmesi ve uygulanmasında yakın veya muhtemel önemibulunan, yabancı ulusların veya bölgelerin bir ya da birdenfazla yönü ile ilgili sürekli ve yeterli istihbarat teminidir.Politikacıları ve karar alıcıları, his ve kanaatleri ilehareket yerine, kanıt ve analize dayanan bir düşünce ve çalışmatarzına ancak istihbarat itebilir. Stratejik öngörü, istihbaratservislerinin en çok uzak durduğu istihbarat sınıfıdır.Olayların ve muhtemel sonuçlarının mevcut kaynaklar ileöngörülebilmesi oldukça zordur. Öngörülen olayların olupolmayacağı belli değildir ama karar vericileri çok geniş birkapsamda hazırlığa yöneltir. Çoğu siyasi liderler için,cari/güncel konular daha cazip iken uzun vadeli stratejikprojeksiyonlarda hata ihtimali yüksektir ve üstelik siyasimaliyeti yüksek olabilecek gayretlere neden olurlar.İstihbaratta geniş ve uzun dönemli düşüncelerle (doğru olsabile) kariyer yapılmaz. Pek çok stratejik öngörü istihbaratkullanıcılarına aptalca gelir. Bu nedenle, bu tür çalışmalardaha çok hükümet dışında ve devlet istihbarat servisleridışındaki kurumlar tarafından yerine getirilir. Amerikanistihbaratında bir söz vardır; sadece hatalar görülür, çünkübaşarılar gizlidir. İstihbaratçılar dünyayı değiştirecek büyükdeğişimler içinde görülmezler, onların başarıları ayrıntılariçindedir. İstihbaratçı bir dünya liderinin metresine nesöylediğini öğrenmek isterse bunu çabuk başarır ama çok önemlibir konuda bilgi gerektiği zaman oldukça zorlanır. Geçen 60 yıliçinde stratejik istihbarat ortamı çok değişmiş ve istihbaratanalizcilerinin işi çok daha zorlaşmıştır. İstihbaratıntoplanması, tasnifi ve analizinde karşılaşılan sorunlaryanında; istihbaratı kullanacak adreslerin çeşitlenmesi, içiçeliği, memnun edilme güçlüğü; öte yandan istihbaratın süreçiçinde etkin konumunu sürdürme zorluğu da istihbaratçılar içinönemli bir sorun haline geldi2.

İstihbaratın büyük olayları önceden tahmin edebilmeyeteneğini etkileyen üç faktör vardır3; (1) Teşkilat ve toplamakaynağı yeterliliği, (2) Bilgilerin analizinden ziyade

2 Bruce D. Berkowitz and Allan E. Goodman, Strategic Intelligence For American NationalSecurity, Princeton, 1989, p.34.

2

toplanmasının sabit fikir haline gelmiş olması, (3) Komitesistemi; koalisyona dayanarak analiz üretmenin küçük gerçeklerüretme ya da sessiz kalma riski. Stratejik istihbarat,kendisinin devamlılığı ve ülkesinin emniyette olması içinliderin yapması gerekenleri tanımlayarak, liderin seçeneklerinisınırlayan çok çeşitli koşulları ortaya koyan bir modeloluşturma işidir. Bu gerekliliklerin başında coğrafyanınkoşulları gelir. Örneğin Almanya’nın Kuzey Avrupa düzlüğündekiyeri, doğu ve güneydeki pazarlara hakimiyet sağlayan üretimgücü, bu pazarlara ihracat ve siyasi hakimiyet üzerine kurulubir sistemi zorunluluk haline getirmiştir. Bu gerçek 1871’dekiAlman Birliği’nin kurulmasından beri değişmemiştir. Öte yandan,bulunduğu yerde savunma için doğal engellerin olmaması onun herzaman dış tehditlere karşı hassas halde olmasına nedenolmuştur. Bu yüzden bir yandan ihracat yapmalı diğer yandansiyasi ve askeri güvenliği için fiziksel tedbirler almalıdır.Bu basit model, Alman başbakanı (chancellor) kim olursa olsun,ülkenin izleyeceği yolu tahmin edilebilir kılmaktadır.Öncelikle Almanya içeride dağılmamalı, koşullar ne olursa olsunihracat yapmalıdır. İkincisi Berlin bu şartları kolaylaştıracakşekilde siyasi ortamı şekillendirmelidir. Üçüncü, askeriçatışmadan kaçınmalıdır. Nihayet son gereklilik ise, eğer durumkontrolden çıkıyorsa, çatışmanın düşmanın istediği şekildegelişmemesi için bekleyip-görmek yerine kendisi başlatmalıdır.Bu model, Alman liderlerin sahip olduğu iç siyasizorunlulukları ortaya koymakta ve en etkili çözümün ihracatolduğu sonucunu vermektedir. Buradan Alman başarısınınsırlarını keşfedebiliriz. Almanya, büyük ölçüde Avrupa Birliğiülkelerine ihracat yaptığından, birliği de bu ticaretikolaylaştıracak yönde şekillendirmektedir. Almanya’nın ihracatıazaltmak, başka bir ülkeye Avrupa Birliği’nin kurallarınıdeğiştirmesine müsaade etmek ve Almanya’yı Kuzey AvrupaDüzlüğü’nden taşımak gibi bir seçeneği yoktur.

Stratejik öngörü için iki anahtar vardır. Önceliklekişilerden ziyade topluma, millete ve devlete odaklanmak.İkincisi ise sonuç ile liderin sübjektif niyetinikarıştırmamak. Bugün Ruslarla yaşanan çekişmenin arkasındaideoloji değil, hegemonya yani etki ve kontrol sahasıgenişletme gayretleri var. ABD, Rusya’nın tekrar Avrupa’dahegemon bir güç olarak ortaya çıkmasını önlemeye çalışırken,3 George Friedman, Amerika’nın Gizli Savaşı, Pegasus Yayınları, İstanbul, 2014,s.78.

3

Ruslar tarihteki düşmanları Napolyon ve Hitler’e karşı inşaettikleri tampon bölgeleri muhafaza etmeye çalışıyorlar.Avrupa’daki onlarca ülke arasında, karşılıklı olarak bubeklentileri tatmin etmek veya ortak bir çözüm bulmak kolaydeğil yani kaçınılmaz bir oyun oynanıyor. ABD istihbaratınıntarihsel olarak iki önemli özelliği4; (1) Aktivasyona verilenönem; sadece bilgi toplamak değil, bu bilgiyi alıp-değerlendirmeye çalışan ajanların mevcudiyeti, (2) Kaynakesaslı istihbarat; sahada çalışan insanlar ve cihazlardan bilgitoplamadır. Ancak, stratejik istihbarat, kaynak değil modeledayalıdır. Aşırı karmaşıklık ve gizli aşkı stratejik süreçlerdeişlemez. Örneğin Avrupa Birliği’nin kırılganlığının nedeniAlmanya’nın ihracatının GDP’nin %50’sine eşit olmasıdır. Bunuherkes bilir ama ancak bir iki kişi bunun sonuçlarının anlamınıidrak eder. Yaptığınız genellemeler basit gerçeklerin önünegeçer ama gerçekler aslında ortadadır. Stratejik istihbaratmodelinin iki temeli vardır. İlki ekonomik, siyasi, askeri veteknolojik olaylar arasında ayırım olmamasıdır. Devlet işlerinibunlara göre organize ederiz, her biri ulus-devlet ve ilgilisosyo-kültürel faaliyetlerle farklı şekilde ilişki kurar.Bunların her birinin nisbi önemi zamana ve yere göre değişse dedaima birbirleri ile etkileşim halindedirler. Stratejikistihbarat bu konuları entegre bir görüş açısından elealmalıdır. İkinci temel konu, karar vericilerin yerli yerinekoyamadığı çeşitli faktörler matriksi kapanına sıkışmasıdır.İçinde olduğu koşulları anlayabilen başarılı karar vericiler,bu durumda kendi yolunu bulur5.

İstihbarat ve SavunmaAskerler ve istihbaratçılar arasında tarihsel bir

güvensizlik her zaman var oldu. İran operasyonununbaşarısızlığı o zamana kadar “askerlerden casus olmamalı” diyengeneralleri harekete geçirmiş, 1981’de Pentagon içinde biralbayın (Jerry King) komutasında 50 kişi ile ilk askeri insanistihbaratı teşkilatı (ISA6) kurulmuş ve kısa zamanda beş kezbüyümüştü. 1991 yılında Pentagon, CIA’nın Irak’ta yetersizkaldığından şikayet edince, CIA Direktörü John M. Deutch,istihbaratçılara küresel olarak askeri komutanlıkların içinde4 Friedman, Age, 2014, s.78.5 George Friedman, Taking the Strategic Intelligence Model to Moscow, Stratfor,

Gepolitical Weekly, (December 2, 2014).6 Intelligence Support Activity

4

hizmet etmeleri emri vermişti. Rumsfeld, daha 1998’de balistikfüze tehdidi ile ilgili bir komisyonun başında iken Pentagon’unsavaşabilmesi için CIA benzeri işlevlere sahip olmasıgerektiğini düşünüyordu. ISA’nın karanlık işleri tüm küreyeyayıldıkça CIA bunu kendi işlerine tehdit olarak görmeyebaşladı. 2001 yılının sonunda ISA, Pakistan’da “Gümüş Tilki(Gray Fox)” kod adı ile Pakistan istihbaratı ile çalışmayabaşladı. ABD askerleri, Müşterek Özel Operasyonlar Merkezi(JSOC7) içinde, küçük timler halinde dünya genelinde özellikleGüney Amerika, Afrika, Asya ve Ortadoğu’da casusluk yapmayabaşladı ve bugün de devam ediyor. Bu tür askerler daha çokAmerikan büyükelçilikleri içindeki Askeri İrtibat Unsuru içindekadrolanıyor8. JSOC, halen Amerikan ordusunun en gözde birimive altı yılda bütçesi ikiye katlayarak 2007 yılında bütçesi 8milyar dolar oldu. 11 Eylül 2001 sonrası CIA geleneksel göreviolan ordu ile ortak görevlere başlarken, ajanlar askerleredönüşüyordu. Askerler ise timler halinde Amerikan dışpolitikasının karanlık boşluklarına dağılıyordu. Yeni Amerikansavaş metodu için askeri-istihbarat kompleksi yaratılmıştı.Birbirinden ayrı ve paralel yürüyen pek çok savaşta özelkuvvetler ve istihbaratçılar yan yana çalışmalı idi.

11 Eylül sonrası güvenlik alanında yaşanan özelleşmepatlamasından savunma ve istihbarat teşkilleri en fazla payıaldılar. Sözleşmeci özel şirketlere gizli casusluk ağlarıkurulması görevi verildi ve bölgedeki diktatörler, güvenilmezyabancı istihbarat servisleri ve vekilli savaş güçleri ileişbirlikleri geliştirildi9. Pentagon’un yeni istihbarat birimiTerörle Mücadele Sahra Hareketi (CIFA10) personelinin %70’igene sözleşmeci şirket elemanıdır. ABD Savunma Bakanlığıİstihbarat Analiz Ajansı olan DIA’nın 2007’deki çalışanlarının%51’i aynı durumda idi. Michael Furlong ABD SavunmaBakanlığı’nın insan istihbaratı alanında özel şirketlere işvermeme prensibini bozan kişi oldu. Furlong, bu işin artıkklasik casuslar ve askerlerin boyunu geçtiğine Pentagon’u iknaetmişti. Afganistan’da kurduğu ağın şefleri sık sık CIA’danşikayetler almaya başlamış, o da güçlü diğer bağları ilekarşılık veriyordu. Pentagon, Lockheed Martin ile de bir özel

7 Joint Special Operations Center8 Mark Mazetti, The Way Of The Knife, The CIA, A Secret Army, And A War At The Ends of TheEarth, Penguin Books, New York, 2013, s.82.9 Mazetti, Age, 2013, s. 4-5.10 Counterintelligence Field Activity.

5

istihbarat operasyonu sözleşmesi imzaladıktan sonra tümOrtadoğu’yu kapsayan, Müslüman dünyasında Suudi Arabistan’danYemen, İran ve Pakistan’a kadar uzanan bir sahada askeriistihbarat faaliyetleri ile ilgili gizli bir direktifyayınladı. CENTCOM Komutanı General David Petraus’un imzaladığıbu direktif11 ile Ortadoğu’yu geleceğin operasyonları içinuygun ortamı hazırlamak üzere CIA’nın yapamayacağı yenigörevler veriliyordu. Bu amaçla kurulan Turuncu Görev Kuvveti(Task Force Orange) gibi gizli birimler JSOC’a bağlandı, özelsözleşmeci şirketlere görevler paylaştırıldı12. Böylece açıkçasavaş ilan edilmemiş ülkelerde bir gizli operasyonlar altyapısıkuruldu. Bush’tan Obama dönemine devreden bu yapı genişletildive şu anda daha geniş yetkilerle askerlerin küresel insanistihbaratı ya da casusluk faaliyetlerinin omurgasınıoluşturuyor. Bu faaliyetler özel kuvvetler operasyonları veimkânları ile desteklendi.

İstihbaratın güçlü olması hem ordunun rolününabartılmamasına hem de ordunun güç kombinasyonunun gerçekihtiyaçlar ile uyumlu olmasına yardım eder. Örneğin, BirinciDünya Savaşı esnasında Meksika’nın Almanya ile ittifak yaparakABD’yi işgal edeceği duyumu alınmış, İngilizlerden degelebilecek bir işgale karşılık Amerikalılar Kızıl SavaşPlanı’nı hazırlamıştı13. İkinci Dünya Savaşı esnasında Almanbeşinci kolunun ABD’yi vuracağı ile ilgili pek çok fanteziyaşandı. Aynı şekilde 1991 yılında Irak’ta KoalisyonKuvvetlerinin Komutanı Norman Schwarzkopf da hatıralarındaşöyle demiştir; “İstihbaratçıları dinlemiş olsaydım, hala Kuveyt sınırındabekliyor olacaktım.” CIA ise Schwarzkopf ve ordu komutanlarınıistihbarat kullanmayı bilmemekle suçlamıştı. CIA’ya göre; ordu,basit ve kesin bilgiler istiyor, karşılaştıkları durumlarlauğraşmak istemiyorlardı. Ordu ise hipotezler, kurnazlıklardeğil, hızlı ve tatbik edilebilecek istihbarat istediğinisöylüyordu. Soğuk Savaş döneminde ABD’nin tehdit algılamasınınNATO ve ABD tarafından hazırlanan Stratejik İstihbaratdokümanları ile Türkiye’ye dayatılması, ülkemizin Rus tehdidinekarşı yaklaşık bir milyon kişilik bir orduyu beslemesine veülke kaynaklarının büyük ölçüde savunma harcamaları tarafındanemilmesine neden olmuştur. 1990 yılında Körfez Krizi çıktığındaIrak’a karşı harekât planlamasına başlayan Türk askeri

11 Joint Unconventional Warfare Task Force Execute Order.12 Mazetti, Age, 2013, s.207.13 Friedman, Age, 2014, s.135.

6

planlamacıları, ABD’nin hazırlamış olduğu Irak Stratejikİstihbarat kitabını esas aldıklarında abartılmış Irak Ordusuile ilgiler bilgiler nedeni ile Irak topraklarına girmeninmümkün olmadığını hesaplamışlardı. Devlet Adamı ve Strateji

Bir ülkenin ulusal kabiliyetleri geliştikçe liderlerigenellikle ülke çıkarlarını daha geniş bir şekilde tanımlamayabaşlar; sadece sınırlarının güvenliği değil daha da ötesine deulaşmaya odaklanır, dışarıdaki pazarlara girmeye çalışır, ülkedışındaki hammaddeleri ve ulaştırma rotalarını kullanmak ister,uzaktaki vatandaşlarını korumak için tedbir alır, dini veyaideolojik inançlarını yayar ve kendi bölgesinde ve dünyadakendi düşündüğünün doğru olduğunu kabul eder. Bununkarşılığında etrafındaki ülkeler artık kendi sınırlarının,uluslararası kurumların ve itibarının tehlikede olduğunuhissetmeye başlar. Gelişme, genişleme isteğini cesaretlendirir,güvensizlik yaratır ve daha fazla güç isteği doğurur. Geçmişteİngiltere, Fransa, Almanya, Japonya, ABD ve Rusya bu yoluizlediler; dışarıya doğru genişleme, yeni istekler veemperyalizm. Çıkarların çatışması nadiren barışçı yollarlaçözülür. Büyük güçler, yükselen güçler daha büyük bir tehditolmadan onları yok etmek ya da parçalamak ister. Savaştankaçınanlar ise çıkarlarını barışçı yollardan birleştirecekyollar ararlar. Eski ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton’agöre; dış politika stratejisinin başarısı aptalca işleryapmamak değil, krizlerden kaçınmakla ilgilidir. Bugün Obamadönemine yakıştırılan “geriden idare etmek (leading frombehind)” ilkesinin uzmanı aslında Başkan Eisenhower idi14. ABDEski Savunma Bakanlarından Bob Gates, Pentagon’a UlusalGüvenlik Konseyi’ne askeri seçenekler konusunda çok fazla bilgivermemelerini çünkü anlamayacaklarını, onun yerine Susan Powerile müdahaleye karar vereceklerini söylüyordu. Hagel, buprensibe dikkat etmeyince sızıntılar sele dönüştü15.

ABD’de istihbaratı üreten 16 resmi istihbarat teşkilatında200.000’den fazla kişi bulunmaktadır16. ABD’de 1.250 hükümetkuruluşu ve 1931 özel şirket, 10.000 kadar tesiste güvenlik14 Lawrence J. Korb, Obama's Strategic Restraint: Doing "Smart Stuff", NationalInterest, (August 25, 2014).15 Richard L. Russel, Please Come Back, Bob Gates, Defense News, (March 24,2014).16 ABD istihbaratı ile ilgili geniş bilgi için; Sait Yılmaz, ABD İstihbaratı(1947-2014), Kripto Yayınları, (Ankara, 2014).

7

odaklı programlar üzerinde çalışmaktadır. Bugün ABD’de 854.000kişi çok gizli güvenlik kleransına sahip olup, bunların265.000’i özel şirket çalışanlarıdır. Bu rakamlara ülkeningizlilik dereceli araştırma ve teknoloji merkezleri ile diğerülke içi ve dışında faaliyet gösteren ve örtülü gündemi olangüvenlik yapılanmaları eklendiğinde 4 milyon kişi bir rakamaulaşılır ki bu da ABD’nin aslında tam bir güvenlik devletiolduğunu gösterir. Her örgüt, yöneticileri, ortak eylemalanları, finans kaynakları, ilişkili şirketleri, dinselkuruluş bağları, istihbarat örgütleriyle derin ilişkileribirbirine dolaşmış, algılanamayacak denli karmaşık bir yumakoluşturmaktadır. Örtülü operasyon ustası istihbaratçılar, eskiaskerler, din misyonerleri birbirlerine kenetlenmektedir.Amerikan diplomasisinin idaresini, ordunun organizasyonunu veönceliklerini, istihbarat servisinin operasyonlarını denetleyenKongre komisyonları yürütme organında kısmen engeller yaratmışolsa da geniş bir uzman kadrosu, bilgiye erişim veyurtdışındaki çıkarlar ağı açık bir şekilde siyasi-askeri gücünelindedir17. Bu yapının çimentosu ABD istihbarat toplumudur.İstihbarat teşkillerinin üç temel dinamiği aynıdır; müşterikimdir, ne istemektedir, ne zaman istemektedir. İstihbaratkullanıcıları başta ülke liderleri ve danışmanları olmak üzerepolitika yapıcı daire ve teşkiller ile teknik istihbarat ileilgili analiz unsurlarıdır. İstihbarat toplumu istihbaratıüretir, diğerleri istihbarat ürünlerini kullanır. Gerçek resimise şudur; ülke içi ve dışında yeni bir sınıf soyguncu barongizlilik koruması altında savunma sözleşmeleri yaparak,Amerika’nın demokrasi ideallerini satmakta, demokrasi adınaörtülü operasyonlar düzenlemektedir. Üstelik bu kişilerekonomik krizlerden de etkilenmemektedir. Hükümetin kendiişlerini sözleşmeci şirketlere yaptırmak için oluşturduğu süreçbu mekanizmanın can damarıdır.

Devlet Adamı ve Büyük Stratejilerİkinci Dünya Savaşı esnasında ABD’nin temel stratejisi,

Sovyetlerin Almanları zayıf düşürmesini beklemek ve ondan sonraFransa’ya girip, zayıflayan Almanları yenmek olmuştu.Roosevelt, gerçek stratejiyi açıklayamayacağı için, bununyerine ideallerden “dört özgürlük”ten ve BM’den bahsediyordu.Annesi Amerikalı olan Churcill, Londra’ya 20’li yaşların

17 Zbigniew Brzezinski, Tercih, Çev. Cem Küçük, İnkılap Kitapevi, İstanbul,2004, s.246.

8

başında gelmişti. Amerika’ya olan sevgisi yanında zamanlaİngiltere’yi alt etmesi nedeni ile hep kıskançlık besledi.İkinci Dünya Savaşı sırasında onun belirlediği İngilizstratejisi “beklemek” üzerine kurulmuştu; sonunda Almanlarınzayıflayacağını ve ABD’nin savaşa gireceğini biliyordu. Savaşsonrasında Amerikalılara olan minnettarlığını ifade etmeklebirlikte, özel konuşmalarında “ABD’nin İngiltere’nin derisinive etini yüzdüğünü” söylüyordu. 1955’te İngilizParlamentosu’nda yaptığı son konuşmasında iki şey tavsiyeetmişti; “insan” güçtür ve Amerikalılardan asla ayrılmayın18.İngiltere halen bu tavsiyeyi izlemektedir. Churcill;“Politikacılar gelecek seçimleri düşünür, devlet adamı isegelecek nesili” demişti. İngilizlere göre; Amerika’nın doğusahilindeki akademik-politikacı-medya kompleksi ve onlarınokulları doğru nesili yetiştirecek gerçek bir vizyon ve istekoluşturamadılar. Fransa, Charles De Gaulle döneminden beridünyadaki zayıflayan konumundan endişe duymaktadır. Soğuk Savaşdöneminde artan Amerikan gücünü, ulusal çıkarlarına özellikleOrtadoğu bölgesindeki kritik ekonomik ve stratejik çıkarlarınatehdit olarak görüyordu. Fransa, Amerikan gücünün artmasınıönlemeyi bir ulusal strateji haline getirmişti. Buna açıkçakarşı koyamayacağı için Fransa çıkarlarının yararlanacağı birittifak yaratmak üzere Birleşmiş Avrupa fikrini ortaya attı.Ancak, bir yandan Fransa’nın çok dilli, çok kültürlü birimparatorluğun içine çekilmesinden de korktu. De Gaule’instratejisi iki katmanlı idi; Avrupa, Amerika karşısında eşitbir güç oluşturacak ve Fransa, psikolojik olarak altında olanAlmanya’nın işbirliğiyle Avrupa’yı kontrol edecekti.

ABD, Soğuk Sovyetler Birliği’ne yönelik güvenlikstratejisini iki şey üzerine oturtmuştu; (1) Coğrafyayıkullanmak; Sovyetler kuşatılabilir, ABD kuşatılamazdı. Busavunma alanında çevreleme (containment) stratejisinin temelioldu. (2) Güç; Sovyetler karaya sıkışmış bir güçtü, ABD iseküresel bir deniz gücü. Bu da ABD’nin denizi gücüne dayalıdeniz aşırı varlık bulundurma ve takviye (hızlı reaksiyongüçleri) stratejisinin temel varsayımı idi. Sonuçta, Batı denizticareti ile ayakta kalırken, Sovyetler sosyalizminverimsizliği ve coğrafyanın olumsuzluğu yüzünden parçalandı.ABD’nin Soğuk Savaşı idare etmek için liderlik ettiği NATO, IMFgibi kuruluşlar da Sovyetleri kuşatmak ve Batının refahı için18 Boris Johnson, The Churchill Factor: How One Man Made History, Hodder & Stoughton,2014, p.215.

9

kurulmuştu. Amerikan stratejisi, II. Dünya Savaşı’ndan berisabittir; önce bölgesel güçlerin birbiri ile rekabet ve güçdengelemesini beklemek, bu olmazsa mümkün olduğu kadar azriskle ve en küçük kuvvetle müdahale etmek19. Bu yüzden süreklibölge içi düşmanlıklar beslenir ve büyük gücün masrafları enaza indirilir. Stratejinin gereklerini anlamayanlar ya dayerine getirmeyenler cezalandırılır, en sonunda egemenliklerinikaybederler. ABD, Irak ve İran’ın birbirini yıpratacağı uzunbir savaş istedi ve İran’ı yenerse ödül olarak Irak’ın Kuveyt’iişgaline itiraz etmeyeceğine ikna etti20. ABD, aslındaSaddam’ın savaşı kazanacağına ve ödül isteyeceğine ihtimalvermemişti. Bush, Saddam’ı uyarırken bile bunda bir başsallama, göz kırpma vardı. Bugün IŞİD’a karşı oluşturulanstrateji de arkasında gene kendisinin ve bölgesel ortaklarınınolduğu terör örgütleri ile yeni bir stratejik güvenlik ortamınageçiş ve şekil verme çabasıdır (shaping the securityenvironment). İşin taktik boyutunda ise terörle mücadele veyayerel halkın baskıcı bir rejime karşı direnişi ya da “sivilsavaş” yalanı kullanılmaktadır. İstihbarat operasyonları savaşdekorunun hazırlanması, medya ise kamuoyu algısının yönetilmesiiçindir21.

Soğuk Savaş’ın ‘çevreleme’ stratejisinden sonra ABD‘dolaylı angajman’ stratejisini geliştirdi22. 1989-2008arasında Amerikan dış politikası gereği askerler ‘doğrudan veerken’ kullanım stratejisi ile Panama’dan Somali, Afganistan veIrak’a kadar pek çok görev aldılar. Dünya, 25 yıldır SovyetlerBirliği’nin çöküşünün sonuçları ile uğraşıyor ve ne Batı eskiSovyet coğrafyasına kendini uyarlayabildi ne de Ruslar dünyanıngeri kalanı ile ilişkilerini bir düzene koyabildi23. Rusya iseeski imparatorluğunun yeni bir versiyonunu kurmakla meşguldür.Kısaca Rusya eski Sovyet topraklarında halen olduğu gibi yenibir kontrol sistemi kurmak istiyor. Bu beklenti zaten ABD ile

19 George Friedman, The Virtue of Subtlety: A U.S. Strategy Against the Islamic State,Geopolitics Weekly, (September 9, 2014). 20 Friedman, Age, 2014, s.35.21 Julie Levesque, The History of ISIS Beheadings: Part of the “Training Manual” of USSponsored Syria “Pro-Democracy” Terrorists, Global Research, (Sep 19, 2014).22

George Friedman, From Estonia to Azerbaijan: American Strategy After Ukraine,Geopolitical Weekly, (March 25, 2014).23 Lilia Shetshova, Change or Decay: Russia's Dilemma and the West's Response, CarnegieEndowment for International Peace, (Washington, DC., 2011).

10

olan gerginliklerin temeli idi ve tarih boyunca da Rusya hepböyle yapmıştı. Bölge coğrafyası Ruslara bu şansı vermektedir.Avrasya’nın merkezinde olan Rusya böylece kendine stratejikderinlik sağlamakta, stratejisini çevresindeki düşmanlarınarağmen güvenle uygulamaktadır. Rusya’ya bu stratejik güvenliğisağlayan doğal bariyerler Karpat Dağları (Ukrayna ve Moldovaboyunca), Kafkasya Dağları ile Orta Asya’nın uzağında Tian ŞanDağlarıdır. Tek stratejik boşluk Kuzey Avrupa Düzlüğü’dür; buyüzden tarihte Baltıklar, Polonya ve hatta kimi Almanyatopraklarında hak iddia edegelmiştir. Bir imparatorluk yaratmakiçin iki zorunluluk vardır; insan ve ekonomi. Bu kadar genişbir coğrafyaya yayılmış olan Rusya etnik olarak Rus olmayan pekçok halkı bünyesine katmıştır. Bu coğrafi genişlik aynı zamandanüfusun alt yapı sorunları çözülemediğinden zayıf bir ekonomiyaratmış ama bu durum Rusya’yı asla büyük bir güç olmagayretinden alıkoymamıştır. Rusya, her zaman ekonomik yönü iledeğil güçlü askeri ve güvenlik yapısı ile kendini ortayakoymuştur.

Kremlin, Avrasya Birliği’nin ABD’nin Avrasya’ya geridöneceği döneceğini düşündüğü 2015 yılında tam olarak hayatageçirmek istiyor24. Birinci Dünya Savaşı’ndan beri Rusya’dadüzenli şekilde doğum oranları ölüm oranlarının altındadır.Rusya’da 50’li yaşlarda olanların sayısı gençlerden fazladır.Rusya ekonomisi ile bir gün süper güç olabilir ama insankaynağı olmadan hiçbir ülke küresel güç olamaz. Bu nedenledemografi daha fazla zayıflamadan Putin Rusya’yı güçlendirmeyeçalışıyor. Irak’tan çekilen ABD, 2014’de Afganistan’dan daçekilince böylece yeni stratejik boşluk yaratmış olacaktır. Enaz bir nesil daha Rusya bugünkü gücünü devam ettirebilir amasonra ülke bölgesel bir imparatorluğa dönüşecektir. 2024’ekadar Putin başta kaldığı sürece Rusya’nın iç meselelerine çokfazla eğilmeyecek, komşularına dayılanmaya devam edecektir. ABDeski savunma bakanı Bob Gates’e göre; “Putin, Rusya’nıngeleceğinin değil geçmişinin, kaybedilmiş bir imparatorluğun,kayıp zaferlerin ve gücün adamıdır25.” Coğrafi bir bölge olarakAvrupa ise, daha dar anlamda AB, kaçınılmaz olarak düşüş süreciiçindedir. Sosyal istikrar, ekonomik güç ve yenilik yapmakabiliyeti hala kuvvetlidir ve etkisi özellikle hemen

24 Lauren Goodrich, Russia: Rebuilding an Empire While It Can, Stratfor, (October 31,2011). 25 Robert M. Gates, Duty: Memoirs of a Secretary at War, Alfred A. Knopf, (New York,2014), p.532.

11

yakınındaki komşuları üzerinde oldukça fazladır. Ancak diğerbölgeler ile kıyaslandığında, Asya kıtasına yakın kısmı yavaşyavaş etkisini ve konumunu kaybetmektedir. Avrupalılarküreselleşen dünyada böyle bir durumla başa çıkmak içinkültürel olarak hazır değillerdir. 1940’lara kadar dünyanın heptepesinde olma imtiyazına sahip olan Avrupalılar dünya vekendileri hakkında stratejik düşünme bakımından tembelkaldılar. Savunma Kültüründe Değişim

21. yüzyıl askeri liderleri askeri strateji ve küreselcoğrafya arasında bağlantı kuracak daha iyi temellerihtiyacındadır. Küresel bilgi ağları henüz savaşı fizikselcoğrafya ve lojistik gerçeklerden arındırmamıştır26. Özetlebilgi teknolojisi ve küreselleşme ile ne coğrafya ne de kendineait toprakları olan modern devlet ortadan kalkmamıştır ancakdevlet işlerinin ve savaşın pratiği etkilenmiştir. Siber gücündoğuşu ve bilgi savaşı kara, deniz, hava ve dış uzaya uygulanankinetik gücün geleneksel kombinasyonlarının yeniden şekillenmeyöntemlerine etki edecektir27. Bir ülkenin bölgesel durumu onungüvenlik vasıtalarını etkiler. Bir devletin kara ve denizlerleirtibatı arasındaki fark, ülkenin karakterine, ekonomik vesiyasi çıkarlarına yön verir. Ülkeyi tehdit eden tehlikeler,coğrafya içerisinde meydana gelir. Etkili karşı tedbirler isecoğrafi şartlara göre alınmalıdır. Her ülkenin coğrafyasındatehdidin kendisine yöneleceği yaklaşma istikametleri mevcuttur.Dış politika bu istikametleri örtmeyi hedef edinmelidir.Çağımızda tehlikeler sadece yüzeyde değil her istikamete açıkhavadan veya coğrafi engellere tabi olmayan sosyolojik vepsikolojik yollardan gelmektedir. İletişim vasıtalarının artışıbu etkileri kolaylıkla ulaştırabilmektedir. Ülkeler kendilerinitehdit eden yaklaşma istikametlerini siyasi ve askeri olmaküzere iki şekilde örterler. Siyasi hareket tarzı, yaklaşmaistikameti üzerinde bulunan devleti kontrol altına almak vediğer ülkeleri bundan mahrum etmek, buna imkân bulamadığıtakdirde ‘tampon ülkeler’ yaratmaktır. Bir geçitler bölgesinintek ülke elinde bulunması halinde istikrar doğacaktır. Bu durumdiğer ülkeleri geçite hâkim ülkeye karşı birleştirecek26 J. Michael Greig, The End of Geography: Globalization, Communications, and Culture in theInternational System, The Journal of Conflict Resolution, April 2002, Vol. 46,no. 2, p.225–243.27 Michael Hall, Stray Voltage: War in the Information Age, Naval Institute Press,(Annapolis, MD, 2003), p.97.

12

nitelikte ise; İsviçre örneğinde olduğu gibi ‘tarafsızlaştırma’genellikle başvurulan yoldur.

Askeri stratejiyi belirlerken şu üç soruyu kendimizesorarız; hedefler nelerdir (sonuçlar), bu hedefleri nasıl elegeçirebiliriz (yöntemler) ve bunu başarmak için hangiunsurlarımız (vasıtalar/silahlar) var. Silahlı Kuvvetler, büyükbir TIR gibidir, bir kere hızını alınca hem durdurmak hem deyönünü değiştirmek çok zordur. Bu yüzden ABD, küçük ve hafifbirlikler kurmakta, dünya genelinde deniz aşırı varlıklarbulundurmakta, üsler kurmaktadır. Silahlı Kuvvetlerin önceliklivarlık nedeni savaşmadan ülke çıkarlarını korumaktır ki bunacaydırıcılık diyoruz. Ancak, caydırıcılık ancak savaşa hazırolmakla mümkündür, bunun için silahlı kuvvetler barış zamanındagerekli şekilde organize olur, eğitim yapar, savaşkabiliyetlerini artırır. Soğuk Savaş döneminde NATO askeriplanları yapılırken Amerikalı ve Alman subaylar ihtilafadüşmüşlerdi. Almanlar, Varşova Paktı tanklarının en ileridenitibaren (Fulda gediği) durdurulmasını isterken, Amerikalılargeri çekilme stratejisi içinde büyük bir toprak alanınıbaşlangıçta Ruslara bırakmayı düşünüyordu28. Türkiye ile ilgiliplanlar hazırlanırken de Amerikalılar, Doğu’da asıl savunmayıİskenderun’a kadar çekmişlerdi. ABD’nin saklı amacı, Türkiye’yideğil, Ortadoğu’yu savunmaktı. Amerikalılara göre SovyetleriAlmanya’da ancak Ren Nehri durdurabilirdi ve başlangıçta sıkıbir savaşa gerek yoktu. Almanlar ise Kızıl Ordu işgal etmedenAmerikalıların savaşa en başında girmelerini istiyordu. Bugünde Rusya karşısında en tehlikeli durumda bekleyen Baltıkülkeleri Amerikan askerlerini ümitsizce bekliyor. ABD içinUkrayna’yı koruması doğrudan askeri müdahalesi mümkün değilçünkü ülke ABD kabiliyetlerini aşacak kadar büyük. Böyle birkuvvet gelse bile lojistik sistem mevcut değil ve inşası çokzaman alır. Ayrıca Karadeniz etrafındaki dengeler açısından daittifakı zorlayacak bu harekâtın, Rusların iyi bildiği birsahada yapılacak olması ABD’nin mağlubiyetini kolaylaştırır.

Savunma alanında son yıllarda ortaya çıkan en önemli akımIrak ve Afganistan’da yerini bulan karşı-ayaklanma harekâtıoldu. Hatta bu alanda yapılan çalışmalar öyle yoğunlaştı ki buişe girenlere karşı-ayaklanma mafyası denilmeye başlandı.Savunma planlamacıları karşı-ayaklanma ile diğer harekât28

Dirck Krickus, Only Boots on the Ground Will Stop Putin, Army War College, (March26, 2014).

13

türleri arasında gelecekte nasıl bir denge kurulabileceğini vebu harekât türünün 21. yüzyılda gerçek yerinin ne olacağınıtartışıyorlar. Diğer bir yenilik robot sistemleridir. 2009’daABD silahlı kuvvetlerinde ilk nesil havada 7.000 ve karada ise10.000 insansız hava aracı (İHA) vardı. T Ford ve Wright Flyersgibi yeni modelleri gelmektedir. Predator ve Reaper sistemlerisilahlı hale getirilirken, İHA’lar küçülmekte ve şekillerideğişmektedir. Robotlardan gelecekte patlayıcıları bulma ve yoketme, istihbarat-gözetleme-keşif, silah olarak istifadeedilecektir. Askeri strateji, hazırlanacak ve geliştirileceksilah ve kabiliyetlerin seçimine de doğrudan etki eder. Son 10yılda ABD silahlı kuvvetleri içinde küresel görevlere dahauygun olduğu değerlendirilen F-35’ler yerine, Çin ile savaştavazgeçilmez görülen F-22’lerin üretilmesi için gösterilendirenç pek çok generalin emekli olmasına neden oldu. KezaABD’nin gittikçe daha fazla insansız hava aracı üretmek içinbütçe ayırması, diğer kuvvetlerin canını yakmaya devametmektedir. Son 20 yıldır hiçbir ulus-devlet ABD’ye meydanokuyamadı ama Amerikan çıkarlarına karşı çıkan büyük güçler varve ABD’nin gücü her şeye yetmemektedir. Bugün ise Çin’ingelişen kabiliyetleri ve zorlayıcı diplomasisine karşı hazırlıkyapılıyor. Yeni nesil iletişim teknolojisinin gelişmesi ilesahadaki asker ile en üstteki komutan arasında doğrudan hem degörüntülü iletişim imkânı ortaya çıktı. Generaller artıkcephede olmadan adamlarını yönetebilme imkânına kavuşurken, bugelişmeler emir-komutanın merkezileşmesi yanında mikro-yönetimgibi eğilimler doğurdu29. Ağ merkezli savaş konseptinin ürünüolan şemsiye sistem gerçek zamanlı olarak her dost asker, tank,uçak ve geminin konumunu bilmekte, onları dijital bir haritaüzerinde izlemekte ve istihbarattan alınan bilgilerle düşmanınyerini de işaretlemektedir30.

Savunma StratejileriABD ordusu tarihi yanlış savaşlara hazırlanmanın örnekleri

ile doludur. Soğuk Savaş boyunca Varşova Paktı’ndaki ulus-devletlerle yapılacak konvansiyonel savaş için üstünteknolojileri kullanan bir ordu hazırlandı. Ama bu orduVietnam, Irak ve Afganistan’da ayaklanmacılar ya da yamalı29 Peter W. Singer, Tactical Generals: Leaders, Technology, and the Perils, Air & SpacePower Journal, (Summer 2009). 30 Joshua Davis, If We Run Out of Batteries, This War Is Screwed, Wired Magazine, Issue11.06 (June 2003),http://www.wired.com/wired/archive/11.06/battlefield.html.

14

bohça ordular ile savaştı. Yeni durumlara uyum sağlamak içinyapılan gayretler nihayette işe yaramadı. ABD SilahlıKuvvetleri de odak noktasını büyük güçlerle savaşmaktan ziyadeterörle mücadeleye çevirmişti. Önümüzdeki 50 yıl içinhazırlanan ordunun temel mantığında artık ABD ile hiçbir ulus-devletin savaşı göze alamayacağı düşüncesi vardı. Asimetriksavaşlar ve savaş dışı operasyonlar, büyük güç savaşları ilesistematik savaşlar arasında bir yerdedir. Asimetrik savaş yenibir savaş türü değildir, uzun sürede düşmanı yıpratmayıhedefler. Bütün savaşlar aynı önemde değildir, özellikle büyükgüç savaşları ve sistematik savaşlar, güç dengelerini veuluslararası sistemi yeniden belirler, felaket sonuçlardoğurur. Amerikan askeri stratejistleri 11 Eylül 2001’e kadarEl Kaide’yi hesaba katmamış, devlet dışı bir aktörün devletiçin stratejik bir tehdit olabileceğini düşünmemişlerdi. ElKaide gibi örgütler bir istihbarat ve güvenlik sorunu idi veaskeri bir karşılığı olamazdı. Savaşta zafer kazanmak içinstratejinin çok dikkatli ve titiz bir şekilde hazırlanmıştaktik planlama ve uygulama ile tamamlanması gerekir. Bununiçin iyi yetişmiş komutanlara ve profesyonel birliklere ihtiyaçvardır. Soğuk Savaş döneminde nükleer bir savaş çıkmamasınıntemel nedeni özellikle iki ülke liderlerinin mantıklı olması veülkelerini yok edecek riski göze almamaları idi.

ABD, Ortadoğu ile ilgili planlarını uygulamaya koyarken,altı ülkeye komşu olan Irak’ı bölgedeki en stratejik ülkeolarak görüyordu. Afganistan’dan sonra Irak’ın da işgali ilebirlikte Himalayalar’dan Akdeniz’e, Kızıl Deniz’e kadar olanülkelerde çıkacak olayları etkileme imkânı doğacaktı. Gerçekamaç, Irak’a komşu ülkeler ile ilgili idi31. Bu kamuoyunaaçıklanacak bir şey değildi. İran, ABD’nin Irak’ı işgaletmesini istedi ve bunun için elinden geleni yaptı. Saddamdüşerse güç boşluğu doğacağını ve Amerikalıların Şiilereihtiyaç duyacağını biliyorlardı. Başlangıçta ABD’nin IrakCumhurbaşkanı adayı Ahmet Çelebi idi ve kitle imha silahlarıile ilgili sahte bilgileri ondan aldılar. Çelebi, İran’ınIrak’ta gerilla savaşı hazırlıklarını saklamıştı. ABD, aslındaIrak konusunu on yıldır çalışıyordu. Saddam’ı devirmemelerininnedeni güç dengesi politikası yani onu İran karşısındatutmaktı. Şubat 2002’den itibaren ABD yönetimi Irak’ın işgalinikonuşmaya başladı ama Irak’ın ne kitle imha silahı ne de ElKaide ile bağı vardı. Afganistan’da Taliban hava kuvvetleri31 Friedman, Age, 2014, s.296.

15

karşısında kuzeye kaçmış, boşluğu Kuzey İttifakı doldurmuştu.El Kaide’nin yok edilemeyeceği anlaşılmıştı. Irak’ta ise 10yıldır Amerikalılar kuzeydeki Kürtleri eğitiyor vesilahlandırıyordu. Eğer ABD hava kuvvetleri Irak ordusunudağıtırsa Kürtler ve güneydeki Şiiler merkezde açılan boşluğudoldurabilirdi. ABD, Irak’ta savaşa karar verirken, birhesaplama hatası yaptı, bu savaşın diğer büyük güçlerüzerindeki jeopolitik sonuçlarını büyük ölçüde anlayamadı. ElKaide ile savaşı kendi çıkarlarına da uygun gören ve ABD’yedestek veren büyük güçler, küresel güç dengesini değiştirecekolan Irak’ın işgalini hoş göremezlerdi. Rusya ve SuudiArabistan, ABD’nin aynı zamanda üretimi etkileyerek petrolfiyatları ile istediği gibi oynayacağından endişe ediyorlardı.Ama asıl hesap hatası Fransa üzerinde yapıldı ve Fransa’nıngeleneksel ayak sürümesi sonrasında işbirliğine yanaşacağıdüşünüldü. ABD’nin fark edemediği; Fransa, Irak’ın işgaliniçıkarlarına büyük bir tehdit olarak algılamanın yanında,Avrupa’yı harekete geçirecek bir fırsat olarak görmüştü.

Saddam’ın stratejisi ise, ABD’ye büyük kayıplar verdirmekya da anlaşmaya gitmek arasında bir seçime zorlamaktı. ABD,büyük kayıplar vermeyi göze alamazdı, bu yüzden azami kayıpverdirme stratejisi ile Amerikan askerlerinin ilerleyişi Fıratboyunca yavaşlatılacak ve Bağdat yakınlarında ana savunmahattını kuracaklardı. Bununla beraber Amerikan istihbaratıIrak’ın savunma düzeninde bir gariplik sezmişti. Bağdatçevresinde az kuvvet vardı, Cumhuriyet Muhafızları tümenleridağınık konuşlanmış, ordunun diğer birlikleri de Bağdat’ınkuzeyinde toplanmışlardı. Dağınık yapının ABD hava kuvvetlerinekarşı bir tedbir olduğu düşünüldü. Bu dönemde, Amerikalıkomutanlar ve istihbarat ajanları psikolojik savaş konusuüzerinde yoğunlaştılar. ABD istihbaratı Rusya’nın Ukraynatoprağını işgal edeceğini de tespit edemedi32. Ukrayna’dakigelişmeler ile birlikte ABD ve Rusya Federasyonu’nun askeriolarak karşı karşıya gelme ihtimali belirdi. Ancak iki ülkeiçin savaş zamanı değil. Çünkü ABD için ortada savaşa değerçıkarlar yok ve iki ülkede böyle bir savaşa hazır değil. AncakUkrayna, bazı gerçekleri ortaya çıkardı. İlki Ruslar,1990’lardan beri askeri kabiliyetlerini oldukça geliştirdiler.

32 Eli Lake, Putin’s Bluff? U.S. Spies Say Russia Won’t Invade Ukraine, The Daily Beast, 27February 2014. Available athttp://www.thedailybeast.com/articles/2014/02/27/u-s-spies-no-russia-isn-t-about-to-invade-ukraine.html

16

İkinci gerçek iki ülkenin çıkar farklılıklarının artıkişbirliğinin önüne geçecek aşamaya geldiğidir. Üçüncüsü iseartık iki tarafın askeri kabiliyetlerini birbirine göre yenidendüzenleyecek olması ve gelecekteki krizlerin iki ülke arasındabir konvansiyonel savaşa yol açabileceğidir. Ukrayna, büyükgüçler arasında bir savaşın olanak dışı olmadığını gösterdi33.Üstelik NATO artık büyük ve süratli kuvvetli yığınaklarıyapacak kabiliyetlerden uzaklaştı. Bu nedenle Amerikanstratejileri artık NATO’yu bir kenara bırakıp, bölgesel yeniyapılar oluşturmaya yöneldi. ABD yeni stratejisi kapsamındakendi kendini savunabileceklerini düşündükleri Polonya,Romanya, Türkiye ve Azerbaycan’ı önemli görüyor ve bunlarıtakviye ederek, asker göndermesine gerek kalmayacağınıdüşünüyor34.

İstihbarat StratejileriSoğuk Savaş zamanında CIA hep Sovyet seçkinlerinin arasına

sızmak istedi. Sovyet Politbürosu’nun, Merkez Komitesi’nin,komutanlarının konuşmalarını dinlemek ya da onlardan bazılarınıelde etmek için her şey yapıldı. Bu yüzden James Bond tipiajanlar yetiştirildi. CIA’nın en büyük amacı Sovyetliderlerinin ne bildiklerini öğrenmekti ama onların SovyetBirliği’nin çöküşünü dahi göremedikleri anlaşıldı. Sovyetcasusluk faaliyetleri ise diğer ülkelerden oldukça farklı idive organize bireylerden kurulu bir tertibat kurulmuştu. Butertibat, Birinci Dünya Savaşı esnasında kurulmuş olan Leninistpartiler üzerinde oluşturulmuştu. Komünist partiler Sovyetcasusluk sistemine iki boyut kazandırdı; (1) Bu örgütlerdoğrudan ulusal güvenlik nedeniyle geleneksel siyasi, ekonomikve askeri casusluk faaliyetleri yürütüyordu. (2) Geniş Komünistpartiler ağı Sovyetler’e çalıştıkları ülkelerde devrim yapmakiçin daha büyük operasyonlar yapma olanağı sağlıyordu. Ancak buikisi arasında bir uyumsuzluk vardı; casusluğun temeligizliliktir, devrimin temelinde ise açık olma, tanıtım yatar.Bu yüzen Sovyetler özellikle İkinci Dünya Savaşı öncesindetemel amacı siyasi bir devrime katkı yapmak olan ajanlaryetiştirdiler. 1950 ve 1960’larda ABD içindeki ajanların birdevrim yaratacağına olan inanç kaybolunca, Stalin bunlarıKomünist Partisi’nin propaganda vasıtası olarak kullanmaya33 George Friedman, U.S. Defense Policy in the Wake of the Ukrainian Affair, GeopoliticalWeekly, (April 8, 2014). 34

Friedman, Age, (March 25, 2014).

17

devam etti. ABD yönetimi, siyasi yandaşları ve ajanları ayırtetmek zor olduğu için Komünist Parti ile ilişkili herkesi safdışı bırakma yolunu seçti ve cadı avı başlatıldı.McCarthyciliğin neden olduğu abartılmış ve kanunsuz cadı avıABD toplumunu çok etkiledi ve sadece halk değil güvenlik veistihbarat birimleri de komplo teorilerinden nefret etti. 11Eylül 2001’e kadar olan dönemde kimse artık yeni bir cadı avıistemiyordu. McCarthy’nin kötü mirası nedeni ile CIA’nın ülkeiçinde operasyon yapması kısıtlanmış, FBI ise arabahırsızlarını kovalıyor, Sınır Polisi Meksikalıların peşinedüşmüş, Gümrük Teşkilatı ise uyuşturucu kaçakçıları ileuğraşıyordu. Özetle El Kaide ile uğraşacak kimse yoktu vesorumluluk ta almak istemiyorlardı. 1945-2008 yılları arasındaABD’de tutuklanan 247 yabancı ajanın %45’i Sovyetler ya daRusya adına çalışıyordu. Ancak, 2000’lerden sonra ajantrafiğinde bir değişim oldu. 2000-2008 arasında tutuklanan 38yabancı ajanın %65’i Çin ve diğer Ortadoğu ülkelerine aitti35.

Bush, 11 Eylül 2001’de iş başında olan istihbaratçılarıgörevden almadı, herkes yerinde kaldı. Çeşitli istihbaratörgütü mensuplarından Müşterek Terörizm Görev Kuvveti (JTTT36),Anavatan Güvenlik Bakanlığı ve Kuzey Amerika Hava SavunmaKomutanlığı kuruldu. Ama ülke savunması başından beri boş birçalışma idi; ülke içindeki hücreleri yok edilse bile bunları ElKaide bunları yenileyebilirdi. Meksika sınırından insankaçakçılığını engellemenin yolu yoktu. Tek savunma yöntemi“saldırı” ve seçilen ilk hedef Afganistan idi. SovyetlerinAfganistan’daki stratejik hatası askeri planların şehir elegeçirmek üzerine kurulmuş olması idi. Şehirlerde beslenmelerigereken bir toplum ile sıkışıp kalan Sovyet askerlerikarşısında, yerel güçler dağlarda güçlerinden hiçbir şeykaybetmediler ve sonsuza kadar Sovyetlerin yavaşça ölmesinibekleyebilirlerdi. ABD’nin ise iki seçeneği vardı; imkânsızderecede zor olan monarşiyi yeniden kurmak ya da Karzai. ABD,Karzai ile temas geçti ve o da hedef olarak Kandahar’ıgösterdi. Kandahar, 7 Aralık günü düştü ama El Kaide’nin asılliderleri kaçtı ve Taliban ise gerilla savaşını başlatacağıkuzey bölgeye çekildi. Ladin kaybolmuştu, büyük paralar ilesürekli istihbarat sağlanıyor ama gelen bilgiler hep yanlış

35 Sims, Jennifer E., and Burton Gerber (Eds.), Vaults, Mirrors, and Masks:Rediscovering U.S. Counterintelligence, Georgetown University Press, (Washington,D.C., 2009), p.3.36 Joint Terrorism Task Force

18

çıkıyordu. Bu başarısızlıktan sonra askerler ve CIA ilebaşından beri yaşanan rekabet ve gerginlik patlamasınanoktasına geldi. İstihbaratçıların teorileri işe yaramıyordu.Savaş ağalarının Doğu İttifakı askerleri ise bir sürü eşkıya,fanatik, çıkarcı ve geçmişten gelen kinleri olan kişilerdenoluşuyordu. CIA, onlara zaten güvenmiyordu ama Tora Bora’daasıl kazık Pakistan istihbaratı ISI’dan yenmiş, Ladin kaçmıştı.Toro Bora sonrası El Kaide dağılmış, savaşta yeni bir aşamayagelinmiş ve El Kaide avı artık Pakistan’a kaymıştı. ABD’ninAfganistan’da başlangıçta Bin Ladin’i saf dışı bırakma düşünesiyerini daha kapsamlı bir fikre bıraktı; El Kaide’yi yok etmekiçin Taliban hükümetini devirmek, ülkedeki El Kaide tesisleriniyok etmek ve El Kaide liderlerini yerlerini terk etmeyezorlamak. El Kaide’nin en güçlü yanı ABD istihbaratını tanımasıve ondan kaçabilmesi yanında, yabancı istihbarat servisleri ileçalışmama konusunda iyi bir ders almış olmasıdır. ABDuydularının ne kadar zamanda bir nereden üzerlerinden geçtiğiniya da aldıkları bir bilgiyi ne kadar zamanda analizedebileceklerini biliyorlardı. Bilgi sızdırma taktiği ile hemABD istihbaratının yeteneklerini deniyor, hem sızıntıkaynaklarını buluyor hem de karşı tarafı yoruyorlardı.

11 Eylül saldırıları sonrası ABD’nin terörle mücadelestratejisinin dört temel unsuru; teröristlerin yuvalarınınbulunması ve bertaraf edilmesi, teröre karşı küreselişbirliğinin geliştirilmesi, sınır kapılarında sıkı kontrol veülke içinde mücadelede alınacak tedbirler olarak belirlenmişti.Bu stratejinin açıklanmayan beşinci ayağında ülke içi vedışında terörle mücadelede uygulanacak sosyal mühendislikprojesi olan radikal İslam’a karşı ılımlı İslam’ın kullanılmasıvardı. Bu kapsamda ABD 15 yıldır Ortadoğu’da çeşitli sivilyapılar ile “kalpleri ve beyinleri kazanma” stratejisi yaniYumuşak Güç kullandı. Başarısız olunca sosyal medyayıkullandığı Akıllı Güç kullanımına geçti ve Arap hareketlerinitezgâhladı. Bugün ise bekleyen rejim değişiklikleri için“diktatörü kovma” oyunu oynanıyor. İngiltere’nin terörlemücadele stratejisinin (CONTEST) beşinci ayağı olan “önlemeprogramı” bu doğrultuda geliştirilmişti. Ancak programbaşarısız oldu. Önleme programı kapsamında yabancı ülkelerdekurulan gönüllü toplum örgütlerine katılanlara, Müslümanlarınhükümet tarafından baskı yapıldığı ve toplum tarafından şüpheligözü ile bakıldığı ve böylece toplum içinde bir şüpheli

19

tabakası oluştuğu görüldü37. Batılılar tarafından seçilenkişiler daha az radikal olarak tanımlandığından diğerleridoğrudan radikal sınıfına girerek, ayırımcılık ta yapılmıştı.İngiliz hükümeti, İrlanda’ya yöneltilen düşük seviyeliistihbaratın çok iyi bir strateji olmadığı test etti. Stratejikistihbarat, daha çok birkaç kişinin kendi yorumu ile gaiptenhaber vermesi olarak algılandığından, şimdi yeni bir kavramortaya atıldı; “akıllı (smart) istihbarat”. Bu istihbarat türüşiddete eğilim gösteren yani şüphelileri hedef alan dar birçevreye istihbarat gayretlerinin yönetilmesi anlamına geliyor.Böylece tüm toplumu hedeflemek yerine, etkinlik vaat edenkesime yönelmeyi böylece insan hakları problemlerinden dekaçınmayı öngörüyor. Temel sorun artık elinizde olağan ya dapopüler deneyimi ile makul şüpheliler listesinin olacak olmasıve böylece toplum içinde şüpheli bir kesim yaratacak olmanız.

İstihbarat Kültüründe Değişim21. yüzyılda istihbarat tarihte hiç olmadığı kadar dünya

politikaları için önemli hale geldi. Körfez Savaşı, 11 Eylül2001 saldırıları, Afganistan ve Irak Savaşları’nın ardındanyaşanan renkli devrimler ve Arap hareketleri istihbaratın gerekresmi, gerek akademik ve gerekse popüler medya içinde güvenlikve uluslararası ilişkiler bakımından önemini artırdı. 21.yüzyıl, teknolojinin getirdiği imkânlar vasıtası ile gözetleme,izleme ve dinleme çağı olacaktır. İstihbaratçıların işinisokaklardan masa başlarına taşıyan daha çok bilgisayarteknolojisindeki gelişmeler olmuştur. Kosova çatışması internetüzerinden yürütülen ilk savaş olarak kabul edilmektedir38.Dönem artık bilgisayarlarla casusluk dönemidir. Google; MI5,MI6 ve GCHQ gibi İngiliz istihbarat teşkillerinin ana bilgikaynağı arasındadır. Pek çok ajan ise online olarak bilgitoplarken, birbirleri ile karşı karşıya olduğunun ya daizlendiğinin veya iz bıraktığının farkında değildir. Bu dakarşı-espiyonaj alanında ciddi bir problemdir. Siber suçlar,siber espiyonaj ve siber saldırılar ise artık fizikselaltyapıya da zarar verebilecek bir boyuta ulaşmıştır. 6.9

37 Marie Breen-Smyth, Between Intelligence-Gathering and Social Engineering, Centre for the

Study of Radicalisation and Contemporary Political Violence (CSRV) at Aberystwyth University, (Oct28, 2009).https://www.rusi.org/analysis/commentary/ref:C4AE8359535743/#.VIBJzk9xnIU38 Ashley Dunn, Crisis in Yugoslavia -- Battle Spilling Over Onto the Internet, Los AngelesTimes, (April 3, 1999).

20

milyar nüfusu olan dünyada 5 milyardan fazla cep telefonukullanılmakta, nüfusun yarısı en az bir telefon kullanmaktadır.Bilgisayar internet ağı ve e-mail haberleşmeleri gerçek anlamdahiçbir kişisel güvenlik programı olmayan Microsoft’un Windowsprogramları sayesinde çok kolay denetlenebilmektedir. İleriteknolojik istihbarat kullanımlarının, araçları da sonuçları dayöntemleri de hala çok açık değildir. Çoğu kez kullanılanyöntem ve araçlardan ziyade, ortaya çıkan olaylar eliyleyaratılan sansasyonlar arka odalardaki çalışmalarıgizlemektedir. Öte yandan açık istihbarat kaynakları hayaledilemeyecek genişliğe ve değere ulaştı. Özellikle internetönemli bir açık kaynak istihbaratı kaynağıdır. Örneğin‘amazon.com’ da bir tık ile ulaşamayacağınız akademik kaynakkalmadı39. Amerikan karar vericilere sağlanan istihbaratın%95’inden fazlası açık kaynaklardan, küçük bir parçası gizlioperasyonlarla elde edilen bilgilerden sağlanıyor40. Bununlaberaber açık istihbaratın ‘çok gizli’ dünyasına pek fazlakatkısı yoktur. Bu yüzden ABD, en yakın müttefikleri üzerindebile gizli bilgi toplamaya devam ediyor.

İstihbarat servisleri ve özelde istihbarat şirketlerikendilerine iş dünyasında finans ve yatırım danışmanlığıişlerinden sonra yeni pazarlar bulmak ve görünümlerini kamufleetmek için lobicilik, güvenlik ve kriz yönetimi alanlarına dael attılar. Amerikan istihbarat toplama kaynakları parakazanmak için lobicilik firmalarına başvurmaktalar. İstihbaratörgütleri ve büyük şirketler arasındaki ilişkiler nedeniylegözetleme ve izleme işlerinin örtülü operasyonlar içerisindekirolü çok daha büyümüş ve küresel bir hal almıştır. ABD veAvrupa’da ortalık iş istihbaratı ile ilgili şirketkaynamaktadır. İstihbarat örgütleri sürekli bir değişim vearayış içinde bir yandan teknolojinin keskin uçlarınıkullanırken, diğer yandan yeni yüzler edinmektedirler. Yeniistihbarat görevleri ülke güvenliğinden, ekonomi, uzay, siber-uzay, medya operasyonları ve yurt dışında diplomasinin örtülüfaaliyetler ile desteklenmesine kadar geniş bir yelpazededeğişmektedir. İstihbarat teşkilatları gittikçe uzman merkezli

39 Stephen C. Mercado, Sailing the Sea of OSINT in the Information Age,https://www.cia.gov/ library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol48no3/article05.html40 Aspin-Brown Commission, Preparing for the 21st Century: An Appraisal of US Intelligence, USGovernment Printing Office, (Washington, DC:, (March 1, 1996), p.88.

21

hale gelmektedir41. Lockheed Martin, Raytheon, Booz AllenHamilton, SAIC ve diğer şirketlerin istihbaratçıprofesyonelleri, Ulusal İstihbarat Direktörlüğü (ODNI) ve diğeristihbarat servislerinin analitik bölümlerine entegre oldular.Bilimsel ve teknik istihbarat analizcisi normal olarak altıkaynaktan bilgi alırdı; fotoğraf, sinyal, insan, dış edebiyat,ülkede yapılan milli çalışmalar, temel fizik (teknik konulariçin). Bunlardan ilk ikisi sert, ikinci ikisi (insan veedebiyat) yumuşak istihbarat kaynağı olarak görülürdü42. Sonikisi ise istihbarat kaynağı olmaktan çok ne yapıldığı veyapılabileceği ile ilgili analitik yardımcı olarakkullanılırdı. Daha 1990’lı yıllarda CIA, yeni bir tehditharitası oluşturmak için yumuşak hedeflere yönelmişti43.Eskiden beri yumuşak istihbarat daha çok yabancı halklar ileilgili siyasi, kültürel ve sosyal istihbarat ile ilgilidir44.Ortadoğu’daki ayaklanmalarda kullanılan Facebook ve benzerisosyal paylaşım siteleri önemli bir istihbarat kaynağı halinegeldi. Facebook’un üç temel işlevi; başka insanları tanımafırsatı, kendi görüşlerini anlatma ve son olarak başkalarınınnasıl düşündüğünü, neye dikkat ettiğini anlama imkânıyaratmasıdır45. Sosyal ağ bu üç işlev ile kişiden kişiye temassağlamaktadır. Facebook’un en ilginç kullanım alanlarındanbirisi siyasi amaçlı sosyal eyleme geçirme özelliğidir.

Enformasyonu denetim altında tutmak, halkı denetimaltında tutmak demektir. Propaganda faaliyetleri için medyanınkullanılması özellikle son yıllarda teknolojinin gelişimeparalel olarak tüm toplumların medyanın etkisine iyiceaçılmasıyla daha da gündeme gelmiştir. CIA, gazetecilerisanıldığı gibi mali olarak direkt elde etmez, bunun sebebi çok

41 Matthew Frankel, A Response to Ken Lieberthal's Report on the Intelligence Community, TheBrookings Institution, (October 19, 2009). 42 Robert M. Clarck, Scientific and Technical Intelligence Analysis,https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/kent-csi/vol19no1/pdf/v19i1a06p.pdf43

Steven Greenhouse, The Greening of U.S. Diplomacy: Focus on Ecology, New YorkTimes, (October 09, 1995).44 Richard Kerr, Thomas Wolfe, Rebecca Donegan, Aris Pappass, A Holistic Visionfor the Analytic Unit, Intelligence Analysis, CIA Publications,https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol50no2/html_files/Holistic_Vision_5.htm45

Lee Hudson Teslik, New Media Tools and Public Diplomacy, CFR.org, (May 11,2009).

22

açık konumda olmalarıdır. Ya CIA’nın “has adamları” olan Gazeteveya TV sahiplerinin cömert maaşları ile ya da genelliklepatronlarında dâhil olduğu “Görünmez El” ile onlara bu yolunaçılması sağlanır. Böylece, gittikçe yıldızı büyüyen yazar,yorumcu ve gazetecilere kimse kötü gözle bakamaz. CIA’ninyaptığı ödemeler ve verdiği diğer destekler enformasyondan çokdaha fazlasını getirir; etki ve kontrol46. Etki ajanları 21.yüzyıl ile birlikte daha da belirginleşmekte ve küresel elittabaka içinde kamufle olmaktadırlar. Üst düzey politikacılar,finansal sermayenin önde gelen işadamları, tüccarlar, medyapatronları, akademik dünyanın ağır topları ve hatta rockyıldızlarından oluşan elit tabaka giderek artan ölçüde kendiçıkar ve dostluk anlayışları ile kimliklerinigöstermektedirler47. Bu elit tabaka, sözde istikrarda, refahtave demokraside küresel bir topluluğun ortaya çıkışınıdesteklemektedir. Toplum mühendisi olarak etki ajanlarınıntemel rolü propaganda operatörü olmaktır. Özellikle basındünyasında dış bağlantıları ile güdümlü, görüş yayıcı ve görüşoluşturucu işlevi bulunan gazete ve televizyonlarda ihaleci verant peşindeki holding sahiplerinin egemen olmasıyla seçkinköşe yazarları; yükseltilen ücretlerle, gazetecilik kimliğindenayrılmadan etki ajanı olarak yönlendirici eleman konumunagetirilmişlerdir. Bu sürece dış ülkelere uzun süreli geziler,içeride yabancı vakıfların parasal katkılarıylagerçekleştirilen yatılı-yemekli seminerler, iyi otellerin iyisalonlarında yapılan gösterişli konferanslar eşlik etmektedir.

Sonuç; Türkiye’nin Düşünsel ve Kültürel Değişim İhtiyacı Cumhuriyetin kuruluşundan 1945 yılına kadar dünya

genelindeki eğilimlere uygun olarak Türkiye’de istihbarat,askerlerin sorumluluğunda idi. 1960 yılında MİT kurulana kadar,devlet istihbaratının nasıl olması gerektiğine ilişkinarayışlar, dünya genelinde olduğu gibi devam etti. Soğuk Savaşdöneminde de büyük ölçüde MİT’i kontrol eden askerlerin MİTiçindeki oranı bugün %1.6’ya düştü. ABD’de 16 istihbaratteşkilatının 9’u askerlere ait iken, CIA askerileşirken,Türkiye’de askerler istihbaratsız bırakıldı, hapislere düştü.Öte yandan son yıllarda her iki kurumda reform çalışmalarınıntemeline yapısal değişiklikleri oturturken, düşünsel alandahenüz Soğuk Savaş kültürünü, o dönemin “engelleyici” doktrinini46 William Blum, Haydut Devlet, Yeni Hayat Kütüphanesi 2. Baskı, (İstanbul,Ağustos 2003), s.78-79.47 Brzezinski Age, (2004), s.167.

23

aşamamıştır. İstihbarat kabiliyetleri, fonksiyonları,politikaları ve teşkilatları değişen güvenlik ortamınıngereklerine uyum sağlamalıdır. Ancak, son 60 yıldır istihbaratve savunma alanındaki reform girişimleri sadece teşkilatdüzenlemeleri ile bu kurumların bir yere varamayacağınıgöstermiştir. Savunma ve istihbarat reformları sadeceprosedürel ve yapısal değişim değil, yeni güvenlik ortamınındeğişen durumlarına kendini adapte edebilecek şekilde düşünselve kültürel değişime ihtiyacı bulunmaktadır. Bu değişim,sistemi sorgulayacak, statüko yerine alternatif geleceklerbulacak bir kadro ihtiyacı ortaya çıkarmıştır. Sosyalistikrarsızlıklar, ekonomik krizler, çevre sorunları, insanhayatını tehdit eden felaketler gibi uluslararası güvenlikkonuları istihbarat teşkillerinin diğer hükümetler ve hükümetdışı aktörlerle bir arada çalışmasını dikte etmektedir.İstihbarat artık büyük ölçüde istihbarat servislerinin işiolmaktan çıktığından siyasi, ekonomik ve teknik istihbaratkabiliyetlerini artırmak için akademik çevreler, özel sektör vearaştırma kurumları ile daha çok işbirliği yapmakzorundadırlar. Türk savunma ve istihbarat anlayışı, ulusalsınırların ötesine geçmekte güçlük çekmektedir. 21. YüzyılTürkiye Enstitüsü’nün 12-13 Aralık 2014 tarihlerinde TeşkilatıMahsusa’nın 100. Kuruluş yıldönümü nedeni ile düzenlediğikonferansta Türk istihbaratının sorunlarına değineceğim.

24