Badania nad krajobrazem kulturowym z epoki brązu na pograniczu śląsko -wielkopolskim

169

MATEUSZ JAEGER, JAKUB NIEBIESZCZAŃSKI, JANUSZ CZEBRESZUK, MATEUSZ CWALIŃSKI, ŁUKASZ POSPIESZNY, MATEUSZ STRÓŻYK

Badania nad krajobrazem kulturowym z epoki brązu na pograniczu śląsko -wielkopolskim

Zgodnie z definicją, jaką znaleźć można w ustawie o ochronie zabytków, kra-jobraz kulturowy to „przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku dzia-

łalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodni-cze”1. Archeologia podkreśla wyraźnie wagę badań nad relacjami zachodzącymi pomiędzy poszczególnymi elementami krajobrazu, zarówno pochodzenia na-turalnego, jak i antropogenicznego. Głębsza refleksja teoretyczna nad zagad-nieniem krajobrazu kulturowego obecna jest przede wszystkim w archeologii anglosaskiej2 i bazuje na koncepcji fenomenologii percepcji przestrzeni3, która podkreśla brak możliwości rozdziału pomiędzy przestrzenią i aktywnością czło-wieka – praktyką społeczną4. W odniesieniu do archeologii jest to o tyle istot-ne, że pozwala na założenie o możliwości rekonstrukcji relacji społecznych na podstawie odczytywania znaczeń, jakie człowiek nadawał wycinkom prze-strzeni w wyniku różnorodnych form swojej aktywności w określonym czasie. W krajobrazie odzwierciedlać się może przeszłość i zarazem tożsamość zarów-no zbiorowości, jak i pojedynczych osób5. W tym sensie możemy mówić o pa-mięci krajobrazu. Czas jest kluczowym pojęciem w badaniach nad kulturowym znaczeniem przestrzeni. Odnoszenie teraźniejszej aktywności ludzkiej w kra-

1 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568), art. 3. pkt 14.

2 C. Tilley, A Phenomenology of Landscape: Place, Paths and Monuments, Berg, Oxford 1997.3 M. Merleau -Ponty, Fenomenologia percepcji, przekł. M. Kowalska, J. Migasiński, Fundacja

Aletheia, Warszawa 2001.4 C. Tilley, A Phenomenology…, dz. cyt., s. 10.5 Tamże, s. 27 -29.

Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd 169Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd 169 2015-03-05 14:51:052015-03-05 14:51:05

170

jobrazie do przeszłości powoduje bowiem nagromadzenie warstw znaczeń6, których możliwość i sposób odczytywania zmienia się wraz z upływem czasu7.

Badania nad przestrzenią w przeszłości stanowią przedmiot studiów archeolo-gii krajobrazu. W Europie Środkowej jest ona od kilku dekad utożsamiana z tra-dycją Siedlungsarchäologie, stworzonej przez Herberta Jankuhna w latach pięć-dziesiątych ubiegłego stulecia8. Metody badań osadniczych proponowane przez niemieckiego autora spotkały się z szeroką aprobatą na gruncie archeologii pol-skiej9. Intensyfikacja badań osadniczych nastąpiła wyraźnie w latach sześćdzie-siątych ubiegłego wieku. Wówczas to na gruncie archeologii polskiej znaczenia nabrały nowe propozycje metodologiczne brytyjskiej New Archaeology10. Pod-stawowe pytania badawcze dotyczyły relacji pomiędzy środowiskiem naturalnym a rekonstruowanymi na podstawie źródeł archeologicznych procesami osadniczy-mi11. Nowe możliwości w tym zakresie przynosić zaczęła akcja Archeologiczne-go Zdjęcia Polski (AZP). Działania realizowane od schyłku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku systematycznie poszerzały zbiór zewidencjonowanych stano-wisk archeologicznych. Szeroko zakrojony program badań powierzchniowych stanowił odpowiedź na specyfikę źródeł, jakie dominują na obszarze Polski. W odniesieniu do pradziejów stanowiska archeologiczne o własnej formie kra-jobrazowej stanowią bardzo niewielką grupę. Dominującą kategorią są rejestro-wane na powierzchni zbiory fragmentów ceramiki oraz wytworów kamiennych/

6 Tamże, s. 27.; C. Tilley, The Materiality of Stone: Explorations in Landscape Phenomenol-ogy, Berg, Oxford 2004, s. 26.

7 W. Rączkowski, J. Sroka, Cudze chwalicie, swego nie znacie: o różnym postrzeganiu krajo-brazu kulturowego, w: De rebus futuris memento: przyszłość przeszłego krajobrazu kulturowe-go Ziemi Sławieńskiej, ciż (red.), Fundacja Dziedzictwa, Sławeński Dom Kultury, Sławno 2002, s. 7 -22.

8 H. Jankuhn, Methoden und Probleme siedlungsarchäologischer Forschung, „Archaeologia Geographica” 1955, 4, s. 73 -84; tegoż, Einführung in die Siedlungsarchäologie, De Gruyter, Ber-lin – New York 1977; A. Zimmermann, K.P. Wendt, T. Frank, J. Hilpert, Landscape Archaeology in Central Europe, „Proceedings of the Prehistoric Society” 2009, 75, s. 1 -53.

9 S. Kurnatowski, Uwagi o kształtowaniu się stref zasiedlenia dorzecza Obry w czasie od środ-kowego okresu epoki brązu do późnego średniowiecza, „Archeologia Polski” 1963, 8 (2), s. 181--221; tegoż, Osadnictwo i jego rola w kształtowaniu krajobrazu, „Folia Quaternaria” 1968, 29, s. 183 -197; tegoż, Początki i rozwój badań osadniczych w naukach geograficznych i historyczno--społecznych, „Przegląd Archeologiczny” 1977, 25, s. 135 -177.

10 H. Mamzer, J. Ostoja -Zagórski, Orientacje badawcze w polskiej archeologii, „Nauka” 2007, 1, s. 131 -148; A. Zimmermann, K. P. Wendt, T. Frank, J. Hilpert, Landscape Archaeology, dz. cyt., s. 4; S. Kadrow, The German Infuence on Polish Archaeology, w: A History of Central European Archaeology. Theory, Methods and Politics, A. Gramsch, U. Sommer (red.), Archaeolingua, Buda-peszt 2011, s. 133 -134.

11 S. Tabaczyński, Neolit środkowoeuropejski. Podstawy gospodarcze, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1970; J. Kruk, Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych, Ossoli-neum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973.


171

krzemiennych. Ich ewidencja możliwa jest przy wystąpieniu sprzyjających wa-runków obserwacji. Najmniejszych problemów przysparza prospekcja gruntów ornych. Są to jednak zarazem obszary, na których stanowiska archeologiczne podlegają najbardziej systematycznemu i groźnemu procesowi niszczenia. Stan zachowania zabytków oraz zaburzony układ ich dyspersji znacznie utrudnia, lub wręcz całkowicie uniemożliwia, określenie pierwotnej funkcji stanowisk reje-strowanych w ramach AZP. Ogranicza to znacząco możliwości interpretacyjne i wiarygodność modeli budowanych na podstawie zbiorów powierzchniowych. W skrajnych przypadkach zachodzi nawet możliwość stworzenia zafałszowanego modelu poprzez błędne określenie zabytków pochodzących z dwóch skrajnie od-miennych funkcjonalnie sfer aktywności ludzkiej: osadniczej i funeralnej.

Postęp agrotechniki i wprowadzenie orki mechanicznej spowodowało, że ze zbioru stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej zachowały się przede wszystkim te o największych rozmiarach (np. grodziska). Pozostałe obiekty, prawdopodobnie znacznie bardziej liczne (np. kurhany), w większości zostały zniszczone. W efekcie, w odniesieniu do poszczególnych okresów pra-dziejów dysponujemy jedynie niewielkim zbiorem źródeł. Jest to szczególnie dotkliwy problem w badaniach nad środkową epoką brązu, kiedy pochówek pod-kurhanowy stanowił główną formę obrządku pogrzebowego12.

Podsumowując, należy podkreślić, że krajobraz, jako przedmiot badań pol-skiej archeologii pojawiał się dotąd przede wszystkim w kontekście studiów osadniczych. Źródła funeralne pozostają poza głównym nurtem dyskursu przede wszystkim ze względu na niedoszacowanie ich ilości w wyniku stosowania tra-dycyjnej metody ewidencji archeologicznej (AZP) oraz ogólną niską liczebność zachowanych obiektów, szczególnie takich, które tworzyłyby większe układy przestrzenne (cmentarzyska).

Pogranicze Śląska i Wielkopolski w okresie środkowej epoki brązu (około 1550 -1300 przed Chr.13) stanowiło obszar zdominowany przez społeczności lo-kalnego odłamu kultury mogiłowej (dalej KM)14. Aktualna wiedza o niej opiera się na informacjach pozyskanych z pochówków podkurhanowych. Osady jedno-

12 M. Gedl, Kultura Przedłużycka, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 1975; B. Ge-diga, Starszy okres epoki brązu na zachodnich ziemiach polskich w zasięgu „kultury przedłużyc-kiej”, w: Prahistoria Ziem Polskich III. Wczesna epoka brązu, A. Gardawski, J. Kowalczyk (red.), Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1978, s. 137 -172; M. Cwaliński, Kultura mogiłowa po dwóch strona Sudetów. Próba analizy porównawczej kurhanowego obrządku po-grzebowego kultur mogiłowych, z terenów południowo -zachodniej Polski oraz zachodnich Czech, Poznań 2012 (niepublikowany maszynopis pracy magisterskiej).

13 J. Müller, B. Lohrke, Neue absolutchronologische Daten für die süddeutsche Hügelgräber-bronzezeit, „Germania” 2009, 87s. 25 -39.

14 M. Cwaliński, Kultura mogiłowa, dz. cyt., s. 19 -20.


172

znacznie związane wyłącznie z KM na tym obszarze właściwie nie są znane15. Większość mogił została zbadana wykopaliskowo w II połowie XIX i początkach XX stulecia16. Początkowo w badaniach tych prym wiedli archeolodzy niemieccy, prowadzący wykopaliska przede wszystkim na terenie Śląska. Na obszarze Wiel-kopolski kurhany przykuły uwagę archeologów polskich po zakończeniu I wojny światowej. W okresie międzywojennym badania nad kurhanami KM prowadził J. Kostrzewski, skupiając się na stanowiskach położonych wzdłuż doliny Baryczy, w okolicach Krotoszyna i Ostrowa Wlkp. W ramach prowadzonych przez niego badań archeologicznych wyeksplorowano dwa kurhany na stanowisku w Kroto-szynie, gm. loco, pięć na stanowisku w Smoszewie, gm. Krotoszyn oraz sześć kopców na łączonym cmentarzysku w Sadowiu -Wysocku Wielkim, gm. Ostrów Wlkp.17. Plany każdego z cmentarzysk zostały sporządzone metodą krokową, z zaznaczeniem wszystkich zarejestrowanych mogił. Wykonano również szkice kurhanów ze zobrazowanymi wewnętrznymi konstrukcjami kamiennymi oraz zainwentaryzowano odnalezione wewnątrz zabytki. W okresie powojennym, do schyłku lat osiemdziesiątych XX wieku, zauważyć można wyraźny spadek liczby badań wykopaliskowych dotyczących kurhanów KM na interesującym nas ob-szarze. Wymienić należy przede wszystkim badania dwóch obiektów w Obor-nikach Śląskich18 oraz cmentarzysk w Gliśnicy19, Sadowiu -Wysocku Wielkim20 i Mikowicach21.

W 2008 roku rozpoczęto pierwszy etap weryfikacyjnych badań ratowniczych cmentarzyska w Smoszewie (st. 1). Stanowisko, jak wspomniano powyżej, bada-ne w latach dwudziestych XX wieku stanowi przykład jednego z najlepiej zacho-wanych cmentarzysk kurhanowych KM na obszarze pogranicza Śląska i Wielko-

15 Tamże, s. 33.16 M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Nieinwazyjne badania weryfikacyjne kurhanów kultury mogiłowej

na stanowisku Smoszew 1 (pow. Krotoszyn, woj. wielkopolskie), w: Kurhany i obrządek pogrzebo-wy w IV -II tysiącleciu p.n.e., H. Kowalewska -Marszałek, P. Włodarczak (red.), Kraków – Warszawa, 2011, s. 435 -436; M. Cwaliński, Kultura mogiłowa, dz. cyt., s. 48 -56.

17 J. Kostrzewski, Z badań nad osadnictwem wczesnej i środkowej epoki bronzowej na zie-miach polskich, „Przegląd Archeologiczny” 2, 1924, s. 161 -218; tenże, Kurhany z II -go okresu epoki bronzowej w okolicy Krotoszyna i Ostrowa, „Przegląd Archeologiczny” 2, 1924, s. 259 -274; temże, I, II i III okres epoki brązowej w Polsce, „Przegląd Archeologiczny” 4, 1929, s. 1 -35.

18 W. Szmukier, Badania na cmentarzysku kurhanowym w Obornikach Śląskich, „Informator Archeologiczny” 1984, s. 67 -70, 85, 90.

19 L. Ziąbka, B. Maryniak, Archeologiczny rezerwat kurhanowy w Gliśnicy koło Odolanowa, „Kronika Wielkopolski” 1996, 2 (77), s. 110 -112.

20 L. Ziąbka, Cmentarzysko kurhanowe z Sadowia w okolicach Ostrowa Wielkopolskiego, „Kronika Wielkopolski” 1997, 4 (83), s. 137 -139.

21 E. Kłosińska, B. Butent -Stefaniak, B. Maryniak, Badania ratownicze na cmentarzysku kur-hanowym ze starszego i środkowego okresu epoki brązu w Mikowicach, stan. 1, „Śląskie Sprawoz-dania Archeologiczne” 1988, 30, s. 55 -59.


173

polski22,23 (ryc. 1). Badania rozpoczęły pomiary wysokościowe zmierzające do precyzyjnego określenia ilości, lokalizacji, rozmiarów oraz stanu zachowania kurhanów. Następnie, w ramach współpracy z archeologami niemieckimi z Uni-wersytetu w Kilonii, przeprowadzono prospekcję magnetometryczną stanowiska oraz ratownicze badania wykopaliskowe jednego z kurhanów (nr 15)24 (ryc. 2).

W świetle dotychczasowych badań kurhany typowe dla śląsko -wielkopolskich społeczności KM to relatywnie duże nasypy ziemne kryjące różnego rodzaju konstrukcje właściwego grobu oraz jego bezpośredniego otoczenia. Najczęściej

22 M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Nieinwazyjne badania, dz. cyt., s. 435 -436.23 M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Tumulus Culture Barrows in the Polish Lowlands. The case of the

Cemetery in Smoszew, w: Ancestral Landscapes, E. Borgna, S. Müller -Celka (red.), Lyon 2011, s. 97 -106.

24 J. Kneisel, M. Jaeger, Ł. Pospieszny, M. K. Holst, Ausgrabungen in Smoszew, gm. Krotoszyn, Großpolen Fpl. 1. Sommer 2009 – Ein mittelbronzezeitlicher Grabhügel, Starigard 2008/2009, 2010, s. 39 -43.

Badania finansowane były przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersy-tet Christiana Albrechta w Kilonii, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu oraz Urząd Miejski w Krotoszynie.

Ryc. 1. Smoszew, st. 1. Kurhany kultury mogiłowej (fot. M. Jaeger)


174

wznoszono je z kamieni (ryc. 2). Rzadziej kamiennym konstrukcjom towarzyszyły elementy drewniane25. Pod kurhanami KM dominował pochówek szkieletowy26.

Powyższy przegląd aktualnego stanu wiedzy wskazuje wyraźnie na istniejące braki w badaniach nad krajobrazem kulturowym, ze szczególnym uwzględnie-niem zagadnienia miejsca kurhanów z epoki brązu w przestrzeni. Wspomniany projekt badań w Smoszewie przyniósł wiele informacji świadczących o istnieniu w okolicy badanego cmentarzyska szeregu innych obiektów archeologicznych o własnej formie krajobrazowej. W sumie, na obszarze Lasu Krotoszyn (części

25 M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Nieinwazyjne badania, dz. cyt., s. 436 -437; M. Jaeger, Ł. Pospiesz-ny, Tumulus Culture Barrows, dz. cyt., s. 98 -99; M. Cwaliński, Kultura mogiłowa, dz. cyt., s. 137--139; M. Cwaliński, J. Niebieszczański, The Tumulus Culture Burial Mounds in south – western Poland. Construction of the Barrows and their Place in the Landscape, w: Collapse or Continuity? Environment and Development of Bronze Age Human Landscapes, J. Kneisel, W. Kirleis, M. Dal Corso, N. Taylor, W. Tiedtke (red.), „Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie” 2012, 205, s. 240 -248.

26 M. Cwaliński, Kultura mogiłowa, dz. cyt., s. 139 -140.

Ryc. 2. Smoszew, st. 1. Konstrukcje kamienne wewnątrz kurhanu nr 15 (fot. M. Jaeger)


175

Dąbrów Krotoszyńskich), w którym zlokalizowane jest cmentarzysko w Smosze-wie, zewidencjonowano około trzydziestu kurhanów (ryc. 3). Ze względu na bli-sko stupięćdziesięcioletnią metrykę lasów w okolicach Krotoszyna obiekty te nie zostały zniszczone w okresie opisanego powyżej procesu intensyfikacji rolnictwa.

W 2011 roku stworzono program badawczy ukierunkowany na pełną ewiden-cję obiektów archeologicznych o własnej formie terenowej oraz analizę relik-tów krajobrazu kulturowego z epoki brązu na obszarze Lasu Krotoszyn. Projekt „Modelowe badania nieinwazyjne obszarów leśnych – Las Krotoszyn”27 wynika z jednej strony z potrzeby zapełnienia opisanych powyżej luk w stanie wiedzy na temat kurhanów KM oraz niepełnej efektywności szacowania ilości obiektów w ramach akcji AZP, z drugiej natomiast, z wymagań stawianych archeologom przez współczesne konserwatorstwo. Aktualna doktryna konserwatorska kładzie duży nacisk na zachowawczy i nieinwazyjny charakter badań archeologicznych. Zmusza do odchodzenia od szerokopłaszczyznowych wykopalisk, skupiając uwa-gę badaczy na stosowaniu metod, które w ogóle lub w jak najmniejszym stopniu naruszają substancję zabytkową.

27 Projekt finansowany z funduszy Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego uzyskanych w wyniku konkursu Narodowego Instytutu Dziedzic-twa (program Dziedzictwo kulturowe; priorytet 5; Ochrona zabytków archeologicznych).

Ryc. 3. Przykład kurhanu zachowanego na obszarze Lasu Krotoszyn (fot. M. Jaeger)


176

Mając na uwadze powyższe, celem projektu było pełne zewidencjonowanie ilości oraz określenie stanu zachowania obiektów archeologicznych o własnej formie krajobrazowej (ze szczególnym uwzględnieniem kurhanów KM) na ob-szarach zalesionych, przy użyciu nieinwazyjnych metod teledetekcyjnych. Poza funkcją ewidencyjną metody te wprowadzają nową jakość w badaniach nad po-wiązaniami człowieka i jego działalności z krajobrazem.

Pierwsze prace poświęcone krajobrazowi kulturowemu cmentarzyska w Smo-szewie związane były z wstępnymi analizami sytuacji geomorfologicznej tego stanowiska28. Przedstawienie i opis ukształtowania terenu, za pomocą narzę-dzi wizualizujących, w tym przypadku systemu informacji geograficznej (GIS), wraz z zaznaczoną pozycją kopców ziemnych, wykazało szereg specyficznych warunków krajobrazowych, które wydawały się nieprzypadkowe. Na podsta-wie selekcjonowania i interpretacji informacji zawartych na zdigitalizowanych wielkoskalowych mapach topograficznych, geologicznych oraz ich objaśnień,

28 J. Niebieszczański, Geomorfologia stanowiska ze starszej epoki brązu w Smoszewie (gm. Kro-toszyn, woj. wielkopolskie), Poznań 2010 (niepublikowany maszynopis pracy licencjackiej).

Ryc. 4. Smoszew, st. 1. Mapa wysokościowa z rekonstrukcją cieku wodnego (oprac. J. Niebieszczański)


177

wyodrębniono te, które zdawały się świadczyć o minionym krajobrazie, w jakim w środkowej epoce brązu funkcjonowała nekropolia.

Cmentarzysko położone jest na recesywnej morenie czołowej zlodowacenia Warty, znanej w literaturze jako Wał Krotoszyński29. Znajduje się w połowie spad-ku jego wschodniego stoku, pomiędzy dwoma erozyjnymi rynnami, powstały-mi na skutek spływu powierzchniowego z wyższych partii wzniesienia (ryc. 4). Przepływ wód odbywa się okresowo tylko w jednej z nich, dlatego też na pod-stawie przebiegu izolinii i wierceń w terenie ustalono przebieg drugiego cieku, zakładając wyższą wilgotność klimatu w środkowej epoce brązu.

Wał Krotoszyński jest również lewym stokiem doliny rzeki Czarnej Wody, pły-nącej na wschód od stanowiska. Dolina ma charakter asymetryczny, wynikający z ukształtowania rzeźby przez lądolód warciański. Jej prawy stok, który jest pła-ską wysoczyzną morenową, jest łagodniejszy od naprzeciwległego, co skutkuje lepszą ekspozycją stanowiska w kierunku wschodnim (ryc. 5).

Rysuje się zatem obraz uroczyska, w którym zdecydowano się założyć cmen-tarzysko. Było to miejsce znajdujące się w połowie wzniesienia morenowego, co

29 B. Krygowski, Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej, cz. 1, Geomorfologia, PWN, Po-znań 1961.

Ryc. 5. Mapa hipsometryczna doliny Czarnej Wody (oprac. J. Niebieszczański)


178

skutkowało lepszą widocznością w stronę dna doliny, pomiędzy dwoma ciekami wodnymi, które oddzielały je od reszty terenu. Obserwacje te stały się asump-tem do podjęcia badań porównawczych w większej skali.

Kolejne prace związane z weryfikacją terenową równoczasowych stanowisk kurhanowych z terenów południowej Wielkopolski i Dolnego Śląska wykazały wiele podobieństw w sposobie lokowania cmentarzysk30. Okazuje się, że więk-szość z nich znajduje się w podobnym położeniu pod względem wysokości jak i sieci hydrograficznej. Stanowiska takie jak Wielka Lipa, Wysocko Wielkie, Go-gołowice czy Sadowie zlokalizowane są również na wyniesieniach morenowych w pobliżu mniejszych cieków wodnych. Warte uwagi są pozostałości nekropolii w Sadowiu -Wysocku Wielkim (ryc. 6), gdzie stworzony na potrzeby badań sytu-acyjny model wysokościowy jednego z kopców ziemnych wskazał, w jaki sposób starano się w epoce brązu eksponować obiekty funeralne31. Jest to, podobnie jak w przypadku Smoszewa, wzgórze morenowe recesji lądolodu warciańskiego

30 M. Cwaliński, J. Niebieszczański, The Tumulus Culture Burial Mounds, dz. cyt., s. 235 -256.31 M. Cwaliński, J. Knesiel, J. Niebieszczański, Badania cmentarzyska kurhanowego w Sado-

wiu, gm. Ostrów Wlkp., woj. wielkopolskie, stan. 1 (5 -10.03.2012), Poznań 2012 (sprawozdanie z badań archeologicznych).

Ryc. 6. Widok z kurhanu nr VI w Sadowiu-Wysocku Wielkim na Pradolinę Baryczy (fot. J. Niebieszczański)


179

o łagodnych stokach, które ulegając denudacji peryglacjalnej, zostały naturalnie podzielone na terasy. Na jednym z nich leży badany obiekt, który poprzez taki dobór miejsca stał się bardziej widoczny z poziomu pradoliny Baryczy, niż byłby z płaskiego szczytu wzgórza.

Aspekt widoczności cmentarzysk, jak i ich poszczególnych składowych, skła-nia do przyjęcia tezy, że odgrywały one nie tylko rolę funeralną, związaną z ob-rzędowością. Dyspersja stanowisk w ramach pogranicza śląsko -wielkopolskiego (ryc. 7) zdaje się świadczyć o ich reperowym charakterze, według którego moż-liwe stawało się organizowanie przestrzeni i poruszanie się w niej. W przypadku braku wyraźnie zarysowanych, stałych elementów krajobrazu naturalnego, jak większe zbiorniki wodne, szczyty wysokogórskie, większe rzeki, których brak w poglacjalnej rzeźbie terytorium Polski w strefie niżowej, istnieć musiała po-trzeba wbudowania takiego systemu znaków, który pozwalałby na orientację w terenie. Lokowanie cmentarzysk w obrębie ciągów morenowych, zarówno zlo-dowacenia Warty, jak i Odry, powyżej poziomu płaskich pradolin, które ze wzglę-du na swoją łatwą dostępność funkcjonowały jako szlaki, wyznaczać mogło tym samym poszczególne etapy wędrówki (ryc. 8). Pogląd ten znajduje swoje uza-sadnienie, gdy odniesiony zostanie do pojęcia społeczeństwa prekartograficzne-

Ryc. 7. Dyspersja stanowisk z środkowej epoki brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim (oprac. własne J. Niebieszczański/M. Cwaliński; dane za: ESRI Data&Maps Media Kit 9.3, STRM global shaded relief data with lakes, rivers overlays)


180

go. Istniejące obecnie kategorie pojmowania przestrzeni, takie jak zobrazowanie jej za pomocą map, mierzalnej odległości w jednostkach, lub matematycznym jej skwantyfikowaniu, nie mogą być przenoszone w przeszłość. Niemniej wśród omawianych społeczności istniała potrzeba uporządkowania przestrzeni i wyzna-czania pewnych granic, bądź punktów odniesienia, według których ją oswaja-no. Kurhan postrzegać należy zatem nie tylko w kategoriach sacrum, ale także jako trwały element krajobrazu, który miał znaczenie utylitarne. Mógł stanowić punkt orientacji oraz rozdzielać przestrzeń na jej część użytkową (profanum) i ceremonialną (sacrum). Obraz ten był zapewne powielany z kolejnymi pokole-niami, co wpisuje kopce ziemne w pamięć krajobrazu trwającą setki lat.

Rozpatrując rozmieszczenie cmentarzysk w ramach omawianego obszaru, warto zwrócić uwagę na grupowanie się stanowisk w klastery, zdefiniowane for-mą terenową, na której się znajdują (ryc. 7). Pierwszym z takich zgrupowań jest Wał Krotoszyński, na którym zlokalizowane są cmentarzyska w Smoszewie, Kro-toszynie i Gogołowicach. Kolejnym są Wzgórza Wysockie ze stanowiskami w Sa-dowiu i Wysocku Wielkim, następnym Wzgórza Twardogórskie, gdzie znajdują się nekropolie w Czeszowie, Łazach Wielkich i Skoroszowie. Zgrupowanie osa-dzone na Wzgórzach Trzebnickich należy rozdzielić na dwa pomniejsze z uwagi na wielkość tej formy polodowcowej. Zachodnie, złożone ze stanowisk w Sie-mianicach, Wielkiej Lipie i Obornikach Śląskich, oraz wschodnie, z kurhanami w Ludgierzowicach i Niedarach. Odnosząc się do wspomnianej wcześniej funk-cji utylitarnej kurhanów, przyjąć można założenie o ich granicznym charakte-rze, świadczącym o przynależności terytorium. W ten właśnie sposób krajobraz kulturowy był rozdzielony pomiędzy poszczególne grupy ludzkie, które dzięki składowym jego elementom, takim jak cmentarzyska, manifestowały swoją toż-samość i wspólnotę.

W związku z rozwojem nowych metod nieinwazyjnych i prospekcji archeolo-gicznej, powiększa się również pula dostępnych środków umożliwiających ba-dania krajobrazu kulturowego. Jedną z bardziej nowatorskich technik akwizycji danych przestrzennych zdecydowano się zastosować w przypadku wspomniane-go projektu badań Lasu Krotoszyn. Metoda LiDAR (Light Detection And Ranging) opiera się na pomiarze odległości punktu mierzonego od instrumentu wykonu-jącego pomiar. Na podstawie czasu przebytego przez wiązkę światła w podczer-wieni odbitą od punktu, która powróciła do urządzenia, określana jest odległość z przyporządkowanymi koordynatami X i Y, pozycjonowanymi za pomocą stałych punktów odniesienia. Wartością Z w układzie współrzędnych jest odległość od tzw. punktu przyłożenia, świadcząca o wysokości obiektu mierzonego. W przy-padku Lasu Krotoszyn zastosowano zmodyfikowaną wersję metody LiDAR, w skrócie zwaną ALS (Airborne LiDAR Scanning). Polega ona na wykonywaniu pomiarów z urządzenia zainstalowanego do kadłuba samolotu i pozycjonowane-go w czasie rzeczywistym przez system GPS. W przypadku terenów zalesionych


181

pomiar o rozdzielczości czterech punktów na metr kwadratowy pozwala na wia-rygodne i precyzyjne odtworzenie powierzchni terenu bez pokrywy roślinnej. Las Krotoszyn złożony jest głównie z drzewostanu bukowo -dębowego o dużej gęstości, w którym prowadzenie pomiarów terenowych przy użyciu konwencjo-nalnych metod geodezyjnych byłoby nieefektywne. Łącznie skanowaniu lotni-czemu poddano około trzydziestu kilometrów kwadratowych terenów leśnych. Uzyskany za pomocą tej procedury Cyfrowy Model Wysokościowy pozwolił na uzyskanie pełnego obrazu rozmieszczenia obiektów archeologicznych o własnej formie krajobrazowej. W ten sposób na obszarze Lasu Krotoszyn wykryto obec-ność około stu kurhanów. Zdecydowana większość z nich nie była do tej pory zewidencjonowana.

Obraz uzyskany dzięki tej metodzie potwierdził wcześniejsze przypuszcze-nia, co do zasad lokowania obiektów funeralnych w obrębie wyniesienia more-nowego, blisko istniejących cieków wodnych lub naturalnych zagłębień rynno-wych. Poza wykrytymi obiektami pochodzącymi z epoki brązu, odkryto również inne elementy krajobrazu kulturowego, takie jak dziewiętnastowieczne strzelni-ce, okopy lub grodziska wczesnośredniowieczne. Niektóre obrazy przedstawiają swoisty palimpsest krajobrazu, w którym na niewielkiej przestrzeni występują razem obiekty z poszczególnych odcinków chronologicznych: kurhany, obiekty militarne, pozostałości fundamentów zniszczonych domów, a także elementy zabudowy współczesnej (ryc. 9). Krajobraz kulturowy tworzony jest właściwie nieprzerwanie od ponad trzech i pół tysiąca lat, od momentu wzniesienia przez społeczności mogiłowe kopców ziemnych, aż do dnia dzisiejszego. Możliwe staje się zatem odtworzenie procesu przemian krajobrazu kulturowego w postaci wpi-sywania kolejnych tworzących go elementów i sposobów jego interpretowania w przeszłości.

Zastosowanie nowych technik w badaniach archeologicznych nad krajobra-zem znacząco poszerzyło wiedzę na temat ilości oraz jakości obiektów archeolo-gicznych o własnej formie terenowej na obszarze Lasu Krotoszyn. Metoda ska-ningu laserowego w pełni odpowiada na postulaty i wymagania stawiane przez współczesne konserwatorstwo. Istotne powiększenie puli danych archeologicz-nych pozwoliło na weryfikację hipotez dotyczących istnienia zasad lokowania kurhanów w przestrzeni w makroskali. Przestrzeń, w której funkcjonowały spo-łeczności epoki brązu, była uporządkowana, posiadała określoną strukturę, któ-rej kluczowymi elementami były kurhany.

Projekt badań archeologicznych Lasu Krotoszyn ukazał wyraźnie, jak wiel-ki potencjał poznawczy w badaniach nad przeszłym krajobrazem kulturowym drzemie w obiektach funeralnych. Wyjście poza tradycję archeologii osadniczej w kontekście badań nad przestrzenią stanowić powinno jeden z głównych postu-latów badawczych na przyszłość.


Badania nad krajobrazem kulturowym z epoki brązu na pograniczu śląsko -wielkopolskim

Documents

Transcript of Badania nad krajobrazem kulturowym z epoki brązu na pograniczu śląsko -wielkopolskim