Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania w Szurpiłach

Pruthenia, 2012, t. VII, s. 137–157

Marcin Engel, Cezary Sobczak

NIe TylKO archeOlOGIa. INTerdyScyPlINarNe BadaNIa

WIelOKulTurOWeGO ZeSPOłu OSadNIcZeGO W SZurPIłach Na SuWalSZcZyźNIe

Wstęp

Wielokulturowy zespół osadniczy w Szurpiłach zlokalizowany jest ok. 15 km na północny -zachód od Suwałk (ryc. 1). Obszar o powierzchni ok. 20–30 km² położony jest w południowej części tzw. Zagłębienia Szeszupy, w obrębie mezoregionu Pojezie-rza Wschodniosuwalskiego wchodzącego w skład makroregionu Pojezierza Litewskie-go ( J. Kondracki 1998). Ten niezwykle malowniczy teren o urozmaiconej polodowco-wej morfologii tworzą liczne morenowe, kemowe i ozowe wzniesienia oraz zagłębienia wytopiskowe wypełnione wodami jezior, bagnami i mokradłami. Dno Zagłębienia Szeszupy znajduje się od 40 do 90 m poniżej otaczających je wysoczyzn polodowco-wych. Najwyższymi punktami otaczających wysoczyzn są chyba najbardziej charakte-rystyczne wzniesienia Suwalszczyzny – Góra Krzemieniucha i Góra Cisowa. Pomię-dzy tymi wzniesieniami, na dnie Zagłębienia znajduje się Góra Zamkowa, która wraz z sąsiadującym od wschodu masywem Gór Kościelnej i Cmentarnej tworzy centralny punkt opisywanego zespołu. Całość krajobrazu uzupełniają jeziora: Szurpiły wraz z odnogą jeziorem Czarnym, Jeglówek i Jeglóweczek oraz Kluczysko (Tchliczysko). Wody Szurpił i Jeglówka są odprowadzane na północ przez kilka niewielkich cieków wodnych i należą do zlewni Szeszupy (por. K. Pochocka -Szwarc, M. Krawczyk 2008).

Zespół osadniczy w Szurpiłach

Z natury świetnie przygotowane do obrony miejsce swą niezwykłą geomorfologią i hydrografią od zawsze sprzyjało osadnictwu. W świetle prowadzonych od ponad półwiecza badań archeologicznych wiadomo, że teren ten człowiek upodobał sobie już w epoce kamienia, ale największy jego rozkwit przypada na wczesne średniowie-cze. Miejsce to znalazło się wówczas w samym centrum historycznej Jaćwieży. Z tego też okresu pochodzi większość spośród bez mała 100 zarejestrowanych tu stanowisk archeologicznych (ryc. 1).

Marcin Engel, Cezary Sobczak138

Magnesem przyciągającym od najdawniejszych czasów na te tereny osadników bez wątpienia były charakterystyczne cechy środowiska naturalnego mające wpływ na wyjątkowe walory obronne tego miejsca i tworzące sprzyjający osadnictwu mikrokli-mat (W. Kowalski 1981, s. 3).

Od najdawniejszych czasów po schyłek wczesnego średniowiecza osią osadnic-twa było morenowe wyniesienie Góra Zamkowa oraz otaczające ją jeziora szurpilskie. Istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój osadnictwa w rejonie było także bezpo-średnie sąsiedztwo dwóch ważnych rzek regionu Czarnej Hańczy i Szeszupy. W tym miejscu zanotowano kilkadziesiąt tysięcy zabytków ruchomych z różnych epok i zare-jestrowano największą koncentrację punktów osadniczych na Suwalszczyźnie.

Skupienie stanowisk archeologicznych wokół Góry Zamkowej, znajdujących się obecnie w dużej części na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego tworzy tzw. wielokulturowy zespół osadniczy w Szurpiłach. Oprócz należących do niego osad otwartych, cmentarzysk płaskich i kurhanowych, miejsc kultu wymienić należy tak-że stanowiska o charakterze obronnym, takie jak grodzisko, gródki i osady obronne, kopce strażnicze, relikty różnego rodzaju wałów i bram, rowów i grobli. Ze względu na niewielką skalę działań agrotechnicznych większość z tych stanowisk, zwłaszcza datowanych na wczesne średniowiecze i posiadających własną formę terenową, prze-trwało do naszych czasów w bardzo dobrym stanie i jest wciąż wyraźnie widoczna w terenie. Wszystkie te stanowiska tworzą niepowtarzalny krajobraz archeologiczny mikroregionu.

Na obecnym etapie badań trudno jest wyznaczyć ostre granice zespołu. Wiado-mo, że centralnym jego punktem jest Góra Zamkowa, na szczycie której w przeszłości funkcjonowały osada obronna, miejsce kultu oraz wczesnośredniowieczny gród wa-rowny. Od tego wzniesienia w promieniu ok. 2–3 km zagęszczenie punktów osad-niczych stopniowo rozrzedza się. Osadnictwo łączyły otaczające jeziora, ograniczały zaś przede wszystkim naturalne bariery geograficzne, z jednej strony silnie zabagniony teren, z drugiej przylegające rozległe wysoczyzny1. Od zachodu i północnego zachodu, w kierunku głębokiej rynny Jeziora Hańcza, teren zespołu zamykają bagna i rozlewiska Szeszupy i Czarnej Hańczy, natomiast od strony południowej i północno -wschodniej wysoczyzny z Krzemianką i Górą Cisową. Trudna do precyzyjnego określenia jest gra-nica wschodnia, położona gdzieś na wysoczyźnie Jeleniewskiej, pomiędzy wschodnim brzegiem Jeziora Szurpiły a Jeziorem Szelment Wielki.

* * *Pierwsze grupy ludzkie dotarły w rejon Szurpił w okresie mezolitu. Jednak zarówno w tym czasie, jak i w okresie neolitu osadnictwo miało charakter sezonowy i ogra-niczało się do pojedynczych obozowisk i niewielkich osiedli rozlokowanych bezpo-

1 Pomimo obecności jezior, na wysoczyznach wokół Zagłębienia Szeszupy nawet obecnie doskwiera ludności brak wody pitnej.

Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego... 139

średnio nad jeziorami. Niewielkie społeczności myśliwych, zbieraczy oraz pierwszych rolników nie oddziaływały w sposób wyraźny na lokalne środowisko i nie odcisnęły znaczącego piętna w krajobrazie kulturowym (por. J. Brzozowski, J. Siemaszko 1993). Badania palinologiczne potwierdziły hipotezy archeologów, że w tym czasie opisywa-ny teren znajdował się poza obszarem stałego zainteresowania ludności, a jej ingerencje w krajobraz miały raczej charakter incydentalny (A. Wacnik et alii 2011, s. 10).

Z intensywnym i zorganizowanym osadnictwem nad jeziorami szurpilskimi mamy dopiero do czynienia w schyłkowej fazie epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza. Do przełomu er funkcjonowały w tym rejonie niewielkie osady otwarte oraz obronne osady wysoczyznowe, z głównym osiedlem na Górze Zamkowej (st. 3 w Szurpiłach). Z wczesnej epoki żelaza pochodzą pierwsze zarejestrowane na terenie zespołu osadni-czego ślady pochówków. Ciałopalne i szkieletowe groby odkryto w sąsiedztwie współ-czesnej im zabudowy na Górze Zamkowej.

W tym czasie doszło do pierwszych poważnych ingerencji w środowisko natu-ralne. Okolice Szurpił zostały częściowo odlesione i przekształcone antropogenicznie (A. Wacnik et alii 2011, s. 10–11). Dane archeologiczne, geomorfologiczne i paleobo-taniczne wskazują, że dla gospodarki lokalnej społeczności ważną rolę oprócz hodowli odgrywała uprawa zbóż. W świetle badań geomorfologicznych, działalność rolniczą na terenie zespołu osadniczego i w jego sąsiedztwie zainicjowano w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia przed naszą erą. Prowadzono ją na gruntach z lekkimi (piaszczy-stymi i piaszczysto -żwirowymi) glebami (E. Smolska, P. Skwarczewski 2008, s. 163).

Prawdopodobnie na przełomie er nastąpiło załamanie się osadnictwa w okoli-cach jez. Szurpiły. Przypuszczalnie wiązało się ono raczej ze zniszczeniem lub odej-ściem kulturotwórczych elit, niż z całkowitą depopulacją tego obszaru. Kryzys, który trwał do początków II w. n.e. został zażegnany prawdopodobnie dzięki przybyciu na Suwalszczyznę nowej elitarnej grupy przybyszów. Co jednak ciekawe, system osadni-czy okresu wpływów rzymskich do pewnego stopnia nawiązuje do wcześniejszej epoki. Oprócz pojedynczych nowopowstałych, zachowane zostają te same ekumeny osadni-cze, z centralną rolą osady wysoczyznowej na Górze Zamkowej w Szurpiłach. Zmienił się obrządek pogrzebowy. Na terenie zespołu założone zostały ciałopalne cmentarzy-ska kurhanowe, między innymi te znane z badań i zlokalizowane w zachodniej części wsi Szurpiły (st. 1 i 2 w Szurpiłach) oraz nekropola w Jeleniewie (st. 1 w Jeleniewie) (T. Żurowski 1958, 1961, 1963; M. Kaczyński 1955a). W tym okresie doszło do wy-raźnej intensyfikacji rolnictwa. Przypuszczalnie podstawą gospodarki była hodowla zwierząt, która ogrywała ważniejszą rolę w zabezpieczeniu pożywienia niż uprawa ro-ślin (A. Wacnik et alii 2011, s. 11).

Pomimo zaobserwowanej kontynuacji osadnictwa, w okresie wędrówek ludów na terenie szurpilskiego zespołu osadniczego dochodzi do istotnych zmian. Pełniąca do tej pory rolę osi osadniczej Góra Zamkowa nie była już zasiedlona, choć jak sugerują po-jedyncze znaleziska z jej stoków datowane na okres wędrówek ludów, wciąż spełniała ważną rolę (być może kultową) w świadomości mieszkańców pobliskich osad. Główna


strefa siedliskowa została przeniesiona na rozległą osadę na terenie byłego przysiółka Tar-gowisko, st. 4 w Szurpiłach. Powstaje także kilka nowych osad, w miejscach do tej pory niezasiedlonych. Choć zostają zachowane dotychczasowe miejsca grzebalne, obrządek pogrzebowy ulega w tym czasie pewnym zmianom (por. A Bitner -Wróblewska 1998). W osadach jeziornych tego okresu odnotowano bardzo wysoką różnorodność taksono-miczną roślin zielnych. Kolejne obszary poddane zostały znacznej antropopresji, a środo-wisko naturalne ulega coraz większym przekształceniom (A. Wacnik et alii 2011, s. 10).

Kolejny kryzys osadnictwa przypada na schyłek okresu wędrówek ludów i po-czątki wczesnego średniowiecza (VII–VIII w.). Przestają być użytkowane osady i cmentarzyska kurhanowe szurpilskiego zespołu osadniczego. Na obecnym etapie badań najbardziej prawdopodobna wydaje się teza o załamaniu się na omawianym ob-szarze układów społeczno gospodarczych o rodowodzie antycznym i odejściu kulturo-twórczych elit (M. Engel 2012, s. 223–227, 386).

Powrót osadnictwa w okolice jez. Szurpiły nastąpił dopiero w IX wieku. Góra Zamkowa znowu zaczęła spełniać funkcję osi osadniczej. Nowa grupa osadników, których można łączyć ze znanymi ze źródeł pisanych Jaćwingami, wzniosła na niej re-fugialny gród obronny, z kilkoma liniami wałów drewniano -ziemnych o konstrukcji przekładkowej. U jego stóp, na terenie dawnego przysiółka Targowisko powstał duży zespół osad podgrodowych, z główną, prawdopodobnie ufortyfikowaną wsią oraz kilkoma osiedlami jednodworczymi. Poza tym podstawowym zespołem pozostawa-ły pojedyncze, jedno - lub kilkudworcze osady satelickie. W okresie wikińskim (IX–XI w.) gród i ufortyfikowane osady tworzyły system obronny chroniący mieszkańców mikroregionu przed najazdami wrogów. Warownia była zarazem miejscem świętym dla lokalnej społeczności, na co dowodem mogą być współczesne mu cmentarzysko z konstrukcjami kamiennymi zarejestrowane na północno -wschodnim stoku Góry Zamkowej (st. 3a w Szurpiłach) oraz na zboczach sąsiedniego masywu gór Cmentarnej i Kościelnej (st. 6 w Szurpiłach). Prawdopodobnie w połowie XI w. kształtujący się nad jeziorami szurpilskimi ośrodek grodowy został zniszczony. O możliwych najazdach wojsk ruskich mogą świadczyć liczne militaria z tego okresu odkryte na stokach Góry Zamkowej (M. Engel et alii 2009, s. 537; M. Engel 2012, s. 136–137).

Wydaje się, że wspomniane akcje militarne spowodowały przejściowe załama-nie się osadnictwa na terenie szurpilskiego zespołu osadniczego. Prawdopodobnie po krótkiej przerwie, od drugiej połowy XI w. do przełomu XIII/XIV w. zaobserwować można jego odbudowę i intensywny rozwój. Gród na Górze Zamkowej został przebu-dowany w technice wałów skrzyniowych. Wzmocniono cały system obronny, wzno-sząc dodatkowe wały zewnętrzne i wieże strażnicze oraz regulując poziom wód jezior szurpilskich poprzez zastosowanie przekopów i grobli. Główny zespół osad na tere-nie dawnego przysiółka Targowisko przekształcony został w jedno duże podgrodzie, z regularnie rozplanowaną zabudową mieszkalną i produkcyjną. Najprawdopodobniej ze schyłkowym okresem funkcjonowania ośrodka w Szurpiłach należy łączyć widoczne na zdjęciach lotniczych regularne zaciemnienia zarejestrowane na osadach przylegają-


cych od południa i południowego zachodu do Góry Zamkowej. Zaciemnienia te inter-pretowane są jako pozostałości drewnianej zabudowy zlokalizowanej wzdłuż najpew-niej wykładanych drewnem dróg wewnętrznych. Istotną różnicą w stosunku do okresu wikińskiego są zmiany w obrządku pogrzebowym. Cmentarzyska lokowane w obrębie fortyfikacji przestały być użytkowane, założono natomiast nekropolę na terenie pod-grodzia (st. 8 w Szurpiłach). Na tym ciałopalnym cmentarzysku z konstrukcjami ka-miennymi zaobserwowano nagromadzenie tysięcy celowo niszczonych przedmiotów brązowych, datowanych głównie na XII i XIII w. (M. Engel et alii 2009, s. 532–537; M. Engel 2012, s. 170–171, 180–181; L. Sawicka 2011).

W odróżnieniu od poprzednich epok, we wczesnym średniowieczu rolnictwo nie było głównym profilem gospodarki miejscowej ludności. Na podstawie znale-zisk z terenu mikroregionu oraz źródeł historycznych dotyczących Jaćwieży można przypuszczać, że była to gospodarka oparta na wojnie (rabunku), rzemiośle i handlu2. Wydaje się, że uprawa i hodowla zaspakajały tylko podstawowe potrzeby w zakresie wyżywienia lokalnej społeczności, uzupełniane myślistwem i rybołówstwem (M. En-gel 2012, s. 118–120). W dużym stopniu przekształceniom uległ krajobraz naturalny. Liczne osiedla mieszkalne, urządzenia obronne, obwałowania wymagały dużej ilości budulca w postaci drewna, żwiru i kamieni, co skutkowało znaczną ingerencją ludzką w środowisko. Stosowanie przekopów, kanałów i grobli w obronności wpłynęło rów-nież na zmiany w stosunkach wodnych okolic Szurpił.

Pomimo udokumentowanego historycznie upadku Jaćwieży w 1283 r., na terenie mikroregionu szurpilskiego nie znaleziono śladów najazdu, który mógł zniszczyć lo-kalny ośrodek grodowy. Materiał zabytkowy wskazuje, że osadnictwo mogło przetrwać tu do początku XIV w. (M. Engel et alii 2009, s. 540; M. Engel 2012, s. 171–181).

W średniowieczu pojawiają się pierwsze informacje źródeł pisanych o Szurpi-łach. Zachowując ostrożność, z tym ośrodkiem grodowym można łączyć wzmiankę latopisu o jaćwieskim dostojniku Šiurpie, który wraz z innymi znanymi z imienia posłami w 1274 r. negocjował warunki pokoju z księciem ruskim Lwem I Halickim (PSRL, II, s. 870–871). Niektórzy badacze tłumaczą nazwę Szurpiły jako gród Šiur-py, do czego skłaniają się również autorzy niniejszego artykułu (K. Būga 1924–1925, s. LXXXIV, LXXXVIII; K.O. Falk 1941, s. 209–210; 1976, s. 157; E. Kowalczyk- -Heyman 2009; M. Engel et alii 2009, s. 539). Wydaje się, że wyjątkowe w porówna-niu z innymi zespołami osadniczymi z terenu historycznej Jaćwieży bogactwo materia-łów archeologicznych ośrodka szurpilskiego może wskazywać na jego przynależność do wysokiego rangą dostojnika jaćwieskiego. O ile jednak taka interpretacja wzmianki latopisu pozostaje nadal tylko hipotezą badawczą, o tyle kolejne informacje źródłowe odnoszą się już konkretnie do Szurpił. Mowa tu o dokumentach krzyżackich opisu-

2 W 1279 r. zapanował głód na Jaćwieży, Litwie, Polsce i Rusi. Poważne problemy mieli jednak tylko Jaćwingowie, którzy zdecydowali się poprosić o pomoc księcia wołyńskiego Włodzimierza. W za-mian za zboże zaproponowali wosk, futra wiewiórek, bobrów i czarnych kun oraz srebro (PSRL, II, s. 879).


jących przebieg granicy między Państwem Zakonnym a Litwą. W pierwszym doku-mencie z 1396 r. wymieniony jest borgwal Sunpilken, Supilken3, w drugim datowanym na 1425 r. znajduje się informacja o borgwal Surpyl, Suerpyl4. Bardzo dokładne opisy topografii zamieszczone w obu dokumentach nie pozostawiają wątpliwości, że chodzi w nich właśnie o Szurpiły (E. Kowalczyk -Heyman 2009, s. 549–551).

Nie dysponujemy archeologicznymi dowodami potwierdzającymi osadnictwo na opisywanym terenie w czasach, których dotyczą dokumenty krzyżackie (schy-łek XIV–XV w.). Następne archeologiczne ślady pobytu tu grup ludzkich związane są dopiero z lokacją wsi Szurpiły i działalnością Kamedułów Wigierskich w drugiej połowie XVII w. ( J. Wiśniewski 1967, s. 193). Nieliczne fragmenty ceramiki toczonej, szkła i zabytki wydzielone datowane są na XVII–XVIII w. Obserwacje palinologiczne nie do końca potwierdzają te hipotezy, wskazując na znaczne zmiany w środowisku naturalnym już w XVI w.

Od momentu upadku Jaćwieży Góra Zamkowa oraz osady na terenie dawnego przysiółka Targowisko przestały pełnić funkcję osi osadniczej mikroregionu. Główne szlaki komunikacyjne ominęły teren kompleksu, a wybitnie obronny charakter miejsca właściwie utracił znaczenie dla mieszkańców5. Bez wątpienia jednak znaczna część na-pływającej na te tereny ludności litewskiej, mazowieckiej i ruskiej zdawała sobie sprawę z wyjątkowości tego miejsca. Ma to wyraz m.in.: w legendach i lokalnych nazwach, takich jak Góra Zamkowa, Góra Kościelna i Cmentarna.

historia badań zespołu osadniczego w Szurpiłach

Wiek XIX przynosi pierwsze zainteresowanie naukowe rejonem Szurpił. Wizytują to miejsce m.in.: Aleksander Połujański, Aleksander Osipowicz i Alfons Budzyński – naj-słynniejsi badacze historii Suwalszczyzny.

Pierwszy z tych naukowców -amatorów w pracy zatytułowanej Wędrówki po gu‑berni augustowskiej w celu naukowym odbyte zamieścił szczegółowy opis krajobrazu kulturowego Szurpił, ze szczególnym uwzględnieniem Góry Zamkowej, Góry Kościel-nej, Góry Cmentarnej i ich najbliższego otoczenia. Oprócz cennych danych topogra-ficznych, legend i lokalnych tradycji Połujański zawarł w niej pierwsze informacje na temat znalezisk zabytków archeologicznych z terenu tego zespołu osadniczego (A. Po-łujański 1859, s. 42–43, 129–142).

Aleksander Osipowicz, który dociera do Szurpił kilka lat po Połujańskim w ar-tykule pt. Pobieżny rzut oka na niektóre zamczyska i tzw. góry sypane w okolicy Suwałk publikuje bardzo szczegółowe informacje na temat grodziska na Górze Zamkowej,

3 Relacja z wyprawy na Litwę sporządzona przez komtura ryńskiego Jana von Schönfelda dla wielkiego marszałka Wernera von Tettingen (CDP, t. V, nr 86).

4 List komtura gdańskiego Konrada von Beldersheim do wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa w spra-wie granicy z Litwą (CEV, nr 1208).

5 Obronny charakter wzniesienia na krótko został wykorzystany podczas obydwu wojen światowych o czym świadczą okopy na zboczach i majdanie góry oraz znaleziska militariów z tych okresów.


jego wyglądu oraz zabytków na nim znalezionych. Obserwując teren grodziska i jego zaplecza dochodzi do bardzo interesujących wniosków. Wiąże np. nazwę lokalnego przysiółka Targowisko z toponomastycznym śladem wczesnośredniowiecznej osady targowej. W innym miejscu pisze o górze mosiężnej, która miała wg niego swoją na-zwę zawdzięczać licznym znaleziskom przedmiotów brązowych. Osipowicz jest także autorem bardzo interesującej hipotezy o centralnej roli opisywanych grodzisk w orga-nizacji terytorialnej lokalnych, wczesnośredniowiecznych społeczności. Usytuowanie tego typu obiektów w trudno dostępnym terenie (dodatkowo ufortyfikowanym) mia-ło według niego na celu chronić miejsca spotkań religijnych, wiecowych, sądowych i handlowych ludności z pobliskich osad (A. Osipowicz 1867, s. 57–58, 63).

Pierwszym archeologiem -amatorem, który odwiedził teren zespołu osadniczego w Szurpiłach i opisał go w artykule pt. Poszukiwania archeologiczne w byłej guberni au‑gustowskiej był Alfons Budzyński. Badacz ten nie tylko opisał zabytki archeologiczne znalezione przez miejscową ludność na Górze Zamkowej, ale także część z nich udało mu się pozyskać do swojej kolekcji6 (A. Budziński 1871, s. 234–235, tabl. I).

W XX wieku do Szurpił dociera profesjonalna archeologia. W latach 20 -tych te-ren zespołu osadniczego penetrował wybitny archeolog i mediewista Roman Jakimo-wicz. Zarejestrował on tu cztery cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich i wędró-wek ludów oraz dokonał oględzin stanu zachowania grodziska na Górze Zamkowej. Obok krótkiego opisu, badacz opublikował w Wiadomościach Archeologicznych dwa, wysokiej jakości zdjęcia, strony wewnętrznej i zewnętrznej wału grodziska, na których wyraźnie widać jego kamienne licowanie7 (R. Jakimowicz 1935, s. 249, ryc. 16–17). Za-inicjowane przez tego badacza badania połączone z rejestracją stanowisk mikroregionu szurpilskiego trwają niemal nieprzerwanie do dziś. Każdy z kolejnych badaczy terenu identyfikował nowe stanowiska bądź uzupełniał informacje o już zarejestrowanych.

W trakcie drugiej wojny światowej Suwalszczyzna trafiła pod okupację hitlerow-skich Niemiec. Niemieccy archeolodzy, którzy rozpoczęli na tym terenie działalność inwentaryzacyjną zainteresowali się również Szurpiłami. W katalogu stanowisk powia-tu Sudauen8 autorstwa Otto Kleemanna znalazł się szczegółowy opis terenu zespołu osadniczego, pozyskany m.in.: dzięki wizytującemu Szurpiły Walterowi Gronauowi9. Znaleźć tu można informacje na temat wyglądu i stanu zachowania grodziska na Gó-rze Zamkowej, charakterystykę Góry Kościelnej, oraz sugestie na temat istnienia dużej osady targowej na terenie przysiółka Targowisko. Niemcy zwrócili również uwagę na bruki kamienne zlokalizowane na południe od Góry Zamkowej, które interpretowali jako pozostałości cmentarzyska. Interesującym zabiegiem Kleemanna w tej pracy jest 6 Zabytki te po długiej wędrówce trafiły ostatecznie do kolekcji Państwowego Muzeum Archeologicz-

nego w Warszawie (M. Engel 2001, s. 81).7 Stanowisko to figuruje w tej publikacji pod nazwą Jeglówek (R. Jakimowicz 1935, s. 249).8 Nazwę Suwałk zmieniono w 1939 r. na Sudauen. W trakcie działań wojennych Niemcy weszli w po-

siadanie całego terytorium Jaćwieży, w ich mniemaniu tym sposobem dokonało się zjednoczenie wszystkich pruskich ziem plemiennych.

9 W. Gronau wizytował Szurpiły w czerwcu 1941 r.


wykorzystanie podań i legend ludowych dotyczących niektórych stanowisk archeo-logicznych z terenu Szurpił (O. Kleemann 1941, s. 61–63).

W roku 1941 w Uppsali ukazała się, co prawda nie archeologiczna, ale wyjąt-kowo cenna dla omawianej problematyki praca Knuta Olofa Falka Wody wigierskie i huciańskie. Studium toponomastyczne (K.O. Falk 1941). W tym napisanym i opubli-kowanym w języku polskim przez wybitnego szwedzkiego slawistę opracowaniu, autor zamieścił informacje o Szurpiłach (ibidem, s. 209–210). Pomimo, że temat wykraczał poza zakreślony przez niego obszar badawczy, językoznawca przeprowadził interesują-ce rozważania na temat pochodzenia nazwy Szurpiły.

Po zakończeniu działań wojennych do Szurpił powrócili polscy badacze. W la-tach 50 -tych teren zespołu osadniczego penetrowali Marian Kaczyński, Jerzy Okulicz- -Kozaryn i Jerzy Antoniewicz. Pierwszy z wymienionych archeologów wraz z histo-rykiem Józefem Humnickim przeprowadzili weryfikacyjne i rozpoznawcze badania powierzchniowe, w trakcie których odkryli m.in.: rozległą osadę na terenie Targowiska (st. 4 w Szurpiłach). Podczas rozpoznania Góry Zamkowej Kaczyński zlokalizował u jej stóp niewielką osadę z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza (st. 3b w Szurpiłach). Zarówno Marian Kaczyński, jak i nieco później Jerzy Antoniewicz weryfi-kowali w terenie informacje na temat cmentarzyska wczesnośredniowiecznego na Górze Cmentarnej10 ( J. Humnicki, M. Kaczyński 1954; M. Kaczyński 1955b; J. Antoniewicz 1955). Przy okazji badań powierzchniowych Marian Kaczyński i Józef Humnicki prze-prowadzili niewielki sondaż wykopaliskowy na zniszczonym cmentarzysku kurhano-wym, st. 1 w Jeleniewie, datowanym na okres wędrówek ludów (M. Kaczyński 1955a).

Niedługo po tych badaniach terenowych przeprowadzono pierwsze w Szurpi-łach stacjonarne prace wykopaliskowe. Badania te prowadził ówczesny główny kon-serwator archeologiczny kraju inż. Tadeusz Żurowski. W ich wyniku rozpoznano dwa cmentarzyska kurhanowe z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów, st. 1 i 2 w Szurpiłach, niewielką część majdanu grodziska na Górze Zamkowej (st. 3 w Szurpi-łach) oraz wierzchołek Góry Kościelnej (st. 5 w Szurpiłach) (T. Żurowski 1958; 1960, s. 3–4; 1961; 1963). Przy okazji prac wykopaliskowych Żurowski penetrował okolice badanych przez siebie stanowisk. U południowych stóp Góry Kościelnej odkrył prze-palone kości oraz fragmenty naczyń, co interpretował jako ślady zniszczonego kur-hanowego cmentarzyska ciałopalnego, zaś wokół osady na Targowisku zarejestrował znacznie już zniwelowane wały ziemne (T. Żurowski 1960, s. 2, 5).

Działania Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej (KEJ), w ramach której działał Żurowski tylko w niewielkim stopniu dotyczyły omawianego terenu. W ramach dzia-łań Ekspedycji warto tu przypomnieć bardzo ważne prace historyka J. Wiśniewskiego

10 Chodzi tu o znalezisko niewielkiego naczynka glinianego, zdobionego motywem żłobków dookol-nych i linii falistych, znajdującego się w zbiorach powstałego po wojnie muzeum regionalnego w Su-wałkach. Zostało ono przekazane przez J. Kunca, według którego znaleziono je w 1938 r., na Górze Cmentarnej w Szurpiłach. Podczas prac gospodarczych natrafiono na zespół naczyń glinianych oraz na przepalone kości ludzkie. Ceramika wraz z opisywanym naczynkiem została odłączona od kości ludzkich, które pozostawiono na miejscu ( J. Antoniewicz 1955).


dotyczące nowożytnego osadnictwa w trzech powiatach Suwalszczyzny. Pomimo tego, że informacje źródłowe dotyczące Szurpił i okolic są mocno rozrzucone na kartach tych opracowań to świetnie uzupełniają wiedzę na temat regionu i jego krajobrazu kul-turowego ( J. Wiśniewski 1963; 1965; 1967).

W ramach KEJ po wojnie na Suwalszczyznę wrócił Knut Olof Falk, kontynu-ując językoznawcze analizy źródeł historycznych oraz nazw własnych, między innymi jezior szurpilskich. Część swoich hipotez badacz ten weryfikował pomiarami i rozpo-znaniem terenowym (K.O. Falk 1968).

Największą jak dotychczas akcją wykopaliskową mającą miejsce w Szurpiłach były badania przeprowadzone w latach 80. i 90. przez ekspedycję Instytutu Archeo-logii Uniwersytetu Warszawskiego, pod kierownictwem Jerzego Okulicza -Kozaryna. Przeprowadzono wtedy szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe na osadzie, na Targowisku (st. 4 w Szurpiłach) i na grodzisku na Górze Zamkowej (st. 3 w Szurpi-łach). Ponadto wykonano serię sondaży m.in.: na Górze Cmentarnej (st. 6 w Szurpi-łach) i osadzie na północnym stoku Góry Zamkowej (st. 10 w Szurpiłach), przekopano kopiec strażniczy na brzegu jez. Czarnego (st. 7 w Szurpiłach), oraz wał zewnętrzny na południowo -zachodnim brzegu jez. Szurpiły (st. 14 w Szurpiłach). Oprócz prac wykopaliskowych na terenie zespołu osadniczego w Szurpiłach prowadzono badania powierzchniowe11 i planigraficzne. Dzięki tej ostatniej metodzie rozpoznano granice i wytypowano skupiska materiałów osady na Targowisku.

Równolegle z działaniami ekspedycji kierowanej przez J. Okulicza -Kozaryna odbywały się na terenie omawianego zespołu osadniczego prace innych ekspedycji archeologicznych. Na wyspie Pustelni sondażowe badania wykopaliskowe przeprowa-dził Karol Szymczak z IA UW odkrywając ślady obozowiska z epoki kamienia (st. 9 w Szurpiłach)12. Natomiast na południowym brzegu jez. Szurpiły prace wykopaliskowe na osadzie z okresu wpływów rzymskich, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza, st. 1 w Kazimierówce prowadziła ekspedycja Działu Archeologii Bałtów PMA pod kierunkiem Anny Bitner -Wróblewskiej (A. Bitner -Wróblewska 1991).

Z inicjatywy Jerzego Okulicza -Kozaryna współpracę z archeologami podjęli spe-cjaliści z innych dziedzin nauki, którzy nadali badaniom charakter multidyscyplinarny. Na terenie zespołu osadniczego w Szurpiłach przeprowadzono m.in.: badania geolo-giczne, rekonstruując geomorfologię oraz zmiany antropogeniczne obszaru zespołu osadniczego. Wykonano również analizy paleobotaniczne, archeozoologiczne, antro-pologiczne i radiowęglowe pozyskanych w trakcie wykopalisk materiałów. Dno jeziora Szurpiły było dwukrotnie penetrowane przez ekipy płetwonurków w poszukiwaniu śladów archeologicznych. Ponadto prowadzono prace geodezyjne oraz wykonano se-rię zdjęć lotniczych ( J. Okulicz -Kozaryn 1993; M. Engel et alii 2009, s. 518).

11 Badania powierzchniowe prowadzone były dwukrotnie w ramach AZP oraz w ramach wydzielonego obszaru Szurpiły. Te ostatnie prospekcje przeprowadzili pracownicy Muzeum Okręgowego w Suwał-kach: Jerzy Brzozowski i Jerzy Siemaszko.

12 Niepublikowane materiały z tych badań znajdują się w IA UW.


Projekt Szurpiły i nie tylko

W 2003 r. dla całościowego opracowania informacji pozyskanych przez ekspedycję J. Okulicza -Kozaryna na terenie zespołu osadniczego w Szurpiłach powołano Projekt Szurpiły. Jest on realizowany przez Dział Archeologii Bałtów PMA, przy współpra-cy Instytutu Archeologii UW. Kierownikiem projektu wybrano Jerzego Okulicza- -Kozaryna, a koordynatorką prac zespołu i opracowaniem redakcyjnym powstającej monografii została Anna Bitner -Wróblewska. Głównym odpowiedzialnym za stronę organizacyjną i bieżący nadzór postępu prac został Marcin Engel. Działalność powo-łanego zespołu badawczego miała koncentrować się na przygotowaniu monografii zespołu osadniczego w Szurpiłach oraz na kontynuowaniu badań o charakterze mul-tidyscyplinarnym.

Asumptem do wznowienia terenowych badań w Szurpiłach była planigrafia z użyciem wykrywaczy metali osady na Targowisku przeprowadzona w 2005 r. W wy-niku tej akcji pozyskano kilkadziesiąt przedmiotów metalowych oraz liczną serię frag-mentów naczyń glinianych datowanych na okres wędrówek ludów i wczesne średnio-wiecze. Od 2006 r. na terenie zespołu osadniczego działa ekspedycja badawcza Działu Archeologii Bałtów PMA pod kierunkiem Marcina Engela. Pracami wykopaliskowy-mi objęto osadę na Targowisku, a od 2008 r., pod kierunkiem Cezarego Sobczaka, także grodzisko na Górze Zamkowej z odkrytym na jej stokach wczesnośredniowiecz-nym cmentarzyskiem ciałopalnym. Badania wykopaliskowe na tym cmentarzysku DAB PMA kontynuował do 2011 r.13. Równolegle z tymi działaniami swoje prace badawcze do 2011 r. prowadziła w Szurpiłach ekspedycja pod kierunkiem Wojciecha Wróblewskiego i Ludwiki Sawickiej z Instytutu Archeologii UW. W 2007 r. IA UW uczestniczył w badaniach wykopaliskowych osady na Targowisku, a w 2008 r. prowa-dził tam prace samodzielnie, już w ramach powołanej przez siebie Ekspedycji Szurpiły. W ostatnich latach działania IA UW koncentrowały się głównie na rozpoznaniu wy-kopaliskowym cmentarzyska ciałopalnego położonego nad niewielkim zbiornikiem wodnym o lokalnej nazwie Mosiężysko14. W latach 2009–2010 IA UW wykonał także badania podwodne w obrębie jezior Szurpiły, Tchliczysko i Jeglówek (B. Kontny 2009; B. Kontny, M. Nowakowska 2010). Umożliwiło to weryfikację ustaleń penetracji płe-twonurków organizowanych w latach 80. i 90. XX w.

Oprócz badań wykopaliskowych w ostatnich latach, w ramach Projektu Szurpiły oraz Ekspedycji Szurpiły przeprowadzono także szereg prospekcji powierzchniowych, w rezultacie których zarejestrowano liczne nowe stanowiska. Podczas prospekcji po-wierzchniowych używano świdra geologicznego (P. Wroniecki 2009).

Dzięki dofinansowaniu uzyskanemu z MKiDN, wiosną 2008 r., na kilku stano-wiskach w obrębie mikroregionu, na zlecenie PMA przeprowadzono badania geofi-zyczne (magnetyka i georadar) oraz kolejne badania planigraficzne z zastosowaniem

13 Obecnie z powodu braku środków na badania wykopaliskowe prace na tym stanowisku zawieszono.14 Obecnie z powodu braku środków na badania wykopaliskowe prace na tym stanowisku zawieszono.


wykrywaczy metali15. Badaniami geofizycznymi pod kierunkiem Haralda Stümpla z Uniwersytetu w Kilonii objęto majdan grodziska na Górze Zamkowej oraz 3 osady leżące u jej południowo -zachodniego podnóża. Część wyników na bieżąco weryfiko-wano odwiertami. Badania geofizyczne na osadach u podnóża grodziska były konty-nuowane w latach 2009-2010 przez ekspedycję IA UW pod kierunkiem Krzysztofa Misiewicza. Podczas tych działań na terenie zespołu szurpilskiego wykonano także szereg pomiarów geodezyjnych.

W 2008 r. dla ustalenia chronologii bezwzględnej materiałów pochodzenia or-ganicznego wykonano analizę radiowęglową 10 próbek pozyskanych podczas badań archeologicznych na terenie zespołu szurpilskiego 16.

Latem 2009 r. ekipa pod kierunkiem Anny Lipiec z PMA wykonała serię ukośnych zdjęć lotniczych w obrębie mikroregionu, najwięcej uwagi poświęcając Mosiężysku.

W 2012 r. w ramach realizacji grantu MKiDN, na terenie powiatu suwalskiego przeprowadzono lotnicze skanowanie laserowe (ALS/LiDAR)17 połączone z tereno-wą weryfikacją pozyskanych danych (ryc. 2). W jego rezultacie zeskanowano obszar o powierzchni 32 km², a na mapie archeologicznej mikroregionu szurpilskiego przyby-ło kolejnych 6 stanowisk, w tym 4 domniemane stanowiska kurhanowe.

Obok badań terenowych, ze środków Projektu Systemy wczesnośredniowiecznego osadnictwa jaćwieskiego w świetle badań ośrodków w Szurpiłach i Konikowie18 przepro-wadzono liczne opracowania archeologicznie jak i pozaarcheologiczne. Wykonano m.in.: kwerendę archiwalną, opracowanie materiałów wczesnośredniowiecznych z ba-dań archeologicznych oraz analizę geologiczną mikroregionu szurpilskiego.

Na obszarze zespołu szurpilskiego, niezależnie od działań archeologów, działali paleobotanicy i geomorfolodzy. W ostatnich latach przebadano osady jeziora Kluczy-sko (Tchliczysko) (A. Wacnik et alii 2011) i jeziora Szurpiły (M. Kupryjanowicz et alii, w druku). Badanie te pozwoliły na wydzielenie palinologicznych faz działalności czło-wieka wokół jezior szurpilskich. Równocześnie na terenie zespołu i w jego bezpośrednim sąsiedztwie prowadzone są badania holoceńskich osadów stokowych, dostarczające infor-macji o historii aktywności człowieka w regionie, wskazujące kluczowe dla niej momenty (E. Smolska, P. Szwarczewski 2008). Pozyskane przez te obydwie nauki informacje dają bardzo szeroki wachlarz możliwości interpretacyjnych dotyczących charakteru gospoda-rek różnych kultur, skali i zasięgu antropopresji, pozwalając zestawiać je z opracowaniami archeologicznymi dla celów rekonstrukcji krajobrazu kulturowego zespołu.

15 Badania prowadzono w ramach realizacji grantu nr 14514/FPK/2007/KOBIDZ: Nieinwazyjne me-tody rozpoznania kompleksu osadniczego w Szurpiłach.

16 Datowanie wykonano w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym ze środków grantu nr 10186/08/FPK/KOBiDZ: Datowanie C14 obiektów osadniczych z terenów Jaćwieży, którego kierownikiem była Grażyna Iwanowska.

17 Projekt realizowany w ramach grantu MKiDN, nr 726/12: Nowe metody identyfikacji i weryfikacji stanowisk na Suwalszczyźnie.

18 Projekt badawczy Komitetu Badań Naukowych nr 1H01H03128. W oparciu o grant powstała praca doktorska Marcina Engela pod tym samym tytułem (M. Engel 2012).


„archeologia totalna”

Opisane doświadczenia badawcze zdobyte w Szurpiłach pozwoliły na adaptację metod stosowanych przez archeologię krajobrazu (por. S. Campana 2010) i wypracowanie modelu rozpoznania złożonych, wielokulturowych zespołów osadniczych północno wschodniej Polski (M. Engel et alii, w druku). Model ten ma charakter multidyscy-plinarny. Oprócz tradycyjnych badań archeologicznych składa się on z szeregu innych działań, których celem jest wieloaspektowa analiza krajobrazu kulturowego. Model postępowania badawczego przy identyfikacji i interpretacji procesów osadniczych jest więc syntezą informacji pozyskanych z różnych źródeł przy zastosowaniu narzędzi i metod wielu gałęzi nauki. Pomimo wypracowania tego modelu w warunkach du-żego zespołu osadniczego, proponowane tu postępowanie, oczywiście odpowiednio okrojone, powinno być stosowane także przy rozpoznaniu pojedynczych stanowisk (por. M. Engel et alii, w druku).

Rozpoznanie nowego terenu należy więc rozpocząć od przeprowadzenia szcze-gółowej kwerendy źródłowej. Oprócz informacji archiwalnych o przypadkowych znaleziskach archeologicznych i przeprowadzonych w obrębie zespołu badaniach nie-zbędne jest pozyskanie współczesnych i historycznych zdjęć lotniczych oraz różnego rodzaju map (topograficznych, hydrologicznych, glebowych itp.). Analiza zdobytej dokumentacji i zestawienie jej z posiadaną wiedzą na temat lokalnych uwarunkowań osadniczych pozwoli wytypować miejsca o szczególnym potencjale badawczym do wy-konania szczegółowej, powierzchniowej prospekcji terenowej. Oprócz weryfikacji ob-serwacji i hipotez z kwerendy źródłowej prawidłowo przeprowadzona prospekcja ma za zadanie wstępną identyfikację stanowisk, określenie ich zasięgu i rozplanowania przestrzennego oraz ich położenia w terenie. Podczas prospekcji należy podjąć pró-bę rozpoznania charakteru i funkcji odkrywanych stanowisk (osady wysoczyznowe, grody, podgrodzia, refugia, osady otwarte i obronne, jedno i wielodworcze, sezonowe i stałe, cmentarzyska – ciałopalne, szkieletowe, płaskie, kurhanowe) i ich chronologii. Ważnym elementem rozpoznania powierzchniowego zespołu osadniczego jest także ustalenie różnych stref działalności człowieka w obrębie badanego zespołu, tj. identy-fikacji potencjalnych pól uprawnych, łąk, gęstwin leśnych, zagród dla zwierząt, miejsc pozyskiwania surowców naturalnych i produkcji rzemieślniczej, a także miejsc kultu. Uzupełnieniem obserwacji jest próba rekonstrukcji połączeń komunikacyjnych wraz z przejściami bramnymi oraz identyfikacja naturalnych i antropogenicznych elemen-tów systemu obronnego.

Jednocześnie z klasycznymi działaniami rozpoznania powierzchniowego można przeprowadzić innego rodzaju badania nieinwazyjne pozwalające na szerokopłaszczy-znowe rozpoznanie terenu. Działania takie z jednej strony pomogą poznać miejsca dla archeologów niedostępne, precyzyjnie wytypować te szczególnie interesujące, z dru-giej zaś pozwolą racjonalniej rozporządzić środkami na kolejne etapy rozpoznania nie-inwazyjnego i ewentualne badania wykopaliskowe.


Jednym z najszybszych obecnie sposobów rozpoznania dużych i niedostępnych ze względu na roślinność obszarów, w celu identyfikacji stanowisk archeologicznych, zwłaszcza tych o własnej formie terenowej, jest lotniczy skaning laserowy (ALS/Li-DAR). Pozwala on stworzyć bardzo precyzyjny numeryczny model terenu (NMT), który pozbawiony zabudowy i roślinności precyzyjnie oddaje ukształtowania po-wierzchni ziemi. Jego analiza połączona z interpretacją różnego rodzaju zdjęć lotni-czych (między innymi tych, zazwyczaj wykonywanych łącznie z LiDAR) znacznie przyspiesza analizę badanego obszaru jeszcze na etapie wstępnych prac gabinetowych. Ze względu na bardzo dużą szczegółowość wykonywanych podczas skanowania po-miarów, wytypowanie na trójwymiarowym modelu NMT punktów do weryfikacji i odnalezienie ich na badanym obszarze nie nastręcza wielu problemów19. Pomimo dość jeszcze wysokich kosztów pozyskania i obróbki danych metody te w olbrzymim stopniu zwiększają liczbę informacji o stanowiskach i pozwalają na racjonalizację dzia-łań podczas tradycyjnej prospekcji terenowej. Oprócz LiDAR przy wykonywaniu jesz-cze bardziej szczegółowych modeli numerycznych stanowisk o własnej formie tereno-wej mogą być wykorzystywane także skanery naziemne (TLS).

Kolejnym elementem, który powinien być przeprowadzony w ramach nieinwa-zyjnego rozpoznania terenu, jest wykonanie archeologicznych, pionowych i ukośnych serii zdjęć lotniczych. Analiza rejestrowanych na zdjęciach wyróżników bez wątpienia wzbogaci rekonstrukcję krajobrazu archeologicznego badanego obszaru.

Wymienione działania powinny być na bieżąco konsultowane z geologami i geo-morfologami. Naukowcy ci na zlecenie archeologów powinni przygotować szczegó-łowe opracowania badanego obszaru, przeprowadzając własne rozpoznanie z zastoso-waniem typowych dla swych dziedzin metod badawczych. Opracowanie to powinno określić skalę i zasięg dokonanych przez człowieka przekształceń krajobrazu20 i w mia-rę możliwości wskazać twory przekształcone antropogenicznie, potencjalne stanowi-ska archeologiczne.

Wszystkie omówione powyżej etapy modelu postępowania badawczego powinny pozwolić na wytypowanie i zawężenie obszarów szczególnie interesujących z arche-ologicznego punktu widzenia. Tereny te należy objąć kolejnymi metodami o niede-strukcyjnym charakterze tj. badaniami geofizycznymi przy zastosowaniu metod: geoelektrycznej, geomagnetycznej i georadaru. Przed wyborem konkretnego rodzaju geofizycznego rozpoznania kluczowe jest wcześniejsze zapoznanie się ze stanowiskiem przez profesjonalnego wykonawcę takich prospekcji oraz zlecającego ich przeprowa-dzenie archeologa. Ma to na celu precyzyjne określenie obszaru badań, poznanie jego dostępności, stanu zachowania i charakteru stanowiska oraz jego geofizycznego i ar-cheologicznego potencjału. Po przeprowadzeniu badania i po wstępnej obróbce wy-

19 Przy weryfikacji terenowej wykorzystywane są odbiorniki GPS. 20 Warto podkreślić, że z punktu widzenia archeologii jednymi z najbardziej istotnych analiz są geomor-

fologiczne badania pokryw stokowych.


ników można wykonać geologiczne wiercenia kontrolne oraz pobrać próbki do badań geochemicznych w celu dalszego rozpoznania potencjału odkrytych anomalii.

Zanim przystąpimy do ewentualnych prac wykopaliskowych, które powinny mieć charakter rozpoznania problemowego, na obejmowanych orką stanowiskach warto jest przeprowadzić badania planigraficzne połączone z precyzyjnym, trójwymia-rowym namierzaniem znalezisk. Przy tego typu badaniach niezwykle istotne jest pro-fesjonalne zastosowanie detektorów metali, oczywiście przy wszystkich zastrzeżeniach i ograniczeniach związanych z ich użyciem. Działania te pozwolą zebrać materiał za-bytkowy zalegający na złożu wtórnym, pomogą przy określaniu funkcji i przybliżonej chronologii stanowisk. Działania takie są niezwykle pomocne w ocenie stanu zacho-wania stanowisk oraz przy stawianiu hipotez badawczych dotyczących ich stratygrafii horyzontalnej.

Ze względu na bezpowrotną utratę materii zabytkowej, ale także z uwagi na oszczędność czasu i energii, skala i zasięg planowanych prac wykopaliskowych powin-ny być określone w oparciu o wyżej wymienione etapy procesu badawczego, z wyraź-nym sprecyzowaniem celów badawczych. Podczas prowadzonych badań, oprócz trady-cyjnych metod dokumentacji, należy stosować fotogrametrię i precyzyjne namierzanie znalezisk. Pozwala to na stworzenie precyzyjnych map rastrowych i wektorowych ba-danych obszarów, a w konsekwencji otwiera cały wachlarz możliwości analitycznych w ramach tworzonych baz Systemu Informacji Geograficznej (GIS), czy trójwymiaro-wych modeli eksplorowanego terenu.

Podczas badań powinny być pobierane i zabezpieczane próbki odkrywanych obiektów i materiałów organicznych w celu wykonania różnego rodzaju analiz środo-wiskowych. Ich wyniki w znacznym stopniu wzbogacają tradycyjne obserwacje o ele-menty związane z życiem codziennym analizowanych społeczeństw. Pozwalają określić ich dietę, gospodarkę, poziom i jakość życia. Podkreślić tu należy znaczenie analizy dendrochronologicznej i radiowęglowej, niezbędnych przy określaniu chronologii bezwzględnej odkrywanych obiektów i konstrukcji.

Z uwagi na możliwość niezwykle precyzyjnego datowania zmian w środowisku naturalnym oraz określanie skali i charakteru wpływu człowieka na to środowisko, wyjątkowe znaczenie w modelu badawczym zajmują badania palinologiczne. Teren północno -wschodniej Polski, ze względu na swoje warunki naturalne, jest wprost wy-marzonym miejscem dla wszelkiego rodzaju analiz osadów jeziornych. Nie brak tu je-zior, których osady umożliwiają prześledzenie rocznych, a nawet sezonowych zmian środowiskowych badanych mikroregionów osadniczych. Badania te pozwalają cofać się bardzo daleko w przeszłość i rejestrować zapisaną w laminowanych nawarstwie-niach jeziornych antropopresję.

Jednym z istotnych elementów rozpoznania krajobrazu kulturowego, właśnie ze względu na opisany wyżej charakter badanego regionu są archeologiczne badania podwodne. Z uwagi na różną przejrzystość nie wszystkie jeziora w równym stopniu na-dają się jednak do takiego rozpoznania i weryfikacji stawianych hipotez badawczych.


Warto jest jednak podjąć tego typu próby. Przeprowadzając badania podwodne można liczyć na odkrycie reliktów konstrukcji mostów, przepraw, palisad, grobli, pomostów, a także trafić na ślady drobnych zabytków ruchomych będących świadectwem prowa-dzonej gospodarki, zabiegów kultowych czy nawet najazdów.

Synteza wszystkich omówionych działań, składa się na model archeologicznego postępowania badawczego względem mikroregionów osadniczych. Połączenie pozy-skanych informacji w bazy danych i przeprowadzona przy pomocy nowoczesnych na-rzędzi, takich jak System Informacji Geograficznej (GIS), wieloaspektowa analiza tych zespołów pozwala na szczegółową rekonstrukcję procesów osadniczych zachodzących w północno -wschodniej Polsce. Pomaga prześledzić powstanie, rozwój i upadek kul-tur archeologicznych a także porównać je z procesami zachodzącymi na terenach ościennych.

Doświadczenia szurpilskie wskazują, że przy zestawieniu i weryfikowaniu pozy-skanych informacji niezwykle istotne jest także sięganie do źródeł historycznych i le-gend rejestrujących funkcjonowanie części stanowisk w świadomości pokoleń. W ra-mach analiz niearcheologicznych warto podkreślić także rolę językoznawców, w tym analizy toponomastyczne nazw miejscowych.

Przedstawiony model postępowania badawczego jest syntezą możliwości, ja-kie niesie obecna nauka w kwestiach rozpoznania zespołów stanowisk północno- -wschodniej Polski. Możliwości te daje przede wszystkim rozwój technik dokumen-tacyjnych i informatycznych oraz multidyscyplinarny charakter badań i prowadzona w gronie specjalistów wielu dziedzin dyskusja. Dla stworzenia jak najlepszych dla tej dyskusji warunków należy więc tworzyć wieloosobowe projekty łączące różne ośrodki naukowe i tradycje badawcze, wykorzystujące nowoczesne techniki prospekcji, doku-mentacji i analizy.

Zakończenie

Szurpiły są na archeologicznej mapie Polski zjawiskiem wyjątkowym. Piękny, polo-dowcowy krajobraz, obfitujący w jeziora przyciągał przez wieki kolejne grupy ludzkie, które aktywnie i twórczo go przekształcały. Jednocześnie stosunkowo niewielka inge-rencja antropogeniczna w czasach nowożytnych pozwoliła przetrwać śladom prahisto-rycznej i średniowiecznej działalności człowieka, w postaci m.in. reliktów stanowisk o własnej formie terenowej.

Pomimo wielu lat badań oraz zastosowania wszystkich opisanych wyżej metod i narzędzi naukowych stopień rozpoznania szurpilskiego mikroregionu osadnicze-go pozostaje wciąż niewystarczający. Sytuację mogą zmienić, wdrażane w Szurpiłach nowe, nieinwazyjne metody rejestracji stanowisk i obiektów osadniczych oraz kom-pleksowe opracowania interdyscyplinarne, związane z coraz bardziej popularną w Pol-sce archeologią krajobrazu. Dla pełnego zrozumienia zmieniających się w czasie syste-mów osadniczych tego mikroregionu niezbędne są równoległe badania na terenie jego zaplecza oraz sąsiednich ośrodków kumulujących osadnictwo.


Niewątpliwym sukcesem wieloletnich prac w Szurpiłach jest wypracowanie modelu postępowania badawczego wobec złożonych, wielokulturowych zespołów osadniczych północno -wschodniej Polski. Zdobyte doświadczenia pozwalają w wielu przypadkach rejestrować i rekonstruować elementy krajobrazu kulturowego, w tym systemu osadniczego i obronnego, typować potencjalne miejsca kultu i aktywności gospodarczej oraz śledzić procesy kulturowe i społeczne na terenie poszczególnych mikroregionów.

literatura

Antoniewicz J.1955 Ciekawe naczynie z miejscowości Szurpiły, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne

XXII/3–4, s. 369–370.

Bitner -Wróblewska A.1991 Zachodniobałtyjska osada w Kazimierówce gm. Jeleniewo, woj. suwalskie, Rocznik

Białostocki, t. XVII, s. 365–372.1998 Suwalszczyzna w okresie wędrówek ludów, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska. Nowe

źródła i interpretacje. Materiały z konferencji Białystok, 23–24 września 2002 r., Bia-łystok, s. 305–318.

Brzozowski J., Siemaszko J.1993 Osadnictwo z epoki kamienia wokół jeziora Wigry, [w:] Przewodnik LXIV zjazdu

Polskiego Towarzystwa Geologicznego na Ziemi Suwalskiej, 9–12 września 1993, Warszawa, s. 108–126.

Budziński A.1871 Poszukiwania archeologiczne w byłej guberni augustowskiej, Biblioteka Warszawska,

t. 1, s. 230–243.

Būga K.1924–1925 Lietuvių kalbos žodynas, t. 1–2, Kaunas.

Campana S. 2010 ‘Total Archaeology’ to reduce the need for Rescue Archaeology: The BREBEMI Project

(Italy), [w:] Cowley D.C., Remote Sensing for Archaeological Heritage Management. Proceedings of the 11th EAC Heritage Management Symposium, Reykjavik, Iceland, 24–27 March 2010, EAC Occasional Paper No. 5, Occasional Publication of the Aerial Archaeology Research Group No. 3, Budapest 2010, s. 33–41.

Engel, M. 2001 „Wielkie pole do zbierania plonów” – krótka historia poszukiwań i badań archeo‑

logicznych na Suwalszczyźnie do wybuchu II wojny światowej, Z Otchłani Wieków, t. 56, nr 4, s. 77–84.

2012 Systemy wczesnośredniowiecznego osadnictwa jaćwieskiego w świetle badań ośrodków w Szurpiłach i Konikowie, Praca doktorska napisana pod kierunkiem


J. Okulicza -Kozaryna i W. Nowakowskiego, Archiwum Instytutu Archeologii Uni-wersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Engel M. et alii2009 Engel M., Okulicz -Kozaryn J., Sobczak C., Warowna siedziba jaćwieskiego nobila

Шюрпы? Architektura obronna kompleksu osadniczego w Szurpiłach, [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, (red. A. Bitner -Wróblewska, G. Iwa-nowska), Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, s. 517–544.

w druku Marcin Engel, Cezary Sobczak, Grażyna Iwanowska, Piotr Iwanicki, Gro‑dziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów PMA, [w:] Grodzi‑ska Warmii i Mazur: stan wiedzy i perspektywy badawcze (w świetle pierwszego roku realizacji projektu NPRH „Katalog grodzisk Warmii i Mazur”), Materiały z konfe-rencji naukowej, UKSW, Warszawa, 30 listopada 2012 r.

Falk K.O.1941 Wody wigierskie i huciańskie, Upsala.1968 Kelay (1569) – Ze studiów nad hydronimią suwalską, [w:] Liber Iosepho Kostrzewski

Octogenario A Veneratoribus Dicatus, (red. K. Jażdżewski), Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 557–573.

1976 „Regestr s Pisania Iezior… Roku 1569”, Acta Baltico -Slavica, t. X, s. 89–179.

Humnicki J., Kaczyński M.1954 Sprawozdanie z wyników badań powierzchniowych, przeprowadzonych w okresie

od 4 września 1954 r. do 19 września 1954 r. na terenie powiatów Suwałki, Augu-stów i Grajewo przez mgra Józefa Humnickiego i Mariana Kaczyńskiego, studenta IV r. archeologii polski U.W., Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa.

Jakimowicz R.1935 Sprawozdanie z działalności Państwowego Muzeum Archeologicznego za 1928 rok,

Wiadomości Archeologiczne XIII, s. 232–278.

Kaczyński M.1955a Cmentarzysko kurhanowe z okresu późnorzymskiego we wsi Jeleniewo, pow. Suwałki,

Wiadomości Archeologiczne XXII/3–4, s. 368–369.1955b Osada wczesnośredniowieczna w miejscowości Targowisko pow. Suwałki, Wiadomości

Archeologiczne XXII/3–4, s. 368–369.

Kleemann O.1941 Die vorgeschichtliche Erforschung des Kreises Sudauen, „Alt -Preußen”, R. 6, z. 4,

s. 56–64.

Kondracki J.1998 Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno ‑geograficzne, Warszawa.

Kontny B.2009 Sprawozdanie z podwodnych prac poszukiwawczych w rejonie Szurpił, 28–

30.04.2009 r., Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warsza-wie, Warszawa.


Kontny B., Nowakowska M.2010 Sprawozdanie z prospekcji terenowej w rejonie Jeziora Szurpiły w dniach 10–

13.11.2010, Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warsza-wie, Warszawa.

Kowalczyk -Heyman E.2009 Szurpiły – gród i jego nazwa. Z dziejów granicy litewsko ‑krzyżackiej, [w:] Bałtowie

i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, (red. A. Bitner -Wróblewska, G. Iwa-nowska), Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, s. 545–557.

Kowalski W.R.1981 Wybrane zagadnienia z geomorfologii niecki Jeglówka, województwo suwalskie, Ma-

szynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa.

Kupryjanowicz M. et aliiw druku Kupryjanowicz M., Wacnik A., Fiłoc M., Bubak I., Engel M., Gąsiorowski

M., Kinder M., Sobczak C., Tylmann W., The last three thousend years of environ‑mental changes in the region of Szurpiły setllement complex, Suwałki Lakeland, NE Poland, [w:] The potential of Palaeoecological Studies in Iron Age Wetland sites of the Baltic Sea regions, Vegetation History and Archaeobotany, Basel.

Okulicz -Kozaryn J.1993 Szurpiły – zespół śladów osadnictwa z czasów od III w. p.n.e. do XIII w. n.e., [w:] Prze‑

wodnik LXIV zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego na Ziemi Suwalskiej, 9–12 września 1993, Warszawa, s. 139–146.

Osipowicz A.1867 Pobieżny rzut oka na niektóre zamczyska i tak zwane góry sypane w okolicach Suwałk,

„Tygodnik Ilustrowany” nr 384, str.55–58 i nr 385 str.63–66.

Pochocka -Szwarc K., Krawczyk M.2008 Opracowanie geologiczno ‑geomorfologiczne kompleksu osadniczego Góry Zamkowej na

Suwalszczyźnie, Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w War-szawie, Warszawa.

Połujański A.1859 Wędrówki po gubernji augustowskiej w celu naukowym odbyte, Warszawa.

Sawicka L.2011 Szurpiły, st. 8 („Mosiężysko”), woj. Podlaskie. Badania w latach 2008–2010, „Świato-

wit”, t. VIII (XLIX), (za lata 2009–2010), fasc. B, s. 263–268.

Smolska E., Szwarczewski P.2008 Zróżnicowanie wiekowe pokryw stokowych jako efekt niesynchronicznego zasiedlania

Pojezierza Suwalskiego i Sejneńskiego, [w:] Polska północno ‑wschodnia w holocenie. Człowiek i środowisko, red. A. Wacnik, E. Madeyska, Kraków, s. 157–168.

Wacnik A. et alii 2011 Wacnik A., Tatur A., Rzepecki M., Wasiłowska A., Holoceńska historia roślinności

w rejonie jeziora Kluczysko na Pojezierzu Suwalskim i ewolucja zbiornika w nawią‑


zaniu do lokalnego osadnictwa, Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa.

Wiśniewski J.1963 Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim od XV do XIX wieku, [w:] Materiały do dzie‑

jów ziemi sejneńskiej, t. 1, Białystok, s. 9–222.1965 Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVIII wieku, [w:] Studia

i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok, s. 51–138.1967 Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku, [w:] Studia

i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Białystok, s. 13–294.

Wroniecki P.2009 Analiza i ocena metody wierceń sondażowych na stanowiskach osadniczych w mi-

kroregionie Szurpił gm. Jeleniewo, woj. podlaskie, Praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr. Wojciecha Wróblewskiego, Archiwum Instytutu Archeologii Uni-wersytetu Warszawskiego, Warszawa.

Żurowski T.1958 Sprawozdanie z badań cmentarzysk kurhanowych we wsi Szurpiły, pow. Suwałki,

Wiadomości Archeologiczne XXV/1–2, s. 107–130.1960 Prace konserwatorskie i sondażowe w Szurpiłach w powiecie Suwałki przeprowa-

dzone w roku 1960, Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa.

1961 Sprawozdanie z badań w 1957 r. cmentarzyska kurhanowego na stanowisku 2 we wsi Szurpiły pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne XXVII/1, s. 58–81.

1963 Cmentarzysko ciałopalne na stanowisku 2 we wsi Szurpiły, powiat Suwałki, na podsta‑wie wykopalisk w latach 1958–1960, Wiadomości Archeologiczne XIX/3, s. 250–288.

źródła pisaneCDP – Codex Diplomaticus prussicus. Urkunden ‑Sammlung zur ältern Geschichte Preussens…, t. I–VI, Köningsberg 1836–1861.CEV – Codex epistolaris Vitoldi Magni ducis Lithuaniae 1376–1439, Kraków 1882.PSRL – Polnoe sobranie russkich letopisej, t. I–XXXI, 1841–1968.


ryc. 1. Mapa mikroregionu osadniczego w Szurpiłach, gm. Jeleniewo wraz z lokalizacją

ryc

. 2.

Rez

ulta

t las

erow

ego

skan

o-w

ania

lotn

icze

go (L

IDA

R/

ALS

) ob

szar

u m

ikro

regi

o-nu

osa

dnic

zego

w S

zurp

i-ła

ch, g

m. J

elen

iew

o

•

PRUTHENIA

Tom VII

Olsztyn 2012

PrutheniaTom VII

Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim

Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,

Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki

Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann,

Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (sekretarz)

Tłumaczenia streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan (j. niemiecki), Seweryn Szczepański (j. angielski)

Opracowanie graficzne, skład i projekt okładki: Marek M. Pacholec

Czasopismo Pruthenia ukazuje się równolegle w wersji drukowanej oraz elektronicznej.

Wersja elektroniczna Rocznika dostępna jest pod adresem: http://pismo.pruthenia.pl

Wydanie drukowane jest wersją pierwotną czasopisma.

Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego Pruthenia

orazOśrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie

ISSN: 1897-0915

Olsztyn 2012

PrutheniaBand VII

Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker

Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,


Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann,

Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (Sekretär)

Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Deutsch – Joachim Stephan, von Englisch – Seweryn Szczepański,

Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek M. Pacholec

Die Zeitschrift Pruthenia erscheint parallel in gedruckter und elektronischer Fassung.

Die elektronische Version der Jahresschrift ist zugänglich unter der Adresse: http://pismo.pruthenia.pl

Die gedruckte Fassung gilt als Erstausgabe der Zeitschrift

Wissenschaftlicher Verein Prutheniaund

Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Olsztyn

ISSN: 1897-0915

Olsztyn 2012

PrutheniaVolume VII

Journal of the history of Prussians and the Baltic Nations

Advisory Board: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski,


Editorial Board: Grzegorz Białuński (editor in chief ), Mirosław J. Hoffmann,

Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (deputy editor), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan, Seweryn Szczepański (secretary)

Translations: Joachim Stephan (German), Seweryn Szczepański (English)

Pruthenia yearbook is published on paper, and as a PDF in on-line version.

Digital version of the yearbook is available on Pruthenia webside http://pismo.pruthenia.pl

Printed edition is a primary version of the journal.

Scientific Association Pruthenia&

The Wojciech Kętrzyński Research Center in Olsztyn

ISSN: 1897-0915

Olsztyn 2012

Pruthenia, 2012, t. VII, Spis treści Inhaltsverzeichnis Contents304

Contents

I. Studies and articlesAndrzej Janowski, Baltic chapes in the findings from Poland 7

Sławomir Wadyl, Paweł Szczepanik,

Remarks on the sacred space of North-West Slavs and Prussia in the Early Middle Ages 37

II. Materials and resources

Piotr Iwanicki, Cemetery in Lisy county Gołdap under the archival records and nowadays archaeological field surveys 69

Marek F. Jagodziński, Amulet from Truso. Contribution to the beliefs of the Scandinavian people 85

Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: stratigraphy and chronology of the settlement 95

Sławomir Wadyl, The stronghold in Ornowo-Lesiak under the recent results of archaeological field surveys 117

Marcin Engel, Cezary Sobczak,

Not only archaeology. Interdisciplinary research of the multicultural settlement-assemblage in Szurpiły – Suwałki Region 137

Robert Klimek, Where was located castle Wissenburg (Wallewona) and castle Weistotepila? Review of the strongholds under the Guber river in the context of the sample of location 159

Norbert Goßler, Christoph Jahn,

Late Middle-Ages complex (Rampart and cemetery) in Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, county Kętrzyn)in archival records of the former Prussia-Sammlung (Königsberg/Ostpreußen) 191

Wojciech Wróblewski, Films from the didactical collection of the Departament of Archaeology at the University in Breslau (Wrocław) currently in Institute of Archaeology – University of Warsaw 213

Contents Inhaltsverzeichnis Spis treści Pruthenia, 2012, t. VII 305

III. Polemics and discussions

Ewelina Siemianowska,

About roads, traces, stone figures (so-called ‘baby’), Prussians and the methods – on the margins of discussion between Mateusz Bogucki and Robert Klimek 221

Elżbieta Kowalczyk-Heyman,

About the location of the Teutonic Order procuratoria in Przewłoki 233

Alicja Dobrosielska, Pagan Prussia – on the way to statehood 247

Wiesław Długokęcki, Notes about structures of the authority among the Prussians in Early Medieval Times 257

Bogdan Radzicki, Institutions of authority... and Social Theory. Contribution to the social-history of the Prussians 267

IV. Reviews

Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku Janów Pomorski 1, w: Janów Pomorski, stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007–2008, t. I:2. Od późnego okresu wędrówek ludów do nowożytności, (red.) M. Bogucki, B. Jurkiewicz, Studia nad Truso, t. I:2 (Sławomir Wadyl) 285

V. Academic chronicle

Bogdan Radzicki, Report on activities Pruthenia Society for the year 2011 295

Mirosław Hoffmann, International symposium Das neue und das neuste in polnischen archäologischen Untersuchungen der altpreussischen Gebiete 301


Inhaltsverzeichnis

I. Studien und ArtikelAndrzej Janowski, Schwert Ortbänder baltischer Herkunft in Funden aus Polen 7


Bemerkungen zum sakralen Raum bei den Nordwestslawen und den Prußen im Frühmittelalter 37

II. Materialen und Quellen

Piotr Iwanicki, Der Friedhof in Lisy, Kreis Gołdap, im Licht der archivalischen Quellen und der aktuellen Ausgrabungen 69

Marek F. Jagodziński, Ein Amulett aus Truso. Ein Beitrag zu den Forschungen zu den Glaubensvorstellungen der skandinavischen Völker 85

Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: Stratigraphie und Chronologie der Siedlung 95

Sławomir Wadyl, Der Burgwall in Ornowo-Lesiak im Licht der Ergebnisse der letzten archäologischen Forschungen 117


Nicht nur Archäologie. Interdisziplinäre Forschungen zum multikulturellen Siedlungskomplex von Szurpiły in der Suwalker Region 137

Robert Klimek, Wo lagen die Burgen Wiesenburg (Wallewona) und Weistotepila? Überprüfung der Burgwälle an der Guber im Kontext eines Lokalisierungsversuchs 159


Der spätmittelalterliche Komplex (Burg und Gräberfeld) von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. kętrzyński) im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen) 191

Wojciech Wróblewski, Filme aus der didaktischen Sammlung des Instituts für Archäologie der Universität Breslau (Wrocław) in den archivalischen Sammlungen des Instituts für Archäologie der Universität Warschau 213


III. Polemiken und Diskussionen


Über Straßen, Wege, prußische Baben und Methode oder am Rande der Polemik zwischen Mateusz Bogucki und Robert Klimek 221


Zur Lokalisierung der Deutschordenspflege in Przewłoki (Diskussionsbeitrag) 233

Alicja Dobrosielska, Die heidnischen Prußen – auf dem Weg zur Staatlichkeit 247

Wiesław Długokęcki, Bemerkungen über die Herrschaftsstrukturen bei den Prußen im frühen Mittelalter 257

Bogdan Radzicki, Herrschaftsinstitutionen… und Gesellschaftstheorie. Ein Beitrag zur Gesellschaftsgeschichte der Prußen 267

IV. Rezensionen und Besprechungen

Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki, Die frühmittelalterliche Besiedlung des Grabungsplatzes Hansdorf (Janów Pomorski) 1, in: Janów Pomorski, Grabungsplatz. 1. Ergebnisse der Rettungsgrabungen der Jahre 2007–2008, Bd. I:2. Von der späten Völkerwanderungszeit bis zur Neuzeit, (Red.) M. Bogucki, B. Jurkiewicz, Studien zu Truso (Studia nad Truso), Bd. I:2 (Sławomir Wadyl) 285

V. Wissenschaftliche Chronik

Bogdan Radzicki, Tätigkeitsbericht der Gesellschaft Pruthenia für das Jahr 2011 295

Mirosław Hoffmann, Internationales Symposium: Das neue und das neuste in polnischen archäologischen Untersuchungen der altpreussischen Gebiete 301


Spis treści

I. Studia i artykułyAndrzej Janowski, Trzewiki pochew mieczy pochodzenia bałtyjskiego w znaleziskach

z ziem polskich 7


Uwagi o przestrzeni sakralnej północno-zachodniej słowiańszczyzny i Prus we wczesnym średniowieczu 37

II. Materiały i źródła

Piotr Iwanicki, Cmentarzysko w Lisach pow. gołdapski w świetle źródeł archiwalnych i współczesnych badań archeologicznych 69

Marek F. Jagodziński, Amulet z Truso. Przyczynek do badań nad wierzeniami ludów skandynawskich 85

Vladymir I. Kulakov, Korallenberge: stratigraphy and chronology of the settlement 95

Sławomir Wadyl, Grodzisko w Ornowie-Lesiaku w świetle wyników ostatnich badań archeologicznych 117


Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego w Szurpiłach na Suwalszczyźnie 137

Robert Klimek, Gdzie położone były zamki Wiesenburg (Wallewona) i Weistotepila? Przegląd grodzisk nad Gubrem w kontekście próby ustalenia ich lokalizacji 159


Der spätmittelalterliche Komplex (Burg und Gräberfeld) von Unterplehnen, Kr. Rastenburg (Równina Dolna, pow. Kętrzyński) im Berliner Bestand der Prussia-Sammlung (ehemals Königsberg/Ostpreußen) 191

Wojciech Wróblewski, Filmy z kolekcji dydaktycznej Katedry Archeologii Uniwersytetu w Breslau (Wrocław) w zbiorach archiwalnych Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego 213


III. Polemiki i dyskusje


O drogach, szlakach, babach, Prusach i metodzie czyli na „marginesie” polemiki między Mateuszem Boguckim a Robertem Klimkiem 221


W sprawie lokalizacji prokuratorii krzyżackiej w Przewłokach (głos w dyskusji) 233

Alicja Dobrosielska, Prusy pogańskie – w drodze ku państwowości 247

Wiesław Długokęcki, Uwagi o strukturach władzy u Prusów we wczesnym średniowieczu 257

Bogdan Radzicki, Instytucje władzy... a teoria społeczna. Przyczynek do historii społecznej Prusów 267

IV. Artykuły recenzyjne i omówienia

Michał Auch, Mateusz Bogucki, Maciej Trzeciecki, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na stanowisku Janów Pomorski 1, [w:] Janów Pomorski, stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007–2008, t. I:2. Od późnego okresu wędrówek ludów do nowożytności, (red.) M. Bogucki, B. Jurkiewicz, Studia nad Truso, t. I:2 (Sławomir Wadyl) 285

V. Kronika

Bogdan Radzicki, Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Naukowego Pruthenia za rok 2011 295

Mirosław Hoffmann, Sprawozdanie z międzynarodowego sympozjum Das neue und das neuste in polnischen archäologischen Untersuchungen der altpreussischen Gebiete 301

Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania w Szurpiłach

Documents

Transcript of Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania w Szurpiłach