Rocznik Historii Sztuki, tom XXXIXPAN WDN, 2014

TOMASZ RATAJCZAK UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA

WIEŻE MIESZKALNE NA ZAMKU WAWELSKIM – BADANIA NAD CHRONOLOGIĄ GOTYCKIEJ ARCHITEKTURY

REZYDENCJI KRÓLEWSKIEJ

Der liebe Gott steckt im DetailAby Warburg

Niektóre średniowieczne gmachy zamku górnego na Wawelu przetrwały nowożytną przebudowę królew-skiej rezydencji i po częściowym przekształceniu były nadal wykorzystywane przez ostatnich Jagiellonów. Podyktowane to było względami praktycznymi, a także być może symboliką gotyckich budowli zamko-wych, wynikającą z ich formy architektonicznej lub tradycją historyczną łączącą te obiekty z ważnymi wydarzeniami z przeszłości dynastii panującej. Dlatego zapewne nieprzypadkowo pozostawiono właśnie wieże Senatorską przy skrzydle południowym i Duńską, wtopioną częściowo we wschodnią elewację nowej rezydencji1. Być może między innymi charakterystyczna późnogotycka forma Wieży Duńskiej, nieznacznie tylko zatarta w trakcie przebudowy z czasów Zygmunta Starego, stanowiła później, w latach 30. XIX w., inspirację do nadania całemu zamkowi neogotyckiego kostiumu stylistycznego. Projekt ten nie został jednak zrealizowany, choć po dwudziestu latach sama Wieża Duńska uzyskała neogotyckie zwień-czenie z blankami, a kamienne okładziny jej elewacji pokryto terakotowymi laskowaniami2. W tamtym czasie, z przyczyn obiektywnych, nie zdawano sobie jednak sprawy, jak wiele średniowiecznej substancji przetrwało w nowożytnych murach zamku, choć w pierwszych naukowych opracowaniach architektu-ry dawnej rezydencji królewskiej wyraźnie akcentowano jej gotycką fazę3. Dokładne rozpoznanie stanu zachowania średniowiecznej zabudowy zamku wawelskiego umożliwiły dopiero badania archeologiczne i architektoniczne, związane z jego restauracją po odzyskaniu przez społeczeństwo polskie w 1905 r., i z przerwami prowadzone nadal, już ponad sto lat. Po tak długim okresie można odnieść wrażenie, że

1 O adaptacji średniowiecznych gmachów zamku wawelskiego w trakcie jego nowożytnej przebudowy por. A. F i s c h i n g e r, M. F a b i a ń s k i, Dzieje budowy renesansowego zamku na Wawelu około 1504–1548, Kraków 2009, passim; T. R a t a j c z a k, Mistrz Benedykt – królewski architekt Zygmunta I, Kraków 2011, s. 81–253; A. F i s c h i n g e r, M. F a b i a ń s k i, The Renaissance Wawel. Buil-ding the Royal Residence, Cracow 2013, passim; S. M o s s a k o w s k i, Rezydencja królewska na Wawelu w czasach Zygmunta Starego. Program użytkowy i ceremonialny, Warszawa 2013, passim; T. T o r b u s, Das Königsschloss in Krakau und die Residenzarchitektur unter den Jagiellonen in Polen und Litauen (1499–1548). Baugeschichte, Funktion, Rezeption, Ostfildern 2014 «Studia Jagellonica Lipsiensia», t. 18, passim (tam starsza literatura).

2 S. T o m k o w i c z, Wawel, t. 1: Zabudowania Wawelu i ich dzieje, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, 4, 1908, s. 393–394; P. D e t t l o f f, M. F a b i a ń s k i, A. F i s c h i n g e r, Zamek królewski na Wawelu. Sto lat odnowy (1905–2005), Kraków 2005, s. 11–12.

3 S. O d r z y w o l s k i, Dawny zamek królewski na Wawelu. Materiały do restauracji, z. 1, Kraków 1880; W. Ł u s z c z k i e w i c z, Trzy epoki sztuki na Zamku Krakowskim. Notaty i spostrzeżenia, Kraków 1881.

TOMASZ RATAJCZAK178

dzieje średniowiecznej architektury zamku królewskiego na Wawelu zostały już dość dobrze poznane, przynamniej w tym zakresie, w którym umożliwiają to źródła materialne i pisane, a jedyne, co pozostało kolejnym pokoleniom badaczy, to zaledwie skromne uzupełnienia stanu wiedzy, drobne glosy na margine-sie wcześniejszych ustaleń. Jest to jednak błędne wrażenie i choć pewnych luk w stanie wiedzy na temat średniowiecznego Wawelu zapewne nigdy nie uda nam się wypełnić, to z drugiej strony rekonstruowane obecnie dzieje budowy królewskiego zamku wymagają przynajmniej częściowej korekty.

Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na zamku wawelskim w pierwszych dzie-sięcioleciach po odzyskaniu z rąk austriackich podsumował Adolf Szyszko-Bohusz, który zaproponował rekon-strukcję książęcej i królewskiej rezydencji krakowskiej w różnych okresach jej funkcjonowania, od początku XI w. do schyłku średniowiecza4. Poparte szczegółowymi planami i efektownymi rysunkami rekonstrukcje, opracowane przez kierownika odnowienia zamku wawelskiego, przez długi czas były obowiązującą wykładnią wiedzy na temat średniowiecznej architektury królewskiej siedziby w Krakowie oraz głównym punktem odnie-sienia dla badaczy, którzy obecnie dokonują poważnych korekt tego obrazu. Dzięki badaniom archeologiczno-architektonicznym prowadzonym w ciągu ostatnich trzydziestu lat oraz weryfikacji wcześniejszych dokumentacji Zbigniew Pianowski i Janusz Firlet zaproponowali nową rekonstrukcję średniowiecznych przekształceń zamku na Wawelu, w wielu fragmentach znacząco różniącą się od ustaleń Szyszko-Bohusza5.

Szczegółowa analiza stanu badań średniowiecznego zamku na Wawelu to temat na osobne opracowanie. W krótkim artykule skoncentrujemy się jedynie na tych gotyckich fragmentach zamkowej zabudowy, które w dotychczasowych badaniach wzbudzały najwięcej kontrowersji, a zarazem są jednymi z najlepiej zacho-wanych pozostałości średniowiecznej architektury Wawelu. Składa się na nie zespół budowli wtopionych w północno-wschodnią część późniejszej, nowożytnej rezydencji, czyli tak zwane wczesnogotyckie palatium z czworobocznym aneksem, mającym według większości badaczy formę wieży, przez Szyszko-Bohusza określonej mianem Łokietkowej, zajmujące wschodnią część północnego skrzydła zamku, wraz z przy-legającą do południowo-wschodniego narożnika owego aneksu Wieżą Duńską z wydłużonym pawilonem nadwieszonym na wysokim, arkadowym podmurowaniu, od XVII w. określanym mianem Kurzej Stopki (il. 1). Szyszko-Bohusz upatrywał w tym rejonie zalążek późniejszego murowanego zamku, ale rekonstru-owana przez niego forma niewielkiego tak zwanego romańskiego zameczku nie utrzymała się w świetle późniejszych badań archeologicznych6. Obecnie, w ślad za ustaleniami Pianowskiego i Firleta, przyjmuje się, że tak zwane palatium wczesnogotyckie powstało prawdopodobnie u schyłku XIII w. z inicjatywy ostatnich krakowskich książąt dzielnicowych7. Mniej więcej na ten okres datuje się również aneks, łączący palatium z wcześniejszym romańskim stołpem, czyli wieżą ostatecznej obrony posadowioną na wałach grodu wawelskiego i hipotetycznie, ale dość przekonująco datowaną na podstawie techniki wykonania murów na XII stulecie. W kolejnej fazie rozbudowy gotyckiego zamku wawelskiego miał on uzyskać murowane umocnienia łączone z działalnością króla Wacława II Przemyślidy, natomiast w pierwszych latach krakowskich rządów Władysława Łokietka powstać miała poprzedniczka późniejszej Wieży Duńskiej, na którą jej odkrywcy przenieśli określenie wieży Łokietkowej8. Ukończenie zasadniczego etapu gotyckiej przebudowy krakowska rezydencja królewska zawdzięcza w zgodnej opinii badaczy imponującemu zaanga-żowaniu Kazimierza Wielkiego, a na czasy jego następców z dynastii Andegawenów i Jagiellonów datuje się budowę wspomnianej wcześniej Wieży Duńskiej, wież Senatorskiej i Sandomierskiej oraz przedmurza zamku górnego i fortyfikacji zamku dolnego, otaczających rozległy teren wzgórza wawelskiego9.

4 A. S z y s z k o-B o h u s z, Wawel średniowieczny, „Rocznik Krakowski”, 23, 1932, s. 17–46.5 J. F i r l e t, Z. P i a n o w s k i, Przemiany architektury rezydencji monarszej oraz katedry na Wawelu w świetle nowych badań,

„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 44, 2000, s. 207–237 (tam starsza literatura). Por. także nowe ważne opracowanie tych badaczy: J. F i r l e t, Z. P i a n o w s k i, „Turris antiqua fracta”. Problem tzw. wieży Łokietkowej na Wawelu, „Archeologia Historica Polona”, 15, 2005, s. 139–147.

6 S z y s z k o-B o h u s z, op. cit., s. 19–24.7 F i r l e t, P i a n o w s k i, Przemiany architektury rezydencji…, s. 215–216; Z. P i a n o w s k i, „Palatium album”. Wczesnogo-

tycka rezydencja książęca na Wawelu, [w:] Monumenta conservanda sunt. Księga ofiarowana profesorowi Edmundowi Małachowiczowi w siedemdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Wrocław 2001, s. 80–85.

8 F i r l e t, P i a n o w s k i, „Turris antiqua fracta”…, s. 139–147. Z tymi ustaleniami zgadza się także większość badaczy nowo-żytnej przebudowy zamku wawelskiego, por. przyp. 1. Por. także P. L a s e k, Turris fortissima nomen Domini. Murowane wieże mieszkalne w Królestwie Polskim od 1300 r. do połowy XVI w., Warszawa 2013, s. 73–75, 88–89.

9 F i r l e t, P i a n o w s k i, Przemiany architektury rezydencji…, s. 217–225. Por. także T. O l s z a c k i, Rezydencje królewskie prowincji małopolskiej w XIV wieku – możliwości interpretacji, [w:] II Forum Architecturae Poloniae Medievalis, Kraków 2009, red. K. Stala, „Czasopismo Techniczne”, 7-A, 2011, z. 23, s. 254–258.

WIEŻE MIESZKALNE NA ZAMKU WAWELSKIM – BADANIA NAD CHRONOLOGIĄ... 179

Mimo tego, że zaprezentowana powyżej w dużym skrócie chronologia gotyckiej rozbudowy królewskiej rezydencji na Wawelu jest w znacznej mierze wyłącznie hipotetyczna, w gronie historyków architektury jest przyjmowana bez większych zastrzeżeń. Próbując datować poszczególne elementy zabudowy zamku wawelskiego, należy wziąć pod uwagę bardzo poważne i obiektywne ograniczenia, z którymi musi zmie-rzyć się każdy badacz tego problemu. W odniesieniu do średniowiecznej architektury zamku na Wawelu jesteśmy skazani niemal wyłącznie na względne określenie czasu powstania, bez oparcia wyników obser-wacji struktury budowlanej w informacjach pochodzących ze źródeł archiwalnych. Dopiero po ustaleniu chronologii względnej możemy na podstawie analizy porównawczej, tam gdzie dysponujemy na przykład detalem architektonicznym, zawęzić datowanie i powiązać powstanie określonej części zamku z inicja-tywą władcy panującego w danym okresie. Dla reliktów przedromańskich i romańskich budowli grodu wawelskiego opracowano ostatnio kryteria pozwalające określić ich datowanie nieco bardziej precyzyjnie niż we wcześniejszych badaniach, na podstawie szczegółowej klasyfikacji wątków kamiennych10. Niestety w przypadku większej części zabudowy murowanego zamku wawelskiego, umownie określanego gotyckim, jego chronologia została ustalona w sposób znacznie bardziej swobodny, a co za tym idzie pozostawia-jący kolosalny wręcz margines błędu. Nieco upraszczając, można stwierdzić, że kamienne mury Wawelu uznano za powstałe z inicjatywy ostatnich książąt dzielnicowych oraz Wacława II, natomiast mury wznie-sione z cegły w wątku gotyckim datuje się na czasy Kazimierza Wielkiego i jego następców, a pewnym wyjątkiem od tej reguły pozostają wytworne, ciosowe okładziny elewacji Wieży Duńskiej. Rzeczywistość historyczna wawelskiej architektury jest jednak w moim przekonaniu znacznie bardziej skomplikowana.

Wspomniany wcześniej zespół zabudowań w północno-wschodniej części wzgórza wawelskiego pozwa-la na podjęcie na nowo problemu chronologii gotyckiego zamku, które wzbogaci dotychczasowe ustalenia archeologów oraz historyków architektury o możliwości analizy, jakie oferuje w swoim repertuarze badaw-czym historia sztuki. Zachowane w tej części rezydencji królewskiej elementy jej pierwotnej, gotyckiej struktury z bogatym detalem architektonicznym nadają się bowiem znakomicie do analizy stylistycznej, która może stanowić podstawę datowania w sytuacji, gdy nie możemy oprzeć się na pisemnych przekazach archiwalnych11. Paradoksalnie w dotychczasowych badaniach koncentrowano się raczej na rozwarstwie-niu murów oraz próbach rekonstrukcji ogólnych form zamkowych budowli, nie poświęcając zbyt wiele uwagi ich stylistyce. Nawet w badaniach podejmowanych przez historyków sztuki kładziono większy

10 T. R o d z i ń s k a-C h o r ą ż y, Wątki kamienne w architekturze w Polsce do schyłku XII wieku, [w:] III Forum Architecturae Poloniae Medievalis, vol. 1, red. K. Stala, Kraków 2013, s. 295–318.

11 O metodyce takich badań podstawowych oraz ich ogromnym znaczeniu pisali ostatnio: J. S k u r a t o w i c z, T.J. Ż u c h o w s k i, Rozważania wokół pierwszego przykazania, „Artium Quaestiones”, 20, 2009, s. 215–230.

Il. 1. Wieża Duńska na zamku wawelskim, fot. T. Ratajczak

TOMASZ RATAJCZAK180

nacisk na interpretację symboliki oraz funkcjonalnego przeznaczenia tak zwanej wieży Łokietkowej, która w rzeczywistości występuje w źródłach od XV w. pod nazwą Kurzej Nogi, a także sąsiadujących z nią gmachów, przede wszystkim Wieży Duńskiej12. Oczywiście takie badania są niezbędne i niezwykle istot-ne, ale muszą być poprzedzone gruntownym rozpoznaniem obiektu na podstawowym poziomie. A tego wbrew pozorom do tej pory nie wykonano. Historycy architektury zamku wawelskiego różnią się zresztą w próbach rekonstrukcji pierwotnej formy Kurzej Nogi. Celem tego artykułu nie jest rozstrzygnięcie, czy Kurza Noga miała formę wieżową, na co wskazuje obecnie większość badaczy zgodnie z początkowy-mi ustaleniami Szyszko-Bohusza, który przypisał jej powstanie Łokietkowi, czy też raczej była jedynie czworobocznym aneksem wydłużonego, wczesnogotyckiego palatium, jak proponują Firlet i Pianowski. Jednak zanim przejdziemy do ustaleń w zakresie chronologii, krótko zwrócimy uwagę na słabe punkty w argumentacji obu stron naukowego sporu o formę tak zwanej wieży Łokietkowej.

Według wspomnianych badaczy zamku wawelskiego zaprzeczeniem wieżowej formy Kurzej Nogi jest zestawienie jej z podłużnym pałacem, z którym ponadto do pewnej wysokości ma ona wspólną ścianę, oraz umieszczenie wejścia z poziomu dziedzińca i dużych okien już na poziomie drugiej kondygnacji13. Jednak wymienione wątpliwości w żadnym stopniu nie wykluczają rekonstrukcji wawelskiego aneksu w formie wieży mieszkalnej. Przykłady wieżowych rezydencji łączonych w jeden kompleks zabudowań z podłużnymi gmachami znamy już z trzynastowiecznych czeskich zamków królewskich ostatnich Prze-myślidów, a w późniejszym okresie takie rozwiązanie pojawiło się choćby w pałacu wielkich mistrzów na Zamku Średnim w Malborku, przebudowanym pod koniec XIV stulecia14. Natomiast umieszczenie wejścia na poziomie dziedzińca lub nieznacznie wyżej było wręcz rozwiązaniem typowym w tego rodzaju budowlach, pełniących głównie funkcje rezydencjonalne. Z tym wiąże się także obecność dużych okien, dobrze oświetlających wnętrza.

Jednak również wieżowa interpretacja wawelskiego aneksu wzbudza pewne wątpliwości. Gdyby przy-jąć taką rekonstrukcję, podłużny pałac, którego aneks stanowiłaby owa wieża, miałby ponad piwnicą zaledwie jedną kondygnację, a korona jego murów osiągałaby wysokość około siedmiu metrów. Byłby to więc budynek stosunkowo niski i o bardzo ograniczonym programie użytkowym, jak na standardy późnośredniowiecznej architektury rezydencjonalno-obronnej, nawet zakładając jego hipotetyczną, trzyna-stowieczną metrykę. Ponadto zwolennicy wieżowej rekonstrukcji aneksu opierają się na wynikach badań zamkowych elewacji, przeprowadzonych przy okazji zakończonej niedawno restauracji Wawelu. Ukazują one między innymi kluczowy w świetle powyższej interpretacji styk murów pomiędzy pałacem i jego aneksem, za Szyszko-Bohuszem określanym mianem wieży Łokietkowej. W opublikowanej stratygrafii północnej elewacji zamku wawelskiego zaznaczono wyraźną dylatację między murem owej domniema-nej wieży a pałacem, którego aneks miała stanowić, kończącą się na wysokości niespełna dziesięciu metrów (il. 2). W tym miejscu ściana aneksu miałaby zostać nadbudowana na koronie muru pałacu, co miałoby świadczyć zdecydowanie o wieżowej formie dobudowanego gmachu15. Ten problem wymaga jednak dalszych badań niepublikowanej dotąd w całości dokumentacji fotograficznej, sporządzonej przy okazji prac konserwatorskich. Jedno ze zdjęć zamieszczonych w ydanej ostatnio książce poświęconej nowożytnej przebudowie Wawelu ukazuje północną elewację zamku z odbitymi tynkami (il. 3), można na nim zauważyć, że wspomniana dylatacja prawdopodobnie przechodzi znacznie wyżej, niż w opubli-kowanych wynikach badań architektonicznych16. Gdyby taka odmienna interpretacja stratygrafii murów północnego skrzydła zamku wawelskiego znalazła potwierdzenie w toku dalszych badań, nie będzie to

12 P. C r o s s l e y, Gothic Architecture in the Reign of Kasimir the Great. Church Architecture in Lesser Poland 1320–1380, Kraków 1985, s. 224–226; A. F r a n a s z e k, Budowle gotyckie zamku królewskiego na Wawelu na tle dziejów w czasach nowożytnych, Kraków 1989, s. 15–52; A. F i s c h i n g e r, Czym była Kurza Noga na Zamku Królewskim na Wawelu, „Rocznik Krakowski”, 55, 1989, s. 76–87.

13 F i r l e t, P i a n o w s k i, Przemiany architektury rezydencji…, s. 215–216; F i r l e t, P i a n o w s k i, „Turris antiqua fracta”…, s. 141–144; P i a n o w s k i, „Palatium album”…, s. 80–85.

14 T. D u r d í k, Encyklopedie českých hradů, Praha 1997, s. 123–125, 295–298; T. O l s z a c k i, P. L a s e k, Wieża mieszkalna w Kole i jej problematyka badawcza, [w:] Non sensistis gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, red. O. Ławrynowicz, J. Maik, P.A. Nowakowski, Łódź 2011, s. 607; T.J. Ż u c h o w s k i, Czy istniał wzór rezydencji krzyżackiej?, [w:] Arx felicitatis. Księga ku czci Profesora Andrzeja Rottermunda w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. J.A. Chrościcki et al., Warszawa 2001, s. 81–86; J. J a r z e w i c z, Malborski Pałac Wielkich Mistrzów i natura, [w:] Wielkopolska – Polska – Europa. Studia dedykowane pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. J. Wiesiołowski, J. Kowalski, Poznań 2006, s. 163–175.

15 P.M. S t ę p i e ń, Badania architektoniczne elewacji zamku na Wawelu, „Studia Waweliana”, IX/X, 2000/2001, s. 149–152. 16 F i s c h i n g e r, F a b i a ń s k i, Dzieje budowy renesansowego zamku…, il. X. 1.

WIEŻE MIESZKALNE NA ZAMKU WAWELSKIM – BADANIA NAD CHRONOLOGIĄ... 181

jeszcze rozstrzygać o formie interesującego nas aneksu, ale z pewnością może być istotnym argumentem przeciwko jego rekonstrukcji właśnie w kształcie wieży. Jednak niezależnie od tego, czy Kurza Noga vel wieża Łokietkowa była rzeczywiście wieżą, już na tym etapie badań możemy stwierdzić, że jej powstania nie zawdzięczamy Łokietkowi lub też ostatnim krakowskim książętom dzielnicowym. Znaczną korektę chronologii tego gmachu, a co za tym idzie dużej części zamkowej zabudowy, umożliwiają wyniki moich wstępnych badań detalu architektonicznego.

Kluczową rolę w ustaleniu bardziej precyzyjnego datowania Kurzej Nogi odgrywa analiza stylistyczna dekoracyjnej kamieniarki, zachowanej w murach budowli, w kondygnacji parteru. W jej skład wchodzą krzyżowo-żebrowe sklepienia wnętrza określanego obecnie Salą Kazimierzowską, wsparte na centralnie usytuowanym filarze, kapa znajdującego się w tym pomieszczeniu kominka, sedilia we wnękach okiennych, ostrołukowy portal w wejściu od południa, a przede wszystkim obramienia dwóch dużych okien, które moim zdaniem zmuszają do znaczącej korekty chronologii tego gmachu. Szczególnej uwagi wymagają właśnie owe obramienia okienne oraz sklepienia, natomiast prosta kamieniarka portalu i kapy kominkowej

Il. 2. Stratygrafia murów w elewacji północnej zamku na Wawelu, za: P. Stępień, Badania architektoniczne elewacji zamku na Wawelu, Studia Waweliana IX/X, 2000/2001

Il. 3. Północna elewacja zamku wawelskiego po zdjęciu tynku w trakcie ostatniej konserwacji, fot. L. Modelski, za: A. Fischinger, M. Fabiański, Dzieje budowy renesansowego zamku na Wawelu około 1504–1548, Kraków 2009

TOMASZ RATAJCZAK182

ma formy dające możliwość wyznaczenia zbyt szerokich ram czasowych ich powstania, choć nie wcześniej niż w wieku XIV, co samo w sobie skłania do rewizji dotychczasowego datowania.

Jedno ze wspomnianych okien znajduje się na osi ściany północnej wawelskiej Kurzej Nogi, drugie natomiast w ścianie wschodniej (il. 4, 5). Zachowały się one w formie destruktów, choć w przypadku okna wschodniego przetrwało niemal całe obramienie, natomiast w oknie od północy na początku XX w. czytelne były jedynie dolne partie węgarów i ława. W trakcie ostatnich badań stwierdzono jego postępującą degradację, w wyniku której obecnie pozostała z niego ława i fragment prawego węgara. Oba obramienia charakteryzujące się graficznymi profilami, z zachowanymi śladami pierwotnego podziału pionową laską, ujmowały duże prostokątne otwory o szerokości 90 cm i wysokości aż 3 metrów17. Sposób ich osadzenia poprzez poziome ciosy wiążące z wątkiem muru, umieszczone jak swojego rodzaju sięgacze naprzemien-ne między pionowymi elementami węgarów, nie pozostawia wątpliwości, że są integralnie związane ze ścianami i nie zostały wmurowane wtórnie18. Zresztą o ich pierwotnym osadzeniu świadczy także zamuro-wanie okna północnego w momencie przebudowy wnętrz wieży, w której w miejscu pierwotnych stropów (zachowały się otwory do osadzenia ich belek) wykonano sklepienia krzyżowo-żebrowe, a także wtórne umieszczenie w oknie wschodnim wykusza latrynowego. Wtedy też musiało dojść do zmiany poziomów kondygnacji wewnątrz Kurzej Nogi, gdyż ławy obu okien znalazły się na poziomie posadzki sali zwanej obecnie Kazimierzowską.

Takie nietypowe, wysokie i wąskie okna prostokątne z kamiennymi obramieniami znane są z archi-tektury rezydencjonalnej, ich obecność w wawelskim gmachu nie powinna w związku z tym zaskakiwać. Jednak przypomnę, że datowanie powstania tej domniemanej wieży, począwszy od pierwszej interpretacji

17 Pierwszy zwięzły opis tych obramień opublikował: S z y s z k o-B o h u s z, op. cit., s. 27–28, powtarzany w kolejnych opraco-waniach poświęconych gotyckiej architekturze Wawelu. Stan obecny analizuje S t ę p i e ń, op. cit., s. 150, choć jedynie w odniesieniu do obramienia w elewacji północnej.

18 Potwierdzają to zgodnie wszyscy dotychczasowi badacze zamku wawelskiego, których publikacje odnotowano we wcześniej-szych przypisach.

Il. 4. Relikty obramienia okiennego w północnej elewacji Kurzej Nogi na Wawelu, za: A. Szyszko-Bohusz,

Wawel średniowieczny, „Rocznik Krakowski” 23, 1932

Il. 5. Relikty obramienia okiennego we wschodniej elewacji Kurzej Nogi na Wawelu,

za: A. Szyszko-Bohusz, Wawel średniowieczny, „Rocznik Krakowski” 23, 1932

WIEŻE MIESZKALNE NA ZAMKU WAWELSKIM – BADANIA NAD CHRONOLOGIĄ... 183

Szyszko-Bohusza aż po najnowsze opracowania, mieściło się w horyzoncie czasowym ostatniej ćwierci XIII w. i początków następnego stulecia19. Opis wawelskich obramień po raz pierwszy opublikowany we wspomnianym wcześniej studium Szyszko-Bohusza okazał się niezwykle sugestywny i w pewnym sensie narzucił jedyny możliwy model interpretacji, podejmowany przez kolejne pokolenia badaczy. Kierownik odnowienia Wawelu stwierdził, że: „Ciekawy, wczesno gotycki okrój tych węgarów okiennych, składający się z faz i płatek skromnych, niemających w sobie jeszcze nic z dekoracyjnych wartości profilów gotyc-kich XIV i XV wieku, może być porównany z typową profilacją pierwszych kościołów dominikańskich i franciszkańskich. Ta sama skromność i ubóstwo, tak uderzająca pomiędzy zabytkami rozwiniętej epoki romańskiej z jednej, a gotyckiej z drugiej strony: odczuwamy wprost ową epokę ciężką, powojenną, wymagającą rozwiązań jak najprostszych, na miarę możliwości finansowych”20.

Rzeczywiście profile opraw dwóch okien w przyziemiu Kurzej Nogi są proste, graficznie opracowane, i to zapewne skłaniało kolejnych badaczy architektury wawelskiej do przyznawania racji Szyszko-Bohu-szowi, nawet wtedy gdy zwracali uwagę, że znaczne rozmiary tych okien wykluczają charakter obronny, sprowadzony do prostej utylitarności, i wskazują na mieszkalne przeznaczenie aneksu/wieży od początku jego/jej istnienia21. Nie podejmowano jednak prób bardziej szczegółowej analizy tych detali, która musi prowadzić do odrzucenia chronologii proponowanej w dotychczasowych opracowaniach. Wawelskich obra-mień okiennych, a co za tym idzie także murów aneksu, z którymi są związane, nie można datować na schyłek XIII w., a także na czasy książęcych i później królewskich rządów Łokietka w Krakowie. Najstarsze znane przykłady występowania dużych prostokątnych okien w europejskiej architekturze rezydencjonalnej pochodzą bowiem dopiero z lat 40. XIV stulecia. Pierwsze obramienia tego typu, charakteryzujące się zarówno podziałami krzyżowymi, jak i pionowymi pojedynczą laską, mające jeszcze stosunkowo proste profilowania, pojawiły się na terenie Francji, przede wszystkim w pałacu papieskim w Awinionie, w trakcie jego rozbudowy za pontyfikatu Klemensa VI (po 1342; il. 6)22. W 2. połowie XIV w. prostokątne oprawy otworów okiennych stały się już standardowym elementem dekoracji architektonicznej w rezydencjach

19 S z y s z k o-B o h u s z, op. cit., s. 26–28; Z. P i a n o w s k i, Z dziejów średniowiecznego Wawelu, Kraków 1984, s. 129; F i s c h i n g e r, Czym była Kurza Noga…, s. 79–80; F i r l e t, P i a n o w s k i, Przemiany architektury rezydencji…, s. 215–217; F i r l e t, P i a n o w s k i, „Turris antiqua fracta”…, s. 141–143; P i a n o w s k i, „Palatium album”…, s. 80–85; S t ę p i e ń, op. cit., s. 149–150.

20 S z y s z k o-B o h u s z, op. cit., s. 27–28.21 Na mieszkalny charakter aneksu, związany z obecnością dużych okien, pierwszy zwrócił uwagę P i a n o w s k i, Z dziejów…,

s. 128–129. Ten sam badacz w kolejnej publikacji uznał nawet, że obramienia okienne Kurzej Nogi są bogato profilowane, por. Z. P i a -n o w s k i, Wawel obronny. Zarys przemian fortyfikacji grodu i zamku krakowskiego w IX–XIX w., Kraków 1991, s. 61.

22 G. K e r s c h e r, Architektur als Repräsentation. Spätmittelalterliche Palastbaukunst zwischen Pracht und zeremoniellen Vorausset-zungen. Avignon – Mallorca – Kirchenstaat, Tübingen–Berlin 2000, s. 37–218.

Il. 6. Pałac papieski w Awinionie, dziedzińcowa elewacja skrzydła południowego, fot. T. Olszacki

TOMASZ RATAJCZAK184

francuskiego króla Karola V, między innymi w paryskim Luwrze (po 1364), dawnym zamku Filipa Augusta przebudowanym na reprezentacyjny pałac23 (il. 7). Dzięki bliskim kontaktom króla czeskiego i cesarza Karola IV z dworem Walezjuszy rozmaite trendy francuskiej architektury rezydencjonalnej szybko stały się inspiracją dla podobnych rozwiązań w Europie Środkowej, przede wszystkim w rezydencji królów czeskich na praskich Hradczanach, w latach 40. XIV w.24 Na podstawie reliktów rekonstruuje się obecność wąskich i wysokich prostokątnych obramień okiennych z krzyżowym podziałem w elewacji południowej głównego gmachu zamkowego mieszczącego wielką salę, datowanych na ok. 1347 r.25 Niemal w tym samym czasie, tuż po 1350 r. duże prostokątne okna w kamiennych, profilowanych obramieniach poja-wiły się w budowanym wtedy zamku Karlštejn26. Wykonano tam obramienia reprezentujące dwa modele prostokątnego typu: szerokie z krzyżowym podziałem na drugiej kondygnacji i bliższe kształtem oraz rozmiarami tym wawelskim, a więc wąskie i wysokie na kondygnacji czwartej (il. 8). Z 2. połowy XIV stulecia pochodzą kolejne przykłady tego typu obramień okiennych, pojawiających się w luksemburskich i andegaweńskich rezydencjach w Czechach i na Węgrzech, między innymi w takich zamkach jak Diós-győr, Zvolen, Vígl’aš i Wyszehrad, a na schyłek XIV w. możemy datować bardzo bliskie pod względem rozmiarów, kształtu, a nawet profilowania oprawy okien ukończonego wtedy królewskiego pałacu wie-żowego Wacława IV oraz gmachu burgrabstwa na zamku Točník27 (il. 9). Kilka lat wcześniej wielkie

23 M. W h i t e l e y, Le Louvre de Charles V: dispositions et fonctions d’une residence royale, „Revue de l’Art”, 97, 1992, s. 60–75; e a d e m, Royal and Ducal Palaces in France in the Fourteenth and Fifteenth Centuries. Interior, ceremony and function, [w:] Architecture et vie sociale. L’organisation intérieure des grandes demeures a la fin du Moyen Age et a la Renaissance, ed. J. Guillaume, Paris 1994, s. 47–63; F. G é b e l i n, Les châteaux de France, Paris 1962, s. 55–62; J. M e s q u i, Châteaux forts et fortifications en France, Paris 1997, s. 280–284.

24 P. C h o t ĕ b o r, Mladši lucemburská přestavba Starého královského palace na Pražském hradĕ, „Castellologica bohemica”, 10, 2006, s. 55–77; R. N ĕ m e c, Lucemburská residence na Pražském hradĕ, český korunovační řád a téma “appartementu” ve 14. Století, „Umĕní”, 60, 2012, s. 2–25.

25 Ibidem.26 Z. C h u d á r e k, Příspĕvek k poznání stavebních dĕjin vĕží na hradĕ Karlštejnĕ v dobĕ Karla IV, [w:] Schodištní cykly velké

věže hradu Karlštejna: stav po restaurování, ed. Z. Všetečková, Praha 2006, s. 106–138.27 G. B u z á s, Das Königsschloss in Visegrád. Die Kapelle und das nordöstliche Palastgebäude, [w:] Lapidarium Hungaricum.

Magyarország épitészeti töredékeinek gyűjteménye, t. 2, Visegrád, királyi palota, ed. M. Horler, Budapest 1990, s. 283–326; G. B u z á s, J. L a s z l o v s z k y, Life at Visegrád Palace under the reign of King Matthias, [w:] Medieval Visegrád. Royal castle, palace, town and

Il. 7. Zamek w Luwrze na miniaturze z Bardzo bogatych godzinek diuka de Berry

Il. 8. Zamek Karlštejn, fot. archiwum autora

WIEŻE MIESZKALNE NA ZAMKU WAWELSKIM – BADANIA NAD CHRONOLOGIĄ... 185

prostokątne okna o podziale krzyżowym z charakterystyczną dekoracją maswerkową wykonano także w pałacu wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego w Malborku28. Duże prostokątne obramienia okienne znamy również z terenu Małopolski, gdzie ich najstarsze przykłady datowane są dość ogólnie na schyłek XIV lub początek XV w. Bardzo bogaty zespół kamieniarki tego typu zachował się w murach pałacu na zamku w Szydłowie, który jak wykazały najnowsze badania, pozostaje budowlą niezwykle zagadkową, zarówno w zakresie formy, jak i chronologii, mieszczącej się w ramach wyznaczonych przez schyłek panowania Kazimierza Wielkiego aż do początku XV stulecia29 (il. 10, 11). Niemal tożsame z wawelski-

Franciscan friary, ed. J. Laszlovszky, Budapeszt 1995, s. 19–25; I. F e l d, Castles and mansions in Hungary in the late Middle Ages, „IBI Biulletin”, 49, 1993, s. 9–11; M. Š i m k o v i c, M. B ó n a, Opevnené sídla za vlády Anjouovcov, [w:] Gotika. Dejiny slovenského výtvarného umenia, ed. D. Buran, Bratislava 2003, s. 87–95; M. Š i m k o v i c, M. B ó n a, Opevnené sídla neskorej gotiky, [w:] Gotika. Dejiny slovenského…, s. 284–291; D. M e n c l o v á, České hrady, t. I, II, Praha 1972, s. 48–63; T. D u r d í k, Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2000, s. 553–556. Prostokątne obramienia okienne, datowane na 2. połowę XIV w., zachowały się także w relik-tach na terenie Dolnego Śląska, przynależnego w tym czasie do Królestwa Czeskiego, m.in. w wieżach mieszkalnych w Starej Łomnicy i Sędziszowej oraz na zamku w Urazie, por. M. C h o r o w s k a, Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne, Wrocław 2003, s. 249–254.

28 K. P o s p i e s z n y, Malborski donjon-logis z końca XIV wieku, „Teka Komisji Historii Sztuki”, 10, 2005, s. 77–85; i d e m, Der Hochmeisterpalast des Deutschen Ordens in der Marienburg (Malbork) und die französische Architektur, „Mitteilungen der Residenzen-Kommission der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen”, 16, 2006, s. 53–66; J a r z e w i c z, Malborski pałac wielkich mistrzów…, s. 163–175; i d e m, More geometrio. Kompozycja sklepienia Letniego Refektarza w Pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku, „Studia Zamkowe”, 4, 2012, s. 77–89.

29 T. O l s z a c k i, J. O l e j n i k, J. S e r a f i n, Pałac królewski w Szydłowie (tzw. Sala Rycerska): budowla niedorzeczna czy niezrozumiana?, „Zeszyty Sandomierskie”, 33, 2012, s. 31–39 (tam starsza literatura).

Il. 9. Zamek Točník, fot. archiwum autora

Il. 10. Pałac królewski na zamku w Szydłowie, fot. T. Ratajczak

TOMASZ RATAJCZAK186

mi pod względem kształtu oraz profilowania, choć nieco mniejsze obramienia okienne znajdują się także w krakowskim domu przy ul. Szpitalnej 8 (il. 12). Ich chronologia nie jest precyzyjnie określona, przyjmuje się jednak, że powstały w trakcie przebudowy gmachu w 1. ćwierci XV w.30 Również na samym Wawelu poza Kurzą Nogą zachowało się prostokątne obramienie okienne z pionowym podziałem, usytuowane na parterze w elewacji dziedzińcowej zachodniej części skrzydła północnego, prawdopodobnie wstawione jednak wtórnie w znajdujący się w tym miejscu w średniowieczu dom zamkowy (il. 13), a jego dato-wanie, dotąd precyzyjnie nieokreślone, mieści się zapewne w granicach 2. i 3. ćwierci XV w.31 Przede wszystkim jednak w bogaty zespół tego typu kamieniarki, choć w obecnej formie będącej w większości rekonstrukcją z czasów dwudziestowiecznej restauracji Wawelu, wyposażono wspominaną wcześniej Wieżę Duńską, której początek budowy najczęściej określa się na schyłek XIV stulecia32.

Wymienione wyżej przykłady dużych prostokątnych obramień okiennych łączy jednak przede wszystkim kryterium typologiczne, natomiast pod względem szczegółowych rozwiązań formalnych, zwłaszcza w zakre-sie dekoracyjnego profilowania, różnią się od siebie niekiedy dość mocno. Interesujące nas oprawy okien wawelskiego aneksu, zwanego od średniowiecza Kurzą Nogą, zaliczają się do grupy o bardzo skromnych profilach, co jednak nie powinno skłaniać nas do ich zbyt wczesnego datowania, gdyż podobnym skromnym opracowaniem charakteryzują się oprawy otworów okiennych powstających zarówno w latach 40. XIV w. we Francji, nieco później w Czechach i na Węgrzech, jak i na początku kolejnego stulecia w Polsce. Co więcej, w jednej budowli możemy spotkać się z obramieniami reprezentującymi kilka modeli, od tych najskromniej opracowanych, aż po niezwykle bogato profilowane, czego dobrym przykładem jest choćby wspomniany wyżej pałac królewski na zamku w małopolskim Szydłowie33. W związku z tym, na obecnym etapie badań obramienia okienne drugiej kondygnacji Kurzej Nogi, a wraz z nimi cały ten gmach możemy datować najwcześniej na połowę XIV w., kiedy taki typ kamieniarki pojawia się w naszej części Europy, a jeszcze bardziej prawdopodobne, że budowę wawelskiego aneksu rozpoczęto w drugiej połowie tego stulecia, kiedy prostokątne oprawy okien upowszechniają się w sąsiednich państwach. Oczywiście takie stwierdzenie wywraca do góry nogami przyjmowaną dotychczas chronologię zamku wawelskiego, gdyż tak zwaną wieżę Łokietkową, czyli Kurzą Nogę, należałoby uznać za budowlę wzniesioną najwcześniej w ostatnich latach panowania Kazimierza Wielkiego, a może nawet później, już za panowania Andega-wenów. Doprecyzowanie chronologii będzie w tym wypadku niezmiernie trudne, choć pewną pomocą

30 Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2, Katalog zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 121.

31 Stępień, op. cit., s. 151–152.32 Ibidem, s. 160–161, tabl. VII; F r a n a s z e k, op. cit., s. 34–53; P i a n o w s k i, Wawel obronny…, s. 77.33 O l s z a c k i, O l e j n i k, S e r a f i n, op. cit., s. 31–39.

Il. 11. Obramienie okienne pałacu królewskiego na zamku w Szydłowie, fot. J. Olejnik

Il. 12. Dom przy ul. Szpitalnej 8 w Krakowie, fot. archiwum autora

WIEŻE MIESZKALNE NA ZAMKU WAWELSKIM – BADANIA NAD CHRONOLOGIĄ... 187

może nam służyć w tym względzie wspomniany wyżej fakt przebudowy wnętrz Kurzej Nogi, krytych pierwotnie stropami, na sklepione sale.

Z okresu przebudowy przetrwały do dziś w dobrym stanie pomieszczenia dwóch dolnych kondygnacji, natomiast wysoka sala na trzeciej kondygnacji została w XVI w. podzielona na dwa poziomy użytkowe i z elementów jej średniowiecznej architektury zachowała się tylko dolna część wielobocznego centralnie usytuowanego filara, wspierającego sklepienie, z którego pozostały jedynie nasady żeber w dwunastu punk-tach podparcia34. Pomijając najniższą kondygnację Kurzej Nogi, częściowo zagłębioną i pełniącą funkcję skarbca, której surowe piwniczne wnętrze nie pozwala na wyciąganie wniosków odnośnie do chronologii, najwięcej istotnych obserwacji w kontekście datowania można poczynić w komnacie znajdującej się na wyniesionym w średniowieczu parterze, czyli wspomnianej wcześniej tak zwanej Sali Kazimierzowskiej (il. 14). Obecność wytwornych wnętrz, nakrytych dekoracyjnymi sklepieniami na centralnie umieszczonych podporach, łączono dotychczas głównie z architekturą królewskich fundacji sakralnych Kazimierza Wiel-kiego, czyli dwunawowych hal, lub wnętrz o sklepieniach opartych w podobny sposób na pojedynczym filarze, jak w kapitularzu klasztoru Augustianów na Kazimierzu, lub kolegiacie św. Michała na Wawelu35. Tymczasem żebra czteropolowego sklepienia w komnacie na parterze Kurzej Nogi mają charakterystyczny profil pryzmatyczny, niewystępujący we wspomnianych budowlach kazimierzowskich. Sądząc po formie zachowanych wsporników najwyższej kondygnacji tego gmachu, również żebra sklepienne w przekształ-conej później wysokiej sali miały podobne profile. Ponadto warto zwrócić uwagę na specyficzny sposób osadzenia sklepień tak zwanej Sali Kazimierzowskiej na wspornikach. Żebra sklepienia nie wspierają się bezpośrednio na kamiennych elementach wysuniętych ze ściany, lecz wnikają w niezbyt wydatną, wielo-boczną lizenę, która stanowi kontynuację profilowanego wspornika. Tego typu rozwiązań strukturalnych nie znamy z innych przykładów sklepień czternastowiecznych interesującego nas regionu.

Żebra sklepienne o profilu pryzmatycznym pojawiają się w architekturze Małopolski dopiero pod koniec XIV w. i w tym okresie stosowane są zresztą bardzo rzadko, a jednym z najwcześniejszych przykładów sklepień krzyżowo-żebrowych, których żebrom nadano profil pryzmatyczny, jest przekrycie długiego chóru w kościele Bożego Ciała na Kazimierzu, powstałe po 1380, a przed 1401 r.36 Profile pryzmatyczne roz-

34 S z y s z k o-B o h u s z, op. cit., s. 32–33; F i s c h i n g e r, Czym była Kurza Noga…, s. 76–87. Na temat nowożytnej przebudowy Kurzej Nogi por. publikacje przywołane w przyp. 1.

35 C r o s s l e y, op. cit., s. 224–226; F r a n a s z e k, op. cit., s. 15-52; F i s c h i n g e r, Czym była Kurza Noga…, s. 76–87. 36 T. W ę c ł a w o w i c z, Fazy budowy kościoła Bożego Ciała na Kazimierzu (wieki XIV i XV), „Rocznik Krakowski”, 52, 1986,

s. 19–29; i d e m, Gotyckie bazyliki Krakowa, Kraków 1993, s. 30.

Il. 13. Dziedzińcowa elewacja północnego skrzydła zamku wawelskiego, fot. D. Gabryś

Il. 14. Pomieszczenie w przyziemiu Kurzej Nogi na Wawelu,

tzw. Sala Kazimierzowska, fot. Wikipedia

TOMASZ RATAJCZAK188

powszechniają się dopiero w 2. połowie XV stulecia37. Dla naszych prób bliższego określenia chronologii Kurzej Nogi na Wawelu jest to informacja bardzo istotna, ponieważ zmusza do poważnej korekty dotych-czasowego datowania jej przebudowy. Innymi słowy, Sala Kazimierzowska w swej obecnej postaci prawie na pewno nie mogła powstać za życia króla, któremu zawdzięcza nazwę, jaką nadano jej w XX w. Biorąc pod uwagę formę profili żebrowych oraz obecność fresku z monogramem królowej Jadwigi Andegaweń-skiej38, będącego pozostałością pierwotnej dekoracji malarskiej ścian tej komnaty, hipotetycznie można datować jej sklepienia właśnie na czas samodzielnych rządów córki Ludwika Węgierskiego, a później sprawowanych wspólnie z małżonkiem, królem Władysławem Jagiełłą, czyli ostatnią ćwierć XIV w. Tym samym właśnie na ten czas możemy datować również całą przebudowę Kurzej Nogi, polegającą na mody-fikacji poziomów użytkowych, związanej z wymianą pierwotnych stropów na sklepienia oraz przebiciem nowych otworów okiennych i dobudową wykuszy latrynowych.

W tym kontekście budowę wieży w jej pierwotnej postaci, z opisanymi wyżej dużymi prostokątnymi obramieniami okiennymi, należałoby logicznie przesunąć w czasie jak najbardziej wstecz, gdyż trudno zakładać, aby gruntowna modernizacja wnętrz miała miejsce po krótkim okresie użytkowania. Pamiętając o przedstawionej wyżej chronologii opraw okiennych, nie można wykluczyć, że Kurza Noga powstała ok. 1350 r., a po okresie ponad ćwierćwiecza, już po śmierci swego królewskiego fundatora, została prze-budowana z inicjatywy jego następców na polskim tronie. Okres ten mógł być zresztą dłuższy i trwać niemal pół wieku, gdyż jak już zauważyłem wcześniej, przebudowa gmachu mogła mieć miejsce dopiero u schyłku życia Jadwigi, zmarłej w 1399 r. Z drugiej strony nie brak przykładów budowli, które zna-cząco przekształcano po zaledwie kilku- lub kilkunastoletnim okresie użytkowania, co niestety ponownie komplikuje pośrednio także kwestię chronologii wawelskiej Kurzej Nogi.

Szczególnie dwa przykłady są w tym kontekście bardzo interesujące, gdyż dotyczą budowli zbliżo-nych czasem powstania oraz typem architektonicznym, o ile przyjmiemy oczywiście wieżową interpretację wawelskiego gmachu. Ale nawet jeśli Kurza Noga nie była wieżą mieszkalną, lecz aneksem mającym tę samą wysokość co pałac, do którego przylegała, znaczenie tych przykładów pozostaje bardzo istotne w kontekście naszych chronologicznych rozważań. Pierwszym z nich jest imponujący donżon króla Fran-cji Karola V w Vincennes, w którym wprowadzono nowy, bardziej komfortowy i reprezentacyjny ciąg schodów zaledwie kilka lat po ukończeniu budowli w 1370 r.39 Jeszcze bardziej znaczący jest przykład drugi, znacznie bliższy terytorialnie i mogący stanowić istotny punkt odniesienia w zakresie przebudowy krytych stropami pomieszczeń wieżowej budowli na wnętrza sklepione krzyżowo-żebrowo. Tym obiek-tem jest Wielka Wieża królewskiego zamku Karlštejn niedaleko Pragi, wzniesionego przez Karola IV Luksemburga. Przez ponad sto lat od czasu podjęcia naukowych badań nad tym obiektem czescy histo-rycy architektury zakładali, że główny gmach tego zamku powstał w ramach jednej akcji budowlanej jako pięciokondygnacyjna budowla wieżowa, o dwóch kondygnacjach sklepionych krzyżowo-żebrowo, przeznaczona do przechowywania cesarskich insygniów i skarbu relikwii w kaplicy na drugim piętrze. Jednak w trakcie przeprowadzonych niedawno badań architektonicznych Wielkiej Wieży, wspartych ana-lizą znanej, ale zapoznanej dokumentacji z czasu jej restauracji u schyłku XIX w., ustalono, że budowla ta została pierwotnie zaplanowana i wzniesiona w latach 1356–1361 jako typowa wieża mieszkalna, z pomieszczeniami na wszystkich kondygnacjach nakrytymi bogato dekorowanymi stropami. Jednak tuż po jej ukończeniu Karol IV, zapewne z powodu narodzin potomka, późniejszego króla czeskiego Wacława IV, podjął decyzję o gruntownej zmianie programu użytkowego całego zamku, który miał zostać podpo-rządkowany propagandzie dynastycznej idei cesarskiego rodowodu Luksemburgów i z tym związane było

37 J.T. F r a z i k, Sklepienia żebrowe w Polsce XV wieku, [w:] Sztuka i ideologia XV wieku, red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978, s. 521–538.

38 Monogram złożony z dwóch skrzyżowanych liter „m”, występujący na różnych przedmiotach związanych z Jadwigą Ande-gaweńską, jest z tego powodu traktowany jako element identyfikujący królową, por. E. Ś n i e ż y ń s k a-S t o l o t, Tajemnice dekoracji Psałterza Floriańskiego. Z dziejów średniowiecznej koncepcji Uniwersum, Warszawa 1992, s. 83–85. Należy jednak zauważyć, że nie mamy przekonujących dowodów na związek tego monogramu z Jadwigą. Wynika on jedynie z hipotetycznego, choć mającego silną tradycję w polskiej historiografii, powiązania Psałterza Floriańskiego z królową. Zatem wykorzystanie monogramu jako elementu pozwa-lającego uściślić chronologię wystroju malarskiego komnaty w Kurzej Nodze, również może mieć jedynie charakter hipotezy.

39 M e s q u i, op. cit., s. 407–411; U. A l b r e c h t, Von der Burg zum Schloss. Französische Schlossbaukunst im Spätmittelalter, Worms 1986, s. 56–58; W h i t e l e y, Royal and Ducal Palaces…, s. 51–55; J. K o w a l s k i, Zamek w Vincennes na skrzyżowaniu tradycji literackiej i architektonicznej, [w:] Zamek i dwór w średniowieczu od XI do XV wieku. Materiały XIX Seminarium Mediewistycznego PTPN, red. J. Wiesiołowski, Poznań 2001, s. 230–235.

WIEŻE MIESZKALNE NA ZAMKU WAWELSKIM – BADANIA NAD CHRONOLOGIĄ... 189

stworzenie imperialnego skarbca w sklepionej kaplicy Wielkiej Wieży. Zatem jako budowla o funkcjach wyłącznie mieszkalnych, choć reprezentacyjnych, wieża ta w ogóle nie zdążyła funkcjonować, gdyż tuż po jej ukończeniu kryte stropami sale zostały przesklepione i uzyskały nowe przeznaczenie (stropów nie usunięto, zachowały się do dziś ukryte ponad sklepieniami), dobudowano także zewnętrzną klatkę scho-dową, która zapewniała bardziej komfortową komunikację pomiędzy nimi40.

W kontekście dwóch zaprezentowanych wyżej przykładów królewskich budowli wieżowych, podda-nych przebudowie tuż po ich ukończeniu, również wawelska Kurza Noga może być uznana za obiekt, którego wnętrza przekształcono po krótkim okresie użytkowania, choć profile żeber jednoznacznie wska-zują, że ta przebudowa nie mogła nastąpić przed ok. 1380 r. To otwiera całą paletę możliwych propozycji jej chronologii i na tym etapie badań żadnej z nich nie można jednoznacznie wykluczyć. Zatem Kurza Noga mogła zostać wzniesiona najwcześniej ok. 1350 r., a jej wnętrza kryte pierwotnie stropami, zapew-ne dekoracyjnymi jak w zamku Karlštejn, zostały zasklepione już z inicjatywy następców Kazimierza Wielkiego, w okresie ok. 1380–1400. Wawelski gmach mógł jednak powstać znacznie później, nawet po śmierci ostatniego Piasta na polskim tronie, a po krótkim okresie użytkowania zostać przebudowany; cały ten proces mógł zamknąć się w obrębie ostatniej ćwierci XIV stulecia.

Oczywiście korygując domniemany czas powstania Kurzej Nogi, nie można tego wykonywać w ode-rwaniu od pozostałej zabudowy królewskiej rezydencji na Wawelu, gdyż zmiana datowania jednego z jej elementów pociąga za sobą konieczność zrewidowania chronologii wielu innych związanych z nim bez-pośrednio. Przede wszystkim dotyczy to dwóch wspomnianych już wcześniej gmachów wawelskich: podłużnego budynku uznanego za palatium wzniesione przez jednego z krakowskich książąt pod koniec XIII w., którego aneks, być może wieżowy, miałaby stanowić Kurza Noga, oraz reprezentacyjnego donżonu zwanego Wieżą Duńską, datowanego na schyłek XIV stulecia. Wyżej zwróciliśmy uwagę, że w trakcie budowy rzekomego palatium zakładano już jego rozbudowę w kierunku wschodnim, pozostawiając cha-rakterystyczne kamienne sięgacze, które nie wyglądają na wstawione wtórnie. W tej sytuacji budowa tak zwanego palatium mogła poprzedzać wzniesienie Kurzej Nogi najwyżej o kilka, może kilkanaście lat. To oznaczałoby jednak, że dla sporej części północnego skrzydła zamku wawelskiego nie możemy wskazać żadnych elementów murowanej zabudowy sprzed mniej więcej połowy XIV w. Trudno natomiast zakła-dać, aby romańskie palatium, czyli tak zwana sala o 24 słupach, funkcjonowało do tego czasu, a Wawel nie uzyskał pełnego murowanego obwodu za panowania Kazimierza Wielkiego. Być może Kurza Noga wraz z przyległym do niej budynkiem powstała w miejscu wcześniejszych gmachów zamkowych, których reliktów nie odnaleziono w trakcie badań lub zostały zatarte przez późniejsze wielokrotne przebudowy, ewentualnie błędnie zinterpretowane przez odkrywców.

Z równie skomplikowaną sytuacją mamy do czynienia w przypadku Wieży Duńskiej, która według ustaleń badaczy wawelskich w obecnej formie jest obiektem powstałym w wyniku przebudowy istniejącej tu wcześniej wieży, datowanej hipotetycznie na drugie dziesięciolecie XIV w. i określonej mianem „praw-dziwej” wieży Łokietkowej. Jej powstanie wiązało się z rozbiórką dwunastowiecznego stołpu, którego ściana południowo-zachodnia została częściowo wykorzystana w poprzedniczce Wieży Duńskiej, natomiast narożnik zachodni wtopiony został w mury Kurzej Nogi. Przyjmując znacznie późniejsze datowanie Kurzej Nogi, którego w świetle powyższych ustaleń nie da cofnąć się przed połowę XIV w., trzeba również przesunąć w czasie rozbiórkę romańskiego stołpu oraz budowę drugiej wieży, która poprzedzała Wieżę Duńską. Natomiast w swej ostatecznej postaci – donżonu o elewacjach pokrytych wytwornymi ciosowymi okładzinami – Wieża Duńska musiała zostać zbudowana przed 1424 r., kiedy zakwaterowano w niej króla duńskiego goszczącego na uroczystościach koronacyjnych Zofii Holszańskiej, co zostało upamiętnione sto lat później w nazwie całego gmachu41. Tym samym jej ewentualna poprzedniczka musiałaby funkcjonować bardzo krótko, czego w świetle powyższych rozważań na temat Kurzej Nogi nie można wykluczyć, i być może powstała w trakcie przebudowy wnętrz Kurzej Nogi, a dzięki wzajemnej komunikacji pomiędzy pomieszczeniami obu gmachów, podobnie jak w przypadku nieco późniejszej Wieży Duńskiej, w znaczący

40 C h u d á r e k, op. cit., s. 106–138 (tam starsza literatura).41 Określenie Dunska Vieza pojawia się po raz pierwszy w rachunkach wielkorządów krakowskich w 1525 r., por. A. C h m i e l,

Wawel, t. II, Materiały archiwalne do budowy zamku, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, 5, Kraków 1913, s. 44. Nato-miast Jan Długosz wspomina w swojej kronice przy okazji opisu uroczystości związanych z koronacją Zofii Holszańskiej, czwartej żony Jagiełły, o cubiculum regis Daniae. Problem zastąpienia piętnastowiecznego terminu „sypialnia króla Danii” określeniem Duńska Wieża, używanym kilkadziesiąt lat później, analizuje szerzej F r a n a s z e k, op. cit., s. 34–38. Por. także M o s s a k o w s k i, op. cit., s. 56–59.

TOMASZ RATAJCZAK190

sposób uzupełniała program użytkowy tej kluczowej części rezydencji królewskiej. Jeśli takie przedsię-wzięcie zrealizowano by ok. 1380 r., poprzedniczka Wieży Duńskiej zostałaby przebudowana dopiero po okresie użytkowania trwającym nawet ponad trzydzieści lat.

Wszystkie zaprezentowane wyżej ustalenia mają na razie status mniej lub bardziej uzasadnionych hipotez i zostaną zweryfikowane w toku dalszych badań. Na tym etapie trudno jednoznacznie rozstrzy-gać, czy ostatecznie zmuszeni będziemy do znaczącej korekty chronologii gotyckiego zamku na Wawelu, a przynajmniej jego znanych i lepiej zachowanych pozostałości. Jedno nie powinno jednak już teraz ulegać wątpliwości – kluczem do rozwiązania tego problemu jest budowla zwana w średniowieczu Kurzą Nogą, a przez Szyszko-Bohusza ochrzczona mianem wieży Łokietkowej, która z całą pewnością powstała po śmierci króla Władysława Łokietka, natomiast jej wnętrza uzyskały piękne sklepienia wsparte na centralnych filarach już po śmierci króla Kazimierza Wielkiego, którego upamiętniono w nazwie najlepiej zachowanej średniowiecznej komnaty zamku wawelskiego. Błędy naszych znakomitych poprzedników uczą jednak pokory, gdyż palimpsest wawelskich murów, bardzo słabo oświetlony źródłami pisanymi, będzie stanowił prawdopodobnie niezwykle twardy orzech do zgryzienia także dla kolejnych pokoleń badaczy, którzy miejmy nadzieję zweryfikują obecne ustalenia. W każdym razie przedstawione w tym artykule hipotezy, jeśli obronią się w ogniu krytyki, skłaniają do stwierdzenia, że w badaniach nad gotyckim zamkiem na Wawelu wracamy po stu latach niemal do punktu wyjścia.

RESIDENTIAL TOWERS IN WAWEL CASTLE – STUDIES ON CHRONOLOGY OF THE GOTHIC ARCHITECTURE OF ROYAL RESIDENCE

Abstract

After a period of more than one hundred years of scholarly research on Wawel Castle, one gets the impression that the history of the royal residence’s medieval architecture is fairly well known, at least as far as material and written sources allow it to be. It seems that the only thing left to future generations of researchers is to provide modest additions to the present body of knowledge, small voices on the margins of earlier findings. But this is a false impression and although some gaps in our knowledge of the medieval Wawel will probably never be filled, on the other hand, the currently recreated history of the building of the royal residence requires at least a partial correction.

This article focuses on the Gothic fragments of the castle, which in previous studies aroused the most controversy, and at the same time are among the best preserved remains of medieval architecture in Wawel. They consist of a complex of buildings embed-ded in the north-eastern part of the later, early modern residence, i.e. the so-called early Gothic palatium together with a quadrilateral annexe, which according to most researchers has the shape of a tower referred to in sources as Hen’s Leg. It occupies the eastern part of the northern wing of the castle, with the Danish Tower adjacent to the south-east corner of the annexe, and the elongated pavilion overhanging the high, arcaded foundation.

The results of the study of architectural detail presented in this article prompted a significant correction to the dating of the tower of Hen’s Leg, which should be amended by at least half a century, to the late 1350s. On the other hand, the alterations of the interiors, which were fitted with Gothic vaults, can be dated as late as the end of the fourteenth century. This correction also affects the chronology of the buildings adjacent to the Hen’s Leg, above all the Danish Tower.