79

METODA PROJEKTOWANIA ZAMKÓW KONWENTUALNYCH NA ZIEMI CHE MI!SKIEJ. PRZYCZYNEK DO BADA! NAD ZASTOSOWANIEM

KWADRATURY W KRZY"ACKIM BUDOWNICTWIE ZAMKOWYM

BOGUSZ WASIK

STRESZCZENIE

W okresie #redniowiecza nie powsta$y %adne traktaty precy-zuj&ce i prezentuj&ce ówczesn& teori' architektury. "ywa by$a jeszcze pami'( o zasadach architektury antycznej, ale z biegiem czasu stawa$y si' one odleg$ym idea$em, z którego czerpano do#( dowolnie. Mimo to pos$ugiwano si' geometri& w projek-towaniu ju% w okresie roma)skim. Co najmniej od XIII wieku stosowano tak%e triangulacj' i kwadratur'. Metody te zaczerp-ni'to z pracy Witruwiusza, a ich prostota sprzyja$a stosowaniu przez budowniczych, wymaga$y bowiem jedynie znajomo#ci najprostszych zabiegów geometrycznych i podstawowych na-rz'dzi.Z terenu krzy%ackich Prus nie zachowa$y si' %adne pisma ani rysunki projektowe, ale po#rednie przes$anki *ród$owe #wiad-cz& o istnieniu tych drugich. Metod& najbardziej odpowied-ni& do projektowania regularnych zamków konwentualnych wydaje si' by( technika kwadratury – oparta na kwadratach. Metoda ta polega$a na rysowaniu kolejnych rzeczonych Þ -gur. Rozpoczynaj&c od najwi'kszego, ka%dy kolejny kwadrat by$ wpisany w poprzedni i wyznaczany od #rodków jego bo-ków. W ten sposób co druga Þ gura by$a obrócona pod k&tem 45 stopni w stosunku do poprzedniej. Kolejne mia$y te% po-wierzchni' dwukrotnie mniejsz& od poprzedniej. Kwadraty te mo%na by$o w razie potrzeby obraca(, a pozyskane z nich wy-miary s$u%y$y w konstruowaniu rzutu poziomego i wysoko#ci poszczególnych elementów budowli. Analizie pod wzgl'dem wykorzystania powy%szej metody przez #redniowiecznych pruskich budowniczych poddano cztery zamki z terenu zie-mi che$mi)skiej: w Papowie Biskupim, Golubiu-Dobrzyniu, Radzyniu Che$mi)skim, Brodnicy. W pierwszej kolejno#ci

ustalono, %e w dwóch mniejszych stosowano star& stop', a w dwóch pozosta$ych – now& stop' che$mi)sk&, co odpowiada odr'bnej ich chronologii. W przypadku zamków wzniesionych na planie kwadratu z naro%nymi wie%yczkami ryzalitowymi ustalono, %e pierwszy kwadrat opiera$ si' na wierzcho$kach tych%e wie%. Figury II i III s$u%y$y do wykre#lenia #cian obie-gaj&cych dziedziniec. Zasi'g kru%ganka wyznacza$ w Papowie kwadrat V, a Radzyniu i Brodnicy – IV. Mniejsze Þ gury s$u%y-$y tak%e do wyznaczania wysoko#ci i proporcji kru%ganka (Pa-powo – kwadrat V) i elewacji (Papowo – kwadrat V, Radzy) – kwadrat V, VII i IX). W domu konwentu w Golubiu, który ma prostok&tny obrys, zastosowano najprawdopodobniej dwie przesuni'te kwadratury. Jak wynika z powy%szych analiz metoda kwadratury stosowana by$a do wyznaczania podstawowych proporcji budowli. Ele-menty mniejsze, takie jak wie%e i okna by$y wyznaczane za po-moc& miary stóp i pr'tów. Stwierdzono ponadto, %e kwadratur' (przynajmniej w takiej postaci) stosowano przede wszystkim na ziemi che$mi)skiej. Niewykluczone, %e poza jej obszarem po-s$u%ono si' ni& w projektowaniu, starszych od che$mi)skich, zamków znad Zalewu Wi#lanego. W pó*niejszych zamkach, poza ziemi& che$mi)sk&, kwadratury raczej nie stosowano. Wy-j&tkiem jest zamek w +wieciu. Popularno#( tej metody na ziemi che$mi)skiej w pierwszej po$owie XIII wieku #wiadczy o funk-cjonowaniu tu grupy budowniczych, miedzy którymi nast'po-wa$a wymiana my#li i tradycji architektonicznych.

S$owa kluczowe: zamki, zamki krzy%ackie, projektowanie w #redniowieczu, kwadratura

THE DESIGN METHODS OF THE CHE MNO LAND’S CONVENTUAL CASTLES.A CONTRIBUTION TO THE STUDY OF THE USE OF QUADRANGULATION

IN THE TEUTONIC CASTLE BUILDING

ABSTRACT

In the Middle Ages there were no treaties detailing and present-ing the contemporary theory of architecture. The principles of ancient architecture were still in use, but over time they became just a distant ideal and their rules were used quite randomly. Nonetheless, geometry was used in architecture already in the

Romanesque period. Triangulation and quadrangulation were known at least from the start of the 13th century. These meth-ods were taken from the work of Vitruvius, and their simplicity (requiring knowledge of simple geometric operations and basic tools) was good for use in building.

80

Wst p

Masywne i regularne bry$y konwentualnych za-mków krzy%ackich s& od dwustu lat przedmiotem fascynacji i rozwa%a) przedstawicieli #wiata na-uki. Archeolodzy, historycy, historycy architektury i sztuki wielokrotnie zastanawiali si' nad genez& ich formy, cechami architektury, a tak%e nad za-gadnieniami z zakresu technik budowlanych i ma-teria$oznawstwa. Podziwiaj&c efekt prac warsztatów budowlanych wznosz&cych takie zamki, jak Radzy) Che$mi)ski czy Papowo Biskupie nie mo%na oprze( si' postawieniu pytania o sposób ich budowy. Nie chodzi tu jedynie o kwestie stricte konstrukcyjne, ale o sposób projektowania budowli.

Teoria architektury #redniowiecznej w konfron-tacji z okresem staro%ytnym i renesansem sprawia wra%enie pustki. Mimo zachowanego pi#miennictwa z zakresu wielu dziedzin oraz rozwoju budownictwa, nie sformu$owano w tym okresie teoretycznych zasad architektury1. Wiedza staro%ytna nie uleg$a jednak ca$kowitemu zatraceniu. Z odpisów tekstów takich teoretyków architektury antycznej, jak Witruwiusz korzystano co najwy%ej w zakresie ogólnych zasad architektury i praktycznych wskazówek budowla-nych. Brak sformu$owania zasad w formie traktatów Maria ody)ska-Kosi)ska t$umaczy kilkoma czyn-nikami, m.in. tym, %e w pocz&tkowym okresie roz-

No manuscripts or drawings of this kind have preserved in the former Teutonic Prussia to our times, yet indirect evidence proves that the latter must have been in use. Quadrangula-tion method – based on squares – seems to be most appropri-ate for the design of regular Conventual castles. This method is based on adding subsequent Þ gures into the Þ rst one. Each next square’s corners are based in the middles of the sides of the earlier one, so that it is rotated by 45º and its surface is half of the previous square. These squares could be rotated as needed, and their dimensions were used in the construction of the horizontal plan of the building and its elevations. Four Che$mno Land castles were analysed for the use of this method by medieval builders in Prussia, these are: Papowo Biskupie, Golub-Dobrzy), Radzy) Che$mi)ski and Brodnica. It was Þ rst established that in the two smaller castles the old foot measure was used while in the other two the new Che$mno foot, which corresponds to different chronology of the castles chronology. In case of castles erected on the plan of a square with risalit towers the outer corners of the towers marked the corners of the square. Squares II and III were used to mark the outline of the courtyard. The range of the courtyard galleries was marked: by

square V in case of Papowo and square IV in case of Radzy) and Brodnica. Smaller squares were also used in the propor-tions of courtyard galleries (Papowo – square V) and elevations (Papowo – square V, Radzy) – square V, VII and IX). In case of rectangular conventual house in Golub two shifted quadran-gulations were used.As was shown in the article shows, quadrangulation method was used to determine the basic proportions of the building. Smaller components, such as towers and windows, were deter-mined with the measure of feet and rods. It was also found that the quadrangulation (at least in this form) was used mainly in Che$mno Land, possibly also in case of some of the older cas-tles of the Vistula Lagoon. In younger castles outside Che$mno Land, with the exception +wiecie castle, quadrangulation was not in use. The popularity of this method in Che$mno Land in the Þ rst half of the 13th century proves that these castles were erected by a group of builders who exchanged ideas and were of the same architectural traditions.

Keywords: castles, Teutonic Order castles, design methods in the Middle Ages, quadrangulation

woju architektury #redniowiecznej nast&pi$ podzia$ na osoby zajmuj&ce si' teori& architektury – inwe-storów, duchownych, tworz&cych jedynie szkice pla-nów, plany oraz (ni%szych stanem) rzemie#lników, wykonawców nieposiadaj&cych umiej'tno#ci teore-tycznych. Duchowni, którzy nie dysponowali wiedz& praktyczn&, a jedynie formu$owali ogólny projekt, nie mogli stworzy( pe$nych zasad nowej architektu-ry. Rzemie#lnikom brakowa$o natomiast wiedzy te-oretycznej i umiej'tno#ci pisania. Nawet wtedy, gdy warstwa rzemie#lników coraz bardziej si' emancy-powa$a wraz z rozwojem miast i pojawieniem si' sa-mowystarczalnych fachowców, niezwi&zanych z jed-nym miejscem i dzia$aj&cych na zasadach umów, jej wybitni przedstawiciele nie byli w stanie sformu$o-wa( na pi#mie takiej teorii. Nie byli bowiem uczony-mi i nie posiadali umiej'tno#ci pos$ugiwania si' j'-zykiem teoretycznym2, chocia% nie mo%na odmówi( im przekazywania wiedzy we w$asnym #rodowisku. Pos$ugiwali si' w tym celu wzornikami zawieraj&-cymi rysunki i komentarze, które tak%e pe$ni$y cz'#-ciowo rol' podr'czników. Najs$ynniejszym dzie$em tego typu jest szkicownik Villarda de Honnecourt (po 1230 r.). Wielu teoretycznych informacji dostarczaj& tak%e teksty kilku pó*nogotyckich architektów, m.in. Mathiasa Roritzera Büchlein von der Fialengerechtg-

keit wydana w Regensburgu w 1486 roku3 czy Hansa Schmuttermayera Fialenbüchlein z 1484 roku4.

1 M. ody)ska-Kosi)ska, O niektórych zagadnieniach teorii ar-

chitektury w redniowieczu, „Kwartalnik Architektury i Urbani-styki”, IV/1959, s. 3.2 Ibid., s. 15-18.

3 J. Habbel, Das Dombaumeisters und Buchdruckers M. Rorit-

zers Büchlein von d. Fialengerechtigkeit… dem Urdruck nach-

gebildet, Regensburg 1922.4 Przedruk w Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit, Nürn-berg 1881.

81

potwierdzaj& pos$ugiwanie si' rysunkiem, gdy% znajdujemy tam terminy – gelegenheit i prezentuj&-cy ogólny kszta$t budowli – gestalt12. Pomiarów oraz rozrysowania planu budowli w terenie dokonywano podczas wizji lokalnej i przygotowywania placu bu-dowy. Przy czynno#ciach tych wykorzystywano za-pewne $a)cuchy, które stosowano powszechnie do obmierzania gruntów rolnych13. Bez w&tpienia zna-czenie mia$a tu znajomo#( geometrii, któr& stosowa-no do projektowania ko#cio$ów ju% w okresie archi-tektury roma)skiej. Wykorzystywane przez architek-tów, oparte na wykre#laniu trójk&tów i kwadratów, metody geometryczne wywodzi$y si' od Witruwiu-sza. Szerokie zastosowanie metody, któr& teoretyk ten wykorzystywa$ w projektowaniu teatrów, umo%-liwia$a jej abstrakcyjno#( i mo%liwo#( zastosowania do ró%nych rodzajów budowli. Sprzyjaj&cy by$ tak%e fakt, %e przy owych zabiegach geometrycznych wy-magana by$a znajomo#( najprostszych manipulacji z zakresu tej dziedziny14. Zaznaczy( jednak trzeba, %e nie nale%y rozumie( projektowania we wspó$-czesnym znaczeniu tego s$owa, gdy% ustalano w ten sposób przede wszystkim proporcje i wielko#ci cz'-#ci sk$adowych budowli.

Metoda kwadratury na przyk!adzie wybranych

zamków „che!mi"skich”

Technika wykre#lania i projektowania oparta na kwadratach, znana przynajmniej od XIII wieku w Europie, to metoda kwadratury (ad quadratum)15. Bior&c pod uwag' regularn& form' zamków kon-wentualnych, w$a#nie ona wydaje si' najprostsz& zastosowan& przy ich projektowaniu metod&. Najw-

Podobnie wygl&da$a sytuacja na ziemiach pa)-stwa zakonnego w Prusach. Budowniczowie zatrud-niani na kontraktach jako wykonawcy konkretnych inwestycji zamieszkiwali w miastach i – jak wynika z bada) Mariana Arszy)skiego5 – mogli mie( du%y wp$yw na wygl&d projektowanych budowli6. Na ob-szarze tym u schy$ku XIII wieku powsta$a zwarta grupa zamków konwentualnych o bardzo regular-nym, zbli%onym do kwadratu zarysie, które od daw-na pobudza$y wyobra*ni' i stymulowa$y dociekania naukowców. Warownie te mia$y cztery skrzyd$a mieszkalne, wewn'trzny dziedziniec z okalaj&cym go kru%gankiem i czasami wie%e w typie sto$pu7. Pierwsze kwadratowe, czteroskrzyd$owe za$o%enia wzniesiono na ziemi che$mi)skiej8. Homogenicz-no#( architektury zamkowej i dominacja tej grupy warowni w krajobrazie architektury zamkowej Prus wskazuje na przemy#lany wybór owej formy. Na-ukowcy zak$adaj&cy wypracowanie i przyj'cie goto-wego „modelu”, przyjmowali ró%ne jego pochodze-nie, np. wg Mariana Kutznera zosta$ on najpewniej opracowany w kr'gu mistrzów krajowych w latach 60. XIII wieku9. Równie% Szcz'sny Skibi)ski uwa-%a, %e forma ta zosta$a wypracowana w Prusach10. Innego zdania jest Kazimierz Pospieszny, który su-geruje, %e model zamku konwentualnego opracowa-no na Sycylii lub w Marburgu11. Nie zachowa$y si' jednak %adne traktaty ani *ród$owe przekazy sugeru-j&ce istnienie norm wznoszenia regularnych warow-ni konwentualnych. Pytanie dotycz&ce wytycznych okre#laj&cych wymagania odno#nie form i rozplano-wania tych budowli musi pozosta( bez odpowiedzi.

Analizuj&c teksty *ród$owe z epoki Marian Ar-szy)ski natraÞ $ na wzmianki, które jego zdaniem

5 M. Arszy)ski, Technika i organizacja budownictwa ceglane-

go w Prusach w ko!cu XIV i pierwszej po"owie XV w., „Studia z dziejów rzemios$a i przemys$u”, 9/1970, s. 85-86.6 Ostatnio te pogl&dy podtrzyma$ Christofer Hermann (Ch. Her-mann, Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuc-

hungen zur Frage der Kunstlandschaft und –Geographie, Pe-tersberg-Olsztyn 2007, s. 120-121, 141-142).7 M. Arszy)ski, Die Deutschordensburg als Wehrbau und ihre

Rolle in Wehrsystem des Ordenstates Preussen, [w:] “Ordines Militares. Colliquia Torunensia Historica” nr 6: Das Kriegswe-

sen der Ritterorden im Mittelalter, red. Z. H. Nowak, Toru) 1991, s. 105-106; Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, S. Ko$odziejski, J. Salm, Warszawa 2001, s. 38-40.8 T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preus-

sen, München 1998, s. 124-126. 9 M. Kutzner, Propaganda w"adzy w sztuce Zakonu Niemieckiego

w Prusach, [w:] „Studia Borussico-Baltica Toruniensia Historiae Atrium”, t. 2, Sztuka w kr#gu Zakonu Krzy$ackiego w Prusach

i Inß antach, red. M. Wo*niak, Toru) 1995, s. 45.

10 S. Skibi)ski, Jeszcze raz w kwestii genezy regularnego zamku

krzy$ackiego, [w:] „Studia Borussico-Baltica Toruniensia Histo-riae Atrium”, Sztuka Prus XIII-XVIII wieku, red. M. Wo*niak, Toru) 1994, s. 31-32.11 K. Pospieszny, Der Preussisch-Livlandische Konventshaustyp

als eine Kloster- und Herrschaftsidee, [w:] „Castella Maris Bal-tici”, 6/2004, s. 156-158.12 M. Arszy)ski, Technika…op. cit., s. 103; Ch. Herrmann, op. cit., s. 141.13 M. Arszy)ski, Technika…op. cit., s. 107.14 M. ody)ska-Kosi)ska, op. cit., s. 11.15 Wi'cej na temat stosowania metody kwadratury i triangu-lacji w sakralnym budownictwie #redniowiecznej Europy w: J. Gimpel, Jak budowano w redniowieczu, Warszawa 1968; M. ody)ska-Kosi)ska, op. cit., s. 3-21; Geometria architektów

gotyckich, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, IX/1964, z. 2, s. 89-114. Tam dalsza literatura.

82

cze#niejszym *ród$em dokumentuj&cym u%ycie tej techniki jest szkicownik Villarda de Honnecourt16. Do#( powszechne jej stosowanie w architekturze gotyckiej w Europie udowodni$a Maria Velte, ana-lizuj&c pod tym k&tem wie%e katedralne, których konstrukcja bywa$a cz'sto bardzo skomplikowana17. Znaj&c zasady stosowanych w #redniowieczu tech-nik, mo%na próbowa( odtworzy( sposób projektowa-nia na podstawie planów zachowanych budowli18.

W tym miejscu celowe b'dzie skrótowe cho(by przypomnienie podstawowych za$o%e) projektowa-nia metod& kwadratury, które by$o metod& bardzo prost&, gdy% wymaga$o jedynie podstawowej wie-dzy z zakresu geometrii, a potrzebnymi narz'dziami by$y cyrkiel i sznur lub linia$ do wykre#lenia linii prostych. Budowniczy wyznacza$ pierwszy kwadrat, który stanowi$ punkt wyj#ciowy do dalszych pomia-rów. Nast'pnie $&cz&c punkty #rodkowe poszczegól-nych boków kwadratu otrzymywa$ kolejny kwadrat – wpisany, ustawiony pod katem 45 stopni w stosun-ku do poprzedniego. Druga Þ gura mia$a powierzch-ni' o po$ow' mniejsz& od poprzedniej. Kolejnym krokiem by$o po$&czenie #rodków boków mniejsze-go kwadratu, st&d kolejny otrzymany kwadrat mia$ ponownie powierzchni' dwukrotnie mniejsz& od po-przedniego. Czynno#ci te powtarzano kilkukrotnie, uzyskuj&c coraz mniejsze Þ gury. Powsta$e kwadraty i d$ugo#ci ich boków okre#la$y miary (d$ugo#ci) sto-sowane nie tylko przy wykre#laniu planu, ale i wyso-ko#ci poszczególnych partii projektowanej budowli lub detalu architektonicznego. Kwadraty te mo%na by$o w razie potrzeby tak%e obraca( pod k&tem 45 stopni. Ponadto podkre#li( nale%y, %e w #redniowie-czu uzyskane w ten sposób wymiary stosowane by$y do#( dowolnie – nie istnia$a uniwersalna regu$a19.

Maj&c wiedz' o sposobie kreowania podstawo-wych wymiarów mo%na przej#( do szczegó$owej

analizy techniki ich projektowania za pomoc& kwa-dratury20. Dla lepszej czytelno#ci wywodu przyj'to nast'puj&cy system okre#lania kwadratów: kwadrat bazowy nazywany b'dzie kwadratem I, a ka%dy na-st'pny, maj&cy o po$ow' mniejsz& powierzchni' od poprzedniego, otrzyma kolejn& numeracj' $aci)sk& (kwadrat II, III itd.).

1. Papowo Biskupie

W przypadku tego domu konwentu, pos$uguj&c si' metod& opisu Roritzera21, za kwadrat bazowy, podobnie jak w kolejnych analizowanych przyk$a-dach przyj&( nale%y najobszerniejsz& Þ gur' (obrys budowli), opieraj&c si' na której wyznaczane b'd& mniejsze. Co prawda Maria Velte dowiod$a, i% mo%-na t' metod' stosowa( tak%e w odwrotnej kolejno#ci (od najmniejszego kwadratu), ale by$oby to trudniej-sze22. Ponadto bior&c pod uwag' ograniczenie prze-strzeni placu przeznaczonego pod budow' zamku (wzniesienia lub obszaru otoczonego wod& i terenem podmok$ym) wygodniej zapanowa( nad wyznacza-nym planem, zaczynaj&c rysowanie od ogólnego ob-rysu okre#laj&cego rozmiar budowli23. W przypadku zamku w Papowie Biskupim, obrys domu konwentu zamyka si' w kwadracie o boku 9 pr'tów starej mia-ry che$mi)skiej (il. 1)24. Kwadrat bazowy wyznacza-j& wierzcho$ki ryzalitowych wie%yczek naro%nych (il. 3). Nast'pny, opatrzony numerem II, powstaje z po$&czenia #rodkowych punktów na bokach kwa-dratu I i ustawiony jest do niego pod k&tem 45 stopni. Je%eli w tym momencie wykre#limy dodatkowe dwa kwadraty wielko#ci Þ gury II i usytuujemy je w prze-ciwleg$ych rogach Þ gury startowej, stworzymy kwa-drat w centrum kwadratu I, wyznaczaj&cy przestrze) dziedzi)ca bez kru%ganków. Nast'pnie, wykre#laj&c na ustalonych zasadach i opieraj&c na kwadracie II,

16 M. ody)ska-Kosi)ska, Geometria..., op. cit., s. 94. 17 M. Velte, Die Anwendung der Quadratur und Triangulator bei

der Grund- und Aufrissgestaltung der gotischen Kirchen, Basel 1951.18 Trzeba by( przy tym jednak ostro%nym, gdy% wpisuj&c kolejne Þ gury geometryczne w rzuty budowli, mo%na da( si' ponie#( my#leniu %yczeniowemu. Mno%&c byty geometryczne na geome-trycznym planie zawsze w ko)cu uda si' co# dopasowa(.19 M. ody)ska-Kosi)ska, Geometria…, op. cit., s. 92-94.20 Wykorzystano przy tym dok$adne rzuty oparte o pomiary geo-dezyjne Romana opaciuka i inwentaryzacje PKZ.21 Ibid., s. 91-94.22 J. Akerman [rec.], M. Velte, Die Anwendung der Quadratur

und Triangulator bei der Grund- und Aufrissgestaltung der go-

tischen Kirchen, Basel 1951, s. 91; “The Art Bulletin”, 35/1953, nr 2, s. 156.

23 Rozró%ni( tu nale%y kre#lenie rysunku projektowego od prze-noszenia planu na teren placu przeznaczonego pod budow'. W obu jednak przypadkach rozpocz'cie rysowania od zewn'trz-nej Þ gury wydaje si' by( bardziej prawdopodobne. W razie wykre#lania w terenie planu pocz&wszy od ma$ego kwadratu, wyznaczaj&cego np. kru%ganek, przy niedok$adnym jego ulo-kowaniu na ograniczonym obszarze, wytyczone pod koniec skrzyd$a mog$y swoim zasi'giem wykroczy( poza ograniczaj&c& teren skarp' lub brzeg jeziora.24 Stara miara che$mi)ska (1 stopa = 31,3 cm) stosowana by$a w pa)stwie zakonnym w XIII wieku i 2. (wierci XIV wieku. W XIV wieku wypar$a j& nowa miara che$mi)ska, która znana by$a jednak ju% wcze#niej (1 stopa = 28,8 cm, 1 pr't = 15 stóp); Ch. Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Preussenland.

Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und –Geogra-

phie, Petersberg-Olsztyn 2007, s. 113-115.

83

1. Pó$nocna elewacja domu konwentu w Papowie Biskupim na siatce pr'tów (stara miara) – jedna kratka odpowiada po$owie pr'ta (oprac. B. Wasik)

1. North facade of the castle in Papowo Biskupie on the grid rods (old measure) - one grid cor-responds to half of the rod (elaborated by B. Wasik)

2. Rzut domu konwentu w Radzyniu Che$mi)skim na siatce pr'tów (nowy pr't che$mi)ski) – jedna kratka odpowiada po$owie pr'ta (oprac. B. Wasik)

2. Plan of the castle in Radzy) Che$mi)ski on the grid rods (new Chelmno’s rod) - one grid corresponds to half of the rod (elaborated by B. Wasik)

84

3. Kwadratura na rzucie zamku wysokiego w Papowie Biskupim (oprac. B. Wasik)3. Quadrangulation of the castle plan in Papowo Biskupie (elaborated by B. Wasik)

4. Kwadratura pó$nocnej elewacji zamku wysokiego w Papowie Biskupim (oprac. B. Wasik)4. Northern facade’s quadrangulation of the castle in Papowo Biskupie (elaborated by B. Wasik)

85

kwadrat III otrzymujemy grubo#( #ciany okalaj&cej dziedziniec, który zosta$ wyznaczony w poprzednim dzia$aniu. Kolejno nale%y wpisa( kwadrat IV i V. Ten drugi wyznacza przestrze) dziedzi)ca w obr'-bie kru%ganka, a tym samym okre#la jego szeroko#(. Wymierzane Þ gury wykazuj& drobne odchylenia w stosunku do wspó$czesnego pomiaru rzutu zamku, ma$o znacz&ce i mo%na je t$umaczy( niedoskona$o#-ci& metod mierniczych w #redniowieczu. Dok$adne wymierzenie budowli w terenie za pomoc& $a)cu-chów czy sznurów nie mog$o by( $atwe.

Wymiary uzyskane drog& kwadratury by$y rów-nie% stosowane przy okre#laniu wysoko#ci budowli lub jej elementów. W zamku papowskim kwadra-tem, który pos$u%y$ za modu$ przy wytyczaniu jego wysoko#ci, by$a Þ gura okre#lona wy%ej jako V. Poniewa% mury zamku zachowa$y si' w znacznym stopniu, mo%na pomierzy( wysoko#( kru%ganka, któr& wyznacza odsadzka na #cianie po$udniowej skrzyd$a pó$nocnego. Okazuje si', %e kwadrat V nie tylko wyznacza$ szeroko#( kru%ganka, ale tak%e jego wysoko#( wraz z dachem pulpitowym. Kwadrat V pos$u%y$ tak%e do wyznaczenia wysoko#ci elewa-cji (il. 4) o proporcjach 2 : 4 (1 : 2).

Niestety nie zachowa$y si' przes$anki do rekon-strukcji wysoko#ci dachu domu konwentu. By( mo%e wyznacza$ j& tak%e kwadrat V, przez co elewa-cja wraz z dachem mia$aby proporcje 3 : 4. Najpraw-dopodobniej za pomoc& kwadratury nie okre#lano wi'kszych szczegó$ów budowli, takich jak grubo#( #cian dzia$owych, wielko#( pomieszcze), rozpi'to#( naro%nych ryzalitów.

2. Radzy" Che!mi"ski i Brodnica

Przez zastosowanie naro%nych wie%, m$odsze od zamku w Papowie Biskupim, domy konwentów okresu „klasycznego”25 w Radzyniu Che$mi)skim i Brodnicy wykazuj& pewne do niej podobie)stwo. Zamki te s& jednak znacznie staranniej rozrysowane w terenie – #ciany s& równe, a k&ty proste. Ró%ni je tak%e zastosowanie nowej stopy i pr'ta che$mi)skie-

go – w Radzyniu Che$mi)skim dom konwentu mie-rzy 11,5 x 11,5 pr'ta (il. 2), a w Brodnicy – 10,5 x 10,5 pr'ta26. Mimo tych ró%nic, wszystko wskazuje na to, %e podczas wykre#lania kwadratury zastosowano w tych zamkach podobny model do zamku w Papo-wie Biskupim (il. 5-6). Zarówno w przypadku zamku w Radzyniu Che$mi)skim, jak i w Brodnicy zasi'g kwadratu I wyznaczaj& wierzcho$ki wie%yczek27. Po wykre#leniu kwadratu II i wykorzystaniu go w ana-logiczny sposób jak w przypadku zamku w Papowie Biskupim, uzyskujemy wewn'trzn& przestrze) dzie-dzi)ca bez kru%ganków. Kwadrat III wyznacza na-st'pnie grubo#( #cian okalaj&cych dziedziniec. W bu-dowli w Brodnicy odnotowa( nale%y odst'pstwo od tej zasady odno#nie skrzyd$a wschodniego. W jego przypadku bok kwadratu II wyznacza zasi'g skrzyd$a wraz z kru%gankiem. W obr'bie kru%ganka z tej stro-ny znajdowa$y si' pomieszczenia i studnia, a samo skrzyd$o by$o w'%sze od pozosta$ych. Odst'pstwo to mog$o wynika( ze zmiany planów lub, co bardzo prawdopodobne, z konieczno#ci zapewnienia miejsca na przejazd, który w Brodnicy znajdowa$ si' z boku – przy wie%y, przez co pe$nej szeroko#ci skrzyd$o i kru%ganek utrudnia$yby komunikacj'. Wracaj&c do dalszych elementów kwadratury przy projektowaniu planu zamków w Radzyniu i Brodnicy, zaznaczy( na-le%y, i% zauwa%alna jest pewna odmienno#( w wyzna-czaniu kru%ganka w stosunku do tej, jak& zaprezento-wali#my w Papowie Biskupim. Kwadrat IV obrócony o 45 stopni wyznacza$ wewn'trzne lico (zwrócone ku skrzyd$om) muru kru%ganka. Tym samym kwa-drat IV wraz z liniami wytyczonymi wcze#niej przez odpowiednio ustawione kwadraty II wyznacza$ te% szeroko#( ganku kru%ganka (przynajmniej w przyzie-miu, które by$o zapewne masywniejsze ni% pierwsze pi'tro). Ponadto niewykluczone, %e kwadrat V móg$ na zamku w Brodnicy pos$u%y( przy wyznaczaniu za-si'gu wewn'trznej przestrzeni dziedzi)ca w obr'bie kru%ganka. Nie jest to jednak do ko)ca pewne, gdy% kru%ganek jest nieco w'%szy.

Z zamków w Radzyniu Che$mi)skim i Brodnicy tylko w tym pierwszym zachowa$y si' mury zamko-

25 Okre#lenie „klasyczny” kasztel konwentualny wprowadzi$ Tomasz Torbus na okre#lenie dojrza$ych pod wzgl'dem archi-tektonicznego stylu domów konwentów. Zalicza do nich warow-nie w Gniewie, Radzyniu Che$mi)skim i Brodnicy. S& one pó*-niejsze i odmienne pod wzgl'dem stylistycznym od surowych wczesnych zamków regularnych z terenu ziemi che$mi)skiej, do których nale%& warownie w Papowie Biskupim i Golubiu; T. Torbus, op. cit., s. 144-176.

26 S& to rozmiary samych skrzyde$, bez naro%nych ryzalitowych wie%yczek (por. przypis 23). 27 W przypadku zamku w Brodnicy naro%niki wie%yczek nie wyznaczaj& idealnego kwadratu, ale ró%nica jest w granicach 1 stopy. T$umaczy( to nale%y trudno#ci& wymierzania wielkiej budowli w terenie i nie wp$ywa znacz&co na efekt wytyczania proporcji opisywan& metod&.

86

5. Kwadratura na rzucie domu konwentu w Radzyniu Che$mi)skim (oprac. B. Wasik)5. Quadrangulation of the castle plan in Radzy) Che$mi)ski (elaborated by B. Wasik)

6. Kwadratura na rzucie zamku wysokiego w Brodnicy (oprac. B. Wasik)6. Quadrangulation of the castle plan in Brodnica (elaborated by B. Wasik)

87

we w stopniu, który umo liwia analiz! zastosowania

opisanej kwadratury przy projektowaniu elewacji

(il. 7). W przypadku tego domu konwentu jeste"my

w stanie okre"li# nie tylko wysoko"# "cian, ale tak e

dachu skrzyd$a po$udniowego, co umo liwiaj% "lady

zachowane na wie ach naro nych. Z analizy wyni-

ka, e projektuj%c fasady zamku w Radzyniu Che$-mi&skim "redniowieczny architekt pos$u y$ si! kwa-

dratur%, nadaj%c budowli jednak inne proporcje ni

budowniczy zamku w Papowie. Przy wykre"laniu

elewacji wykorzysta$ najprawdopodobniej kwadra-

ty: V, VII i IX. Proporcje elewacji bez dachu wyno-

sz% 1,5 : 4 (3 : 8). Do ich wyznaczenia zastosowano

kwadraty VII lub posiadaj%ce dwukrotnie d$u sze

boki kwadraty V i ich po$ówki. Przy zastosowaniu

kwadratów VII "ciana elewacji ma trzy kwadraty

wysoko"ci i osiem szeroko"ci, a w przypadku kwa-

dratów V – pó$tora kwadratu wysoko"ci i cztery

kwadraty szeroko"ci. Wyznaczaj%c wysoko"# dachu

post%piono analogicznie stosuj%c kwadraty VII i IX,

proporcje wynosz% 1,5 : 8 (trzy kwadraty IX wyso-

ko"ci i szesna"cie kwadratów IX szeroko"ci lub pó$-tora kwadratu VII wysoko"ci i osiem szeroko"ci).

3. Golub (Golub-Dobrzy )

Powy ej opisana metoda sprawdza si! w odnie-

sieniu do zamków na planie kwadratu. Jednak nie-

które wznoszone przez Krzy aków domy konwen-

tów mia$y obrys krótkiego prostok%ta. Na ziemi

che$mi&skiej taki rzut posiada$ zamek w Golubiu.

Pos$uguj%c si! metod% opart% na kwadraturze przy

wykre"laniu prostok%tnego za$o enia planu mo na

za$o y# zastosowanie dwóch takich samych wykre-

sów z przesuni!ciem (il. 8). W przypadku zamku

w Golubiu modu$em kwadratu I by$aby d$ugo"#

krótszego boku zamku. Tak wykre"lony rysunek

kwadratury wyznacza$by wymiary i proporcje je-

dynie cz!"ci rzutu zamku. Kopiuj%c jednak sche-

mat kwadratury i $%cz%c go w przesuni!ciu z po-

przednim, otrzymuje si! obrys prostok%tnego domu

konwentu przez po$%czone kwadraty bazowe. Na

tym etapie trudno okre"li# z czego wynika rozmiar

przesuni!cia. W Golubiu jest to odleg$o"# zbli ona

do grubo"ci "cian obwodowych. Stosuj%c metod!

kwadratury w obr!bie tych dwóch przesuni!tych

kwadratów otrzymujemy zbli one wyniki do zapre-

zentowanych wy ej, z pewnymi jednak ró nicami.

Linia wyznaczona przez kwadrat II przystawiony

do naro nika kwadratu I wyznacza jedynie szero-

ko"# skrzyd$a po$udniowego – g$ównego, pozosta$e

s% w! sze. W zwi%zku z tym kwadrat III wyznacza

grubo"# "ciany zamykaj%cej od strony dziedzi&ca

jedynie skrzyd$o g$ówne. W przypadku pozosta$ych

skrzyde$ kwadrat III wyznacza ich ca$kowit% szero-

ko"#. W zwi%zku z tym przestrze& dziedzi&ca za-

mku golubskiego mie"ci si! w liniach kwadratu III

i wymiarze pozyskanym z kwadratu II (przy szer-

szym skrzydle po$udniowym). Takie rozplanowanie

musia$o by# z pewno"ci% bardziej pracoch$onne ni

w przypadku przedstawionych wcze"niej przyk$a-

dów, ale jest prawdopodobne, gdy metod% t% po-

prawnie wyznaczono szeroko"ci skrzyde$ i zasi!g

dziedzi&ca.

7. Kwadratura po$udniowej elewacji zamku wysokiego w Radzyniu Che$mi&skim (oprac. B. Wasik)

7. Southern facade’s quadrangulation of the Radzy& Che$mi&ski castle (elaborated by B. Wasik)

88

Próba zastosowania metody do innych zamków

konwentualnych w Prusach

Przyjmuj%c stosowanie w "redniowieczu metody

kwadratury w projektowaniu regularnych zamków

konwentualnych na ziemi che$mi&skiej, nale y

rozwa y#, czy technika ta mog$a s$u y# tak e przy

wznoszeniu innych zamków konwentualnych z te-

renu pa&stwa zakonnego w Prusach. W celu spraw-

dzenia mo liwego zasi!gu tej techniki wykonano

analizy planów o"miu ró nych pod wzgl!dem chro-

nologicznym zamków krzy ackich. Zaznaczy# tu

trzeba, e ich analiza ma charakter wst!pny i orien-

tacyjny. W przypadku zamków w Malborku i Bran-

denburgu nale %cych, oprócz zamków w Elbl%gu,

Lochstedt i Królewcu, do najwcze"niejszych regu-

larnych domów konwentów na terenie Prus – grupy

warowni znad Zalewu Wi"lanego28, których obrys

by$, w przeciwie&stwie do pó'niejszych, prostok%tny

– sytuacja nie jest jasna. Kwadratura tych za$o e&,

pierwotnie trójskrzyd$owych, mog$aby opiera# si!

na podobnych zasadach jak opisana wy ej golubska.

W Malborku, podobnie jak tam, szeroko"# g$ów-

nego skrzyd$a (pó$nocnego) wyznacza$by wymiar

kwadratu II (grubo"# jego "ciany od strony dziedzi&-

ca – kwadrat III), a szeroko"# skrzyd$a zachodniego

i po$udniowego – kwadrat III (il. 9). Pewne regular-

no"ci w wytyczaniu szeroko"ci skrzyde$ (kwadrat

III) mo na zaobserwowa# tak e w Brandenburgu.

Nie wiadomo, czy rzeczywi"cie zastosowano model

kwadratury projektuj%c te zamki. Linie wytyczone

przez Þ gury nie pokrywaj% si! tu tak precyzyjnie

z przebiegiem "cian jak w opisywanych zamkach

che$mi&skich.

Nie przes%dzaj%c kwestii zastosowania kwadra-

tury przy projektowaniu zamków znad Zalewu Wi-

"lanego zasadne jest przyjrze# si! dodatkowo trzem

domom konwentów, bli szym chronologicznie wa-

rowniom z ziemi che$mi&skiej: zamkom w Gniewie,

(wieciu i Cz$uchowie. Zdaniem Tomasza Torbusa

zamek w Gniewie móg$ zbudowa# ten sam archi-

tekt, który wybudowa$ dom konwentu w Radzyniu

Che$mi&skim. Uwa a Gniew za pierwszy „klasycz-

ny” kasztel konwentualny i zalicza go do jednej

grupy z tym e Radzyniem oraz Brodnic%29. Próba

zastosowania kwadratury (takiej jak w zamkach

28 T. Torbus, op. cit., s. 96-108.

8. Kwadratura na rzucie zamku wysokiego w Golubiu (oprac. B. Wasik)

8. Quadrangulation of the castle plan in Golub (elaborated by B. Wasik)

29 Ibid., s. 145.

89

9. Próba zastosowania kwadratury na rzucie zamku wysokiego w Malborku

(rzut wg T. Torbus, op. cit., s. 520; oprac. B. Wasik)

9. An attempt to use quadrangulation on the Malbork castle plan

(T. Torbus, op. cit., s. 520; elaborated by B. Wasik)

10. Próba zastosowania kwadratury na rzucie domu konwentu w (wieciu

(rzut wg T. Torbus, op. cit., s. 650; oprac. B. Wasik)

10. An attempt to use Quadrangulation on the (wiecie castle plan

(T. Torbus, op. cit., s. 650; elaborated by B. Wasik)

90

z ziemi che$mi&skiej) zako&czy$a si! jednak nie-

powodzeniem. Je eli nie jest to wynik nie"cis$o"ci

wykorzystywanego w tym celu rzutu, to fakt ten po-

daje w w%tpliwo"# twierdzenie Torbusa o jednym

architekcie. Podobnie negatywny wynik da$a próba

zastosowania „che$mi&skiego” modelu kwadratu-

ry do planu zamku w Cz$uchowie. Pozytywny by$ natomiast wynik zastosowania kwadratury w planie

zamku w (wieciu (il. 10). Figury kwadratury do"#

"ci"le pokry$y si! z planem domu konwentu. Szcze-

gó$y techniki zastosowanej na tym zamku s% jednak

nieco odmienne od tych z ziemi che$mi&skiej. Kwa-

drat I oparty zosta$ o boki skrzyde$ zamku, gdy na-

ro ne wie e maj% rzut okr%g$y. (rodki tych okr!gów

stanowi% wierzcho$ki kwadratu I. Odmiennie ni

w zamkach che$mi&skich, linie wyznaczone przez

obrócone i doci%gni!te do naro ników kwadraty II

i kwadrat III wyznaczaj% szeroko"# ganków kru -

ganka (na ziemi che$mi&skiej wyznacza$y grubo"#

muru obwodowego otaczaj%cego dziedziniec). Ana-

liza ta zdaje si! potwierdza# zastosowanie techniki

kwadratury w projektowaniu zamku w (wieciu, ale

w odmienny sposób ni na ziemi che$mi&skiej.

Prób! przetestowania opisywanej techniki kwa-

dratury podj!to tak e w odniesieniu do pó'niejszych

zamków konwentualnych (Ostróda, Ragneta i Ta-

piawa). Mimo wyra'nie regularnego planu tych wa-

rowni, wynik próby zastosowania kwadratury w rzu-

tach tych za$o e& wypad$ negatywnie. Tak regularne

za$o enia musia$y z pewno"ci% by# projektowane za

pomoc% odmiennej metody geometrycznej.

Podsumowanie

Maj%c "wiadomo"#, e testuj%c jak%" teori!,

sprawdzamy jedynie czy mog$a ona by# scenariu-

szem mo liwym, a nie rekonstruujemy z ca$% pew-

no"ci% zastosowanego modelu, z przedstawionych

analiz mo na wyci%gn%# kilka wniosków:

Przy projektowaniu regularnych zamków kon-

wentualnych ma ziemi che$mi&skiej (wznoszo-

nych od ko&ca XIII wieku do po$owy XIV wie-

ku) stosowano znan% w "redniowiecznej Europie

metod! kwadratury.

Pozyskane na podstawie kolejnych kwadratów

wymiary s$u y$y do wyznaczenia wielko"ci po-

szczególnych elementów budowli w rzucie po-

ziomym i pionowym.

Metod% opart% na wykre"lanych kwadratach

kwadratury wyznaczano tylko podstawowe pro-

1)

2)

3)

porcje budowli: szeroko"# i wysoko"# skrzyde$, dziedzi&ca, kru ganka. Rozmiary pomniejszych

elementów architektury odmierzano za pomoc%

standardowych jednostek miary, nie opieraj%c

si! na metodzie kwadratury (np. wie e g$ówne

w Radzyniu i Brodnicy, okna w Papowie Bisku-

pim).

W zamkach zbli onych chronologicznie i pó'-

niejszych od analizowanych, a które wznoszono

poza obszarem ziemi che$mi&skiej, metody tej

nie stosowano w zaprezentowany w artykule

sposób. Zapewne pos$ugiwano si! innymi me-

todami geometrycznymi. Do wyj%tków nale y

usytuowany przy granicy z ziemi% che$mi&sk%

zamek w (wieciu, jednak zastosowany tam mo-

del ró ni si! nieco od znanych z interesuj%cego

nas obszaru.

Ze wzgl!du na powtarzalno"# stosowania mo-

delu kwadratury na ziemi che$mi&skiej mo na

sugerowa#, e zamki te wznosi$o kilka poko-

le& budowniczych, mi!dzy którymi nast!powa-

$a wymiana my"li. W"ród dzia$aj%cych na tym

obszarze architektów funkcjonowa$y zapewne

wzorniki, które nie dotrwa$y do naszych czasów.

Reminiscencj% ich dzia$alno"ci projektowych

mog$o by# zastosowanie kwadratury w pobli-

skim (wieciu.

BibliograÞ a:

J. Akerman [rec.], M. Velte, Die Anwendung der

Quadratur und Triangulator bei der Grund- und Aufriss-

gestaltung der gotischen Kirchen, Basel 1951, s. 91, “The

Art Bulletin”, 35/1953, nr 2, s. 155-157.

Anzeiger für Kunde der deutschen Vorzeit, Nürnberg

1881.

M. Arszy&ski, Technika i organizacja budownictwa

ceglanego w Prusach w ko cu XIV i pierwszej po!owie

XV w., „Studia z dziejów rzemios$a i przemys$u”, 9/1970,

s. 7-139.

M. Arszy&ski, Die Deutschordensburg als Wehrbau

und ihre Rolle in Wehrsystem des Ordenstates Preussen,

[w:] “Ordines Militares. Colliquia Torunensia Historica”

nr 6: Das Kriegswesen der Ritterorden im Mittelalter, red.

Z. H. Nowak, Toru& 1991, s. 89-124.

J. Gimpel, Jak budowano w "redniowieczu, Warszawa

1968.

K. Gr% awski, Odkrycia na zamku krzy#ackim w Brod-

nicy w "wietle bada w latach 1992-1997, [w:] Pogra-

nicze Polsko-Pruskie i Krzy#ackie, red. K. Gr% awski,

W$oc$awek-Brodnica 2003, s. 351-371.

J. Habbel, Das Dombaumeisters und Buchdruckers

M. Roritzers Büchlein von d. Fialengerechtigkeit… dem

Urdruck nachgebildet, Regensburg 1922.

4)

5)

91

Ch. Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Preus-

senland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft

und –Geographie, Petersberg-Olsztyn 2007.

M. Kutzner, Propaganda w!adzy w sztuce Zakonu Nie-

mieckiego w Prusach, [w:] „Studia Borussico-Baltica To-

runiensia Historiae Atrium”, t. 2, Sztuka w kr$gu Zakonu

Krzy#ackiego w Prusach i Inß antach, red. M. Wo'niak,

Toru& 1995, s. 17-66.

Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, S. Ko$o-

dziejski, J. Salm, Warszawa 2001.

M. )ody&ska-Kosi&ska, O niektórych zagadnieniach

teorii architektury w "redniowieczu, „Kwartalnik Archi-

tektury i Urbanistyki”, IV/1959, s. 3-21.

M. )ody&ska-Kosi&ska, Geometria architektów goty-

ckich, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, IX/1964,

z. 2, s. 89-114.

K. Pospieszny, Der Preussisch-Livlandische Kon-

ventshaustyp als eine Kloster- und Herrschaftsidee, [w:]

„Castella Maris Baltici” 6, 2004, s. 153-158.

S. Skibi&ski, Jeszcze raz w kwestii genezy regularnego

zamku krzy#ackiego, [w:] „Studia Borussico-Baltica To-

runiensia Historiae Atrium”: Sztuka Prus XIII-XVIII wie-

ku, red. M. Wo'niak, Toru& 1994, s. 27-38.

T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland

Preussen, München 1998.

M. Velte, Die Anwendung der Quadratur und Triangu-

lator bei der Grund- und Aufrissgestaltung der gotischen

Kirchen, Basel 1951.

mgr Bogusz Wasik

Instytut Archeologii Uniwersytetu Miko!aja Kopernika

Introduction

Massive and regular bodies of conventual Teu-

tonic castles have been the subject of fascination and

research works of scientiÞ c world for the last two

hundred years. Archaeologists, historians, historians

of architecture and art have been considering gen-

esis of their form, architectonic features, as well as

building techniques and materials. Admiring the

results of building workshops constructing castles,

like Radzy& Che$mi&ski or Papowo Biskupie it is

hard to resist from expressing a question, concerning

the way of their building, which does not refer only

to strictly constructive matters, but a mode of their

designing, as well.

Taking into account history of the theory of archi-

tecture, the Middle Ages seem to create void between

the Antiquity and the Renaissance. Despite devel-

oped literature on many branches including build-

ing, no theoretical architectonic rules were formed in

that period1. Ancient knowledge was not completely

abandoned, though. Copies of texts belonging to ar-

chitecture theorists, such as Vitruvius, delivered only

general rules and some practical building remarks.

Lack of deÞ ned rules, shaped into treatises, is ex-

plained by Maria )ody&ska-Kosi&ska as a result of

some factors, among the others, the fact that in the

preliminary period of mediaeval architecture devel-

opment the division took place, distinguishing per-

sons occupied by theory of architecture – investors,

clergy, who created only sketched designs and crafts-

men, coming from lower social classes, deprived of

theoretical abilities. The clergy, not disposing prac-

tical knowledge and who were only able to form

general design, could not create complete rules of

new architecture. The craftsmen, who were illiterate,

did not possess theoretical knowledge. Even when

their groups emancipated more and more, together

with town development and appearing self-sufÞ cient

specialists, working at orders and not dependent on

one site, their eminent representatives were not able

to form in writing such theories, because they were

not scholars and were unable to use theoretical lan-

guage2. Mediaeval builders, however, spread and so-

THE DESIGN METHODS OF THE CHE)MNO LAND’S CONVENTUAL CASTLES.

A CONTRIBUTION TO THE STUDY OF THE USE OF QUADRANGULATION

IN THE TEUTONIC CASTLE BUILDING

BOGUSZ WASIK

1 M. )ody&ska-Kosi&ska, O niektórych zagadnieniach teorii

architektury w "redniowieczu, „Kwartalnik Architektury

i Urbanistyki”, IV/1959, p. 3.

2 Ibid., pp. 15-18.