Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią / Onset of...

Śląskie Sprawozdania ArcheologiczneTom LV, s. 5–23 Wrocław 2013

A R T Y K U Ł Y

MIROSŁAW FURMANEK, IRENA LASAK

POCZĄTKI WCZESNEJ EPOKI BRĄZU NA ŚLĄSKU W ŚWIETLE AKTUALNYCH BADAŃ NAD CHRONOLOGIĄ1

Abstract: The purpose of the paper is to summarize current findings from the study of the chronology of Únětice Culture in Silesia and to draw attention to the challenge of fitting this culture unit into the existing chronological schemes developed for Early Bronze Age in Poland and some of the adjacent regions. Using the series of dates from Silesia the authors propose to develop a scheme of absolute chronology of the development of local Early Bronze communities. This is possible especially for Únětice Culture, with the following dating of its successive phases: phases I-II - 2200-2100/2050 BC, phases III-IV - 2100/2050-1950 BC, phase V - 1950-1700 BC and phase VI - 1700-1600 BC.

Key words: Early Bronze Age, Silesia, chronology, radiocarbon dating

W badaniach nad chronologią określonych wydarzeń z przeszłości istotne jest nie tyl-ko uporządkowanie ich w czasie, ale również usytuowanie w kontekście wzajemnych, wielopłaszczyznowych odniesień. Opinie wielu archeologów różnią się w ocenie przy-datności szczegółowych studiów chronologicznych oraz stosowanych przy tym metod badań. Z całkowitą pewnością uznać należy, że mają one jednak ogromny wpływ na prawidłowy przebieg dalszej procedury badawczej, trudnej do zaakceptowania bez uświadomienia sobie zależności relacji między czasem i przestrzenią (Kadrow 2001, s. 29–34). Historia badań nad wczesną epoką brązu na Śląsku ma już długą tradycję (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 110, 112, 114–115, 135; Lasak 2009), ale praktycznie o skoku jakościowym w tym zakresie mówić możemy od czasu podjęcia w końcu lat 90. XX w. szerokopłaszczyznowych badań wykopaliskowych, związanych z dużymi inwestycjami budowlanymi. To właśnie wtedy rozpoczął się znaczący przyrost źródeł z omawianego okresu, rozpoznano szereg nowych nekropoli i osad, a powszechną praktyką stały się nowoczesne prace laboratoryjne, m.in. wykorzystujące do datowań oznaczenia radiowęglowe oraz dendrochronologiczne. Celem niniejszego opracowania jest podsumowanie aktualnych wyników badań nad chronologią kultury unietyckiej (dalej: KU) na Śląsku, oraz zwrócenie uwagi na problemy, jakie się wiążą z próbami

1 Artykuł chcielibyśmy zadedykować docentowi Vratislavowi Janákowi z Uniwersytetu w Opawie. Przeznaczony on był do jego Księgi Jubileuszowej, ale z przyczyn technicznych się nie ukazał.

M. Furmanek, I. Lasak6

jej czasowego usytuowania na tle istniejących schematów chronologicznych wczesnej epoki brązu na terenie Polski oraz na niektórych, przyległych do niego regionach2.

Znamiennym przykładem kontrowersji związanych z problemem osadzania wydarzeń w czasie, była ożywiona dyskusja nad samym pojęciem „wczesna epoka brązu”, prowadzona przez kilku archeologów (J. Dąbrowski, B. Gediga, J. Machnik) podczas konferencji Dorobek polskiej archeologii i prahistorii ostatniego półwiecza (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 243–251). Zasadniczy spór dotyczył kryteriów określania początków nowej epoki oraz celowości wyodrębniania szczegółowych faz w danej jednostce kulturowej. Zagadnienie periodyzacji często jest mylone z chro-nologią, np. w odniesieniu do kultury zwykle inna może być periodyzacja różnych jej aspektów – kultury symbolicznej, osadnictwa, gospodarki, czy elementów kultury społecznej. Jako przykłady wskazano dawne schematy chronologiczne kultury unie-tyckiej G. Neumanna dla terenu Niemiec oraz V. Mouchy dla Czech. Uwagi dotyczyły też zbędnych prób definiowania tzw. grupy nowocerekwiańskiej na Górnym Śląsku, gdyż ważniejsze jest zwrócenie uwagi na silne jej więzi z terenami położonymi bardziej na południe. Nie wszystkich (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 136; Kadrow 2001, s. 41–42) przekonała opinia J. Dąbrowskiego, że epoka brązu ex definitione zaczęła się wraz z powtarzalnym występowaniem zespołów przedmiotów brązowych. Autor tej wypowiedzi podkreślił, iż ta zasada podziału jest trudna do ścisłego respektowania, gdyż zastępowanie wytworów miedzianych przez brązowe było procesem ciągłym, a to przyczynia się do licznych dyskusji i wiąże się z rozmaitymi propozycjami ter-minologicznymi. Dodać należy, że mechanizm rozprzestrzeniania się wyrobów me-talowych był złożony, często podlegający różnicom w tempie zmienności stylistycz-no-typologicznej, nawet w bliskich sobie rejonach (por. Bartelheim 1998, s. 148–149). Wymaga on z pewnością głębszych analiz, np. w aspekcie istotnego wyznacznika zasięgu określonej tradycji kulturowej (np. Czebreszuk 1996, s. 89–90). Zgodzić się należy z J. Machnikiem, że aby stworzyć określoną periodyzację, niezbędne jest upo-rządkowanie w czasie i przestrzeni cech, które są przez nas uznane za archeologiczne wyznaczniki poszczególnych etapów rozwoju kultury. Nawet najbardziej szczegółowa klasyfikacja chronologiczna nie deformuje periodyzacji, ale ją uwiarygodnia, choćby przez uściślenie sekwencji faktów (Kobusiewicz, Kurnatowski 2000, s. 247). Nie budzi również wątpliwości wymóg budowania systemów chronologicznych w układach re-gionalnych oraz ich stosowania na odpowiednich obszarach (np. Kadrow 2001, s. 32).

Powyższe rozważania teoretyczne, z wielu względów są ważne dla podjętej w ni-niejszym opracowaniu problematyki. Co najmniej od początków XX wieku pojawiały się różne propozycje datowania początków wczesnej epoki brązu na Śląsku, w tym również kultury unietyckiej, którą w całości, lub tylko częściowo, lokowano w tym okresie (Butent-Stefaniak 1997, s. 9–15). Określanie czasu jej trwania oraz różnych etapów rozwojowych opierano przede wszystkim na systematyce typologicznej cera-

2 Kalibracja wyników datowań radiowęglowych wykonana została przy użyciu programu OxCal 4.1, w oparciu o krzywą kalibracyjną IntCal04, zob. Bronk Ramsey 1994; 2009, Reimer et al. 2004.

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią… 7

miki i wyrobów metalowych. Koncentrowano się głównie na chronologii względnej, a tę wspierały różnorakie analizy porównawcze, wskazujące szereg analogii na ob-szarach sąsiednich, potwierdzające podobny rytm przemian na znacznych obszarach środkowej Europy u progu nowej epoki.

Praktycznie do dziś (np. Bartoszcze 2003, s. 92; Gralak 2007, s. 100–102) wykorzy-stywany jest schemat wewnętrznego rozwoju kultury unietyckiej na terenie Polski, wy-pracowany ponad 30 lat temu przez J. Machnika (Machnik 1977, s. 177–183, ryc. 27; 1978, s. 109–110). Podział tej kultury na 5 faz chronologicznych, z sugerowaną możliwością wyodrębnienia fazy późnej (faza 6, z wpływami tzw. madziarowsko-wieterzowskimi), oparty był głównie na zmianach stylistycznych naczyń, a punktem odniesienia było opracowanie chronologii kultury unietyckiej dla terenu Czech i Moraw. Pomocną w sprecyzowaniu datowania bezwzględnego okazała się wówczas seria oznaczeń ra-diowęglowych wykonanych dla kultury mierzanowickiej. Cały okres rozwoju kultury unietyckiej określony został na lata 1850–1500 p.n.e., to znaczy na całą fazę A oraz, być może, na początek fazy B1 wg periodyzacji P. Reineckego, kiedy na terenie przez nią zajętym pojawiła się kultura mogiłowa (Machnik 1978, s. 110). Niezależnie od faz chronologicznych wyróżnione zostały trzy etapy rozwojowe tej kultury, przy czym dopiero etap trzeci to apogeum jej rozwoju, połączony m.in. z rozwojem metalurgii (faza V, klasyczna; Machnik 1978, s. 109). Wspomniany autor poświęcił wiele uwag, wyróżnionej wcześniej przez M. Gedla (1964) na Górnym Śląsku, grupie (kulturze) nowocerekwiańskiej (Machnik 1978, s. 112), znanej wówczas przede wszystkim z osady obronnej w Nowej Cerekwi. Zaakceptował on zasadnicze tezy M. Gedla, który w ce-ramice tego ugrupowania widział wyraźne nawiązania do kultury wieterzowskiej na Morawach, z występującymi w niej elementami kultury madziarowskiej. W jego opinii, materiałów wymienionej grupy kulturowej nie można w sposób prosty włą-czyć do kultury unietyckiej, pomimo że większość wyrobów metalowych pochodziła z jej warsztatów. Przypuszczalnie, wyróżnienie na Górnym Śląsku grupy nowocere-kwiańskiej stało się inspiracją dla W. Szmukiera (1980) poszukiwania podobnych, zewnętrznych oddziaływań w schyłkowym okresie rozwoju kultury unietyckiej, które datował na końcowy wycinek podokresu BA2, ewentualnie na początki BB1, a zarazem utożsamiał z wyróżnioną wcześniej przez siebie fazą poklasyczną kultury unietyckiej (Szmukier 1977).

Chronologia wczesnej epoki brązu i wewnętrzny rozwój kultury unietyckiej na Ślą-sku były m.in. przedmiotem badań B. Butent-Stefaniak (1997). Swoje studia oparła ona na szczegółowej analizie materiału ruchomego, przede wszystkim ceramiki, oraz zespołów zwartych tej kultury. Wykorzystała przy tym źródła z ostatnio realizowanych badań wykopaliskowych oraz dokumentację archiwalną, zgromadzoną w Archiwum Państwowym we Wrocławiu. Autorka podjęła próbę datowania względnego wymie-nionej kultury na bazie systemu chronologicznego P. Reineckego oraz, podobnie jak J. Machnik, odniosła je do dawnych schematów wypracowanych przede wszystkim dla Czech i Moraw. W ówczesnej sytuacji ograniczone były możliwości wykorzystania dat radiowęglowych – w przypadku kultury unietyckiej na Śląsku nielicznych, a przy tym


nie kalibrowanych (Jędrychowice, Nowa Cerekiew, Przecławice, Radłowice). W opinii B. Butent-Stefaniak na omawianym terenie można wyodrębnić dwie wyraźnie rysujące się fazy wczesnej epoki brązu, odpowiadające podokresom BA1 (fazy I-IV) oraz BA2 (fazy V-VI) wg podziału P. Reineckego. Autorka zaakceptowała propozycję J. Machnika by podokres BA1 zdefiniować pojęciem „faza protobrązowa” oraz uściśliła jego ramy czasowe na lata 1850–1650 p.n.e. (Butent-Stefaniak 1997, s. 242). Wyżej wymienione pro-pozycje dotyczyły jedynie Dolnego Śląska, gdyż stan badań nie zezwalał na odniesienie się do sytuacji kulturowej w początkach wczesnej epoki brązu na Górnym Śląsku (Bu-tent-Stefaniak 1997, s. 239–241). Dla młodszego podokresu kultury unietyckiej (BA2) wy-mieniona autorka wyróżniła dwie fazy rozwojowe: klasyczną i schyłkową (poklasyczną), których początki datowała na około 1650 i 1550 r. p.n.e., a cały ten okres zamknęła datą około 1470 r. p.n.e. (początki BB1 wg P. Reineckego). Ze schyłkiem omawianej kultury łączyły się oddziaływania ze strony kultury madziarowskiej, typu wieterzowskiego oraz grupy Böheimkirchen (Butent-Stefaniak 1997, s. 242–243). W okresie nieco późniejszym (BA2/BB1) na teren Dolnego Śląska oraz Dolnych Łużyc docierały pierwsze wyroby metalowe z kręgu mogiłowego, które, w opinii B. Butent-Stefaniak, mogą stanowić podstawę wyróżnienia wspólnego przejściowego horyzontu unietycko-mogiłowego (odpowiednik horyzontu Bühl-Ackenbach). Podobnie jak wcześniej B. Gediga (1989, s. 150–151), autorka nie wykluczyła możliwości kontynuacji w tym czasie osadnictwa unietyckiego i powołała się m.in. na wyniki badań osady w Radłowicach (Butent--Stefaniak 1997, s. 245). W odniesieniu do Górnego Śląska w omawianej pracy pojawił się szeroki komentarz nowego spojrzenia, np. przez badaczy czeskich, na znaleziska łączone z grupą nowocerekwiańską, pozwalające je odnieść do młodszego odcinka kultury unietyckiej (Butent-Stefaniak 1997, s. 248–253).

Zreferowane powyżej wyniki badań B. Butent-Stefaniak nad chronologią znala-zły się w pracy opublikowanej na rok przed ukazaniem się monumentalnego dzieła B. Zicha (1996), poświęconego podziałowi regionalnemu i chronologicznemu tzw. północnego odłamu kultury unietyckiej. Autor podjął próbę szerszego spojrzenia na zjawiska związane z kształtowaniem się wymienionej jednostki kulturowej. Z uwagi na różniące się systemy chronologiczne powtórnie przeprowadził analizę licznych ze-społów grobowych, przy czym Śląsk (grupy środkowośląska oraz nowocerekwiańska) był jednym z szeregu regionów wybranych do tego celu (Zich 1996, s. 25–37). W wielu aspektach nowatorskie ustalenia B. Zicha zostały dostrzeżone m.in. przez badaczy polskich (Czebreszuk 1996, s. 88–89; Kadrow 2001, s. 36–37, 59, 63) i czeskich (Bartel-heim 1998, s. 143–145), a nawet wysoko ocenione w zakresie merytorycznym (Kadrow 1997). Zwrócono jednak uwagę na pewne niedostatki w pracy – przy zastosowaniu podstawowej metody seriacji (Kombinationsstatistik) brak innych, które umożliwiłyby jej weryfikację, np. testów statystycznych oraz datowania radiowęglowego. Ponadto przyjęcie przez autora monolinearnego modelu rozwoju kultury unietyckiej (wzorem schemat periodyzacyjny O. Monteliusa, a cechy charakterystyczne dla południowej Skandynawii w epoce brązu) mogło wpłynąć na zaskakujące datowania, np. grobu książęcego w Leubingen (Kadrow 1997, s. 282), czy też naczyń oraz wyrobów metalo-


wych o cechach „unietyckich” na Kujawach, tradycyjnie łączonych z fazą klasyczną tej kultury (Czebreszuk 1996, s. 89).

W opinii S. Kadrowa (1997, 282) znakomitym przykładem wielostronnej weryfika-cji chronologicznej zespołów z końca neolitu i wczesnego okresu epoki brązu w Danii jest praca H. Vandkilde (1996), która może stanowić dobre odniesienie do podobnych studiów na obszarach środkowej Europy. Posiłkując się wcześniejszą korektą periody-zacji P. Reineckego (K. Randsborg), całą fazę klasyczną kultury unietyckiej umieściła ona w ramach podokresu BA1, natomiast w podokresie BA2 jedynie zespoły o cechach późnounietyckich oraz madziarowsko-wieterzowskich. Uwzględniając kalibrowane oznaczenia radiowęglowe podała także datowania poszczególnych okresów wczesnej epoki brązu (BA1a, BA1b, BA2), które można osadzić w istniejących środkowoeuropej-skich schematach periodyzacyjnych (por. Kadrow 2001, s. 57, 59, 63). Istotne w nich jest znaczne przesunięcie w czasie najstarszego odcinka omawianej epoki na lata 2350–1950 BC (Vandkilde 1996, s. 163–175), który odpowiadałby m.in. wyróżnionym przez J. Machnika fazom I-IV kultury unietyckiej oraz fazom 1–3 zaproponowanym dla Śląska przez B. Zicha. Fazę klasyczną kultury unietyckiej badaczka ta umieściła w przedziale czasowym pomiędzy 1950 a 1700 BC (V faza wg J. Machnika, 4 faza wg B. Zicha, trwająca do początków BB1), natomiast jej późny odcinek rozwojowy oraz wpływy tzw. madziarowsko-wieterzowskie – pomiędzy 1700 a 1600 BC (domnie-mana faza VI wg J. Machnika, słabo zaznaczona w materiałach grobowych faza 5 wg B. Zicha). W latach 80. i 90. XX w. na Śląsku jedynie dla pojedynczych obiektów wykonywano oznaczenia radiowęglowe (Lasak 1988, s. 90; 1991, s. 95), a większą ich serię uzyskano tylko dla osady obronnej w Jędrychowicach (Gedl 1985, s. 33; 1988, s. 39). Badania próbek (drewno, węgielki drzewne) przeprowadzono w różnych la-boratoriach – w Berlinie (Przecławice, Jędrychowice) oraz w Gliwicach (Radłowice).

Coraz częściej wypowiadano się w literaturze przedmiotu na temat przydatności dat 14C, wskazując zarówno ich pozytywne, jak i negatywne strony (por. Czebreszuk 1996, s. 180–181; Kadrow 2001, s. 32–33). Istnieje przekonanie, że jedynie za pomocą metody dendrochronologicznej można zweryfikować datowania radiowęglowe (Dą-browski 2004, s. 57), ale również i w tej metodzie, możliwej do zastosowania na ogra-niczonych obszarach Europy (np. osady palafitowe), dostrzeżono wiele mankamentów (Włodarczak 2008). Wprawdzie określanie prawdopodobieństwa rzeczywistego wieku badanych obiektów metodą 14C jest wysoce skomplikowane, i najczęściej obejmuje szersze przedziały czasowe, to jednak największe trudności związane są z interpretacją uzyskanych wyników (Kadrow 1991, s. 53–55; Czebreszuk 1996, s. 180–187; Walanus i Goslar 2004). Można wśród nich wymienić duże błędy standardowe, rodzaj dato-wanego materiału, niejednoznaczne interpretacje kulturowe kontekstu występowania materiału pobranego do badań, ograniczoną liczbowo serię oznaczeń, nieprawidłowy wybór skali prawdopodobieństwa itp. (Moskal-del Hoyo i Kozłowski 2009).

Nowe doświadczenia w zakresie kalibracji dat radiowęglowych (Görsdorf 1993) zostały wykorzystane m.in. przy ponownej weryfikacji pozyskanych wcześniej dla osad w Jędrychowicach i Nowej Cerekwi (Gedl 2006, s. 45, 50–51, ryc. 13; Molak 2008). Nie


podejmując dyskusji na temat sporu dotyczącego charakteru grupy nowocerekwiańskiej oraz jej usytuowania w czasie, należy podkreślić, że można ją datować wcześniej niż dotąd przyjmowano. Kalibracja sumy datowań pochodzących z osady w Jędrychowi-cach pozwala umieścić jej funkcjonowanie w XIX i XVIII wieku przed Chrystusem (1σ: 1885–1693 BC; 2σ: 1965–1626 BC; ryc. 2). W tym samym czasie funkcjonowała rów-nież osada w Nowej Cerekwi (1σ: 1885–1690 BC; 2σ: 2011–1564 BC), chociaż jedna z dat może sugerować istnienie wcześniejszego osadnictwa (ryc. 2). Powoduje to m.in. okre-ślone reperkusje przy zaliczaniu tego kompleksu kulturowego do szeroko rozumianego kręgu madziarowsko-wieterzowskiego (por. też: Molak 2008, s. 141). Z dolnośląskiej osady obronnej w Radłowicach pochodzą datowania materiałów z dwóch obiektów osadniczych. Wydają się one potwierdzać wielofazowy charakter osiedla. Starsza po-chodzi z obiektu 20/22 (1σ: 2133–1919 BC; 2σ: 2011–1564 BC) i związana jest najprawdo-podobniej z osadą otwartą, a młodsza z obiektu 5 (1σ: 1886–1774 BC; 2σ: 1916–1749 BC) wyznacza czas funkcjonowania ufortyfikowanej osady, co dodatkowo potwierdza zbieżność z datowaniami podobnych osad w Nowej Cerekwi i Jędrychowicach. Pozwala to sądzić, że zarówno osady obronne grupy nowocerekwiańskiej, jak również osada w Radłowicach funkcjonowały w tym samym czasie, który w ramach tradycyjnych po-działów epoki brązu można datować na fazy BA1b i BA2, a nie jak dotąd sądzono na fazę BA2/BB1 i początek BB1 (por. również: Molak 2008, s. 144). Ma to swoje istotne znaczenie w analizie taksonomicznej odkrytych na tych stanowiskach materiałów, jak również interpretacji procesów społecznych, gospodarczych i powiązań interregionalnych. Ma-teriały te traktować należy jako przynależne, lub odpowiadające chronologicznie, fazie klasycznej (i ewentualnie postklasycznej) KU. Konieczna jest reinterpretacja materiałów ruchomych, zwłaszcza w odniesieniu do ich powiązań madziarowsko-wieterzowskich. Krytycznie należy również odnieść się do traktowania tych ugrupowań jako obszaru wyjściowego wzorców dla genezy osiedli obronnych, których powstanie może wynikać z przemian społeczno-gospodarczych zachodzących wśród społeczności KU.

Aktualnie dla Śląska dysponujemy wynikami 50 datowań radiowęglowych, pocho-dzących z 15 stanowisk i obiektów o zróżnicowanej funkcji oraz chronologii (ryc. 1, 2). Są to zarówno znaleziska o charakterze obrzędowym (np. pochówki ludzkie, groby zwierzęce, kurhan i obiekty o bliżej niesprecyzowanym charakterze obrzędowym), które liczebnie przeważają nad obiektami osadowymi (tabela 1). Większość datowa-nych próbek to materiał kostny, głównie kości ludzkie, rzadziej zwierzęce. Nieste-ty, znaczna ich część jest trudna do interpretacji ze względu na brak wyposażenia, skomplikowane i trudne do określenia procesy powstawania i przekształcania tych depozytów, jak również niewystarczający stan publikacji materiałów lub ich brak.

Największa seria datowań pochodzi ze stanowiska 15 w Wojkowicach (Gralak 2007, s. 241; 2007a; 2009). Trzy z nich pochodzą z obiektów interpretowanych jako pochówki głów (Gralak 2009)3, sześć z pochówków ludzkich, z których dwa są po-

3 Ich stan zachowania i sytuacja stratygraficzna mogą wskazywać, że są to zniszczone groby i tym samym redeponowane kości z tych pochówków, a nie efekt rytualnych zabiegów związanych z kultem głów.


zbawione inwentarza, dwa z grobów zwierzęcych, jedna z pochówku zbiorowego i jedna ze studni (tabela 1; ryc. 3). Datowania te cechują się dużą rozpiętością czasową, a precyzyjne określenie chronologii, na podstawie materiałów zabytkowych, napotyka na wiele trudności, głównie ze względu na niewielką ich liczbę, małą „czułość” chro-nologiczną i złożoność, niemożliwych w tym przypadku, do rozpoznania procesów podepozycyjnych. Dla wyników datowań z Wojkowic można zaproponować model oparty na ich uporządkowaniu w trzy grupy, przyporządkowane datowanym radio-węglowo fazom wykorzystania stanowiska (ryc. 3). Pierwszą z nich, odpowiadającą fazie I-II KU, można datować na okres 2209–2045 BC (1σ; 2σ: 2292–1985 BC), drugą, związaną z klasyczną fazą KU na lata 1920–1785 BC (1σ; 2σ: 2013–1723 BC) oraz trzecią, ze schyłku rozwoju KU, na przełom XVII i XVI w. przed Chrystusem (1σ: 1629–1532 BC; 2σ: 1686–1508 BC). Do pierwszej można zaliczyć studnię (obiekt 620B) oraz

Ryc. 1. Stanowiska z datowaniami 14C. Oznaczenia symboli: 1 – osady obronne, 2 – osady, 3 – groby, 4 – kurhany, 5 – osady i groby. Stanowiska: 1 – Jędrychowice, 2 – Kostomłoty, 3 – Magnice, 4 – Milejo-wice, 5 – Niedary, 6 – Nowa Cerekwia, 7 – Nowa Wieś, 8 – Nowa Wieś Wrocławska, 9 – Piskorzówek 11, 10 – Piskorzówek 14, 11 – Przecławice, 12 – Radłowice, 13 – Szczepankowice, 14 – Wrocław-Widawa, 15 – Wojkowice


Ryc. 2. Kalibracja wyników datowań radiowęglowych z terenu Śląska (dokończenie na str. 13)


groby 1097-III-004, 609-II-09, obiekt obrzędowy 774-II-09 i grób zwierzęcy 275-I-98, do drugiej, pozbawione inwentarza obiekty 304-III-99, 510-III-99, 784-II-99, 960, 658-I-98, jak również datowane na fazę V KU groby 141D-III-99 i 846-III-00, a do trzeciej czaszkę z obiektu 303-III-99.

Do najstarszych datowań z Wojkowic nawiązuje grób 41/N z Nowej Wsi Wroc-ławskiej, datowany na II fazę KU (1σ: 2196–2039 BC; 2σ: 2271–1984 BC; Nowaczyk 2006). Najprawdopodobniej z tą fazą rozwoju KU wiąże się również, obarczony dużym błędem standardowym i pozbawiony wyposażenia, grób 113 ze stan. 11 w Piskorzówku (Gralak 2009a). Nieco młodszą, tak samo datowaną grupę, stanowią pochówki bez wyposażania odkryte w Nowej Wsi Wrocławskiej (grób 343/N), oraz Magnicach (Baron et al. 2011) i Milejowicach (Bugaj i Kopiasz 2006).

Seria 5. datowań dla czterech grobów pochodzi z cmentarzyska w Przecławicach (groby 1, 6, 50 i 52 – tu dwie daty) . Na podstawie analizy wyposażenia (Lasak 1988) należy sądzić, że zmarłych grzebano w natępującej kolejności: grób 1 – grób 6 – grób 50 – grób 52 (ryc. 4). Nie znajduje to jednak potwierdzenia w wynikach ich datowania radiowęglowego, np. najstarszy grób (nr 1) uzyskał najmłodszą datę radiowęglową.

4 Najprawdopodobniej należy zweryfikować jego chronologię na fazę I-II KU.

Ryc. 2. Kalibracja wyników datowań radiowęglowych z terenu Śląska

(dokończenie ze str. 13)


Tab.

1. D

atow

anie

radi

owęg

low

e gr

obów

z w

czes

nej e

poki

brą

zu n

a Śl

ąska

Nr

Mie

jsco

woś

ćSy

mbo

lO

biek

tN

r pró

bki

Wie

k ra

-di

owęg

low

y BP

Rod

zaj

mat

eria

łuR

odza

j obi

ektu

Chr

onol

ogia

ar

tefa

ktua

lna

Źród

ło

12

34

56

78

910

1Ję

dryc

how

ice

JED

_157

157

Bln-

2894

3430

± 5

0w

ęgle

drz

ewne

?os

adni

czy

GN

CG

edl 1

988

2Ję

dryc

how

ice

JED

_212

212

Bln-

2895

3530

± 5

0w

ęgle

drz

ewne

?os

adni

czy

GN

CG

edl 1

988

3Ję

dryc

how

ice

JED

_330

330

Bln-

2787

3440

± 5

0w

ęgle

drz

ewne

?os

adni

czy

GN

CG

edl 1

988

4Ję

dryc

how

ice

JED

_343

343

Bln-

2788

3530

± 6

0w

ęgle

drz

ewne

?os

adni

czy

GN

CG

edl 1

988

5Ję

dryc

how

ice

JED

_347

347

Bln-

2896

3460

± 6

0w

ęgle

drz

ewne

?os

adni

czy

GN

CG

edl 1

988

6Ję

dryc

how

ice

JED

_351

351

Bln-

2789

3440

± 5

0w

ęgle

drz

ewne

?os

adni

czy

GN

CG

edl 1

988

7Ję

dryc

how

ice

JED

_366

366

Bln-

2790

3500

± 6

0w

ęgle

drz

ewne

?os

adni

czy

GN

CG

edl 1

988

8K

osto

mło

tyKO

S_79

79Po

z-16

017

3650

± 3

5w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yK

U II

I-IV

Furm

anek

, Mas

ojć

2011

9K

osto

mło

tyKO

S_19

019

0Po

z-16

040

3690

± 3

5w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yK

U II

I-IV

Furm

anek

, Mas

ojć

2011

10K

osto

mło

tyKO

S_28

328

3Po

z-16

021

3625

± 3

5w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yK

U II

I-IV

Furm

anek

, Mas

ojć

2011

11K

osto

mło

tyKO

S_46

246

2Po

z-16

024

3635

± 3

0w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yK

U II

I-IV

Furm

anek

, Mas

ojć

2011

12K

osto

mło

tyKO

S_49

649

6Po

z-16

020

3690

± 3

0w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yK

U II

I-IV

Furm

anek

, Mas

ojć

2011

13K

osto

mło

tyKO

S_52

952

9Po

z-16

041

3540

± 3

5w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yK

U V

Furm

anek

, Mas

ojć

2011

14M

agni

ceM

AG

_106

106

Poz-

2651

136

30 ±

35

kośc

i lud

zkie

grób

-Ba

ron

et a

l. 20

1115

Mile

jow

ice

MIL

_969

969

Gd-

?36

30 ±

35

kośc

i lud

zkie

grób

-Bu

gaj,

Kop

iasz

200

616

Nie

dary

NIE

_2ku

rhan

2G

rN-5

980

3445

± 5

5w

ęgle

drz

ewne

?ku

rhan

KM

G?

Bute

nt 1

992

17N

owa

Cer

ekie

wN

OC

_114

3Bl

n-32

2834

20 ±

61

węg

le d

rzew

neos

adni

czy

GN

CK

osiń

ska

1989

18N

owa

Cer

ekie

wN

OC

_214

2Bl

n-32

2735

10 ±

61

węg

le d

rzew

neos

adni

czy

GN

CK

osiń

ska

1989


12

34

56

78

910

19N

owa

Cer

ekie

wN

OC

_3?

Bln-

3229

3860

± 8

8w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yG

NC

Gör

sdor

f 199

3

20N

owa

Wie

śN

WB_

3535

Poz-

8963

3095

± 3

0w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yw

czes

na K

Ł?Bu

rduk

iew

icz,

Fur

-m

anek

200

7

21N

owa

Wie

ś W

rocł

awsk

aN

WW

_41

41/N

Poz-

2817

937

20 ±

35

kośc

i lud

zkie

grób

KU

IIN

owac

zyk

2006

22N

owa

Wie

ś W

rocł

awsk

aN

WW

_42

42/N

Poz-

2817

635

40 ±

35

węg

le d

rzew

ne?

osad

nicz

yK

UN

owac

zyk

2006

23N

owa

Wie

ś W

rocł

awsk

aN

WW

_88

88/N

Poz-

2817

735

15 ±

35

kość

zw

ierz

ęca

grób

zw

ierz

ęcy

-N

owac

zyk

2006

24N

owa

Wie

ś W

rocł

awsk

aN

WW

_343

343/

NPo

z-28

178

3660

± 3

5ko

ści l

udzk

iegr

ób-

Now

aczy

k 20

06

25Pi

skor

zów

ekP1

1_13

313

3G

d-?

3720

± 9

0ko

ść lu

dzka

grób

-G

rala

k 20

09a

26Pi

skor

zów

ekP1

4_16

16G

d-?

3420

± 1

20ko

ść lu

dzka

grób

-G

rala

k 20

09a

27Pr

zecł

awic

ePR

Z_1

1U

BA?

3407

± 3

0ko

ść lu

dzka

grób

KU

IIPo

kutt

a, F

rei 2

011

28Pr

zecł

awic

ePR

Z_6

6U

BA?

3594

± 4

9ko

ść lu

dzka

grób

KU

IIPo

kutt

a, F

rei 2

011

29Pr

zecł

awic

ePR

Z_5

2A52

UBA

?35

56 ±

24

kość

ludz

kagr

óbK

U II

I-IV

Poku

tta,

Fre

i 201

1

30Pr

zecł

awic

ePR

Z_5

050

Bln-

?36

25 ±

75

kość

ludz

kagr

óbK

U II

I-IV

Lasa

k 20

09

31Pr

zecł

awic

ePR

Z_5

2B52

Bln-

?34

85 ±

45

kość

ludz

kagr

óbK

U II

I-IV

(K

U V

?)La

sak

2009

32Ra

dłow

ice

RA

D_5

5Po

z-16

047

3510

± 3

0ko

ść lu

dzka

osad

nicz

yK

U V

Lasa

k, F

urm

anek

20

09

33Ra

dłow

ice

RA

D_2

020

/22

Gd-

6025

3640

± 7

0w

ęgle

drz

ewne

osad

nicz

yK

U V

Lasa

k, F

urm

anek

20

09

34Sz

czep

anko

wic

eSZ

C_1

IU

BA-?

3559

± 2

4ko

ść lu

dzka

grób

KU

VPo

kutt

a, F

rei 2

011

35Sz

czep

anko

wic

eSZ

C_2

IIU

BA-?

3522

± 2

4ko

ść lu

dzka

grób

KU

VPo

kutt

a, F

rei 2

011

36W

idaw

aW

ID_3

14P

314

Poz-

3181

933

90 ±

30

kość

ludz

kagr

ób-

Furm

anek

, Krą

piec

, G

osla

r, M

asoj

ć 201

1


12

34

56

78

910

37W

idaw

aW

ID_3

14M

314

MK

L-16

334

50 ±

70

kość

ludz

kagr

ób-

Furm

anek

, Gos

lar,

Krą

piec

, Mas

ojć 2

011

38W

ojko

wic

eW

OJ_

304

304-

III-

99G

d-?

3555

± 3

5ko

ść lu

dzka

obie

kt o

brzę

dow

y?/

znis

zczo

ny g

rób?

-G

rala

k 20

09

39W

ojko

wic

eW

OJ_

353

353-

III-

99G

d-?

3300

± 3

5ko

ść lu

dzka

obie

kt o

brzę

dow

y?/

znis

zczo

ny g

rób?

-G

rala

k 20

09

40W

ojko

wic

eW

OJ_

510

510-

III-

99G

d-?

3505

± 3

5ko

ść lu

dzka

obie

kt o

brzę

dow

y?/

znis

zczo

ny g

rób?

-G

rala

k 20

09

41W

ojko

wic

eW

OJ_

620B

620B

Gd-

?37

90 ±

40

drew

nost

udni

a?

Gra

lak

2007

b42

Woj

kow

ice

WO

J_14

114

1D-I

II-9

9G

d-?

3505

± 3

5ko

ść lu

dzka

grób

KU

V?

Gra

lak

2007

b43

Woj

kow

ice

WO

J_27

527

5-I-

98G

d-?

3690

± 1

90ko

ść z

wie

rzęc

agr

ób z

wie

rzęc

y-

Gra

lak

2007

b44

Woj

kow

ice

WO

J_60

960

9-II

-09

Gd-

?37

10 ±

35

kość

ludz

kagr

óbK

U I

Gra

lak

2007

b45

Woj

kow

ice

WO

J_65

865

8-I-

98G

d-?

3510

± 1

80ko

ść z

wie

rzęc

agr

ób z

wie

rzęc

y-

Gra

lak

2007

b46

Woj

kow

ice

WO

J_77

477

4-II

-99

Gd-

?37

20 ±

35

kość

ludz

kaob

iekt

obr

zędo

wy?

/gr

ób z

bior

owy?

KU

III-

IVG

rala

k 20

07b

47W

ojko

wic

eW

OJ_

784

784-

II-9

9G

d-?

3550

± 3

5ko

ść lu

dzka

grób

-G

rala

k 20

07b

48W

ojko

wic

eW

OJ_

846

846-

III-

00G

d-?

3060

± 2

40ko

ść lu

dzka

grób

KU

VG

rala

k 20

07b

49W

ojko

wic

eW

OJ_

960

grób

960

Gd-

?35

50 ±

100

kość

ludz

kagr

ób-

Gra

lak

2007

b50

Woj

kow

ice

WO

J_10

9710

97-I

II-0

0G

d-?

3790

± 3

5ko

ść lu

dzka

grób

KU

I-II

? (w

g G

rala

ka K

U

III-

IV)

Gra

lak

2007

b

Wyk

az sk

rótó

w:

GN

C –

gru

pa n

owoc

erek

wia

ńska

KŁ

– ku

ltura

łuży

cka

KM

G –

kul

tura

mog

iłow

aK

U –

kul

tura

uni

etyc

kaI,

II, I

II, I

V, V

– fa

zy ro

zwoj

owe

kultu

ry u

niet

ycki

ej


Ryc. 3. Model wyników datowań radiowęglowych z Wojkowic


Oznaczenie wieku drugiego w sekwencji grobu 6, datowanego także na II fazę KU, jest młodsze od przewidywanego. Za zbliżone, do oczekiwanego, należy uznać dato-wanie grobów 50 i 52. Sytuacja ta jest niezwykle trudna do wyjaśnienia i może być ona różnorako tłumaczona (np. złym oznaczeniem wieku próbek, zjawiskiem archaizacji wyposażenia składanego do grobów, podepozycyjnymi procesami chemicznymi itp.). W przypadku zastosowania dla tych znalezisk modelu sekwencji kolejności powsta-wania grobów ich chronologia (zastrzegając jednak niewielką zgodność statystyczną danych) mogłaby być zawężona do lat pomiędzy 1870 a 1774 BC, i w całości w takim przypadku powinna się łączyć z klasyczną fazą KU, wbrew chronologii opartej na ar-tefaktach występujących w tych grobach. Wydaje się, że problem chronologii cmen-tarzyska w Przecławicach nie może być w tej chwili jednoznacznie rozstrzygnięty.

Niezwykle istotne jest wykonanie pierwszych datowań grobu centralnego zloka-lizowanego pod starszym nasypem oraz grobu kobiety wkopanego w młodszy nasyp

Ryc. 4. Modele wyników datowań radiowęglowych z Przecławic, Szczepankowic i Widawy


kurhanu I w Szczepankowicach (Pokutta i Frei 2011). Klarowna relacja stratygraficzna pomiędzy tymi dwoma pochówkami pozwala uściślić datowanie grobu centralnego na lata 1937–1889 BC (1σ; 2σ: 2010–1826 BC), a młodszego pochówku kobiety, na lata 1891–1776 BC (1σ; 2σ: 1913–1767 BC).

Jedną z większych serii oznaczeń radiowęglowych (6) uzyskano dla osady w Kos-tomłotach (Furmanek i Masojć 2011), jak się wydaje dwufazowej, zasiedlonej pomię-dzy latami 2129–1956 BC (1σ; 2σ: 2191–1918 BC) i datowanej na fazę III-IV KU oraz 1937–1779 BC (1σ; 2σ: 1966–1754 BC), związanej z etapem klasycznym rozwoju KU (ryc. 2). Bardzo podobnie datować można obiekty 42/N (jama osadowa) i 88/N (grób zwierzęcy) z Nowej Wsi Wrocławskiej (suma datowań: 1σ: 1918–1776; 2σ: 1952–1748 BC).

Zaskakujące wyniki przynosi także kalibracja próbki pochodzącej z kurhanu w Niedarach (1σ: 1877–1688 BC; 2σ: 1898–1621 BC), na podstawie której kurhan ten łączono z kulturą mogiłową (Butent 1992). Jeżeli nie mamy tu do czynienia ze zjawi-skiem tzw. „starego drewna”, można go zatem datować na fazę klasyczną lub postkla-syczną KU, i należy zastanowić się nad weryfikacją chronologii niektórych kopców uznawanych dotąd za mogiłowe.

Do najmłodszych obiektów związanych z KU zaliczyć należy grób 314 ze stan. 17 we Wrocławiu-Widawie, którego chronologię na podstawie kombinacji dwóch dato-wań, można sprecyzować na lata 1767–1626 (1σ; 2σ: 1922–1608 BC; ryc. 4) oraz grób 16 ze stan. 14 w Piskorzówku (1σ: 1887–1541; 2σ: 2029–1452 BC; ryc. 2).

Problemem badań nad społecznościami wczesnej i starszej epoki brązu jest ubogość materiałów i brak datowań dla zespołów postunietyckich. Z końcowym odcinkiem tego okresu związane są relikty osady w Nowej Wsi, stan. 2, koło Bole-sławca (Furmanek, Burdukiewicz 2007, s. 97, 100). Wydaje się, że pochodzące z niej, odosobnione naczynia, wykonane zostały w stylistyce wczesnej kultury łużyckiej, choć pod względem technologicznym zawierają elementy archaiczne, wczesnej oraz starszej epoki brązu. Być może z tą fazą osadnictwa łączyło się jedno z palenisk (obiekt 35), datowane na podstawie próbki węgli drzewnych na lata 1417–1317 BC (1σ; 2σ: 1434–1295 BC; ryc. 2).

Na podstawie analizy zespołu datowań radiowęglowych można zaproponować nowy schemat chronologii absolutnej rozwoju społeczności we wczesnej epoce brązu na Śląsku. Dotyczy to przede wszystkim KU, której fazy I-II należy datować na lata 2200–2100/2050 BC, fazy III-IV na lata 2100/2050–1950 BC, fazę V na lata 1950–1700 BC a fazę VI na lata 1700–1600 BC. Niezwykle dotkliwy jest brak datowań dla zespo-łów ze starszego okresu epoki brązu (ryc. 5).

Stosunkowo duża seria datowań początków epoki brązu dla obiektów ze Śląska, pomimo wspomnianych już wcześniej zastrzeżeń pozwala na wyciągnięcie szeregu wniosków. Ich wyniki każą z ostrożnością podchodzić do niektórych ustaleń perio-dyzacyjnych opartych czasami na niewystarczającym materiale empirycznym i nie uwzględniających w dostatecznym stopniu roli czynników depozycyjnych i pode-pozycyjnych (np. datowanie niektórych obiektów w Wojkowicach). Zwrócić należy uwagę na pojawiające się nieścisłości pomiędzy datowaniem artefaktualnym a wyni-


Ryc

. 5.

BCBD

KU I-

IVKU

VKU

VI

KMo

KPP

BA2

BB1

Now

a W

ieś

Wro

cław

ska

BB2

BA1a

BA1b

Radł

owic

e

Prze

cław

ice

(sum

a)

Szcz

epan

kow

ice

Woj

kow

ice

III

Now

a W

ieś

(Bol

esła

wie

c)

VETE

ROV

POD

ZIA

Ł EP

OKI

BRĄ

ZU W

G R

EIN

ECKE

Now

a Ce

rekw

ia

Jędr

ycho

wic

e

Nie

dary

Pisk

orzó

wek

Wid

awa

Pisk

orzó

wek

11

Woj

kow

ice

I

Now

a W

ieś

Wro

cław

ska

(41N

)

Now

a W

ieś

Wro

cław

ska

(343

)

Kost

omlo

ty I

Mag

nice

Mile

jow

ice

Woj

kow

ice

II

Kost

omllo

ty II

NIT

RAKU

KMa

KMo

SEQ

UEN

CE (R

YC. 4

)

2400

2300

2200

2100

2000

1900

1600

1500

GEM

EIN

LEBA

RNKM

o

1400

1300

1200

NEO

LIT

KCSZ

CZEC

HY,

W P

OLS

KA

MA

ŁOPO

LSKA

WIE

K (C

al. B

C)18

0017

00

SW S

ŁOW

ACJ

A

KM

KT

KCSZ

KPD

Z

KPD

Z

AU

STRI

A

BAD

EN

MA

KO-K

OSI

HY-

CAKA

VESE

LE

Sch

emat

wyn

ików

dat

owań

radi

owęg

low

ych

ze Ś

ląsk

a i p

erio

dyza

cja j

edno

stek

kul

turo

wyc

h z t

eren

ów o

ście

nnyc

h (K

U –

kul

tura

uni

etyc

ka, K

Mo

– ku

ltura

mog

iłow

a, K

PP –

kul

tura

pół

pop

ieln

icow

ych,

KC

SZ –

kul

tura

cer

amik

i szn

urow

ej, K

PDZ

– ku

ltura

puc

haró

w d

zwon

owat

ych,

KM

– k

ultu

ra

mie

rzan

owic

ka, K

T –

kultu

ra tr

zcin

ieck

a, K

Ma

– ku

ltura

mad

ziar

owsk

a; w

g K

adro

w 2

001)


kami oznaczeń radiowęglowych, co szczególnie widoczne jest w przypadku serii dat w Przecławic. Dokładna analiza kalibrowanych dat radiowęglowych budzi wątpliwości w stosunku do wielu wcześniejszych ustaleń, jak np. dotyczących grupy nowocere-kwiańskiej czy genezy osiedli obronnych. Te ostatnie mogły powstać w wyniku prze-mian społeczno-gospodarczych lokalnych społeczności, czego pierwszym efektem jest powstanie cmentarzysk kurhanowych, a nieco później osad obronnych. Za szczególnie pilny postulat należy uznać konieczność budowy regionalnych schematów rozwoju społeczności wczesnobrązowych w oparciu o analizę źródeł ruchomych datowanych radiowęglowo, zarówno o charakterze sepulkralnym, jak również osadowym.

LITERATURABaron J. et al. 2011. Wielokulturowe stanowisko nr 8 w Magnicach, gmina Kobierzyce, województwo

dolnośląskie. (w:) J. Baron (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 11, Badania na autostradzie A4, cz. 9, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Bartelheim M. 1998. Studien zur böhmischen Aunjetitzer Kultur. Chronologische und chorologische Untersuchungen, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie, Band 4, Bonn: Habelt.

Bartoszcze I. 2003. Kompleks osadniczy z wczesnej epoki brązu na stanowiskach w Polwicy (stan. nr 5) i w Skrzypniku (stan. nr 8), gm. Domaniów. (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostrado-we, z. 2, Badania na autostradzie A4, cz. 1, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 71–99.

Bronk Ramsey C. 1994. Analysis of Chronological Information and Radiocarbon Calibration: The Program OxCal. Archaeological Computing Newsletter, 41, s. 11–16.

Bronk Ramsey C. 2009: Bayesian analysis of radiocarbon dates. Radiocarbon, 51 (1), s. 337–360.Bugaj E., Kopiasz J. 2006. Próba interpretacji zabudowy osady z wczesnej epoki żelaza na stanowisku

Milejowice 19, pow. wrocławski. (w:) B. Gediga, W. Piotrowski (red.), Architektura i budownictwo epoki brązu i wczesnych okresów epoki żelaza w Europie Środkowej. Problemy rekonstrukcji, Biskupin: Muzeum Archeologiczne, Biskupińskie Prace Archeologiczne nr 5, s. 175–207.

Burdukiewicz J.M., Furmanek M. 2007: Wielokulturowe stanowisko Nowa Wieś 2, powiat Bolesławiec. (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, zeszyt 3, część IV, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 47–136.

Butent B. 1992. Zagadnienie kurhanów w Niedarach i Ludgierzowicach, gm. Trzebnica, woj. Wrocław. Studia Archeologiczne, 22, s. 35–88.

Butent-Stefaniak B. 1997. Z badań nad stosunkami kulturowymi w dorzeczu górnej i środkowej Odry we wczesnym okresie epoki brązu, Wrocław: Ossolineum.

Czebreszuk J. 1996. Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań: Wydawnictwo PSO.Dąbrowski J. 2004. Ältere Bronzezeit in Polen. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.Furmanek M. et al. 2014. Chronologia absolutna stanowiska, (w:) M. Masojć (red), Obozowiska, osady,

wsie. Wrocław-Widawa 17, Wrocław 2014, s. 451–456.Furmanek M., Masojć M. 2011. Wielokulturowe stanowisko w Kostomłotach, (w:) S. Kadrow (red.),

Raport: 2005-2006, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 225-240.Gediga B. 1989. Die Südwestliche Zone Polens am Übergang von der frühen zur älteren Bronzezeit, (w:)

Beiträge zur Geschichte und Kultur der mitteleuropäischen Bronzezeit, Berlin – Nitra, s. 143–152.Gedl M. 1964. Wczesny i starszy okres epoki brązu na Górnym Śląsku. Przegląd Archeologiczny, t. 16,

s. 24–54.Gedl, M. 1985. Frühbronzezeitliche befestigte Siedlung in Jędrychowice und die Probleme der Nowa

Cerekiew-Gruppe in Oberschlesien. (w:) M. Gedl (red.), Frühbronzezeitliche befestigte Siedlungen in Mitteleuropa. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Archaeologia Interregionalis, t. 6, s. 27–43.

Gedl M. 1988. Zu Datierungsfragen der Nowa Cerekwia-Gruppe in Oberschlesien, Slovenská archeológia 36 (1), s. 33–54.


Gedl M., 2006. Wczesna i starsza epoka brązu na Wyżynie Głubczyckiej, Acta Archaeologica Opa-viensia t. 2, s. 37–53.

Görsdorf J. 1993. C14- Datierungen des Berliner Labors zur Problematik der chronologischen Einordnung der frühen Bronzezeit in Mitteleuropa. (w:) K. Rassmann, Spätneolithikum und frühe Bronzezeit im Flachland zwischen Elbe und Oder, Lübstorf, s. 97–117.

Gralak T. 2007. Osada i cmentarzysko ludności kultury unietyckiej ze stanowiska Ślęza 13 w powiecie wrocławskim. (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne zeszyty autostradowe Instytutu Archeologii i Et-nologii PAN, część 3, zeszyt 5, Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 65–120.

Gralak T. 2007a. Osady i cmentarzyska ludności kultury unietyckiej z Wojkowic, stan. 15 i Ślęzy, stan. 13 w powiecie wrocławskim, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 48, s. 157–180

Gralak T. 2009. Pochówki głów ludzkich z wczesnego okresu epoki brązu ze stanowiska Wojkowice 15 w powiecie wrocławskim. (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 9, Badania na autostradzie A4, cz. VII, s. 21–27.

Gralak T. 2009a. Ślady pobytu ludności kultury unietyckiej na stanowiskach Piskorzówek 11 i 14, w gm. Domaniów, w powiecie oławskim, (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 9, Badania na autostradzie A4, cz. VII. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, s. 7–20.

Kadrow S. 1991. Iwanowice, stanowisko Babia Góra. Część I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Kadrow S. (rec.) 1997. Bernd Zich, Studien zur regionalen und chronologischen Gliederung der nördli-chen Aunjetitzer Kultur, Berlin – New York 1996; 738 stron, 80 tablic rysunkowych, 114 map i 12 wielkoformatowych tabel, map i wykresów w formie załączników. Sprawozdania Archeologiczne t. 49, s. 279–283.

Kadrow S. 2001: U progu nowej epoki. Gospodarka i społeczeństwo wczesnego okresu epoki brązu w Europie Środkowej Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Kobusiewicz M., Kurnatowski, S. (red.) 2000. Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Lasak I. 1988. Cmentarzysko ludności kultury unietyckiej w Przecławicach, Wrocław: Ossolineum, (Studia Archeologiczne, t. 18)

Lasak I. 1991. Badania poszukiwawcze rowu w strefie brzeżnej niszy źródliskowej na osadzie w Radło-wicach, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 32, s. 87–96.

Lasak I. 2009. Wczesna i starsza epoka brązu na Śląsku, Opava: Filozoficko-přírodovědecká fakulta univerzity Masarykova, (oddane do druku).

Machnik J. 1977. Frühbronzezeit Polens (Übersicht über die Kulturen und Kulturgruppen), Wrocław: Ossolineum.

Machnik J. 1978. Wczesny okres epoki brązu, (w:) W. Hensel (red.) Prahistoria ziem polskich, t. 3. Wczesna epoka brązu. Wrocław: Ossolineum.

Molak J. 2008. Remarks on Dating of the Nowa Cerekwia Group, Sprawozdania Archeologiczne, t. 60, s. 129–144.

Moskal-del Hoyo M., Kozłowski, J.K. 2009. Botanical Identification of Wood Charcoal Remains and Radiocarbon Dating – new Examples of the Importance of Taxonomical Identifications prior to 14C Dating, Sprawozdania Archeologiczne t. 61, s. 260–271.

Nowaczyk K. 2006. Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku Nowa Wieś Wrocławska 4, gm. Kąty Wrocławskie, woj. dolnośląskie w latach 2002–2003. (w:) Z. Bukowski, M. Gierlach (red.), Archeologiczny Program Ochrony Archeologicznych Dóbr Kultury Zagrożonych Planowaną Budową Autostrad, Raport 2003–2004, Warszawa: Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Ar-cheologicznego, s. 219–244.

Pokutta D.A., Frei K.M. 2011. Isotopic study of Szczepankowice Early Bronze Age barrow burial ground (southern Poland), Silesia Antiqua (w druku).

Reimer P.J. et al. 2004. IntCal04 terrestrial radiocarbon age calibration, 0–26 cal kyr BP, Radiocarbon, t. 46 (3), s. 1029–1058.

Szmukier W. 1977. Przyczynek do zagadnienia wyróżnienia późnej fazy kultury unietyckiej w Polsce, Archeologia Polski, t. 22, s. 389–398.


Szmukier W. 1980. Stosunki kulturowe w Polsce południowo-zachodniej na przełomie wczesnej i starszej epoki brązu (stan badań), Archeologia Polski, t. 25, s. 7–26.

Vandkilde H. 1996. From Stone to Bronze. The Metalwork of the Late Neolithic and Earliest Bronze Age in Denmark. Moesgard.

Walanus A., Goslar T. 2004. Wyznaczanie wieku metodą 14C dla archeologów, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Włodarczak P. 2008. Archaeological interpretation of dendrochronological and radiocarbon dates. Archaeological culture versus chronology, Sprawozdania Archeologiczne, t. 60, 103–128.

Zich B. 1996. Studien zur regionalen und chronologischen Glederung der nördlischen Aunjetitzer Kultur, Berlin – New York.

ONSET OF EARLY BRONZE AGE IN SILESIA IN THE LIGHT OF CURRENT STUDIES IN CHRONOLOGY

Summary The purpose of the paper is to summarize current findings from the study of the chronology of Únětice Culture in Silesia and to draw attention to the challenge of fitting this culture unit into the existing chronological schemes developed for Early Bronze Age in Poland and some of the adjacent regions.

Fifty radiocarbon dates currently available for Silesia were secured at 15 sites and from features of assorted function and chronology (Fig. 1, 2) – ritual (human burials, animal graves, a barrow, features with an unspecified ritual function, etc.) and, much less numerous, settlement features (Table 1). Most of these dates were obtained from bone samples – mainly human, more rarely, animal skeletal remains. Unfortunately, most of them are not easy to interpret owing to the absence of grave goods, the comple-xity of imperfectly understood processes of formation and transformation of these deposits, and to the inadequate level of publication of materials or their outright lack.

Analysis of the radiocarbon dates of interest induces us to approach with caution some of the fin-dings on periodization, especially those which base on at times inadequate empirical data and do not take into sufficient account the role of depositional and postdepositional factors. Also significant are discrepancies between the dating of artefacts and the results of radiocarbon determinations. A closer analysis of calibrated radiocarbon dates has raised questions with regard to many earlier findings, such as those related to the Nowa Cerekwia Group or to the origin of fortified settlements.

Using the series of dates from Silesia the authors propose to develop a scheme of absolute chronology of the development of local Early Bronze communities. This is possible especially for Únětice Culture, with the following dating of its successive phases: phases I-II - 2200-2100/2050 BC, phases III-IV - 2100/2050-1950 BC, phase V - 1950-1700 BC and phase VI - 1700-1600 BC. On the other hand, there is a severe shortage of dating for assemblages from the older phases of the Bronze Age.

Irena LasakInstytut Archeologii. Uniwersytet Wrocławski

ul. Szewska 48, 50-139 WROCŁAWe-mail: [email protected]

Mirosław FurmanekInstytut Archeologii. Uniwersytet Wrocławski

ul. Szewska 48, 50-139 WROCŁAWe- mail: [email protected]

Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią / Onset of...

Documents

Transcript of Początki wczesnej epoki brązu na Śląsku w świetle aktualnych badań nad chronologią / Onset of...