Ankara'nın Kentsel Gelişiminin Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleriyle Ölçülmesi

ISSN:1306-3111e-Journal of New World Sciences Academy

2009, Volume: 4, Number: 4, Article Number: 4A0014

NATURE SCIENCES Received: April 2009 Accepted: September 2009 Series : 4A ISSN : 1308-7282 © 2009 www.newwsa.com

Olgu AydınErtu rul Murat Özgür

Ankara [email protected]

Ankara-Turkey

ANKARA’NIN KENTSEL GEL M N N UZAKTAN ALGILAMA VE CO RAF B LGS STEMLER YLE ÖLÇÜLMES

ÖZET Ankara, Türkiye Cumhuriyeti’nin ba kenti olduktan sonra hızlı

bir kentsel büyüme ve kentle me sürecine sahne olmu tur. Bu çalı ma, 1942–2005 yılları arasında Ankara’nın mekânsal yapısındaki de i imi ve kentsel büyüme sürecini göstermektedir. Çalı manın ba lıca hedefleri, Ankara’da ki bu hızlı kentle me sürecinin mekânsal formda nasılde i ti ini ve bu de i imi etkileyen faktörlerin ne oldu unuaçıklamaktır. Bu makalede, arazi kullanımı dinamikleri Co rafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) teknikleri bir arada kullanılarak incelenmi tir. Çalı manın sonuçlarına göre; Ankara’da kentle memi alanlardan kent alanlarına do ru büyük bir de i im oldu ugözlenmi tir. Genelde do al nüfus artı ının, kırsal alandan kentlere göç, hükümet politikaları, sanayile me, sosyo-ekonomik artlardaki de i melerin kent büyümesini etkileyen ba lıca nedenler oldu uortadadır.

Anahtar Kelimeler: Uzaktan Algılama, Co rafi Bilgi Sistemleri, Kentsel Arazi Kullanımı, Kentsel Büyüme, Ankara

MEASURING OF URBAN GROWTH OF ANKARA CITY USING BY REMOTE SENSING AND GEOGRAPHIC INFORMATION SYSTEM

ABSTRACTAfter becoming the capital city of the Turkish Republic, Ankara

has witnessed a process of rapid urban development and urbanization. This study addresses the process of urban growth and change in the spatial structure of the study area between 1942–2005 years. The main objectives of this study are to explain how the rapid urban development in Ankara has changed its spatial form and activity patterns and what the factors of the these changes are. In this study, landuse dynamics were investigated by using Geograhic Information Systems (GIS) and Remote Sensing (RS) techniques together. According to the results of this study, it was realized that there was a great conversion from non-urbanized areas to urbanized areas in Ankara. In general, the natural population growth, rural-urban migration, government policies, industrialization, changes in socio-economic conditions are the major factors that influenced the urban expansion.

Keywords: Remote Sensing, Geographic Information System, Urban Land Use, Urban Growth, Ankara.

e-Journal of New World Sciences Academy Nature Sciences, 4A0014, 4, (4), 215-242. Aydın, O. ve Özgür, E.M.

216

1. G R (INTRODUCTION) Kentle me, kentlerin merkezlerinde ve banliyö alanlarında

ya ayan toplam nüfus oranının giderek arttı ına i aret eden bir süreçtir. Bu süreç; yerel, bölgesel ve küresel ölçekte çok büyük etkiler yaratan en önemli insan etkinliklerinden biridir (Turner vd., 1990). Birle mi Milletlerin tahminlerine göre, küresel kentsel nüfus 2000 yılında 2.9 milyara ula mı ve 2030 yılına kadar da 5 milyara yükselmesi beklenmektedir ve bu nüfus artı ının önemli bir bölümü geli mekte olan ülkelerde olacaktır (UN, 2002:1). Geli mi ülkelerde hızlı kentsel büyüme, uzun süre önce cereyan etmi günümüzde büyüme önceki dönemlerden daha az bir hızla devam etmektedir. Sürekli kentsel de i im olgusu ve özellikle kent alanlarının ve kent nüfusunun dünya çapında büyük oranda artması, insanı ve do al çevreyi tüm co rafi perspektif içinde etkilemektedir (UN, 2000). Geli mekte olan ülkelerin, kentsel nüfusunda bu ekilde gözlenen önemli artı , kent geli iminden sorumlu yönetim ve altyapı hizmetleri sa layıcılarınabüyük zorluklar getirmektedir. Bundan dolayı, kentin büyümesi ve mekânsal yapısının anla ılması, co rafi ara tırmalar içerisinde çok büyük bir öneme sahiptir.

Co rafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) teknikleri, kentsel geli im ve mekânsal yapının ara tırılmasında oldukça ilerleme kaydetmi tir. Uzaktan Algılama, kente ait verilerinin elde edilmesinde önemli kaynaklarından biridir. UA, geni sahalarınmekânsal detaylarına ait verilerin farklı zaman aralıklarında toplanmasına olanak sa lamaktadır (Donnay vd., 2001; Weng, 2002). Uzaktan Algılama’nın önemi kentsel geli im ve arazi kullanımındaki de i im sürecinin mekânsal ve zamansal dinamiklerini ortaya koymada “e siz bir bakı açısı” olarak vurgulanmaktadır (Herold vd., 2003:287). Bu nedenle, UA ile CBS teknolojileri birlikte yaygın olarak kullanılmakta, farklı ölçeklerde arazi örtüsü de i iminin belirlenmesi ve gözlemlenmesinde etkili ve güçlü bir araç olarak tanımlanmaktadır(Stefanow vd., 2001; Wilson vd., 2003; Weng, 2002). Bu geli melere paralel olarak Türkiye’de de son yıllarda arazi örtüsü de i imi, arazi kullanımı paternleri ve mekânı anlamak için UA ve CBS teknikleri giderek artan bir ekilde kullanılmaya ba lanmı tır (Alphan, 2003; Çelikoyan ve Altan, 2005; Karabulut vd., 2006; Yıldırım ve Kılıç,2006; Karakuyu, 2006; Gürün ve Doygun., 2006; Kıncal, 2006; Ayhan ve Çubukçu, 2008).

stanbul’dan sonra Türkiye’nin ikinci büyük kenti olan Ankara, tarihsel süreç içinde önemli karakteristiklere sahip olmu bir kenttir. Ankara kentinin mekânsal geli imi açısından belki de en önemli olay, Atatürk’ün 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni burada açması ve Kurtulu Sava ı’nı buradan idare etmesi, 1923’te ba kent olarak seçmesi ve Cumhuriyeti burada ilan etmesidir. Türkiye Cumhuriyeti’nin ba kenti olarak seçildikten sonra Ankara’nın mekânsal yapısında kayda de er pek çok de i im meydana gelmi tir.

2. ÇALI MANIN ÖNEM (RESEARCH SIGNIFICANCE) Bu çalı manın temel amacı, Ankara kentinin mekânsal yapısında

meydana gelen de i imin ve 1942–2005 yılları arasındaki kent arazi kullanımı de i im paterninin UA ve CBS teknikleri kullanılarak ara tırılmasıdır. Mevcut büyüme sürecinin ve 1942–2005 yıllarıarasında Ankara’daki kent arazi kullanımındaki de i menin incelenmesi, Türkiye’deki kentsel yapısının daha iyi kavranmasına da katkıda


217

bulunacaktır. Bu çalı mada, kentsel alanlardaki ana kullanımsınıflarının nasıl de i ti inin, bu de i imin temel nedenlerinin neler oldu u ve farklı kent alanı sınıflarının nasıl bir da ılımgösterdi inin ortaya koyulması hedeflenmi tir.

3. MATERYAL VE YÖNTEM (MATERIAL AND METHODS) Bu ara tırmada Ankara kentinin sınırları, yerle menin devamlılık

gösterdi i alan olarak belirlenmi tir. Bu anlamda Ankara kenti, matematik konum olarak 38°33’N ve 40°47’N enlemleri ile 30°52’E ve 34°06’E boylamları arasında bulunmaktadır. Çalı ma alanı, The Universal Transverse Mercator (UTM) 36 Kuzey projeksiyon sisteminde ve 12 adet 1:25.000’lik ölçekteki topografya haritasının kapsamındadır.Farklı yo unlukta ve sosyo-ekonomik yapıdaki yerle im alanları(düzenli konut alanları ve gecekondu alanları), kamu bina alanları,sanayi alanları, park alanları, ye il alanlar, üniversite alanları,spor alanları, askeri alanlar, otopark alanları eklindeki farklıarazi kullanım tipleri bu çalı manın amacını uygun hâle getirmektedir.

Bu çalı mada, kullanılan haritalar ve uydu görüntülerinin listesi ve bazı özellikleri Tablo 1’de verilmi tir. Hava foto raflarıve topografya haritaları, Harita Genel Komutanlı ı’ndan, IRS-1C uydu görüntüsü ise, Nik n aat Anonim irketi’nden temin edilmi tir. Her bir harita taranarak TNTmips 6.9 yazılımının içine atılmı ve UTM gratucules noktalarından okunan en az dört kontrol noktasıseçilmi tir. Kayıt i lemleri için projeksiyon olarak UTM, zone olarak 36 ve datum olarak ED50 kullanılmı ve bütün topografya haritaları bu ekilde rektifiye edildikten sonra aynı yazılım içinde birle tirilmi tir.

Çalı ma alanı için amaca uygun hava foto rafları sırasıyla 1942, 1968, 2000 ve 2005 yılları için mevcuttu. Yorumlama ve haritalama i lemini kolayla tırmak için her döneme ait hava foto rafları elde edilen birle tirilmi topografya haritalarının yardımıyla ayrı ayrırektifiye edilerek hava foto rafı mozai i olu turulmu tur. Direkt (ton, doku, ekil ve patern) ve indirekt (lokasyon ve birle me) elemanlarının tanınması, arazi kullanımı/arazi örtüsünün yorumlanmasıiçin kullanılmı tır. Bunun yanında, topografya haritaları çalı maalanında temel harita, mahalle sınırları ise vektör setlerini olu tururken, alanı tanımlamada yardımcı vektör tabakası olarak kullanılmı tır.

Tablo 1. Ara tırmada kullanılan uzaktan algılama görüntüleri ve di er verilerin listesi

(Table 1. List of the remote sensing images and other data used in the study)

Veri Tipi Zaman Verilerin Özellikleri Hava Foto rafları 1942, 1968 Siyah Beyaz, TaranmıHava Foto rafı 2000 Renkli, 1:16.000 Ölçekli

TaranmıIRS-1C 2005 5.8 m Çözünürlü e Sahip

Band PAN Topografik Haritalar

1951–1957 arasıçe itli yıllarda

1:25.000 Ölçekli TaranmıRenkli Haritalar


218

Bu ara tırmada, kentsel alanın arazi kullanım tiplerini belirlemek için görsel imaj yorumlama yöntemi seçilmi ve bu i lem, bilgisayar ortamında hava foto rafları ve uydu görüntüsü üzerinden, arazi kullanımı tiplerin ayrı ayrı vektör çizgileri olarak sayısalla tırılmasıyla yapılmı tır. Sonuç olarak her döneme ait ayrıayrı vektör veri setleri olu turulmu ve daha sonra yapılacak olan analiz ve ara tırmalar için her yıla ait bu vektör veri setleri 20 m. mekânsal çözünürlükte resim formatına dönü türülmü tür.

2005 yılında elde edilmi olan IRS-1C görüntüsü kent büyüklü üne ek bir tabaka olu turması için kullanılmı tır. 1942 ve 1968 arazi kullanım haritaları ise, çalı ma alanının topografya haritalarından yararlanılarak olu turulmu tur. Kentsel arazi kullanımı 14 kategoride; konut alanı (küçük ticari alanlar dahil), gecekondu bölgesi, kamu binaları, sanayi bölgesi, park sahaları, ye il alan, bo alanlar, üniversite alanı, mezarlık, askeri bölge, alı veri merkezleri, spor alanları, araç park alanları, su ve kırsal alan olarak sınıflandırılmı tır. Farklı tarihsel dönemlere ait dört de i ikharitanın sayısalla tırılmasından sonra, tüm veriler CBS (ArcGIS 9.2) yazılımının içine aktarılmı tır.

Dört harita arasındaki de i imin belirlenmesi i lemi, raster tabanlı CBS sistemi ile yapılmı ve her bir raster veri tabanı, tekrar sınıflandırılmı tır. Yapılan yeniden sınıflandırma i lemleri ile yeni bir raster tabakası olu turulmu , tam sayı de erlerinin kar ıla tırması birbirini takip eden iki yıla ait veri seti için yapılmı tır. lk yıl için her bir pixel de eri, ikinci yıl için aynıpixel de eri ile kar ıla tırılmı ve her bir spesifik de i imi kaydetmek için yeni bir de i im de eri ile raster görüntüsü elde edilmi tir. Sonuç olarak üç dönemin (1942–1968, 1968–2000 ve 2000–2005) kentsel de i im haritaları meydana getirilmi tir.

4. ANKARA’NIN KENTSEL GEL M N N ARKA PLANI (THE BACKGROUND OF URBAN GROWTH OF ANKARA CITY)

Co rafi olarak ç Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Sakarya Bölümü’nde bulunan Ankara, aynı isimle anılan bir ovanın do u kesiminde kurulmu tur. Kentin bulundu u ova, kuzeyde 1200–1500 m. arasındaki Mire-Karya dı Da ları, güneyde Haymana Platosu’nun devamı olan bir plato alanı, do u ve güneydo udan ise 1800 metre varan yükseltisiyle Elmada gibi hâkim topografya unsurları ile çevrelenmi tir (Erol, 1968; Gürsoy, 1959; Yücel, 1987). Ankara önceleri, do u-batıdo rultusunda uzanan ovanın, do u kesiminde çanak içinde geli megöstermi , daha sonra çevredeki sözü edilen yüksek alanlara do ruyayılmı tır.

Osmanlı mparatorlu u’nun son zamanlarında 30.000 kadar nüfusun ya adı ı ve bugün kentin ortasında kalmı olan kalenin içi ve yakınçevresinde yayılan Ankara kenti, Cumhuriyet döneminde çok hızlı bir büyüme süreci ya amak suretiyle 4 milyonu a an nüfusu ile Türkiye’nin ikinci büyük metropolü haline gelmi tir. Böylece eski kale kenti Ankara, çevresine do ru mekânsal olarak muazzam bir büyüme göstermi tir. Ankara Büyük ehir Belediyesi’nin sınırları 2004 yılındaki bir yasal düzenlemeyle kentin merkezinden 50 km. yarıçaplıbir daire içindeki alanı kapsayacak ekilde uzatılmı tır. Uzun bir tarihi geçmi e sahip olan kentin geli imi ba kent olmadan önceki ve olduktan sonraki dönemler olmak üzere iki ana dönem olarak ayırtedilebilir.


219

4.1. Ba kent Olmadan Önceki Dönemlerde Ankara (Ankara City : The Periods of Before Becoming Capital)

Ankara, yer aldı ı ovanın do u kenarında, andezitlerden yapılıkütlenin epijenik bir yarma vadi ile yarılması ile olu mu iki önemli tepeden biri durumundaki Hisar Tepe (978 m.) üzerinde kurulmu tur. Bend Deresi’nin (Hatip Çayı) yarma vadisiyle Hıdırlık (Timurlenk) Tepesi’nden ayırdı ı, çevresine göre yüksek bu alan, Ankara’nınkuruldu u dönemin yerle me lokasyonu seçiminde belki de en önemli etmenlerden biri olan savunma etmenine yeterince cevap verebilecek nitelikteydi. Aynı zamanda Ankara Kalesi’nin çevresi tarım (So ukkuyu ve Kazıkiçi bostanları, Seyran, Etlik, Dikmen ba ları, Ankara Ovası’nın kenarlarındaki tahıl ekimine elveri li alanlar) ve hayvan yeti tiricili ine (batıya do ru Atatürk Orman Çiftli i’nin bulundu uotlak alanları), dolayısıyla insanların zorunlu ihtiyaçlarınıkar ılama için uygun ekonomik alanları da barındırmaktaydı. Hatip Çayıve Kale çevresindeki kaynaklar da kentin su ihtiyacınıkar ılamaktaydı. Ankara, di er taraftan ülkenin kenar da lıkbölgelerini ç Anadolu’ya ba layan yol geçitleri önünde yer almaktaydıki (Gürsoy, 1959:9) bu sitüasyon ko ulları, ula ım bakımından elveri li bir yerde bulundu unu imâ etmektedir.

Ankara kentinin kurulu tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, Ankara çevresinde yapılan kazılarda bulunan prehistorik izler, bu bölgede Kalkolitik’ten itibaren devamlı bir yerle imin oldu una i aret etmektedir (Gürsoy, 1959:8). Ancak kentin tarihi, Hitit devrinden itibaren izlenebilmektedir. Bir kısım tarihçilere göre, Hitit eserlerinde sık sık rastlanan Ankuva’nın bugünkü Ankara kentinin bulundu u yer oldu u olasılı ı üzerinde durulmaktadır(Gürsoy, 1959). Ayrıca Ankara’nın M.Ö. VIII. yüzyılda bir Frigya kenti oldu u bilinmekle beraber, Galatlar tarafından kuruldu u ve gemi çapası anlamına gelen Ankyra adıyla anıldı ı da ileri sürülmektedir. Kent içinde ve çevresinde yapılan arkeolojik kazılar Frigyalılardöneminde Ankara’nın önemli bir yerle im yeri oldu unu; kalenin dı ında, tepenin yamaçlarında ve yamacı izleyen düzlüklerde de yerle ildi ini göstermi tir. M.Ö. 522–486 yılları arasında, Lidyalıların ve Perslerin egemenli inde de kalan Ankara, M.Ö.25 yılınakadar Galatların üç büyük kolundan biri olan Tektosaglarınba kentli ini yaptı ı bilinmektedir(Akçura, 1971).

Galatya Bölgesi’ni bir eyalet olarak yönetimleri altına alan ve Ankara kentini de bölgenin ba kenti yaparak, metropolis derecesi veren Romalılar döneminde Ankara, en parlak ve ünlü dönemlerinden birini ya amı tır (Akçura, 1971: 16). Ankara, M.S. I. ve II. yüzyıllarda Anadolu’da Roma yol a ının çok önemli bir kav a ı niteli ini kazanmı ,bunun sonucunda idari, askeri ve ticari i levleri geli mi tir. Bu dönemde kent, kalenin eteklerindeki düzlükte yerle mi , bir önceki yüzyıla göre bir misli büyümü tür. Ankara, Roma döneminde Dı kapı ile Hacettepe arasındaki alanda yayılmı tır (Galantı, 1950).

M.S.334 yılında Bizans yönetimine geçen Ankara, bu yıllarda Bizans- slâm mücadelelerinde istilalara u ramı , zarar görmü ama yeniden imar edilmi tir. Ortaça ’da Ankara, Avrupa kentlerinde oldu ugibi, surlar içine çekilmi , tam bir sınır kenti görünümüne bürünmü tür. 1073 yılında Selçukluların eline geçen Ankara, bu tarihten ba layarak Osmanlılar tarafından Anadolu’nun siyasal birli inin kurulmasına kadar geçen sürede, Türk Beylikleri, Bizans ve Mo ol egemenli i altında karı ık bir dönem geçirmi tir (Ergenç, 1980).


220

1354’te Orhan Gazi zamanında Süleyman Pa a tarafından Osmanlıtopraklarına katılan Ankara, 1402 Ankara Sava ı sonrası çe itli kereler el de i tirmi , ancak 1413 yılında kesin olarak Osmanlıegemenli ine girmi tir.

Ankara, parlak ba ka bir dönemini ya adı ı Osmanlıların geli me devrinde, önemli bir ticaret merkezi olmu tur. Kentteki 30’a yakınhandan ço unun ve Bedesten’in XV-XVII. yüzyıllarda yapılmı olması da bu hareketlili in bir göstergesidir (Tunçer, 2001). Osmanlımparatorlu u’nun Anadolu’daki siyasal birli i kurarak bölgelerarasıticaretin güvenli ini sa laması ve kentlerde üretim için pazar olanaklarının buna ko ut olarak geli mesi sonucu bu dönemde Ankara kentinin nüfusu artmı ve kent kalenin çevresinde güney ve batıyönlerinde önemli bir geli me göstermi tir. XVII. yüzyılın ortalarında kenti ziyaret eden Evliya Çelebi’nin seyahatnamesine göre, Ankara kentinin, 6066 evi, 2000 dükkânı, süslü bir bedesteni, kalabalıkpazarları (Uzunçar ı, Sipahi Pazarı, Kalealtı Pazarı) olan, sa lam bir surla çevrili, herkesin sofçulukla u ra tı ı nüfusu 30.000’e yakla an bir kent oldu u anla ılmaktadır (Evliya Çelebi, 1970).

XVIII. yüzyıldan itibaren Osmanlı mparatorlu u’nu sarsan Celali syanları sonucu Ankara’nın dı mahalleleri bo almı ve kent nüfusu tekrar azalmı tır. Genel krize ve ula ım i levlerinin gerilemesine ra men, Ankara XIX. yüzyıla kadar önemli bir kent olarak kalmı tır. Osmanlı mparatorlu u’nun bütün ekonomik hayatını sarsan 1838 ticaret anla ması ile ülke ekonomisi dı a açılmı ve batı ekonomilerinin bir açık pazarı haline getirilmi tir (Tekeli, 2008). Yeni ticaret rejiminde tifti in hammadde olarak ihracına izin verilmesiyle sof üretimi ve dokumacılı ı önemli bir darbe almı , bu da Ankara kentinin ekonomik-sosyal hayatında önemli bir dalgalanma olu turmu tur.

Osmanlı imparatorlu unun gerileme döneminde eski önemini yitiren kent, XIX. yüzyılın sonlarında, bazı canlanma belirtileri göstermi ,1892’de Ankara, demiryolu ile stanbul’a ba lanmı , bu geli me kentin sosyo-ekonomik hayatı yanında fiziksel görünümünde de bazıde i iklikler yaratmı tır. Sofçuluk yeniden eski önemini kazanmı ,bunun yanında istasyon çevresinde depolar ve antrepolar yerle mi ,istasyonu eski kente ba layan günümüzün stasyon ve Talatpa acaddeleri o dönemde açılmı , Ulus çevresi daha büyük bir hızla geli me göstermi tir. Ancak XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın ba ında, sava lar ve 1917 yangını nedeniyle Ankara’nın nüfusu 20–25 bine dü mü tür.

Mustafa Kemal’in Ankara’yı Kurtulu Sava ı için karargâh seçmesi, 27 Aralık 1919’da Temsil Heyeti’nin Ankara’ya yerle mesi, 23 Nisan 1920’de TBMM’nin burada toplanması, yeni hükümetin kurulmasıkentin mekânsal, demografik ve sosyo-ekonomik yapısını ileriye dönük olarak etkilemi tir. 29 Ekim 1923’de Cumhuriyetin ilânı ile bir rejim de i ikli i yapılırken, di er yandan da eski rejim ile özde le miolan ba kent bırakılmı , onun yerine Kurtulu Sava ı’nın merkezi olmanın saygınlı ını ta ıyan Ankara, 13 Ekim 1923’de alınan bir kararla ba kent yapılmı ve kentin yazgısı de i mi tir. Ankara’nınba kent olarak seçilmesindeki mekânsal strateji, askeri ve siyasi etkenlerin ve eski rejime kar ı ideolojik tavrın yanı sıra, ülkeye hizmet sunumunda Anadolu’da a ırlık merkezi olu turmaktır (Keskinok, 2006:27). Bu son anılan strateji, bir anlamda yeni ba kent yaratılmasıyoluyla bölgesel geli me politikası uygulamayı da hedefliyordu (Yavuz, 1981:29).


221

Bu tarihlerde yakla ık 140 hektarlık bir geni li e sahip olan Ankara, Kale ve Hisar mahallesinden batı ve güneye do ru uzanan bir yerle me alanını kapsamaktaydı. Kale ve etrafındaki mahalleler eski kentin Yukarıyüzü’nü, Hacı Bayram ve civarı yani batıda kalan kesim ise A a ıyüzü’nü olu turmaktaydı. Yerle im alanının etrafını büyük mezarlık alanlar çevrelerken, bugün Türk Hava Kurumu, Radyo Evi, Olgunla ma Enstitüsü’nün Dil-Tarih ve Co rafya Fakültesi’nin bulundu ualanların mezarlık olması, XIX. yüzyılda kentin sınırının buralara dayandı ının göstergesidir. Bu mezarlıkların çevresi ise bostanlar ve ba alanları ile kaplıydı. Kentin yakın çevresinde tarımla u ra anköyler (Solfasol, Pursaklar, Ba lum, Kıbrıs, Yuva, Susuz, Kaya ,Ludumnu, Alacaatlı, Karapürçek, Tatlar, mrahor) vardı ( enyapılı,2004:28) ki bu köyler, günümüzde neredeyse tümüyle Ankara’nın içinde kalmı tır.

4.2. Ba kent Olduktan Sonraki Dönemde Ankara Kenti (Ankara City: The Period of After Becoming the Capital)

Ankara’nın kentsel tarihinde üç dönem dikkat çekicidir. Bunlardan ilki Roma dönemi, ikincisi Osmanlı mparatorlu u’nun XVII. yüzyılı, üçüncüsü ise Ankara’nın yeni cumhuriyetin ba kenti olarak seçilmesinden sonraki dönemdir. Ancak, Ankara’nın tarihsel süreç içinde belki de en büyük de i imi ve dönü ümü, Mustafa Kemal’in Ankara’ya geldi i 27 Aralık 1919 tarihinden sonra ba lar (Gürsoy, 1959:9). Zira Ankara, Mustafa Kemal ve arkada larının Erzurum ve Sivas kongrelerinde aldıkları kararları uygulayabilecekleri en uygun yer olarak kabul görmü tür. Bu tarih, aynı zamanda ba kentlik i levlerinin Ankara’da toplanmasının ilk önemli adımını da olu turmu tur. 23 Nisan 1920 de Türkiye Büyük Millet Meclisi Ankara’da toplanmı , yeni hükümet burada kurulmu , Ulusal Kurtulu Mücadelesi boyunca devletin i leri Ankara’dan yönetilmi tir. Ankara, nihayetinde 13 Ekim 1923 de “Türkiye Devletinin Makam daresi Ankara ehridir” eklindeki anayasa hükmü ile Türkiye Cumhuriyeti’nin yönetim merkezi olarak seçilmi tir. Ankara’nınba kent tipi olarak evrimlerini kendi içsel dinamikleriyle gerçekle tirmi ba kentlerden de il, siyasal bir karar ve arkasındaki irade ile devletin yeni yönetsel merkezi oldu u açıktır (Çınar, 2007: 130).

Ankara’nın ba kent seçilmesi, ta ıdı ı sosyal boyut yanındakentin mekânsal, ekonomik ve kültürel görüntüleri açısından da çok önemli geli melere yol açmı tır. Çok hızlı bir ekilde ço alan kamu kurulu ları sayesinde yeni bir sosyal grup olarak memur kesimine kavu an Ankara, ardından yeni yapılar için dev bir antiyeye dönü mü tür.

1925’den sonra in aatı hızlanan devlet yapıları, kent mekânınınkısa sürede bir saygınlık imgesi haline gelmesine yardımcı olmu tur. stihdam olanaklarının artı ından sonra, hem uzak yerlerden nitelikli i gücünün hem de çevresindeki kırsal kesim insanlarının i bulabilmek için Ankara’ya gelmesiyle kent mekânının hızla büyümesini mümkün olmu tur. Bu sayede, 1927’de 74.553 olan Ankara nüfusu, 1935 sayımında 122.720 ki iye ula mı tır.

4.3. Cumhuriyet Döneminde Ankara Kentinin Nüfus Geli imi (Population Growth of Ankara City in the Period of Republic)

Türkiye’nin di er büyük kentlerinde oldu u gibi Ankara, Cumhuriyet Dönemi’nde hızlı nüfus artı ına sahne olmu tur. Ankara,


222

özellikle ba kent olduktan sonra yarım yüzyıl bir büyüme oda ı olarak Türkiye’de bir nüfus çekim merkezi haline gelmi , daha sonra bu çekim merkezi olma özelli ini kısmen yitirmi tir (Tekeli ve Güvenç, 1986).

Ankara kentinin nüfusu, 1927–1935 döneminden ba lamak suretiyle 1975–1980 dönemine kadar çok yüksek bir büyüme hızıyla artmı tır.1970’li yılların ortalarına kadar iki dönem (1935–1940 ve 1945–1950) dı ında yıllık ortalama nüfus artı hızı hep %6’nın üzerinde gerçekle mi , hatta hız, 1950–1955 döneminde %9’a yakla mı tır (Tablo 2). Böylece 1935’de 122.720 olan kent nüfusu 1945’te 226.712’ye; 1955’te 451.241’e; 1965’te 905.660’a nihayet 1975’te 1.701.004’e yükselmi tir.

1975–1980 döneminden itibaren Ankara’nın yıllık nüfus artı hızıbir daha %4’ün üzerine çıkamamı , yıllık ortalama nüfus artı hızlarıdönemlere göre biraz de i mekle birlikte %2.0 ile %3.6 arasındaoynamı tır (Tablo 2). Ankara nüfusunun 1975 sonrasında ikiye katlanabilmesi için 30 yıllık bir süre geçmesi gerekmi , 1985 sayımında 2 milyonu, 2000 sayımında ise 3 milyonu a an kent nüfusu 2007 sonu itibariyle adrese dayalı nüfus sayımı sonuçlarına göre 4.131.393’e ula mı tır (Tablo 2). 2000–2007 arasındaki dönemde nüfusun yıllık ortalama %3.6 artmasında, Ankara Büyük ehir Belediyesi sınırlarının 2004 yılında bazı köyleri de kapsayacak ekilde geni letilmi olmasının etkisi vardır.

Tablo 2. Ankara kentinin nüfus geli mi, 1927–2007 (Table 2. Population growth of Ankara city between 1927 and 2007)

SayımYılı

Nüfus Miktarı Yıllık Ortalama Artı Hızı

(%) 1927 74.553 - 1935 122.720 6,3 1940 157.242 5,0 1945 226.712 7,3 1950 288.536 4,8 1955 451.241 8,9 1960 652.545 6,9 1965 905.660 6,6 1970 1.236.152 6,2 1975 1.701.004 6,4 1980 1.877.755 2,0 1985 2.235.035 3,5 1990 2.559.471 2,7 2000 3.203.362 2,1 2007 4.131.393 3,6 Kaynak: Türkiye statistik Kurumu (TÜ K)

Ankara’daki nüfus artı ının temelde üç nedeni vardır. Bu nedenlerden birincisi, il içinden ve ba ka illerden güçlü akımlar halinde Ankara kentine gerçekle en göçlerdir (Altaban, 1986, Özgür, 1995). kincisi do al nüfus artı hızının yüksekli i, üçüncüsü ise, kentin yakın çevresindeki kırsal yerle melerin ve bazı kasabalarınzamanla kent tarafından yutulmasıdır.

1950’lerden itibaren uygulanan kalkınma modelinin özellikle tarım sektöründe ba lattı ı de i melerin etkisi ile kentle me hızınınve kentlerde yı ılmanın etkisi Ankara’da oldukça hissedilir bir durum


223

almı , kırsal alanlardan göç edenlerin sayısını arttırmı tır (Tekeli ve Güvenç, 1986). 1935–1940 döneminden ba lamak suretiyle Ankara kentinin nüfus artı ında göçün etkisi açıkça görülmektedir. Kentte 1970’lerin ortalarına kadar net göç miktarının toplam nüfus artı ıiçindeki yüzdesi %70’lerin üzerindedir.

1975’den sonra göçün etkisi azalmı , do al artı kentin nüfus artı ında %50’nin üzerine çıkarken net göç miktarıyla gelenler bu de erin altında kalmaya ba lamı tır (Özgür, 1995; Tekeli ve Güvenç, 1986). Öyle ki göçle gelenlerin miktarı biraz da ülkenin içinde bulundu u ko ullar nedeniyle 1975–1980 döneminde 17.200 ki iye kadar gerilemi ve kentin nüfus artı ında bu rakam %10’a bile denk dü memektedir (Tablo 3).

Do al artı ve net göç dı ında Ankara’daki kent geli imi ile ilgili di er önemli etki de kentsel çeperlerdeki yerle melerin nüfuslarının Ankara’nın i levlerine ba lı olarak hızla artması ve kent bünyesine katılmasıdır. Sincan, Etimesgut, Gölba ı, Kazan, gibi ilçe merkezleri yanında Dikmen, Balgat, Karakusunlar, Yakupabdal, Kıbrıs,Bayındır, ncek, Tulunta , Alacaatlı gibi çok sayıda köyün kente katılması, Ankara’yı co rafi olarak geni letmi tir. Bu geni leme beraberinde idari ve yasal düzenlemeler yapılmasına ve Ankara Belediye sınırlarının de i tirilmesine yol açmı tır. Böylece Ankara, küçük bir idari kasabadan önemli bir metropoliten alana do ru kökten bir de i imgeçirmi tir (Payne, 2007: 279).

Tablo 3. Ankara nüfus artı ında do al artı ve net göçle artı ınpayları

(Table 3. Natural growth and net migration rates in Ankara population growth)

Dönem Do al ArtıMiktarı

% Net Göç Miktarı

% Toplam ArtıMiktarı

1935-1940 49.000 14,2 29.500 85,8 34.400 1940-1945 - - - - 69.500 1945-1950 13.100 21,2 48.700 78,8 61,800 1950-1955 24.300 14,8 138.400 85,2 162.700 1955-1960 38.200 19,2 160.700 80,8 198.900 1960-1965 59.600 23,3 196.000 76,7 255.600 1965-1970 93.900 28,4 236.600 71,6 330.500 1970-1975 128.700 27,7 335.100 72,3 464.800 1975-1980 159.600 90,3 17.200 9,7 176.800 1980-1985 196.900 52,7 176.800 47,3 373.700

Kaynak: Tekeli ve Güvenç, 1986

5. ANKARA’NIN KENTSEL ALANINDAK DE MLER (CHANGES IN URBAN AREAS OF ANKARA CITY)

Ankara kenti, kentsel geli im ve arazi kullanımı bakımından 1942 ile 2005 yılları arasında büyük bir de i im ve dönü üm ya amı tır. Bu tarihler arasında toplam yerle im alanı, 1942’ye göre 20 kat artıgöstermi tir.

5.1. Ankara Kentinin 1942–1968 Yılları Arasındaki De i imi (Change of Ankara City between 1942 and 1968 Years)

Bu dönemin ba langıç yılı olan 1942’de Ankara kenti, yapılan hesaplamalara göre toplam 1716 hektar alana sahiptir (Tablo 4). Ankara’nın 1940 nüfusu 157.242 ve 1940–1945 döneminde yıllık ortalama


224

nüfus artı hızı %7.3 (Tablo 2) oldu una göre; 1942 yılında kentin nüfusunun tahmini olarak 181.000 ki i oldu u belirlenebilir. Bu çalı mada kentin yerle im alanları iki gruba ayrılmı tır. lki normal konut alanları ve karı ık kullanımdan olu urken, ikincisi gecekondu alanlarını kapsamaktadır. Kentin 1942 yılı için toplam alanının%32’lik kısmı (556 ha) eski yapılar ve gecekonduları da içerecek ekilde yerle im (konut, in aat, onlarla içiçe olan i -ticaret) alanlarından olu maktadır. Bunun 400 hektarı konut alanı diye tiplendirilen düzenli yerle im alanından olu urken, 156 ha’lık kısmıkale içi ve çevresindeki eski yapılar ile gecekondu alanlarıdır.

Bu yıllarda, kentsel geli imin büyük bir kısmı orijinal kent merkezinin (Kale ve çevresi) yakınlarında meydana gelmi tir ve Ankara’nın yakın çevresinde göreceli olarak çok az bir kentsel geli im vardır. Bu yıllarda kentin sanayi alanları sınırlıdır (1,8 ha.) ve di er arazi örtü tipleriyle kar ıla tırıldı ında oldukça az bir alanıkapsamaktadır ( ekil 1). Kent çevresindeki askeri alanlar 20 ha., mezarlıklar 24 ha., üniversite alanları 45 ha., alan kaplamaktadır. Kamu binalarının kapladı ı alan 370 ha olup, tüm görüntü içinde da ılmı olarak görülür; ancak görülme sıklı ı kentin güney kısmında ve merkezinde daha çoktur. Bu alanların, kent alanı arazi örtü kategorisi ile yakın ili kisi mevcuttur. Ba kent olduktan sonra Ankara’daki kent alanlarındaki en büyük de i im, kamu binalarında olmu tur (Tablo 4). Kentin etrafındaki kırsal alanlar 1942’de en yüksek miktarda bulunan arazi örtüsü tipidir ve yakla ık olarak 50546 ha’lık alanı kaplamaktadır ( ekil 1).

Dönemin sonunu temsil eden 1968 yılına ait görüntüler, kent arazi örtüsünde belirgin bir artı ın varlı ını göstermektedir ( ekil 2). Kent sınıfı içinde kalan alanın miktarı 2990 hektara çıkmı tır(Tablo 4). Bu dönemde çalı ma alanının sınırları içinde 1824 ha’lıkalana sahip gecekondu bölgesi mevcuttur ve kentin do u ve kuzey-do ukesimleri, gecekondu arazi örtüsü olarak en yüksek yo unlu a sahip yerleridir. Yerle im alanları di er sınıflar arasında en çok geni leyen sınıf olmu tur. Bu bir bakıma Ankara’nın gecekondula masürecinin mekâna yansımasıdır. Ankara kentsel alanında 1942 yılında 156 hektar olan gecekondu alanlarının yılda ortalama %41 ‘lik bir artı la 1968’de 1824 hektara çıkması, Ankara’da yo un göç-barınma sorununun bir sonucudur. Böylece bu dönemde gecekondu alanları,yakla ık 11 kat gibi yüksek bir artı göstermi tir.

Bilindi i üzere Türkiye’de II. Dünya Sava ı sonrası i bulmak için stanbul, Ankara, zmir gibi büyük kentlere göç bu kentlerde yo un bir baskı olu turmu tur. Göç edenlerin ekonomik güçsüzlü ü ve göç edilen yerlerdeki konut arzının yetersizli i buralarda barınma sorununu do urmu tur. Sanayile menin zayıf, kentlere göç akınlarınıngüçlü oldu u bu dönemde barınma, kentsel sorunların ilk sırasınayerle mekle kalmamı , Ankara gibi büyük kentler gecekondu mahalleleriyle sarılmı tır (Bayraktar, 2006; Kele , 1984; Yavuz, 1981).

Ankara’da 1950’de 12.000 olan gecekondu sayısı 1966’da 100.000’e ula mı tır. Ankara’da bir yandan Altında gibi neredeyse kent merkezinde yer alan kesimlerde, öte yandan da kentin do u ve güneyinde yer alan Topraklık, ncesu, Mamak ve Çankaya gibi semtlerde merkeze uzak gecekondu alanları geli mi tir ( ekil 4, Kele , 1984: 357–358). Böylece Ankara’nın hem kent merkezinde hem de kent çevresinde gecekondula ma gözlenmi tir. Gecekondula manın hız kazanmasının bir


225

i areti olarak bu dönem içinde 1966 yılında “Gecekondu Kanunu” çıkarılmak zorunda kalınmı tır (Bayraktar, 2006:141).

Sözü edilen dönem içinde kamu binalarının kapladı ı alanınmiktarında da kayda de er ölçüde artı vardır. Bu artı ın miktarı 1942 yılındaki görüntü (kamu binalarının kapladı ı alan 370 ha) ile kar ıla tırıldı ında bu yıla ait görüntüde kamu alanları 1404 ha’a kadar artmı tır. Daha önce de bahsedildi i gibi Ankara’da o dönemde arazi örtüsünü olu turan di er sınıflar arasında 1033 ha’lık artı lakamu binaları arazi kullanımı tipleri içerisinde ikinci en büyük geni leme gösteren sınıf olmu tur. 1968 yılı görüntüleri analiz edildi inde aynı zamanda üniversite alanı 226 ha. ve askeri alanlar 453 ha’a ula mı tır.

1968 yılı görüntüsüne bakıldı ında sanayi alanları neredeyse 156,50 ha’lık bir alanı kapsamaktadır. Bu de er alan olarak küçük görülmekle birlikte 1942’ye göre en fazla de i imin gerçekle ti iarazi kullanım tipinin sanayi alanlarında oldu u gerçe ini de i tirmez (Tablo 4). Sanayile me süreci, Ankara’daki sanayi faaliyetlerinin mekânsal da ılımında önemli bir de i imle sonuçlanmı tır. Bu de i im, hem faaliyetlerin lokasyonun önceden yapılmı olan alanlar içinde tekrar düzenlenmesi eklinde hem de yeni geli en bölgelerde kayda de er miktarda arazinin sanayi amaçlı kullanım için dönü türülmesi eklinde olmu tur. Kenti çevreleyen bölgelerde kırsal alan miktarıdi er kullanım tiplerinin büyümesine paralel ekilde 39692 hektara gerilemi tir. Bu sonuçlar 1968 yılında kentle menin mekânsal sonuçlarının görülmeye ba landı ını ima etmektedir.

ekil 3’de çalı ma alanının sınırları içindeki toplam de i im gösterilmektedir. Bu ekil, Ankara kentinin 1942–1968 döneminde dairesel bir geli im gösterdi i eski kent dokusunun biti i indeki kırsal alanlar ile daha çok da açık alanların kent formuna dönü ümü yansıtmaktadır. Oransal olarak Ankara’nın en fazla büyüdü ü bu dönemde, kent nüfusunun 1968’de 1.123.000 (kentin 1965 nüfusu 905.660, 1970 nüfusu 1.236.152 ve bu dönemde yıllık artı hızı %6,2’dir) düzeyine çıkmı olması da kentsel büyümenin demografik yönünü göstermektedir. Bu rakamlar Ankara’nın alansal olarak 3,7 kat büyürken; nüfusunun 5,8 katına çıktı ına i aret etmektedir. Bu durum kentin daha çok sıkı ık gecekondularla yatayda ve çok katlı binalarla da dü eyde geli ti ini akla getirmektedir.

Ankara kentinin eski öze inin hemen yakın çevresindeki açıkalanlar, 1942–1968 döneminde kentsel alanlara dönü ürken, kentin kuzey ve güneyindeki kırsal alanların kent bünyesine katılmaya hazırlandı ıaçık alanlar saptanmaktadır. Ankara’nın özellikle do u, güneydo u ve kısmen de kuzeyindeki kırsal alanlar da hızlı geli me nedeniyle kentsel alanlara (birço u gecekondu bölgesi olmak üzere) katılmı tır( ekil 3).


226

Tablo 4. Ankara kentinde arazi kullanım tiplerinin yıllara göre alanları

(Table 4. Areas of land use types in Ankara City by years)

Arazi KullanımTipleri

Yıl 1942 (ha)

Yıl 1968 (ha)

Yıl 2000 (ha)

Yıl 2005 (ha)

Konut Alanı 399.92 2990.27 13285.35 14314.39 Kamu Bina Alanı 370.40 1403.72 3531.07 3544.36 Sanayi Alanı 1.76 156.50 2966.09 2985.91 Gecekondu 155.80 1823.59 9147.45 8536.32 Park Alanı 505.09 570.27 785.24 898.41 Ye il Alan 82.86 185.06 3233.30 3228.59

Üniversite Alanı 45.23 225.69 561.60 569.23 Mezarlık 24.14 83.77 213.20 213.20

Askeri Alanı 20.150 452.50 1798.12 1798.12 Büyük Alı veriMerkezi (AVM)

- - 48.66 48.66

Spor Alanı 111.01 180.90 338.49 341.75 Otopark Alanı - 8.72 48.73 48.73

Su - 8.04 269.18 269.18 Toplam 1716.36 8090.22 36226.48 36796.85


227

ekil 1. Ankara kentsel arazi kullanımı, 1942 (Figure 1. Urban land use of Ankara city, 1942)


228

ekil 2. Ankara kentsel arazi kullanımı, 1968 (Figure 2. Urban land use of the Ankara city, 1968)


229

ekil 3. Ankara’nın 1942–1968 yılları arasındaki arazi kullanımıde i imi

(Figure 3. Change of urban land use between 1942 and 1968 years)


230

5.2. Ankara’nın 1968–2000 Yılları Arasındaki De i imi (Change of Ankara City between 1968 and 2000 Years)

Aslına bakılırsa 1968–2000 arası, Ankara’nın kentsel alanının en fazla geni ledi i ve kentten metropoliten alana dönü meye ba ladı ıbir döneme kar ılık gelmektedir. Kıray’ın (2003:107) da belirtti igibi “metropoliten bölgele me genellikle ehirle me olu umunun ileri ve özel bir halidir”. Metropoliten kentin merkezi i sahası, mali, karar verme ve koordinasyon fonksiyonlarını yüklenen bir alan durumuna gelmi ken, kentin konut alanları geni bölgeler olu turmaktadır.Kentin çevresindeki yöre kentle me süreci, aynı zamanda da yeni konut ve sanayi yöre kentleri (banliyö, suburb) do urmaktadır. Böylece yörekentle me (suburbanisation), metropoliten alanların en belirgin özelliklerinden biri olurken, az geli mi ülkelerde bu olu um, kendi dinamikleriyle ortaya çıkmaktadır. Öncelikle büyüyen sanayi, kent merkezinden dı arı kaçmakta, di er taraftan hızla topraktan koparak kente göç etmi kırsal nüfus, biraz da zorunlu olarak kentin dısınırına yerle mektedir. Göç edenlerin kentte nüfus birikim süreci öylesine hızlıdır ki kentte yeterli konut stoku olmadı ından, yeni sakinlerinin barınma gereksinimi kar ılanamamaktadır. Bu insanlar, kent dı ına ta mı ve orada istihdam olana ı yaratmı küçük ve orta ölçekli sanayinin çevresinde, kendi dü ük standartlı konutunu (gecekondusunu) yaparak yerle mek durumunda kalmı tır. Böylece az geli mi ülke metropoliten alan ve yörekentleri geli meye ba lamı tır.Bu alanlar zamanla büyüyerek ve birbirleriyle birle erek metropoliten kent büyümesini gerçekle tirmi lerdir (Kıray, 2003:161). Ankara’da da i leyen bu sürece kentteki toplu konut uygulamaları ve konut kooperatifleri (Batıkent, Eryaman, Elvankent, Ümitköy, Çayyolu gibi) marifetiyle plânlı konut bölgelerinin olu umu da katılabilir.

Türkiye’nin de i ik bölgelerinde gözlendi i üzere, büyük kentlerin çevrelerindeki kırsal alanlar ve yerle meler metropoliten büyümeden etkilenmekte ve zamanla kentin alansal geni lemesinde rol sahibi olmaktadır. Bu etkileme mekanizması a amalı bir süreçtir: Bu sürecin iç göçlerin ba langıç evresine denk dü en ilk a amasında kentlerin cazibesine ilk kapılanlar büyük kentler çevresindeki köyler oldu undan bu yerle meler nüfuslarının önemli bir kısmını kente kaptırmı lardır (Tümertekin, 1973; Özgür, 1995 ve 1998). Do al artı ,fakat özellikle dı arıdan aldı ı göçlerle nüfusları hızla artan kentler, fiziki sınırlarını geni letmek zorunda kalmı lardır. Bu geni leme, ya planlı ya da gecekondula ma eklinde gerçekle mi tir (Karada , 2000; Görmez, 2004; Alpar ve Yener, 1991; I ık, 2000).

Kent belli bir büyüklü e eri ince ve büyüme yönlerine ba lıolarak kendisini çevreleyen kırsal alanları, kentle daha yakın ili kikurmaya zorlamı tır. Bu ili kiler, kırsal alanların kentin imalat i levine ev sahipli i yapması ve onun gıda taleplerinden bir bölümünü kar ılaması, köylerde ya ayanların bir kısmının kentsel i lerde igücüne katılması, ekonomik temelli gidi -geli ler sayesinde ula ım a ıve hizmetlerinin artı ı eklinde özetlenebilir (Güne , 2006).

Kır-kent ili kisi zamanla metropollere ba ka bölgelerden göç etmi insanların büyük kentte barınamaması ve bunun sonucunda metropol saçaklarındaki köylere yerle mesiyle ba ka bir boyut kazanmı tır. Bu sayede kente mücavir köyler, alt ve orta-alt gelir gruplarının ya amalanı olarak ve kısmen gecekondula arak yöre-kentle me a amasına girmi tir. Bu yeni geli me, kent ile köyün mekânsal birle mesiyle, sonuçlanmı tır ( en, 1975; Tekeli ve Güvenç, 1986; Tümertekin, 1973).


231

Bu tarz bir i leyi le Ankara’nın sınırları içine kattı ı Balgat ve Dikmen köylerinden neredeyse eser kalmamı tır. Metropollerin çevresindeki köylerden bazıları (Ankara’da ncek, Ta pınar, Alacaatlıgibi), 1980 ve özellikle 1990 sonrasında yeni i levler kazanmı lardır.Bu i levler, orta-üst ve üst gelir gruplarındaki ailelerin lüks konutların yapıldı ı oturma alanı haline dönü me ve daha çok orta gelir grupları için toplu konut alanlarının kurulması eklinde tanımlanabilir (Güne , 2006; Mutluer, 2000).

Kent ile çevresindeki köylerin etkile im sürecine belediye kanunlarında ve imar plânlarında yapılan de i iklikler, çevre ve ba lantı yollarının yapımı gibi kamusal müdahaleler de söz konusudur. Son olarak arsa vurguncularının ve çıkar çevrelerinin bu süreçte rollerinin oldu unun altını da çizmek gerekir.

Ankara’nın 1968’den 2000’e de i imini anlamamıza yarayacak 2000 yılına ait görüntülerde, konut alanı ve gecekondu olarak tanımlanan arazi kullanım tiplerinin alanlarının büyük geni liklere ula tı ıgözlenmektedir ve bu iki tipin alanı 22433 hektara ula maktadır.Ankara kenti 2000 yılında, metropolitenle meye ba lı yörekentle mesonucu kent merkezinden uzaklarda öbekler halinde yeni yerle imalanlarına kavu mu tur ( ekil 4).

Modern konut alanlarına ait büyük parçaların ço u kentin kuzey, güney, do u ve batı kısmında yer alırken, gecekondu alanları do u,kuzey-do u ve kuzey sektörlerinde geni lemi tir. Bu nedenle 1968 ve 2000 görüntüleri arasında en fazla de i im kırsal alanlarda olmu tur. 39692 ha’ın üstünde kırsal alan di er arazi kullanım tiplerine dönü mü tür. 2000 yılı görüntüsünde en fazla açık alanlar batı ve güneybatıda olmu tur. Buna ek olarak park alanları ve ye il alanlar daha büyük parçalar halinde görülmektedir. Bu dönemde park alanları785 ha ve ye il alanlar 3233 ha`lık bir alana sahiptir.

Metropoliten kentlerde perakende ticaret, kentsel büyüme ve yörekentle me sürecine ba lı olarak kentin “Merkezi Sahası” dı ınakaçma e ilimi gösterir (Kıray, 2003:116), Böyle bir kaçı Ankara’da son yıllarda büyük alı veri merkezleri (AVM) sayesinde gerçekle meye ba lamı tır. Kenti ba ka kentlere ba layan ana yollara ( stanbul, Eski ehir, Konya, Samsun yolları gibi) ve kav aklara yakın yerlerde AVM’ler 1990’larda kurulmaya ba lamı ve bu geli me halen artarak devam etmektedir. Bu nedenle 1942’de ve 1968’de hiç olmayan bu tip kullanımlar, 2000 yılında 49 ha yayılım alanı göstermektedir (Tablo 4).

Di er arazi örtü tipleri olan kamu binaları, üniversite alanları, askeri alanlar sırasıyla 3531 ha, 562 ha, 1798 ha olmu tur. Plânlı geli iminin bir parçası olacak ekilde kentin batı ve güneybatıkesimlerinde kamu binalarının sayısında bir artı gözlenmektedir. Maden Tetkik Arama, ap Enstitüsü, Diyanet leri Ba kanlı ı, eski Köy Hizmetleri Genel Müdürlü ü, Atom Enerjisi Kurumu, bunlardan bir kaçıdır. Üniversite alanlarındaki artı , yine özellikle nönü Bulvarı(Eski ehir Yolu) üzerinde üniversite yerle kelerinin ortaya çıkı ıylaili kilidir. Orta Do u Teknik Üniversitesi yerle kesinden sonra Hacettepe, son yıllarda Bilkent ve Ba kent üniversitelerinin tesisleri eklenmi tir.

Sonuç olarak bu dönemde kent geli iminde belirgin bir artıvardır. Bu, kentin genel büyüme paterni olarak görülebilir. ekil 2 ve 4’nın kar ıla tırması Ankara’nın 1968 ile 2000 yılları arasındaki de i imi ve büyümeyi çok açık bir ekilde göstermektedir ( ekil 5).


232

Kentin yayıldı ı alan, 2000 yılında 1968’e göre 4 kattan fazla geni lerken, aynı dönemde kent nüfusu 3 katına çıkmı ve 2000 yılında3,2 milyona ula mı tır (Tablo 2).



233




234

5.3. Ankara’nın 2000–2005 Yılları Arasındaki De i imi (Change of Ankara City between 2000 and 2005 Years)

Ankara’da 2000 ile 2005 arasında kentsel arazi kullanımsınıfları çok az de i mi tir. Ankara kentinin toplam alanı 36.226 hektardan 36.797 hektara çıkarken gecekondu dı ı konut yerle im alanı22433 ha’dan 22851 ha’a yükselmi tir. Buna kar ılık gecekondu ve di er konut alanları arasında ba ka kayda de er bir de i im gerçekle mi tir. Bu dönemde hükümet ve yerel yönetim politikaları ile birlikte gecekondu alanları modern konut alanlarına ve açık alanlara dönü türülmü tür (Akın, 2007). 2000’de gecekondu alanı 9147 ha iken 2005 yılında 8536 ha’a dü mü tür. Bu geli me, göç sarmalıyla zaman içinde bir yandan kentle en di er yandan da gecekondula an Ankara’nınyeni bir kent profiline sahip olmaya ba ladı ını ima etmektedir. Bu durum birkaç i leyi le gerçekle mektedir: Birincisi tapu tahsis belgesi verilmi olan gecekonduların sahipleri hukuki durumlarıde i ti i için kat kar ılı ı yap-satçılarla anla makta ve daire kar ılı ı gecekondu arazilerini vermektedirler. kincisi, lçe veya Büyük ehir belediyeleri kentin çe itli gecekondu bölgelerinde kentsel dönü üm projeleri hayata geçirmeye ba lamı lardır (Dündar, 2001; Armatlı-Köro lu, 2006; Sat, 2007; Uzun, 2005).

Kentin güneyindeki gecekondu alanlarının geriledi i, 2005 yılıkentsel alan kullanım haritasında gözlenmektedir. Oysa Ankara’nındo u, kuzeydo u ve kuzeyinde gecekondu kentsel dönü üm çalı malarıyeni ba ladı ından bu tarihte gecekondu alanları oldukça geni alanlıekilde görülmektedir ( ekil 6).

Kamu binalarının alanı 3531 ha’dan 3544 ha’a yükselmi tir. Ancak di er arazi kullanım tipleri bu 5 yıllık süre içerisinde ya aynıkalmı lar ya da gerilemi lerdir. Kent büyümesi tüm harita görüntüsü içinde izlenmektedir. Ancak en çok büyümenin oldu u yönler batı,güneybatı ve güney yönlerde olmu tur ( ekil 7).


235



236




237

6. SONUÇLAR (CONCLUSIONS) Mevcut kent geli imi sürecinin daha iyi anla ılması ve kentin

mekânsal yapısındaki de i imin tespit edilmesi amacıyla yapılan bu çalı ma ile genel olarak 1942 ve 2005 yılları arasında kentsel geli im yüzdesinin belirlenmesi ve kırsal alandan kentsel alan sınıflarına de i im miktarının ortaya koyulması hedeflenmi tir.

Kentsel arazi kullanım de i imi, co rafi perspektiften incelenmi tir. Aynı zamanda UA ve CBS teknolojileri gözden geçirilerek UA teknolojileriyle bütünle tirilmi CBS uygulamaları kentle medeki mekânsal sürecin analizinde, arazi örtü de i im e iliminin belirlenmesinde faydalı bir araç olarak tartı ılmı tır.

Mevcut kentsel de i imin anla ılması için Ankara’nın tarihsel geli imine de inilmi tir. Ankara’nın co rafi lokasyon olarak Anadolu’nun ortasında ve stratejik olarak Türkiye kara ve demir yollarının merkezindedir. Ticaret yolları bu kente ba lıca ekonomik merkezlerden biri olması için yakın tarihinde büyük bir imkân yaratmı tır. Bu co rafi lokasyonu birçok tarihsel olayla kar ı kar ıyakalan kentin ayakta kalmasında önemli bir rol oynamı tır. Ancak kentin asıl geli imi Türkiye Cumhuriyeti’nin ba kenti olmasından sonra olmu tur. Ancak 1923’te ba kent olan Ankara için yapılan plânlar, kentsel geli meyi öngörme yerine onu izleme e iliminde olmu tur.

Çalı mada, TNTMips ve ArcGIS 9.2 kullanılarak arazi sınıflandırması ve de i im saptanmaya çalı ılmı tır. Arazi örtüsü trendleri ölçülmü ve de i im oranları tespit edilmi tir ( ekil 8). Sonuçlar her arazi kullanım tipinin çalı manın ba langıç tarihinden sonuna kadar büyük bir oranda de i im gösterdi ini ortaya koymaktadır.

Kent büyümesini gösterebilmek için sınıflandırma yöntemi kullanılmı tır. Uzaktan Algılama Teknolojisi ve mekânsal analizin entegre edilmi uygulaması, mekânsal kentle me süreci ve bu sürecin kent büyümesine etkisinin çalı ılmasında yenilikçi bir yakla ımgetirmi tir. Bu ara tırmada Ankara’nın modern konut alanlarının, kamu binalarının, sanayi alanlarının, gecekondu sahalarının belirlenmesi ve tasvir edilmesi için kent uygulamaları için do ru sonuçlar veren hava foto rafları ve IRS-1C uydu görüntüleri kullanılmı tır. Mekânsal analiz metotları ile kırsal ve açık alan kaybı paterni ortaya koyulmuve kentsel geli imi etkileyen faktörler incelenmi tir. Sonuçta Ankara’nın önce gittikçe artan hızlı bir kentle me süreci gerçekle tirdi i, daha sonra kentle me hızının yava lamasına kar ılık, kentsel yayılım alanının önemli bir büyüklü e, metropolitenle mesüreciyle ula tı ı saptanmı tır.

Çalı mada Ankara’nın kentsel geli im süreci ile bunun 1927–2000 yılları arasında nüfus büyüklü ü arasındaki ili ki tartı ılmı tır.Ankara’daki mevcut büyüme do al nüfus artı ının ve büyük oranda arazi reformları, makineli tarım ve hükümet politikaları yoluyla kırsaldan kente olan göçün sonucudur. Ankara Belediyesi sınırlarının de i imi, kentin farklı kesimlerindeki nüfus yo unlu u paternindeki de i imleri etkilemi tir.

Tüm bu etkilerin incelenmesi Ankara’daki 1942 arazi kullanımmodelinin pre-modern mekânsal organizasyon tarzında oldu unu ortaya koymaktadır. Bu ekonomik aktivitelerin ve kamu binalarının kentin merkezinde bulunması, merkezdeki yüksek nüfus yo unlu u ve yüksek sosyal statüye sahip ailelerin merkezde ve fakir ailelerin çevrede ya aması eklinde genellenebilir.


238

2005 yılına gelindi inde arazi kullanımında büyük de i iklikler olmu tur. De i iklikler büyük ölçüde çe itli faaliyetlerin merkezden uzakla masıyla gerçekle mi tir. Bu, merkezdeki temel sanayi faaliyetlerinin yo unlu unun azalması, bazı kamu kurumlarının çevreye do ru kayması ve aynı zamanda çevrede yeni ticari olu umlarıngerçekle mesi, yüksek sınıf sosyal grupların merkezden çevreye do ru hareketi ve kentin batı ile güney kesimlerindeki yüksek sınıf konut yo unlu undaki artı ile gözlenebilir.

Arazi kullanımının de i iminde en önemli olan kent geli imi, sosyo-ekonomik e ilimler ve makro-ölçekte devlet politikalarıyla ili kilidir. Ankara’daki mevcut kent de i imi nüfus büyümesindeki de i im, sosyo-ekonomik durumlar ve modern teknolojideki de i im, nazım planların uygulanması yoluyla olan devlet politikaları ve bu kente yapılan devlet yatırımları düzenlenmesi ile olmu tur.

Bütün bu sonuçlara göre kentteki ana de i meler a a ıdaki gibi özetlenebilir:

1968’dan sonra kent alanı genel olarak tüm yönlere do rugeni lerken, bu arazi kullanımında batı, güneybatı ve güney bölgelerde göreceli olarak yo unla ma meydana gelmi tir. Gecekondu alanları 1942–1968 yılları arasında gittikçe artan ekilde yayılarak büyük alanlar kaplamı tır. Ba langıçta bu alanlar, kentin merkezinde ve do u kesiminde toplanmı lardır. Fakat bu yıllar arasında özellikle 1950 yıllarından sonra kentin do u, kuzeydo u ve kuzey kesimlerini olu turan çevre kesimlere do ru giderek artan oranla yayılma göstermi tir. Ankara’nıngecekondu alanlarıyla ilgili asıl geli me, 2000 yılı sonrasıgerileme sürecine girmi olmasıdır.Kamu binaları kentin batı kesimine do ru hafifçe yayıldı ı gibi kentin merkezi ve çevre kesimlerinde de de i meden kalmaktadır.Sanayi aktiviteleri 1942 yıllarından sonra artmı tır ve kentin iç bölgelerinden batı ve kuzeybatıya do ru kayma e ilimi göstermi tir. Üniversite ve askeri alanlar kent merkezinden batı ve güneybatıya periferdeki yüksek yo unluklu yerle im alanlarınaba lı olarak geli mi tir. Ankara’nın kentsel alanı 1716 hektardan (1942 yılı), 36797 hektara (2005 yılı) geni lemi , bu dönemde nüfus 181 binden 4 milyona ula mı tır. Kentsel alan ve nüfus artı ı yıllık ortalama %4,7 civarında büyüme ortaya koymu tur.


239

ekil 8. Yıllara göre arazi kullanım tipleri (Figure 8. The graphical depiction of land use types by date)

KAYNAKLAR (REFERENCES) Akçura, T., (1971). Türkiye Cumhuriyeti Ba kenti Hakkında Monografik Bir Ara tırma Ankara. Ankara: Orta Do u Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi. Akın, E., (2007). Kentsel Geli me ve Kentsel Rantlar: Ankara Örne i, Basılmamı Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı.Alpar, . ve Yener, S., (1991). Gecekondu Ara tırması. Ankara: DPT, Sosyal Planlama Bakanlı ı Yayını.Alphan, H., (2003). Land-use change and urbanization of Adana, Turkey. Land Degradation&Development: 14, 575-586. Altaban, Ö., (1986). Kentsel yapıla mayı belirleyen süreçler. Ankara 1985’den 2015’e içinde, 31-48. Ankara: Ankara Büyük ehir Belediyesi EGO Genel Müdürlü ü.Armatlı-Köro lu, B., (2006). Urban transformation: a case study on 7, Çukurambar, Ankara. G.U. Journal of Science 19, (3), 173-183. Ayhan, . ve Çubukçu, K M., (2008). Explaining the Historic Growth of a City by the Location of Mosgues: An Approaach Based on GIS and Spatial Statistics. stanbul, 5th International Conference on Geographic Information Systems Proceedings, 327-334. Bayraktar, E., (2006). Gecekondu ve Kentsel Yenileme. Ankara: Ekonomik Ara tırmalar Merkezi Yayınları.Çelikoyan, T.M. ve Altan, M.O., (2005). stanbul kentinde arazi kullanımının hava foto rafları ve uydu görüntüleri yardımıyla

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

Kırsal

alan

Konut

alanı

Kamubin

a alan

ı

Endü

striye

l alan

Gecek

ondu

alan

ı

Park

alanı

Yeil a

lan

Açık al

an

Ünivers

ite al

anı

Mezarl

ık

Asker

i alan

Büyük

A.V.

M.

Spor

alanı

Otopa

rk

Suyü

zeyi

Ala

n (h

a) L

og

10

De

erle

ri

1942196820002005


240

tarihsel dönemlerde incelenmesi ve analizi. tü Dergisi/d, 3, 67-75. Çınar, T., (2007). Ba kentler üzerine bir inceleme, Antik Kentten Dünya Kentine, Kent ve Politika 3 içinde, mge Kitabevi, Ankara, 129-146. Donnay, J.P., Barnsley, M.J., and Longley, P.A., (2001). Remote Sensing and Urban Analysis London: Taylor and Francis. Dündar, Ö., (2001). Models of urban transformation, informal housing in Ankara. Cities 18, (6), 391-401. Erol, O., (1968). The growth of Ankara City and the geomorphology of its site. Colloque nternational de Gèographie Appliquèe: Volume 48, 231-245. Ergenç, Ö., (1980). XVII. Yüzyılın Ba larında Ankara’nınYerle im Durumu Üzerine Bazı Bilgiler. stanbul: OsmanlıAra tırmaları I. Evliya Çelebi (1970). Seyahatname II. stanbul: Çev.Zuhuri Danı man, Cilt IV. Galantı, A., (1950). Ankara Tarihi. stanbul: Tan Matbaası.Görmez, K., (2004). Bir Metropol Kent Ankara, Sosyal Yapı-Kimlik-Ya am. Ankara: Odak Yayınevi. Güne , P., (2006). Ankara ehrinin, Yakın Çevresindeki Metropliten Köylerde Yarattı ı Demografik Etkilerin Analizi. Basılmamı Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Co rafya (Bölgesel Co rafya) Ana Bilim Dalı.Gürsoy, C., (1959). Ankara ehri. Türk Co rafya Kurumu: Co rafya Haberleri Yıl 1, 2, 6-14. Gürün, D.K. ve Doygun, H., (2006). Kahramanmara Kentsel Geli iminin Tarımsal Alan Kullanımı Üzerine Etkileri. stanbul, 4. Co rafya Bilgi Sistemleri Bili im Günleri Bildiriler Kitabı217-222. Herold, M., Goldstein, N.C., and Clarke, K.C., (2003). The spatiotemporal form of urban growth:measurement, analysis and modelling. Remote Sensing and Enviroment: 86, 286-302. I ık, ., (2000). Bornova-Mevlana Mahallesinin ( zmir) Geli imSüreci ve Sosyo-Ekonomik Yapısı. zmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. No: 111. Karabulut, M., Küçükönder, M., Gürbüz, M. ve Sandal E.K., (2006). Kahramanmara ehri ve Çevresinin Zamansal De i iminin Uzaktan Algılama ve CBS Kullanılarak ncelenmesi. stanbul, 4. Co rafya Bilgi Sistemleri Bili im Günleri Bildiriler Kitabı, 57-64.Karada , A., (2000). Kentsel Geli im Süreci, Çevresel Etkileri ve Sorunları le zmir. zmir. Karakuyu, M., (2006). stanbul’un Mekânsal Geli iminin Analizi. stanbul, 4. Co rafya Bilgi Sistemleri Bili im Günleri Bildiriler Kitabı, 207-214. Kele , R., (1984). Kentle me ve Kent Politikası. Ankara: A.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay. No: 540. Keskinok, H.Ç., (2006). Kentle me Siyasalları. stanbul: Kaynak Yayınları: 464.


241

Kıncal, C., (2006). Arazi Kullanımına Yönelik Çalı malarda CBS’nin Kullanılması. stanbul, 4. Co rafya Bilgi Sistemleri Bili im Günleri Bildiriler Kitabı, 231-236. Kıray, M.B., (2003). Kentle me Yazıları. stanbul: Ba lam Yayınları 129. Mutluer, M., (2000). Kentle me Sürecinde zmir’de Toplu Konut Uygulaması ve Sorunlar. zmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. No: 99. Özgür, E.M., (1995). Türkiye’deki iç göçlerde Ankara li’nin yeri. Ankara Üniversitesi Türkiye Co rafyası Ara tırma ve Uygulama Merkezi Dergisi: 4, 63-76. Özgür, E.M., (1998). Türkiye Nüfus Co rafyası. Ankara: GMC Basın-Yayın Ltd. ti. Payne, G.K., (2007). Ev kurmak: Mehmet Ali ve Ankara’nınbüyümesi. Antik Kentten Dünya Kentine, Kent ve Politika 3 içinde. Ankara: mge Kitabevi, 279–290. Sat, N.A., (2007). A critique on improvement plans: a tool for transformation of squatter housing areas in Ankara (1). METU JFA: 24, (2), 27-36. Stefanow, W.L., Ramsey, M.S., and Christensen, P.R., (2001). Monitoring urban land cover change: an expert system approach to land cover classification of semiarid to arid urban centers. Remote sensing and Enviroment: 77. en, E., (1975). Ankara ehri mesken alanlarının geli imi (gecekondu sorunu açısından). Türk Co rafya Dergisi: 26, TNTMips 73–86. enyapılı, T., (2004). Baraka”dan Gecekonduya Ankara’da Kentsel Mekânın Dönü ümü: 1923–1960 stanbul: leti im Yayınları.Tekeli, . ve Güvenç, M., (1986). Kentin büyümesini belirleyen temel süreçler. Ankara 1985'den 2015'e içinde, 6-24. Ankara: Ankara Büyük ehir Belediyesi, EGO Genel Müdürlü ü.Tekeli, ., (2008). Göç ve Ötesi. stanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, lhan Tekeli Toplu Eserler–3. Tunçer, M., (2001). Ankara (Angora) ehri Merkez Geli imi (14.-20.yy). Ankara: TC. Kültür Bakanlı ı Yay. No:2603. Turner B.L. II Clark, V.C., and Kates R.W., (1990). Global and Regional Changes in the Biospher Over The Past 300 Years. Cambridge: Cambridge University Press. Tümertekin, E., (1973). Yerle me planlaması ( ehir–köy ili kileri). .Ü. Co rafya Enstitüsü Dergisi: 10, (18-19), 71-87.UN, (2000). World urbanization prospect: The 1999 revision. United Nations Population Division, pp. 128. UN, (2002). United Nations future world population growth to be concentrated in urban areas of world. United Nations Population Division, pp.1. Uzun, N., (2005). Residential transformation of squatter settlements: urban redevelopment projects in Ankara. Journal of Housing and the Built Environment: 20, 183-199. Yavuz, F., (1981). Ba kent Ankara ve Jansen. ODTÜ MimarlıkFakültesi Dergisi: 7, 17, 25-33.


242

Yıldırım, Ü. ve Kılıç, F., (2006). Uzaktan Algılama Yöntemleri ile Afyonkarahisar’ın ehirsel Geli iminin zlenmesi. stanbul, 4. Co rafya Bilgi Sistemleri Bili im Günleri Bildiriler Kitabı,81-86. Yücel, T., (1987). Türkiye Co rafyası. Ankara: Türk Kültürünü Ara tırma Enstitüsü Yay. No: 68. Weng, Q., (2002). Land use change analysis in the Zhujiang Delta of China using satellite remote sensing, GIS and stochastic modelling. Journal of Environmental Management: 64, 273-284. Wilson, E.H., Hurd, J.D., Civco, D.L., Prisloe, M.P., and Arnold, C., (2003). Development of a geospatial model to quantify, describe and map urban growth. Remote sensing and Enviroment: 86, 275-285.

Ankara'nın Kentsel Gelişiminin Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleriyle Ölçülmesi

Documents

Transcript of Ankara'nın Kentsel Gelişiminin Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleriyle Ölçülmesi