9

AFIRMACJA CZY KONTESTACJA? DYLEMAT SPOŁECZEŃSTWA KAPITALISTYCZNEGO W KRYZYSIE1 REDAKCJA NAUKOWA ZBIGNIEW GALOR, RADOMIR MIŃSKI, PIOTR SAŁUSTOWICZ

Societas Pars Mundi Publishing, Bielefeld 2014

Wprowadzenie

1. Konteksty interdyscyplinarne kryzysu

Problematyka kryzysu stanowi od dawna przedmiot

zainteresowań badawczych ekonomii politycznej i socjologii. Z

rozwojem tych dziedzin wiedzy łączy się wzrost studiów nad

kryzysami gospodarczymi, czy kryzysami całych społeczeństw lub

kompleksów cywilizacyjnych. Z czasem wyodrębnia się refleksja

poznawcza dotycząca kryzysów w rozwoju samej nauki, już nie

tylko ekonomii czy socjologii, lecz i innych nauk społecznych, a

nawet ich ogółu, czego świadectwem jest także pogląd o współ-

czesnym kryzysie humanistyki.

Kryzys jako przedmiot badań socjologii i kryzys samej

socjologii to zagadnienia, które w nierównym stopniu przyciągają

uwagę badaczy. Łączy je natomiast jedno: rzadkość ich podejmo-

wania. Wpływy ideologiczne i doraźne interesy polityczne prowa-

dzą do minimalizacji w polu zainteresowań lub w ogóle usunięcia z

pola widzenia. Skutkiem czego są one np. w standardach wiedzy

podręcznikowej o „wymiarach życia społecznego” na z góry

przegranej pozycji w porównaniu z problematyką przestępczości

(patologii społecznej).

Krzysztof Wielecki, autor studium Kryzys i socjologia, mając

na uwadze pojęcie kryzysu, z naciskiem podkreśla taką cechę

praktycznego uprawiania socjologii, jaką jest nadużywanie w niej

1 Zobacz więcej:

http://societas-pars-mundi-publishing.myshopify.com/

10

tego pojęcia, bez wyjaśnienia jego sensu. Różnorodność znaczeń –

argumentuje – jaką zawiera literatura „okazuje się tak wielka, że

zachodzi podejrzenie, iż znowu w humanistyce mamy pojęcie z

gumy, oznaczające wszystko i nic. Niewątpliwie słowo „kryzys” jest

intrygujące i niepokojące, ma w sobie jakąś tajemnicę, niejednego

zaś tak nastraszy, że „znieczulony” lękiem przyjmie wszystko, co

autor zechce mu zaofiarować, czasem nazbyt hojnie” (Wielecki,

2012: 9). Stosowanie pojęcia kryzysu na podobieństwo wytartego

żetonu socjologicznego nie jest jedyną barierą na drodze jego

naukowego stosowania. Swoją rolę odgrywają tu jeszcze –

dodajmy – m.in.: utożsamianie kryzysu z patologią oraz

paradygmat lirycznej socjologii.

Utożsamianie kryzysu z patologią jest zaprzeczeniem

subtelnych różnic między pojęciami kryzysu i patologii, jakie

występują w pracach Jurgena Habermasa, na co zwraca uwagę

Wielecki. Habermas: a) obydwa te pojęcia wiąże ze stanami

nierównowagi systemu społecznego, ale szczególnie – w

przypadku kryzysu – z istotnym naruszeniem integracji tego

systemu – integracji społecznej; b) największe znaczenie

przypisuje kryzysowi sterowania jako wyraźnemu zahamowaniu

reprodukcji materialnej, który w formacji kapitalistycznej bierze

się z zatrzymań procesu akumulacji; c) uważa, że „współczesny

rozwinięty kapitalizm miota się między dwoma przeciwstawnymi

typami polityki: polityką <samouzdrowicielskich sił rynku> i

interwencjonizmem państwowym” (Wielecki, 2012: 167-168).

Możemy zauważyć, że problemem w socjologicznym badaniu

naukowym staje się wtedy nie tylko redukowanie kryzysu do

wymiaru patologii społecznej, ale też przybranie przez pojęcie

kryzysu charakteru wyrażenia wybitnie negatywnie wartościu-

jącego (zła etycznego).

Z kolei paradygmat lirycznej socjologii, by nawiązać do idei

Jana Strzeleckiego (1989) oznacza, że praktykowany model

socjologii nie zawiera kategorii sprzeczności ani pojęć konfliktu i

kryzysu. Socjologia, rozumiana w tym paradygmacie jako nauka o

stosunkach społecznych („społeczeństwie”) jest wolna od

podstawowej wiedzy o gospodarce, bowiem socjologia zaczyna się

tam, gdzie kończy się ekonomia.

11

Dzieje się tak w sytuacji, gdy niezbędność posługiwania się

ogólną teorią kryzysu występuje nie tylko u socjologa czy

ekonomisty, lecz także u filozofa, antropologa, historyka, polito-

loga, psychologa, lekarza i u innych przedstawicieli różnych nauk.

Jest ona tym bardziej odczuwalna, im bardziej rozwój dużych

całości społecznych czynią oni przedmiotem swych badań. Już w

tym kontekście interdyscyplinarny charakter teorii kryzysu

stanowi szczególnie mocno dostrzegalną cechę.

Międzydyscyplinarność teorii kryzysu nie pomniejsza

jednak znaczenia podstawowych odróżnień: teorii kryzysu wiedzy

(np. socjologicznej, ekonomicznej); teorii kryzysu społeczeństwa

jako całości czy jego podstruktur (np. gospodarki, kultury,

państwa); teorii kryzysu aktualnych struktur i procesów

społecznych (np. integracji europejskiej w okresie 2013- 2014).

Interdyscyplinarność ukazuje raczej znaczenie powiązań między

wiedzą i badaniami nad kryzysem z perspektywy zależności

między poszczególnymi dziedzinami nauk, także między socjologią

i ekonomią. W sposób poznawczo wartościowy zachodzi to jednak

tylko w jednym z dwóch przypadków rozumienia interdyscypli-

narności, którymi są podejścia: enumeracyjne oraz interrelacyjne

(Galor, 2013). Sądzimy, że w wersji enumeracyjnej podejścia do

kryzysu wskazuje na różne aspekty kryzysu (filozoficzny, ekono-

miczny, socjologiczny, antropologiczny, psychologiczny, prawny),

lecz nie na związek pomiędzy nimi. Natomiast w ujęciu inter-

relacyjnym podejście do kryzysu wskazuje na związek pomiędzy

opisywanymi przez poszczególne dyscypliny jego aspektami jako

wynikający z wzajemnych powiązań i odniesień specyficznych dla

tych dyscyplin głównych kategorii.

Dyscyplina Główna

kategoria

Kryzys jako:

Antropologia potrzeba Spadek poziomu zaspokajania potrzeby

Ekonomia popyt efektywny Spadek popytu efektywnego

Polityka interes Zmniejszenie się możliwości realizacji

interesu

Psychologia postawa Wzrost trudności w realizacji postaw

12

Prawo prawo własności Wzrost trudności w urzeczywistnianiu

własności

Socjologia działanie Wzrost niemożności działania

Za jeden ze swoistych dalekosiężnych skutków Wielkiego

Kryzysu Finansowego z lat 2007-2010 można uznać, naszym

zdaniem, pewien wzrost zainteresowania związkiem wiedzy

społecznej z ekonomiczną wiedzą na ten temat u przedstawicieli

społecznych nauk nieekonomicznych. Dobrym tego świadectwem

dla środowiska socjologów stał się Społeczny wymiar kryzysu –

publikacja zbiorowa pod redakcją Bohdana Jałowieckiego i

Sławomira Kapralskiego. Autorzy tego tomu nie tylko zadają

pytania: „czy to kryzys, czy też normalny stan współczesnego

kapitalizmu?” czy może kryzys ekonomii jako nauki ? ale poruszają

takie kwestie jak: potrzeba krytycznej humanistyki, oderwanie

świata transakcji od relacji społecznych (Jałowiecki, Kapralski,

2012: 11, 27, 33, 38).

W środowisku ekonomistów, autorami znaczących badań

nad światowym kryzysem gospodarczym, który rozpoczął się w

USA w 2007 roku, zostali przedstawiciele krytycznie nastawieni do

myśli ekonomicznej i praktyki ekonomicznej głównego nurtu (por.:

Guzek, 2012). Tendencję tę reprezentują John B. Foster i Robert W.

McChesney – autorzy pracy, której pełny tytuł brzmi: Kryzys bez

końca. Jak kapitał monopolistyczno-finansowy wywołuje stagnację i

wstrząsy od Stanów Zjednoczonych po Chiny. Badacze ci, na

podstawie własnych studiów i analiz, dowodzą prawdziwości

teorii stagnacji jako stanu normalnego współczesnej gospodarki

kapitalistycznej. Kryzys jest odstępstwem od stagnacji, a wyjście z

kryzysu powrotem do stagnacji. Dzieje się tak za przyczyną

zasadniczej zmiany charakteru współczesnej gospodarki kapita-

listycznej. Wbrew bowiem ekonomicznej obronie kapitalizmu

przez przedstawicieli oficjalnego nurtu, opartej na założeniu o

wszechobecności konkurencyjnych rynków, zasadą obecnie nie

jest konkurencja, lecz monopol, który stanowi ważną przyczynę

stagnacji gospodarczej. Dzisiejszy kapitalizm to kapitalizm

monopolistyczny z rozwijającymi się coraz bardziej monopo-

listycznymi korporacjami międzynarodowymi. To kapitalizm

13

oparty na finansjeryzacji akumulacji, czyli na zyskowności

wynikającej z operacji finansowych (giełdowych), a nie z produkcji

(gospodarki realnej). Zwolennicy neoliberalizmu ekonomicznego

fetyszyzują „rynek” nie analizując siły korporacji, a skupiając się na

relacji rynek – państwo, pomijają zjawisko monopolu, (Foster,

McChesney, 2014: 125-140).

Swoistą przestrzeń problemową dyskursu tworzą, ułożone

według roku wydania, tytuły niektórych polskich publikacji

poświęconych kryzysowi, jakie ukazały się w latach 2010-2013:

Wielki kryzys globalizacji (Artus, Girard, 2010), Koniec globalizacji.

Czego nauczył nas wielki kryzys? (James, 2010), Ekonomia i

polityka w kryzysie. Kierunki zmian w teoriach (Guzek, 2012),

Rozwój społeczno-gospodarczy w dobie kryzysu (Wyrzykowska-

Antkiewicz, 2012), Róża Luksemburg. Teoria akumulacji i

imperializmu (Kowalik, 2012), O życiu szczęśliwym w dobie kryzysu

czyli obrona ubóstwa (Kijas, 2012), Koniec Europy jaką znamy

(Wielgosz, 2013). W przestrzeni tej dominują treści ekonomiczne i

polityczne na niekorzyść społecznych, socjologicznych.

2. Afirmacja czy kontestacja?

Zjawisko kryzysu ma charakter wieloaspektowy. Może ono

dotyczyć nie tylko funkcjonowania systemu wolnorynkowego czy

instytucji demokratycznych, religijnych, nauki i oświaty, lecz także

głównych wartości życia społecznego, takich jak sprawiedliwość,

równość czy wolność. Przeciwne tym wartościom są nie tylko

konsekwencje kryzysów, ale z zasady także zjawiska wcześniejsze,

które do nich prowadzą. Skutki kryzysów wywierają wpływ na

tworzenie się lub pogłębianie niesprawiedliwych relacji społecz-

nych. Na tym tle powstają pytania i o naturę samego zjawiska

kryzysu, i o to, czy istnieje alternatywny projekt społeczeństwa

wolnego od Wielkich Kryzysów? Karol Marks i jego następcy

odpowiadali na to pytanie twierdząco. Jednak załamanie się

systemu realnego socjalizmu w latach dziewięćdziesiątych ubieg-

łego stulecia pokazało, że i ten projekt nie był wolny od elementów

kryzysogennych. W wyniku transformacji nastąpiło przekształ-

14

cenie systemu socjalistycznego w składnik kapitalizmu świato-

wego.

Dopiero kryzys lat 2007 – 2010 głęboko zachwiał wiarę w

dobrodziejstwa propagowanego przez mit niekontrolowanego i

regulowanego „wyłącznie” poprzez konkurencję rynkową

kapitalizmu (por. Marcin Starnawski, Daniel Płatek w tym zbiorze),

chociaż już wcześniej pojawiły się krytyczne głosy wskazujące na

negatywne skutki tzw. „kasyno-kapitalizmu” czy „turbo-

kapitalizmu”, analizujące kryzys finansowy w latach 90-tych, jaki

dotknął w pierwszym rzędzie szereg krajów azjatyckich (Soros

1999; Luttwak, 2000; James, 2010). Tak jak tamten kryzys, tak i

kryzys w latach 2007 – 2010 był w pierwszym rzędzie kryzysem

finansowym. Jego źródło jest wpisane w mechanizm systemu

kapitalistycznego, którego dążeniem jest maksymalizacja zysków i

akumulacja kapitału w rękach niewielu podmiotów. Przy czym

ogromną rolę w tym kryzysie odegrał globalny, niekontrolowany

przepływ środków finansowych. Jednocześnie jego społeczne

skutki powodowały poważny kryzys samej legitymacji kapita-

lizmu. Niemniej jednak dla wielu, czy nawet większości nie ma dla

niego realnej alternatywy. Byłby to więc koniec historii, malum

necessarium, które siłą rzeczy musi rodzić postawę afirmatywną, a

tylko w niektórych przypadkach z usprawiedliwiającym doda-

tkiem, że „niczego lepszego ludzkość nie potrafiła wymyśleć”:

„Chcę tu wyjaśnić, że nie pragnę upadku kapitalizmu. Mimo

niedostatków jest on lepszy niż rozwiązania alternatywne. Pragnę

natomiast uchronić światowy system kapitalistyczny przed

samozniszczeniem” (Soros, 1999: 26).

Soros porusza się w ramach, nazwijmy to, „krytycznej

afirmacji” systemu kapitalistycznego. Jego pozycja jest bliska

podejściu Nancy Frazer, której zdaniem afirmacyjne strategie

„naprawiania niesprawiedliwości mają na celu korygowanie

niesprawiedliwych skutków organizacji społecznej, bez naruszania

podstawowych struktur społecznych, które te skutki wytwarzają”

(2005: 80f). Pojęcia „afirmatywny protest” użył Sven Kluge (2008),

dla scharakteryzowania komunitarystycznej krytyki kapitalizmu.

Ten afirmatywny protest ze strony komunitaryzmu jest w istocie –

zdaniem Kluge – bez naruszania zasad systemu kapitalistycznego,

15

zwrotem w kierunku modelu integracji społecznej, hołdującej

konserwatywno-romantyzującej koncepcji wspólnoty opartej na

deontologicznej etyce.

W istocie nie ma „mody” na wielkie utopie, głoszące

możliwość radykalnych zmian, ale też nie znikła przestrzeń

społeczna dla działań kontestacyjnych. Wręcz odwrotnie, jak to

podkreśla Manuel Castells, mamy do czynienia z powiązaniem

cyberprzestrzeni z konkretnymi miejskimi przestrzeniami o

symbolicznym znaczeniu (jak Majdan, Tahrir, Wall Street czy

Catalunya), które mogą stać się platformą dla kolektywnych

działań (2012). Jak pokazuje doświadczenie ostatnich lat, takie

platformy mogą spowodować upadek dyktatur, usunięcie

skorumpowanych elit politycznych, mniej czy bardziej istotne

zmiany w polityce gospodarczej czy społecznej, ale w istocie nie

naruszają one zasadniczych fundamentów kapitalizmu. To na ile

działania kontestacyjne pociągać mogą daleko idące transformacje

systemów społecznych, zależy według Castellsa od tego, na ile sieci

przeciwładzy wezmą „górę nad sieciami władzy wpisanymi w

organizację społeczną” i na ile będą potrafiły „przeprogramować

ustrój, ekonomię, kulturę lub inny wymiar, który pragną zmienić,

wprowadzając do programów instytucji – oraz we własne życie –

nowe zasady, między innymi (w niektórych utopijnych projektach)

regułę braku jakichkolwiek reguł” (2012: 29). Szerzej znaczenie

ruchów społecznych kontestujących „turbo-kapitalizm” omawiają

Marcin Starnawski i Daniel Płatek w niniejszym zbiorze, zastrze-

gając się, że trudno jest dzisiaj ocenić na ile przyjęta przez nie

strategia transformacyjna (pojęcie zaczerpnięte od Nancy Frazer,

2005: 80f) jest skuteczna w oddziaływaniu na elity państw i

agendy międzynarodowe.

Połączenie kontestacji i transformacji systemowej „powiod-

ło się” w przypadku społeczeństw Europy Środkowej i Wschodniej

(por. Offe, 1999), ale jest wysoce wątpliwym, czy może być ono

lekcją poglądową dla ewentualnej transformacji kapitalizmu. To co

nasuwa się na pierwszy plan, jako centralny problem integracji

społecznej w społeczeństwie kapitalistycznym, to pogłębiające się

nierówności społeczne i związane z tym procesy wykluczenia

16

społecznego, prekaryzacji i marginalizacji (por. Irvin, 2011;

Sałustowicz, 2010; 2012).

Rosnące rozwarstwienie i pogłębiająca się polaryzacja na

bogatych i biednych oraz rola w tych procesach społecznych

polityki neo-liberalistycznej relatywnie od niedawna stają się

przedmiotem dyskursów naukowych, politycznych czy medial-

nych.

Nic jednak nie przemawia za tym, aby mające miejsce od lat

80-tych zmiany w dystrybucji dochodów w bogatych krajach

układały się zgodnie z „krzywą Kutnetsa”. To jak dalece posunęły

się różnice w dochodach dobrze ilustruje rozpiętość pomiędzy

wynagrodzeniami dyrektorów wielkich korporacji a zarobkami

szeregowych pracowników.

Według informacji prezydenta The New York Federal

Reserve Bank, Williama F.J. McDonough`a, w roku 1980 relacja ta

wynosiła 40 do 1, podczas gdy w roku 2000 stosunek ten wynosił

już 400 do 1 (przeciętne zarobki dyrektorów były 400 razy wyższe

od przeciętnego zarobku szeregowe pracownika) (za Irvin, 2011:

160). Dla Polski relacja ta ma wynosić 300 do 1 (za Maciejewicz,

Bielecki, 2014: 1).

W ostatnim czasie mnożą się informacje ilustrujące coraz

bardziej niepokojącą akumulację bogactwa. To nie jest per se nowy

problem, co pokazują przytoczone przez Paula Krugmana badania

grupy badaczy, zorganizowanych wokół francuskiego ekonomisty

Thomasa Piketty`ego (2014). W obszernej recenzji książki

Piketty`ego (Paryska Szkoła Ekonomii): Capital in the Twenty-First

Century, opublikowanej w The New York Review of Books, noblista

Paul Krugman uważa, że publikacja ta stawia w innym świetle

ocenę wielkich nierówności ekonomicznych i niewiarygodnego

wzrostu majątku 1% najbogatszych ludzi świata.

Punktem wyjścia dla badaczy jest rzucające się w oczy

podobieństwo między okresem końca XIX i XX wieku, określanym

jako la belle époque a okresem przełomu XX i XXI wieku. To

podobieństwo można by upatrywać w długim okresie „pokoju” jaki

panował wtedy i teraz w Europie, ale Piketty i jego zespół

wskazują na coś innego. Obydwa powyższe okresy mają

charakteryzować wielkie nierówności ekonomiczne i niewiary-

17

godny wzrost majątku należącego do 1 % najbogatszych. Zasługą

Piketty`ego i jego kolegów jest – zdaniem Krugmana – postawienie

w centrum zainteresowania znaczenia dynamiki dochodów 1 %

jako kluczowych dla rosnących nierówności.

Dane Piketty`ego i jego kolegów, zdają się wspierać tezę o

omnipotentnym poczuciu własności 1% bogatych. „W 1910 roku

najbogatszy „1 proc.” sprawował we Francji kontrolę nad 60%

majątku, a w Wielkiej Brytanii – nad 70 proc.” Obecnie we Francji

70% całego bogactwa jest w rękach 1% i nadal rośnie (podobne

dane cytuje Irvin, 2011). Dla przykładu z danych opublikowanych

w raporcie Oxfamu na początku 2014, ma wynikać, że 85

najbogatszych osób na świecie posiada majątek równy majątkowi

połowy mieszkańców globu (za Maciejewicz, Bielecki, 2014: 17).

Nie ulega wątpliwości, że coraz trudniej jest przyjmować

afirmacyjną postawę wobec tak rażących dysproporcji w docho-

dach i podziale bogactwa i de facto nabierają na sile anty-

systemowe ruchy społeczne, nierzadko o wyraźnym popu-

listycznym i anty-demokratycznym charakterze. Relatywny

„sukces” polskiej gospodarki w okresie największego kryzysu, mit

„zielonej wyspy”, jedynej, gdzie odnotowywany był pozytywny

wzrost gospodarczy, może tylko przesłonić rzeczywiste problemy

wynikające z rosnącego rozwarstwienia społecznego (zob.

Szumlewicz, 2014). Jak się więc wydaje, stoimy przed wyzwaniem

szukania nowych dróg rozwoju społecznego w oparciu o rzetelną

analizę i obserwację procesów zmian społecznych, ich podłoża,

kierunków i dynamiki. Dlatego ważne jest dostarczanie rzetelnego

opisu wieloaspektowości i złożoności skutków jakie niesie za sobą

neo-liberalna doktryna i temu celowi w pierwszym rzędzie służy

niniejsza publikacja. Jednocześnie chce być uczestnikiem coraz

silniej formującego się dyskursu kontestacji wobec polskiej drogi

przemian w kierunku neo-liberalnego kapitalizmu.

3. O opracowaniach zamieszczonych w publikacji

Niniejsze opracowanie prezentuje zbiorowy wysiłek

autorów podejmujących problematykę kryzysu. Choć wszystkie

artykuły dotyczą tej samej kategorii analitycznej, dla zapewnienia

18

przejrzystości w strukturze pracy zostały wyodrębnione trzy

części: teoretyczna oraz dwie o charakterze empirycznym.

Publikację, a zarazem jej część teoretyczną, otwiera artykuł

Daniela Płatka i Marcina Starnawskiego poświęcony perspektywie

analizy kapitalizmu wypracowanej przez Immanuela Wallersteina.

Autorzy nie tylko omawiają założenia analizy systemu-światów,

ale zwracają uwagę na jej aplikowalność, m.in. w śledzeniu uwa-

runkowań rażącej asymetrii istniejącej w kapitalizmie –

sprzeczności między konsolidacją sfery gospodarczej a brakiem

koordynacji działań ruchów społecznych na poziomie systemu-

świata.

Kolejny artykuł, autorstwa Zbigniewa Galora, przedstawia

stanowisko jednego z fundatorów teorii zależności – Andre

Gundera Franka. Autor zauważa, że koncepcja rozwoju i kryzysu

wypracowana przez niemieckiego socjologia stanowi nie tylko

paralelę z teorią I. Wallersteina, ale pozwala pełniej zrozumieć

dlaczego nie rozwój, lecz stagnację należy uznać za normalny stan

gospodarki oraz przyczyny faktu, że wyjście z kryzysu finan-

sowego oznacza przejście do zastoju gospodarczego.

Część teoretyczną pracy zamyka artykuł Radomira

Mińskiego poświęcony odczytaniu żelaznego prawa oligarchii

Roberta Michelsa nie tylko jako krytycznej diagnozy deficytów

demokracji parlamentarnej, ale również jako wskazówek pozwa-

lających przezwyciężyć organizacyjne ograniczenia realizacji idei

demokracji w praktyce.

Część drugą pracy otwiera artykuł Przemysława Wielgosza

poświęcony „odbrązowieniu” pojęcia globalizacji, wypunktowaniu

jej ideologicznych – neoliberalnych – obciążeń.

W swoim artykule Kazimierz Sowa stawia pytanie o to, czy

kryzys ekonomiczny nie jest symptomem głębszych zmian

społecznych. Autor omawia wybrane czynniki przeobrażeń spo-

łecznych: demograficzny, strukturalny, instytucjonalny oraz

aksjologiczny.

W kolejnym artykule Piotr Sałustowicz wskazuje na

powiązania między kryzysem a zjawiskiem i formami wykluczenia

społecznego – zarówno na poziomie UE, jak i poszczególnych

państw członkowskich. Autor przedstawia również założenia

19

projektu „Socjalna Europa”, wyniki badań nad postrzeganiem

procesów marginalizacji w UE, oraz krytyczną analizę Strategii

Europa 2020.

Barbara Goryńska-Bittner podejmuje problem jednego z

ważniejszych procesów ekonomiczno-społecznych jakim są w

Europie migracje zagraniczne. Autorka analizuje ten proces w

powiązaniu ze zjawiskiem bezdomności, co w świetle danych

wskazanych w artykule skutecznie podważa mit beztroskiej

swobody poruszania się obywateli Unii oraz nieskrępowanej

swobody wyboru nie tylko miejsca pracy ale i zamieszkania.

Drugą część zamyka artykuł Aleksandry Bilewicz

prezentujący dylematy gospodarki społecznej w oparciu o

przykłady dwóch kooperatyw reprezentujących różne ich modele.

Autorka stawia śmiałą tezę, że zarówno model związany ze

spółdzielczością jako stylem życia (niefilantropijny), jak i ten

powiązany z ekonomią społeczną (filantropijny), tworzą bariery

wejścia dla osób niezwiązanych z grupą społeczną z której

rekrutują się inicjatorzy przedsięwzięć a zatem przeczą zasadzie

egalitaryzmu będącej podstawą ruchu spółdzielczego.

Otwarciem trzeciej części publikacji jest artykuł Tadeusza

Popławskiego. Autor wskazuje na problem „trwałości prowizorki”

w kontekście transformacji państw peryferyjnych. Autor określa

ten stan mianem „państwa dryfującego”, wskazując na próby

porządkowania posttransformacyjnego chaosu i prowizorki przez

resentymenty narodowo-patriotyczne.

Robert Woźniak prezentuje wyniki badań prowadzonych

wśród stoczniowców przed upadkiem stoczni szczecińskiej i po jej

likwidacji. Autor przedstawia zarówno historyczny kontekst badań

miasta portowego, jak i analizuje funkcjonowanie stoczniowców w

warunkach kryzysu i zmiany społecznej.

Powiązań kryzysu ekonomicznego z postrzeganiem

zjawiska przemocy domowej dotyczy artykuł Macieja

Kokocińskiego. Autor śledzi wpływ pogorszenia sytuacji material-

nej gospodarstw domowych na nasilenie zjawiska przemocy

domowej w oparciu o wyniki badań kwestionariuszowych,

zrealizowanych wśród mieszkańców korzystających ze wsparcia

Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Poznaniu.

20

Kolejny artykuł autorstwa Anny Odrowąż-Coates skupia

uwagę czytelnika na systemie edukacji. Autorka, w odwołaniu do

fińskiego przykładu, poszukuje antidotum na kryzys w gruntownej

reformie i konsekwentnie realizowanej polityce edukacyjnej

państwa.

Całość opracowania zamyka artykuł Tadeusza Pałubickiego

poświęcony refleksji autora nad praktycznym wymiarem polityki

społecznej realizowanej w Niemczech w obliczu kryzysu

gospodarczego. Autor dzieli się z czytelnikiem wynikami swoich

obserwacji poczynionych z perspektywy wieloletniego pracownika

socjalnego Collegium Augustinum – niemieckiej organizacji

świadczącej usługi socjalne.

Jak wynika z powyższego przeglądu, autorzy w swoich

rozważaniach z różnych perspektyw odnoszą się do zjawisk, dla

których „ogniskową” jest kryzys.

Zbigniew Galor, Piotr Sałustowicz, Radomir Miński

Bibliografia

Artus P., M-P. Virard M-P. (2010), Wielki kryzys globalizacji, Warszawa.

Castells, M., (2012), Sieci oburzenia i nadziei, Ruchy społeczne w erze

internetu. Warszawa

Foster J.B., McChesney R.W. (2014), Kryzys bez końca, Instytut Wydawniczy

Książka i Prasa, Warszawa.

Fraser, N., Honneth, A., (2005), Redystrybucja czy uznanie? Debata

polityczno-filozoficzna, Wrocław.

Galor Z., (2013), Nieobecni nie mają pracy, w: Z.Galor, B. Goryńska-Bittner,

red., Nieobecność społeczna. W poszukiwaniu sensów i znaczeń, Poznań.

Guzek M., red. (2012), Ekonomia i polityka w kryzysie. Kierunki zmian w

teoriach, Warszawa.

Irvin, G., (2011), Inequality and Recession in Britain and the USA, w:

Development and Change 42(1)

Jałowiecki B., Kapralski S. red. (2012), Społeczny wymiar kryzysu,

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

James H. (2010), Koniec globalizacji. Czego nauczył nas wielki kryzys?,

Warszawa.

21

Kijas Z.J. (2012), O życiu szczęśliwym w dobie kryzysu czyli obrona ubóstwa,

Kraków 2012.

Kluge, S., (2008). Affirmativer Protest – Ambivalenzen und Affinitäten der

kommunitaristischen Kapitalismuskritik, w: R. Eickelpasch et al. (Hrsg.),

Metamorphosen des Kapitalismus – und seiner Kritik, Wiesbaden 2008

Kowalik T. (2012), Róża Luksemburg. Teoria akumulacji i imperializmu,

Warszawa.

Soroka P., red. (2013), Kryzysy gospodarcze i polityczne a ewolucja

systemów politycznych, Kielce.

Krugman, P., (2014), Rentierzy rządzą. I niszczą świat, w: Gazeta Wyborcza,

26-27.04., 22-23

Luttwak, E., (2000), Turbokapitalizm, Zwycięzcy i Przegrani Światowej

Gospodarki, Wrocław

Maciejewicz, P., Bielecki, T., (2014): Bogaci boją się biedy, w: Gazeta

Wyborcza, Nr. 16, 12.1.

Offe, C., (1999), Drogi Transformacji, Doświadczenia Wschodnio-Europejskie

i Wschodnioniemieckie, Warszawa-Kraków

Sałustowicz, P., (2010), Wykluczenie społeczne nowym wyzwaniem dla

polityki społecznej - w świetle unijnych doświadczeń, w: Galor, Z., (2010), Odmiany

życia społecznego współczesnej Polski Instytucje - Polityka - Kultura , Poznań,

Sałustowicz, P., (2012), Dyskurs o wykluczeniu społecznym – kontekst unijny

i narodowy, w: Galor, Z, Goryńska-Bittner, B., (red.), Nieobecność społeczna w

poszukiwaniu sensów i znaczeń, Poznań

Soros, G., (1999), Kryzys Światowego Kapitalizmu, Warszawa.

Starnawski, M., Płatek, D., Analiza systemów-światów jako narzędzie refleksji

nad kapitalizmem, marginalizacją i zmianą społeczną (w zbiorze)

Strzelecki J. (1989), Socjalizmu model liryczny. Założenia o rzeczywistości i

mowie publicznej 1975-1979, Czytelnik, Warszawa.

Szumlewicz, P., (2014), Równość, głupcze! , w: Gazeta Wyborcza, 3.czerwca

Wielecki K. (2012), Kryzys i socjologia, Wydawnictwo Uniwersytetu

Warszawskiego, Warszawa.

Wielgosz P., red. (2013), Koniec Europy jaką znamy, Warszawa.

Wyrzykowska-Antkiewicz M., red. (2012), Rozwój społeczno-gospodarczy w

dobie kryzysu, Prace Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Gdańsku, t. 17.

22