8 Panitikang Pilipino Filipino Modyul para sa Mag-aaral

8PanitikangPilipino

FilipinoModyul para sa Mag-aaral

Kagawaran ng EdukasyonRepublika ng Pilipinas

Panitikang Pilipino ndash Ikawalong BaitangFilipino ndash Modyul para sa Mag-aaralUnang Edisyon 2013ISBN 978-971-9990-85-7

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi Isinasaad ng Seksiyon176 ng Batas Pambansa Bilang 8293 Hindi maaaring magkaroon ngkarapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng PilipinasGayon pa man kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan otanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sapagkakakitaan ang nasabing akda Kabilang sa mga maaaringgawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayadna royalty bilang kondisyon

Ang mga akda materyales (mga kuwento seleksiyon tulaawit larawan ngalan ng produkto o brand names tatak otrademarks palabas sa telebisyon pelikula atbp) na ginamit saaklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyonPinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga maykarapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito Hindiinaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) atmay-akda ang karapatang-aring iyon

Inilathala ng Kagawaran ng EdukasyonKalihim Br Armin A Luistro FSCP angalawang Kalihim Yolanda S Quijano PhD

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat(DepEd-IMCS)

Office Address 2nd Floor Dorm G Philsports ComplexMeralco Avenue Pasig CityPhilippines 1600

Telefax (02) 634-1054 o 634-1072E-mail Address imcsetdyahoocom

PAUNANG SALITA

ldquoKasabay ng pag-unlad ng bayan ang pag-unlad ngkaniyang mamamayan sa lahat ng aspekto ng buhayrdquo

Tugon sa pag-unlad at pagbabago sa bawat sulok ngmundo ang pagyakap at pakikipagsabayan sa agos naito ng Panitikang Pilipino Ang pagpapalit-anyonito at pagbibihis mula sa makalumang panitikanhanggang sa kasalukuyan upang manapaymaipabatid sa karamihan lalorsquot higit sa kabataanang kayamanang angkin ng Panitikang natatangiang Panitikang Pilipino

Alinsunod sa pagbabago ng kurikulum ang pagbuong mga kagamitang panturo at pampagkatuto upangmakaagapay sa pagpapalawak ng kaalaman ng mgamag-aaral sa Asignaturang Filipino

Pinaglaanan ng mahuhusay at makabagong pamamaraanupang higit na maiangkop sa uri ng mag-aaral angmga gawain sa yunit na ito Naniniwala angKagawaran ng Edukasyon na ang mahusay at kalidadna edukasyon ay makakamtan ng bawat isangPilipinong mag-aaral mula ngayon at sa mgasusunod pang henerasyon

PASASALAMAT

Taos-pusong nagpapasalamat ang mga may-akda sa mgamanunulatng mga akdang ginamit sa yunit na ito Hindimatatawaran ang naging ambag ng kanilang mga akdangpampanitikan upang linangin ang pagpapahalaga sakulturang Pilipino Hindi rin mapasusubalian ang kabisaanna maidudulot ng mga akda upang higit na mapagtibay angpagkakakilanlan ng mag-aaral sa kaniyang identidad bilangmamamayang Pilipino Nais naming magpasalamat sasumusunod na manunulat

Michael M Coroza Mahahalagang Tala saKatutubong

Tugma at Sukat ng Tulang TagalogLamberto Antonio Kalungkutan sa Tag-aniVirgilio Almario AgahanEdgar Calabia Samar PanaginipFray Francisco de San Jose Santa CruzGaspar Aquino de Belen Ang Mahal na Passion niJesu Christong

Panginoon NatinAndres Bonifacio Pag-ibig sa Tinubuang LupaEmilio Jacinto PahayagSeverino Reyes Walang SugatGenoveva E Matute Paglalayag sa Puso ng Isang BataJose Corazon de Jesus atFlorentino Collantes Bulaklak ng LahingKalinis-linisanJose Corazon de Jesus Bayan KoAlejandro G Abadilla Ako ang DaigdigTeodoro Gener Pag-ibigAlejandro G Abadilla Erotika 4Jose Corazon de Jesus Pag-ibigNarciso G Reyes Lupang TinubuanGonzalo K Flores TahimikDionisio Salazar Sinag sa KarimlanWilliam Rodriguez II Tabloid Isang PagsusuriCarlo J Caparas Mga Klase ng KomiksJeystine Ellizbeth L Francia Kislap ng Bituin

Lualhati Bautista Bata Bata Paano KaGinawaJet Oria Gellecanao Pintig Ligalig at DaigdigHowie Severino Sine Totoo At GMA Network Papag for Sale

Talaan ng Nilalaman

PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO1

Pagbabalik-aral sa Alamat1

ldquoKung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Gintordquo2

Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan 4

ldquoNaging Sultan si Pilandokrdquo 4

ldquoMahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukatng Tulang Tagalogrdquo ni Michael M

Coroza9Mga Katutubong Salawikain 14Mga Katutubong Bugtong 15Tanaga at Dalit 17Balangkas ng Katutubong Tula 19Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon22

ldquoKalungkutan sa Tag-anirdquo ni Lamberto Antonio22

ldquoAgahanrdquo ni Rio Alma 22

ldquoPanaginiprdquo ni Edgar Calabia Samar22

ldquoUmulan man sa Bundokrdquo23Pang-abay na Pamanahon24Ang Epiko25

ldquoAng Hudhud ni Aliguyonrdquo26

ldquoAng Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hanginrdquo32ldquoSi Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langitrdquo34

PANITIKAN SA PANAHON NG KATUTUBO

Mga Aralin

Pagbabalik-aral sa Alamato Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto

Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayano Naging Sultan si Pilandok

Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ni Michael Coroza

Ang Katutubong Salawikain Ang Katutubong Bugtong Ang Tanaga at Dalit Balangkas ng Katutubong Tula Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon

o Kalungkutan sa Tag-ani ni Lamberto Antonio o Agahan ni Rio Almao Panaginip ni Edgar Calabia Samar

Umulan man sa Bundok - isang katutubong tula Pang-abay na Pamanahon Ang Epiko Ang Hudhud ni Aliguyon ndash isang epiko ng mga Ifugao Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin - isang epiko

mula sa Bukidnon Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na Langit - isang epiko ng

mga Bagobo

Pagbabalik-aral sa Alamat

Talasalitaan

Sikaping hanapin sa diksiyonaryo o sa iba pang sanggunianang kahuluganng mga salitang nakasalungguhit sa sumusunod na pangungusap

1 Taon-taon ay nagdaraos sila ng cantildeao bilang parangalsa kanilang mga anito

1

2 Noong panahong iyon ang mga Igorot ay naniniwala saibarsquot ibang anito 3 Maibigin sila sa kapwa at may takot sila sa kanilangbathala4 Siyarsquoy bumalik sa nayon at nakipagkita sa matatandangpantas5 Marahil ang ibong iyon ay ang sugo ng ating bathala

Panitikan

Kung Bakit Nasa Ilalim ng Lupa ang Ginto

Isang Alamat mula sa Lungsod ng Baguio

Sa isang nayon sa Baguio na kung tawagin ay Suyuknaninirahan ang mgaIgorot na pinamumunuan ni Kunto Si Kunto ay bata pangunit siya angpinakamalakas at pinakamatapang sakanilang nayon kayarsquot siya angginawang puno ng matatandang pantas

Ang mga naninirahan sa nayong ito ay namumuhay nangtahimik Maibiginsila sa kapwa at may takot sila sa kanilang bathalaTaon-taon ay nagdaraossila ng cantildeao bilang parangal sa kanilang mga anitoNoong panahong iyonang mga Igorot ay naniniwala sa ibarsquot ibang anito

Kung nagdaraos sila ng cantildeao ay naghahanda sila linggo-linggo Pumapataysila ng baboy na iniaalay sa kanilang bathalaNagsasayawan at nagkakantahan sila

2

Isang araw ay nagtungo si Kunto sa gubat upang mangasoHindi pa siyalubhang nakalalayo nang nakakita siya ng isang uwakNakatayo ito sa isanglandas na kaniyang tinutunton Karaniwang ang mga ibon sagubat ay maiilapngunit ang ibong ito ay kakaiba

Lumakad si Kunto palapit sa ibon ngunit hindi ito tuminagsa pagkakatayo sagitna ng landas Nang may iisang dipa na lamang siya mulasa ibon biglasiyang napatigil

Tinitigan siyang mainam ng ibon at saka tumango nangtatlong ulit bagolumipad Matagal na natigilan si Kunto Bagamat siyarsquoymalakas at matapangsinagilahan siya ng takot Hindi niya mawari kung ano angibig sabihin ngkaniyang nakita

Hindi na niya ipinagpatuloy ang kaniyang pangangasoSiyarsquoy bumalik sanayon at nakipagkita sa matatandang pantas Sabi ng isangmatandaldquoMarahil ang ibong iyon ay ang sugo ng atingbathala Ipinaaalaala sa atin na dapat tayong magdaos ngcantildeaordquo

ldquoKung gayon ngayon din ay magdaraos tayo ng cantildeaordquo angpasiya ni Kunto

Ipinagbigay-alam sa lahat ang cantildeao na gagawin Lahat ngmamamayan aykumilos upang ipagdiwang ito sa isang altar sa isangbundok-bundukan Angmga babae naman ay naghanda ng masasarap na pagkain

Nang ang lahat ay nakahanda na ang mga lalaki ay humuling isang baboyAng baboy na ito ay siyang iaalay sa kanilang bathalaupang mapawi anggalit kung ito man ay nagagalit sa kanila

3

Inilagay ang baboy sa altar na ginawa nila sa itaas ngbundok-bundukan Anong laking himala ang nangyari Nakitanilang ang baboy ay napalitan ng isang pagkatanda-tandang lalaki Ang mukha ay kulay-lupana sa katandaan

at halos hindi na siya makaupo sa kahinaan Ang mga taoay natigilanNanlaki angmga mata sa kanilang nakita Natakot sila

Maya-mayarsquoy nagsalita ang matanda at nagwika ng ganitoldquoMga anakmagsilapit kayo Huwag kayong matakot Dahil sakayorsquoy mabuti at may loob sa inyong bathalagagantimpalaan ko ang inyong kabutihan Lamang aysundin ninyo ang lahat ng aking ipagbilinrdquo

ldquoKumuha kayo ng isang tasang kanin at ilagay ninyo ritosa aking tabi Pagkatapos sukluban ninyo ako ng isangmalaking palayok Ipagpatuloy ninyo ang inyong cantildeaoPagkalipas ng tatlong araw bumalik kayo rito sa pook naito

Makikita ninyo ang isang punongkahoy na kahit minsan sabuhay ninyo ayhindi pa ninyo nakikita o makikita magpakailanman Angbunga dahon atsanga ay maaari ninyong kunin ngunit ang katawan ay huwagninyong gagalawin Huwag na huwag ninyong tatagain angkatawan nitordquo

Tinupad naman ng mga tao ang ipinagbilin ng matandaIpinagpatuloy nila ang kanilang pista Pagkaraan ngtatlong araw bumalik sila sa pook na pinag-iwanan samatanda Itinaas nila ang palayok at gaya ng sinabi ngmatanda nakita nila ang isang punongkahoy na maliitKumikislap ito sa liwanag ng arawmdashlantay na ginto mula saugat hanggang sa kaliit-liitang dahon

Nagsigawan ang mga tao sa laki ng galak Si Kunto angkauna-unahang lumapit sa punongkahoy at pumitas ng isangdahon Pagkapitas sa dahon ay

4

nagkaroon kaagad ng kapalit ito kayat nag-ibayo ang tuwasa mga tao Bawat isa ay pumitas ng dahon

Sa loob ng maikling panahon yumaman ang mga taga-SuyukAng dati nilang matahimik na pamumuhay ay napalitan ngpag-iimbutan at inggitan Ang punongkahoy naman aypatuloy sa pagtaas hanggang sa ang mga dulo nitorsquoy hindina maabot ng tingin ng mga tao

Isang araw sabi ng isang mamamayan ldquoKay taas-taas na athindi na natinmaabot ang bunga o dahon ng punong-ginto Mabuti pa aypagputul-putulinna natin ang mga sanga at dahon nito Ang puno aypaghahati-hatian natinrdquoKinuha ng mga lalaki ang kanilang mga itak at palakolAng iba ay kumuha ngmga sibat Tinaga nila nang tinaga ang puno at binungkalang lupa upanglumuwag ang mga ugat Nang malapit nang mabuwal angpunongkahoy aykumidlat nang ubod-talim Kumulog nang ubod-lakas atparang pinagsaklobang lupa at langit

Nabuwal ang punongkahoy Nayanig ang lupa at bumuka salugar na kinabagsakan ng puno Isang tinig ang narinig ngmga tao ldquoKayo ay binigyanng gantimpala sa inyong kabutihan ang punong-gintoupang maging mariwasa ang inyong pamumuhay Sa halip nakayorsquoy higit na mag-ibigan kasakiman ang naghari sainyong mga puso Hindi ninyo sinunod ang akingipinagbilin na huwag ninyong sasaktan ang puno Sa tuwi-tuwina ay inyong nanaisin ang gintong iyanrdquo

At pagkasabi ng mga katagang ito sa harap ng mga tao sa Suyuk ang punoay nilulon na ng lupang kinabuwalan Mula nga noon nakukuha lamang angginto sa pamamagitan ng paghukay sa lupa

Pagpapayaman

5

Talakayan

Makipagtalakayan sa klase tungkol sa kuwento Maaaringgamiting gabayang sumusunod na tanong

1 Isa-isahing ilarawan ang mga tauhan Ano-ano kaya angkanilang motibasyon sa kung bakit ganoon ang kanilangikinilos 2 Makatarungan ba ang naging parusa ng bathala sainasal ng mga tao Bakit o bakit hindi3 Sa iyong palagay bakit masaklap o malungkot angalamat na ito Maaari kayang maging masaya ang isang alamat tungkolsa kung bakit nasa ilalim ng lupa ang ginto 4 Ano kaya ang silbi ng alamat sa ating mga ninunongkatutubo

Malikhaing Gawain

Sa isang pirasong papel gumawa ng isang diagram tungkolsa ibarsquot ibangkultura at tradisyon ng mga Igorot na ipinakita saalamat

Pagbabalik-aral sa Kuwentong-Bayan

Panitikan Naging Sultan si PilandokIsang Kuwentong-bayan ng mga Maranaw Si Pilandok ay nahatulang ikulong ng isang masamangSultan sa isangkulungang bakal at itapon sa dagat dahil sa paghihimagsikna kaniyangginawa

6

Pagkalipas ng ilang araw ang Sultan ay nanggilalas nangmakita si Pilandoksa kaniyang harapan na nakasuot ng magarang kasuotan ngSultan Nakasukbit sa kaniyang baywang ang isangkumikislap na ginintuang tabak

Hindi bat itinapon ka na sa dagat nagtatakang tanongng Sultan kayPilandok

Siya pong tunay mahal na Sultan ang magalang na tugonni Pilandok

Paanong nangyaring ikaw ay nasa harap ko at nakadamitnang magaraDapat ay patay ka na ngayon ang wika ng Sultan

Hindi po ako namatay mahal na Sultan sapagkat nakitako po ang akingmga ninuno sa ilalim ng dagat nang akoy sumapit doonSila po ang nagbigay sa akin ng kayamanan Sino po angmagnanais na mamatay sa isang kahariang masagana sa lahatng bagay ang paliwanag ni Pilandok

Marahil ay nasisiraan ka ng bait ang sabi ng ayawmaniwalang SultanNalalaman ng lahat na walang kaharian sa ilalim ngdagatrdquo

Kasinungalingan po iyan Bakit po naririto ako ngayonAko na ipinataponninyo sa gitna ng dagat Ako na ikinulong pa ninyo sahawla ay naririto ngayon at kausap ninyo ang paliwanagni Pilandok May kaharian po sailalim ng dagat at ang tanging paraan sa pagtungo roon ayang pagkulong sahawla at itapon sa gitna ng dagat Ako poy aalis na atmarahil ay hinihintay na ako ng aking mga kamag-anak

Umakmang aalis na si Pilandok

7

Hintay paghinto ng Sultan kay Pilandok Isama mo akoat nais kong makita ang aking mga ninuno ang Sultan ngmga Sultan at ang iba ko pangkamag-anak

Tatawagin na sana ng Sultan ang mga kawal ngunit pinigilsiya ni Pilandokat pinagsabihang walang dapat makaalam ng bagay na iyonDapat daw ay mag-isang pupunta roon ang Sultan sa loob ngisang hawla

Kung gayon ay ilagay mo ako sa loob ng hawla at itaponmo ako sa gitna ngdagat ang sabi ng Sultan

Sino po ang mamumuno sa kaharian sa inyong pag-alisang tanong ni Pilandok Kapag nalaman po ng iba angtungkol sa sinabi ko sa inyong kaharian sa ilalim ngdagat ay magnanais silang magtungo rin doonrdquo

Sandaling nag-isip ang Sultan at nakangiting nagwikaGagawin kitangpansamantalang Sultan Pilandok Mag-iiwan ako ngayon dinng isang kautusang ikaw ang pansamantalang hahalili saakin

Hintay mahal na Sultan ang pigil ni Pilandok Hindipo ito dapat malamanng inyong mga ministro

Ano ang nararapat kong gawin ang usisa ng SultanIlilihim po natin angbagay na ito Bastat ipagkaloob ninyo sa akin ang inyongkorona singsingat espada Pag nakita ang mga ito ng inyong kabig aysusundin nila ako ang tugon ni Pilandok

Pumayag naman ang Sultan Ibinigay na lahat kay Pilandokang hinihingi atisinakay sa isang bangka Pagdating sa gitna ng dagat ayinihagis ang hawlang kinalululanan ng Sultan Kaagad

8

lumubog ang hawla at namatay ang Sultan Mula noon siPilandok na ang naging Sultan

Pagpapayaman

Talakayan

Makipagtalakayan sa klase tungkol sa binasang kuwento Maaaring gamitinggabay ang sumusunod na tanong

1 Ilarawan ang mga tauhan Ano-ano ang naging motibasyon nila sa kanilang ikinilos Makatarungan ba ang mga ikinilos nila

2 Sa kasalukuyan sino ang maituturing mong Pilandok Bakit3 Paano sinalamin ng kuwentong-bayan ang kultura at tradisyon ng bayang pinagmulan nito4 Ano ang silbi ng mga kuwentong-bayan sa buhay ng ating mga ninuno5 Paghambingin ang alamat at kuwentong-bayan batay sa mga katangiang taglay ng mga ito bilang akdangpampanitikan

Panimulang Pagtataya

Kumuha ng isang pirasong papel Sagutin sa abot ng iyongmakakaya angsumusunod na tanong Huwag mag-alala kung hindi mo alam ang sagotmdashginagawa ang pagtatayang ito upang malaman ng iyong gurokung alin pangmga aralin ang kailangan mong balikan o pag-aralan ANGRESULTA NITOAY HINDI ISASAMA SA PAGTATAYA NG IYONG GRADO

Kakayahang Kumilala ng Pantig

9

1 Isulat sa papel ang mga salitang nakalista sa ibaba Sa tabi ng bawat salita isulat kung ilang pantig ang mayroon ito

a pangarapb magnanakawc tinitimbangd pinakapaboritoe kumpas

2 Narito ang ilang pangungusap na may mga kulang na salita Punan ng mga salita (maaaring higit sa isa) ang puwang upang maging sampung (10) pantig ang bilang ng pantig sa bawat pangungusap Kinakailangang mayroon pa ring saysay at naiintindihanpa rin ang mga pangungusap

a Kumakain kami sa ______b Nakita ko ang ______c _______ at tumakbod _______ papel at lapise Isa lang ang ______ f Hayun ang mga _____ g ______ ang mga radyo

h Kasimbilis ng _____ si Dani Hindi ko _____ ang baonj Gusto mo ba ang mga _____

Kakayahang Kumilala ng Tudlik o Diin

1 Sa iyong papel bumuo ng apat na hanay Isulat sa unang hanay ang Malumi sa ikalawa ang Maragsa sa ikatlo ang Malumay atsa ikaapat ang Mabilis

10

Tukuyin ang tudlik ng mga salitang nasa ibaba Isulat angsalita sahanay ng kaniyang tudlik

mutaharianghelalapaaptalahibtunggalihalobatotuwasampumasayakitasalitasawipantalontabodakilaagiwdalagamotor 2 Ang salitang paso ba ay malumi maragsa malumay o mabilis ang tudlik Pangatuwiranan ang sagot

Kaligirang Pangkasaysayan ng Panitikan sa Panahon ng Katutubo

Bago pa man dumating ang mga una nating mananakop nadayuhanmayroon nang mayamang kaban ng panitikan anggrupo ng mga pulong kalaunan ay tatawaging PilipinasBawat pangkat-etniko at pangkat- linggwistiko sakatutubong panahon ay may kani-kaniyang anyo ng tulaalamat epiko at mga kuwentong-bayan

11

Gayunpaman marami sa mga panitikang ito ang naglaho naat hindi na natinmababasa dahil na rin sa pandarahas ng mga dayuhangmananakop hindilamang sa ating mga lupain at yamang pisikal kundi patina rin sa atingkaakuhan at kultura Itinuring ng mgadayuhang mananakop na mababang uriang kultura nating mgaPilipino kung kayarsquot hindi karapat-dapat na sagipin

Naging mahirap din ang pagligtas sa mga naiwang piraso ngkatutubongpanitikan pangunahin na dahil karamihan sa mga ito aywalang nakasulat nabersiyon Karamihan sa panitikan na umiral noong panahonng katutubo aynakatali sa ating mayamang tradisyong pabigkasmdashhindidahil sa wala tayongkakayahang magsulat (mayroon tayong sistema ng pagsusulatna ang tawagay baybayin) kundi dahil mas episyente ang pagpapasa ngmga panitikangito sa pamamagitan ng pagbigkas

Sa unang pagsusuri ng mga mananaliksik at akademikoinakalang ang lahatng naisulat noong panahon na iyon ay tungkol sa karaniwano pambalanangbuhaymdashhalimbawa kung ang pinagmulan ng panitikan ayisang pangkatetnikona nakatira malapit sa dagat madalasay tungkol sa pangingisda odagat ang laman ng mgapanitikan nila gaano man kakaraniwan okapantastiko angpagkakalahad Ngunit habang mas marami pa angnauungkat namga lumang panitikan ng mga akademiko mas nakikitanakatulad ng mga kontemporaryong akda hindi maikukulongsa iilang paksalamang ang mga katutubong panitikan Patunay ito na bagopa man dumatingsa atin ang mga Kanluraning paraan ng pag-iisip mayroonna tayong napakahusay na orihinal na kulturaSamakatuwidang makikita mong mga panitikan sa yunit na ito aypatikimlamang at paimbabaw lamang ng kung anong yaman ngating sinaunangkultura

12

Katutubong Tugma at Sukat

Panimulang Gawain

Hahatiin ang inyong klase sa sampung grupo Pipili angbawat grupo ng isangtatayong mensahero Ang layunin ng bawat mensahero aykunin ang isangmahabang mensahe sa kaniyang guro at ihatid ito sakaniyang grupo Angproblema bibigyan lamang ng lima hanggang sampung minutoang bawatmensahero upang pag-aralan ang nilalaman ng mensaheBawal nila itongisulat Kailangan nila itong matandaan at ihatid sa gruposa pamamagitan ngpagbigkas lamang Pagkatapos isusulat ng ibang kasapi nggrupo ang mensahe sa pisara Ang grupong pinakatama angmensahe ang siyang magwawagiPagkatapos ng gawaing ito makipagtalakayan sa klase gamit angsumusunod na gabay na tanong

1 Ano ang pagkakaiba sa katangian ng mensahe ng mga grupong nanalo at ng mga hindi nanalo2 Patas ba ang laban Pangatuwiranan3 Bakit kaya higit na madaling nakabisado ng mga grupongnanalo ang kanilang mga mensahe Bakit mas mahirap ang mensahe ng mga natalong grupo4 Kung hahayaan ang lahat ng mensahero na kopyahin sa papel ang mga mensahe ano kaya ang kahihinatnan ng laro Alinggrupo ang magiging pinakatumpak ang mensahe

Aralin

13

Mahahalagang Tala sa Katutubong Tugma at Sukat ng Tulang Tagalog

Michael M Coroza

10487071048707TUGMA

1 Depenisyon - Pagkakapare-pareho ng dulong tunog ng dalawa o higit pang taludtod sa isang saknong ng tula2 Prinsipyo - Pag-uulit ang namamayaning prinsipyo sa pagtutugma Nauulit ang dulong tunog ng panghuling salita ng sinundang taludtod

Tandaan Tunog o ponema ang inuulit hindi titik Sa mas payak napagsasabi mga salita (sa dulo ng dalawa o higit pang taludtod) angpinagtutugma Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang salitakung ang mga ito ay nagtatapos sa iisa o magkapamilyang tunog oponema

3 Pangkalahatang Kaurian 31 Patinig (a e i o u) 32 Katinig (b c d f g h j k l m n ntilde ngp q r s t v w x y z)

4 Mga Uri ng Tugmang Patinig 41 Walang Impit - Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang salitang nagtatapos sa iisang patinig na walang impit o glotal na pasara

14

Tandaan Sa tradisyon maaaring magtugma ang mga salitangnagtatapos sa iisang patinig mabilis man o malumay ang bigkasng mga ito Laging alalahaning mabilis o malumay lamang angmga uri ng bigkas na tinataglay ng mga salitang nagtatapos sapatinig na walang impit

42 May Impit - Magkatugma ang anumang dalawa o higit pang salitang nagtatapos sa iisang patinig na may impito glotal na pasara

Tandaan Sa tradisyon maaaring magtugma ang mga salitangnagtatapos sa iisang patinig maragsa man o malumay ang bigkasng mga ito Laging alalahaning maragsa o malumi lamang angmga uri ng bigkas na tinataglay ng mga salitang nagtatapos sapatinig na may impit

5 Mga Uri ng Tugmang Katinig 51 Mahina - Magkatugma ang anumang dalawa o higitpang salitang magkatulad ang patinig ng huling pantig at ang pinakadulong ponemang katinig ay alinman sa l m n ngr w y

15

Bagamarsquot hindi nagtatapos sa owoy ang hello ang bigkasnito ay helow

Sa TagalogFilipino walang salitang nagtatapos sa tunogna h Ang salitang rajah bagamarsquot may h sa dulo aybinibigkas nang paganito rabullha

Tandaan Sa tradisyon ang mga salitang may iisang patinig sa huling pantig at nagtatapos sa alinman sa mga katinig na mahina ay nagtutugma mabilis man o malumay angbigkas ng mga ito Alalahaning sa pangkalahatan dadalawalamang ang uri ng bigkas ng mga salitang nagtatapos sa katinigmdashmabilis at malumay

52 Malakas - Magkatugma ang anumang dalawa o higit pangsalitangmagkatulad ang patinig ng huling pantig at ang pinakadulongponemang katinig ay alinman sa b k d g p s t

Hindi man nagtatapos sa okuk binibigkas ang Taruc nang paganito taruk Kaugnay nito lahat ng mga bagong katinig na nadagdag sa ating alpabeto maliban sa ntilde ay maitutugma sa mga katutubong katinig na malakas

16

Dahil mas maluwag tayo ngayon sa pagtanggap ng mgasalitang banyaga sa ating pagpapahayag alalahanin lamanglagi na mga tunog o ponema ang pinagtutugma hindi mgatitik Ang Steve halimbawa ay katugma ng talahibmatalik bilibid atbp Dahil binibigkas ito nangpaganito stiv Katugma rin ng mga ito ang Kleenexdahil ang namamayaning dulong tunog sa bigkas ngsalitang Kleenex klibullneks ay katinig na malakas

6 Mga Antas ng Tugmaan

61 Payak o karaniwan ang antas ng tugmaan kungsimpleng sinusunod lamang ang natalakay nang panuntunan sapagtutugma sa itaas Ang mahalaga lamang ay ang pag-uulit ngdulong-tunog ng salita malumay man o mabilis o malumi man omaragsa ang bigkas ng mga salita

62 Tudlikan Sa antas na ito isinasaalang-alang na angbigkas ng salita Tutugma lamang ang maragsa samaragsa ang malumi sa malumi ang mabilis samabilis at ang malumay sa malumay Kung babalikan angmga halimbawa sa 41 kolum a magkatugma ang masayaat dalaga sa antas na payak Ngunit kung iaakyat saantas na tudlikan ang masaya at dalaga ay hindimagkakatugma Mabilis ang masaya malumay naman angdalaga Sa 51 kolum o-u magkatugma sa payak naantas ang pantalon at barumbarong Ngunit hindimagkatugma ang mga ito sa antas na tudlikan dahil angpantalon ay mabilis samantalang ang barumbarong aymalumay

17

63

Pantigan Sa antas na ito bukod sa bigkas isinasaalang-alang na rin ang pagkakapareho ng dulong patinig-katinig (PK) o katinigpatinig (KP) ng mga pinagtutugmangsalita

Lahat ng mga halimbawang ibinigay na sa itaas ay hindipapasang magkakatugma sa antas na pantigan

Sa 42 kolum o-u ang siphayo at tabo ay magkatugma saantas na tudlikan ngunit hindi sa antas na pantigan Anghuling KP ng siphayo ay yo ang huling KP ng tabo ay bo

Sa 51 kolum a ang kasal at alam ay magkatugma sa antasna tudlikan ngunit hindi sa antas na pantigan Hindimagkaparehongmagkapareho ang huling PK ng mga salitangito Ang huling PK ng kasal ay al samantalang ang sa alamay am

64

Dalisay Sa antas na ito bukod sa pagkakapareho ngbigkas at pagkakapareho ng dulong PK o KP isinasaalang-alang na rin ang pagkakapareho ng patinig bago ang hulingpantig ng mga pinagtutugmang salita

Sa mga halimbawa sa 63 magkatugma sa antas na dalisayang mga salitang muta at batuta sa kolum a Pansining samga salitang ito kapwa u ang patinig bago ang hulingpantig Ang palikpik at pitik sa kolum e-i ay magkatugmarin sa antas na dalisay Kapwa i ang patinig bago ang

18

huling pantig sa mga salitang ito Sa kolum o-umagkakatugma sa antas na dalisay ang mga salitang dulogluhog at untog Pare-parehong u ang patinig bago anghuling pantig sa mga salitang ito

10487071048707SUKAT1 Depenisyon - Pagkakapare-pareho ng bilang ng

pantig ng dalawa o higit pang taludtod sa isang saknong ng tula2 Prinsipyo - Tulad sa pagtutugma pag-uulit ang

namamayaning prinsipyo sa pagsusukat Bilang ng pantig ang

inuulit3 Pangkalahatang Kaurian

31 Gansal (5 7) Buhay alamang (5) Paglukso patay (5)

Katitibay ka tulos (7) Sakaling datnang-agos (7) Akorsquoy mumunting lumot (7) Sa iyorsquoy pupulupot (7)

32 Pares (4 6 8) Kung di ukol Di bubukol

Bumbong kung liwanag Kung gabi ay dagat

Ang sugat ay kung tinanggap

19

Di daramdamin ang antak Ang aayaw at di mayag Galos lamang magnanaknak

Mga Katutubong Salawikain

Ang salawikain (na minsan ay tinatawag ding sawikain okasabihan) ay isang maikli ngunit makabuluhang pahayag nakaraniwang may matulaingkatangian Naglalaman ito ng mga aral karunungan okatotohanan

Panitikan

Ilang Halimbawa ng Katutubong Salawikain

Nagmamatandang kulitNagmumurang kalumpitsectNatutuwa kung pasalopKung singilirsquoy napopootsectKung tubig ay magalawAng ilog ay mababawsectBuhay-alamangPaglukso pataysectUbos-ubos biyayaBukas namarsquoy tungangasectAng sakit ng kalingkinganDama ng buong katawansectAng sugat ay kung tinanggapDi daramdamin ang antakAng aayaw at di mayagGalos lamang magnanaknak

Pagpapayaman

Pagsuri sa Anyo ng Salawikain

20

Sa kuwaderno o sa isang pirasong papel gumawa ng isang tsart na katuladnito

Sa unang hanay kopyahin ang mga salawikain sa itaas Saikalawang hanayisulat kung ilan ang bilang ng taludtod o linya ng bawatsalawikain Sa ikatlong hanay tukuyin ang sukat (kunggansal o pares at sabihin ang bilangng pantig) nito Sa ikaapat na hanay tukuyin ang tugma

Pagsuri sa Nilalaman ng SalawikainKumuha ng isang pirasong bond paper Gumawa ng dalawanghanay Pagkatapos pumili ng isang salawikain mula sa mganabasa mo sa itaas Saunang hanay iguhit ang literal na sinasabi ng salawikainSa ikalawang hanay iguhit ang sa tingin mong iba panitong gustong sabihin

Pagtalakay sa Anyo at NilalamanMaaaring makipagtalakayan sa klase nang ginagamit angsumusunod natanong bilang gabay

1 Ano ang napansin ninyo sa anyo ng salawikain Bakitkaya kinakailangang mayroon itong tugma at sukat

2 Ano ang napansin ninyo sa paraan ng paglalahad ng kaisipang nakapaloob sa sawikain Bakit kaya mahalaga sa mga ninuno natin na gawin itong matalinghaga

Mga Katutubong Bugtong

21

Ang mga bugtong ay uri ng palaisipan na nasa anyong patula Subukinninyong alamin kung ano ang tinutukoy ng mga katutubong bugtong saaraling ito

Panimulang GawainMuling tatalakayin ng inyong guro ang ilan pang bahagi ngMahahalagangTala sa Katutubong Tugma at Sukat Sa puntong ito dapat aypinagtutuunanna ninyo ng pansin ang mga antas ng tugmaan Sa mgasusunod na gawainsikaping maging higit pa sa payak ang antas ng tugmaan ngmga isusulatmong tula

Panitikan

Ilang Halimbawa ng Katutubong Bugtong

May katawan walang mukhaWalang matarsquoy lumuluhasectDi matingalang bundokDarak ang nakakamotsectIsda ko sa MarivelesNasa loob ang kaliskissectKinain narsquot naubosNabubuo pang lubossectNang walang biring gintoDoon nagpapalalosectNang magkaginto-gintoDoon na nga sumuko

Pagpapayaman

Pagsuri sa Anyo ng Bugtong

22


Sa unang hanay kopyahin ang mga bugtong sa itaas Saikalawang hanay

isulat kung ilan ang bilang ng taludtod o linya ng bawatbugtong Sa ikatlonghanay tukuyin ang sukat (kung gansal o pares at sabihinang bilang ng pantig) nito Sa ikaapat na hanay tukuyinang tugma

Pagsuri sa Nilalaman ng Bugtong

Hahatiin ang inyong klase sa grupong kinabibilangan nglima Bawat grupo aykukuha ng kartolina at iba pang panggawa ng poster Bawatgrupo ay pipili ngisang bugtong sa mga nabasa ninyo sa itaas Pagkataposgagawa ang bawat grupo ng isang poster na nagpapakita nganatomiya ng isang bugtong Ang nilalaman ng poster ay angsumusunod

10487071048707Guhit o larawan na nagpapakita ng sagot sa bugtong10487071048707Pagtukoy sa mga bahagi ng larawan na tinutukoy ng bawatbahagi ng bugtong10487071048707Representasyon sa kung paano itinago ng bugtong angtamang sagot

Paglikha ng Sariling BugtongPabubunutin ng guro ang bawat mag-aaral ng tigalawangpiraso ng maliliit napapel Sa bawat papel mayroong nakasulat na isang bagayo gawain Kailangan mong makaisip ng isang bagong bugtongpara sa bagay o gawain

23

na iyon Alalahanin

10487071048707Kailangang mayroon itong wastong tugma at sukatSikaping gawing higit pa sa payak ang antas ng iyong tugmaan10487071048707Kailangan ay mayroong malinaw na larawang naipakikitaang iyong bugtong na parehong nagpapalinaw at nagtatago sapinahuhulaang bagay10487071048707Kailangan ay tiyak na natutukoy ng iyong bugtong angpinapahulaang bagay Ibig sabihin hindi maaaring mayroon itongibang bagay pang natutukoy

Subuking pahulaan ang mga ito sa inyong klase Tandaan nahindi nasusukatang husay ng bugtong sa hirap o dali ng pagpapahula ritoAng tagumpay ngisang bugtong ay hindi lamang sa pagiging mahirap nitokundi sa husay ngpagtatagomdashiyong halatang-halata kung ano ang sagot perohindi agad mahuhulaan

Tanaga at Dalit

Sa araling ito makikilala mo ang dalawang katutubonganyo ng tula ng mgaPilipino ang tanaga at dalit Sa ngayon tutukuyin langmuna natin ang mgapanlabas o paimbabaw na katangian ng mga anyong itoHihimayin natin angkaisipan at nilalaman sa susunod na aralin

Panimulang Gawain

24

Ipagpapatuloy ng iyong guro ang pagtalakay sa MahahalagangTala sa Katutubong Tugma at Sukat Sa puntong ito inaasahangpinipino na lamangng iyong guro ang iyong kasanayan sa pagtutugma atpaglalapat ng sukatMuli sa mga susunod na gawaing patula sikaping gawinghigit pa sa payakang antas ng tugmaan sa iyong tula

Panitikan

Basahin ang sumusunod na katutubong tula na nasa anyo ngtanaga at dalitMarami-rami ang mga salitang maaaring hindi mo alam angkahulugan Sumangguni sa diksiyonaryo o di kaya ayhingin sa iyong guro na gabayankayo sa pagbabasa

Ilang Katutubong Tanaga

Katitibay ka tulosSakaling datnang agosAkorsquoy mumunting lumotSa iyorsquoy pupulupotsectNang walang biring gintoDoon nagpapalaloNang magkaginto-gintoDoon na nga sumukosectMatulog ka na bunsoAng ina morsquoy malayoDi ko naman masundoMay putik may balaho

Ilang Katutubong Dalit

Ang sugat ay kung tinanggapDi daramdamin ang antakAng aayaw at di mayagGalos lamang magnanaknaksect

25

Isda akong gagasapsapGagataliptip kalapadKaya nakikipagpusagAng kalaguyorsquoy apahap

Huwag kang maglingong-likodDito sa bayang marupokParang palaso at tunodSa lupa rin mahuhulog

Pagpapayaman

Pagsuri sa Anyo ng Tanaga at Dalit

Bumuo ng grupong kinabibilangan ng limang kasapi Sagrupo basahin ulitang mga tanaga at dalit na nasa itaas Talakayin sa loobng grupo ang panlabas o paimbabaw na katangian ng tanagaat dalit Pag-usapan ang sukat tugma at bilang ngtaludtod Tukuyin kung ano ang pinagkapareho atang pinagkaiba ng dalawang anyo Inaasahang sa dulo nginyong talakayanmakapaglalahad kayo ng hinala sa kung ano ang anyo ngtanaga at ano anganyo ng isang dalit

Pagsulat ng Sariling Tanaga at Dalit

Sa puntong ito inaasahang naipaliwanag na ng inyong gurokung ano angwastong katangian ng tanaga at dalit Sa iyong kuwadernoo sa isang pirasong papel sumulat ng tatlong tanaga naang tema ay ang sumusunod

10487071048707Unang tanaga Umaga10487071048707Ikalawang tanaga Tanghali10487071048707Ikatlong tanaga Gabi

Gayundin sumulat din ng tatlong dalit na ang tema ay angsumusunod

26

10487071048707Unang dalit Galit10487071048707Ikalawang dalit Tuwa10487071048707Ikatlong dalit Pagod

Sikaping gawing higit pa sa payak ang antas ng iyongtugmaan Sa susunodna pagkikita ng inyong klase maaaring ibahagi ninyo anginyong mga gawasa harap ng klase

Balangkas ng Katutubong Tula

Aralin

Bilang isang anyo ng pahayag hindi isang koleksiyonlamang ang tula ngmga magkasintunog na titik at makahulugang salita Dapatitong maging isang buong pangungusap ang mga titik atsalitarsquoy dapat isaayos tungo saisang makabuluhang balangkas ng pagpapabatid ng diwadamdamin pangyayari larawan o kakintalan

Kayarsquot sa bawat saknong kinakailangang maglatag ng sapatna estrukturapara mapagsakyan ng ihahayag na damdamin o kaisipan atpara maisakatuparan ang malikhain at makabuluhang layuninng tula Sa pagtataya ni Virgilio S Almario sa kaniyanglibrong Taludtod at Talinghaga mayroong tatlong balangkas ngsaknong ang tulang katutubo

1 Pasuhay

Sa balangkas na pasuhay ang tula ay magsisimula sapanukalang layunin

27

o paksa at ang sumusunod na taludtod ay magsisilbilamang na suporta sa pangunahing paksa na ito

Tingnan halimbawa ang dalit na ito

Magdaralita ang niyogHuwag magpapakalayogKung ang uwang ang umuk-okMauubos pati ubod

Kung kukunin natin ang unang dalawang taludtod makikitaagad natin anggustong sabihin ng tula na anumang taas ng niyog ayhindi dapat ito magyabang

Sa unang taludtod pa lamang ay buo na ang ibig sabihin ngtula Ang sumunod na mga taludtod (Kung ang uwang angumuk-ok Mauubos pati ubod) ay nagpapakita lamang ngdahilan sa kung bakit hindi dapat magyabang ang niyoggaano man ito katangkad dahil ang isang insektongkasinliit ng uwang ay kaya itong patumbahin

2 Patimbang

Sa balangkas na patimbang nahahati ang saknong sadalawang timbangna pangkat ng taludtod na maaaring magkaayon omagkasalungat Madalas ang dalawang pangkat na ito aymay pagkakahawig sa paglalatag ng diwa

Tingnan ang halimbawang tanagang ito

Nang walang biring gintoDoon nagpapalaloNang magkaginto-gintoDoon na nga sumuko

Pansinin kung paanong ang unang dalawang taludtod ayeksaktong kabaligtad ng dalawang huling taludtod Saunang dalawang taludtod angtinutukoy ng tula ay walang dalang ginto ngunitnagmamayabang Sa ikalawang taludtod nagkaroon na ng

28

ginto ang tinutukoy ng tula ngunit naging mapagpakumbabana ito Samakatuwid nagtitimbangan ang dalawang ideya

3 Pasuysoy

Sa balangkas na pasuysoy ang mga nauunang taludtod aytumutulong lamang upang isulong ang pahayag patungo sahuling linya Sa balangkasna ito sa panghuling taludtod lamang magiging lubos namalinaw ang diwang tula

Tingnan ang halimbawang dalit na itoIsda akong gagasapsapGagataliptip kalapadKaya nakikipagpusagAng kalaguyorsquoy apahap

Isa itong tula tungkol sa isang maliit na isda nakasinlaki lang ng sapsap at kasinglapad lang ng taliptipPero nagagawang makipagpusag ng isdang itomdashisang gawaingpara sa mga malalaking isdamdashdahil mayroon siyangkasintahang mas malaking isda ang apahap Kung pag-iisipan pang mabutimaaaring maging tungkol din ito sa ugali ng tao namagmayabang dahil lamang mayroon silang kaibigan okakilalang malakas makapangyarihano mayaman

Sa balangkas na pasuysoy hindi natin makukuha ang buongdiwa ng tulahanggarsquot hindi natin natatapos ito Hindi ito katulad sabalangkas na pasuhaykung saan alam na natin sa unang dalawang taludtod palamang kung anoang gustong sabihin ng tula

Pagpapayaman

Pagtukoy sa Balangkas ng Tula

Narito ang ilang mga tanaga at dalit Tukuyin angbalangkas ng mga tulangito at ipaliwanag kung bakit

29

Huwag kang maglingong likodSa bayang marupokParang palaso at tunodSa lupa rin mahuhulogsectAng sugat ay kung tinanggapDi daramdamin ang antakAng aayaw at di mayagGalos lamang magnanaknak

Matulog ka na bunsoAng ina morsquoy malayoDi ko naman masundoMay putik may balahosectAng tubig marsquoy malalimMalilirip kung libdinItong budhing magaling

Maliwag paghanapin

Ang Tanaga at Dalit sa Kontemporaryong Panahon

Hanggang sa kasalukuyang panahon nanatiling buhay anganyo ng tanagaat dalit Narito ang ilang halimbawa ng mga tanaga atdalit na naisulat nitong nakaraang limang dekada Magandakung tatalakayin ninyo sa klase Anoang kaibahan ng mgatanaga at dalit na ito sa mga nilikha noong panahon ngkatutubo

Panitikan

Kalungkutan sa Tag-aniLamberto Antonio

Ang umaalong palayKakulay na ng sinagAng puso korsquoy kakulayNg abuhing pinitak

AgahanRio Alma

30

Isang pinggang sinangagIsang lantang tinapaIsang sarting salabatIsang buntonghininga

PanaginipEdgar Calabia Samar

Isang sipi sa magdamagnginangatngat nitong ipispitong pisi ng pangarapna nagsalabid sa isip

Pagpapayaman

Muling Pagsulat ng Tanaga at Dalit

Sa iyong kuwaderno o papel sumulat muli ng tatlongtanaga o dalit (maaaring magkahalo hal isang tanaga atdalawang dalit) Maaaring kumuha ng kahit anong tema opaksa ngunit kinakailangang magamit ang tatlongbalangkas ng katutubong tula Ibig sabihin susulat ka ngisang tulang pasuhay isang patimbang at isang pasuysoyPiliting maging higit sa payak ang antas ng tugmaanIhanda ang sarili sa pagbabahagi ng naisulat sa susunodna pagkikita ng klase

Isang Halimbawa ng Ibang Katutubong TulaPanimulang Gawain

Naibigay dapat na takdang gawain ng inyong guro angpagsusuot ng mga damit na sa inyong palagay aynaglalarawan sa isang Pilipinong makata Saisang buong period magbabasa at magtatalakayan kayo nangsuot-suot anginyong makata costume Sikaping magsalita nang may tugmakung hindi man may sukat ang inyong mga sinasabi

31

Sisimulan ang talakayan sa pamamagitan ng pag-uusaptungkol sa inyong konsepto ng ldquoPilipinong makatardquoMaaaring gamitin ang sumusunod na tanong bilang gabay

1 Ano ang napansin ninyong karaniwang suot ng mga mag-aaral sa inyong klase ngayong makata costume day

2 Kung maaari ipakita kung paano kumilos at magsalita ang makatang Pilipino sa iyong pananaw

3 Bakit ito ang namumuong larawan ng makatang Pilipino sa inyong mga isip

Maghanda upang basahin ang katutubong tulang ldquoUmulanman sa Bundokrdquo

Panitikan

Umulan man sa Bundok

Umulan man sa bundokHuwag sa dakong laotAba si KasampalokNanaw nang di ko loobWala ni baong kumot

Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula

Tatalakayin ng klase ang tulang ldquoUmulan man sa Bundokrdquo Maaaring gamitinang sumusunod na tanong bilang gabay

1 Pansinin ang anyo ng tula Ano ang pagkakatulad nitosa mga naunang anyong pinag-aralan natin Ano ang pagkakaibanito2 Sa iyong palagay sino ang nagsasalita sa tula Sinosi Kasampalok3 Ano ang hinihiling ng nagsasalita sa tula Bakit kayaniya ito hinihiling

32

4 Ano ang ginawa ni Kasampalok Sa iyong palagay anokaya ang ibigsabihin ng ginawa niyang ito sarelasyon nila ng nagsasalita sa tula

5 Paano ipinakita ng tula ang pagkabalisa ngnagsasalita6 Paano kaya naibahagi ng tula ang mga komplikadongdamdamin at pangyayari nang hindi ito kumikiling sa labis nasentimentalidad o pagdadrama7 Pag-isipan Ito kaya ang klase ng tula na nilikha nginyong istiryotipikal na makata

Pagsulat ng Sariling TulaIto na ang huling tulang isusulat mo para sa markahangito Dahil dito bibigyan ka ng lubos na kalayaan sapaglikha Kinakailangang may wastongtugma at sukat pa rin ang iyong tula ngunit hindi ka nabibigyan ng bilang ngtaludtod o saknong Maaaring maging lubos na maigsi olubos na mahabaang tulang isusulat mo Ang mahalaga ay ang kalidad ngtula

Sikaping gayahin ang kalidad ng ldquoUmulan man sa Bundokrdquonapakaramingsinasabing komplikadong damdamin at pangyayari ngunitlabis na mapagtimpiAt muli sikaping gumamit ng antas ngtugmaan na higit pa sa payak

Pang-abay na Pamanahon

Aralin

Ang pang-abay na pamanahon ay nagsasaad kung kailan naganapo magaganap ang kilos na taglay ng pandiwa Napapangkatang ganitong uring pang-abay (1) may pananda at (2) walang panandaGumagamit ng nang sa noong kung tuwing buhat mula

33

umpisa at hanggang bilang mga pananda ang pang-abay napamanahon

Mga halimbawa

1 Kailangan ka bang pumasok nang araw-araw2 Inaasahan tayo roon sa gabi hindi sa araw3 Noong Lunes siya nagsimula sa kaniyang bagong trabaho4 Kapag Mahal na Araw ay sinisikap niyang mag-ayuno5 Tuwing Pasko ay nagtitipon-tipon silang mag-anak

May mga pang-abay na pamanahon na walang pananda tulad ngkahaponkanina ngayon mamaya bukas sandali at iba pa

Mga Halimbawa

1 Pitong pangunahing alagad ng sining ang tumanggapkahapon ng ldquoNational Artist Awardrdquo buhat sa Pangulo2 Manonood kami bukas ng pambansang pagtatanghal ngdulang Pilipino sa CCP3 Magsisimula pa maya-maya ang kumbensiyon tungkol sa pagpapabahay sa mahihirap4 Ipinagdiriwang ngayon ng Makati ang ika-262 anibersaryong kaarawan ni Gabriela Silang5 Panauhing pandangal mamaya ang bagong pangulo sapagkakaloob ng Gantimpalang TOYM

Ang Epiko

Aralin

Ang epiko ay isang mahabang tulang nagsasalaysay ngpakikipagsapalaran o

34

mga ginawa ng isa o higit pang bayani o maalamat na mganilalang Pinaniniwalaang bawat bayan at pangkat-etnikosa Pilipinas ay may natatanging epiko ngunit hindi lahatay nailigtas mula sa pagbura ng kulturadulot ng pananakop ng mga dayuhan Halimbawa maynatatanging epiko ang mga Iloko Ifugao at Waray (na maysalita para sa epiko kandu) ngunit walang may alam kungano ang epiko ng mga Tagalogmdashpinaghihinalaangnawala na ito nang tuluyan dahil sa malakas naimpluwensiya ng mga mananakop na Kastila

Sa madaling salita mayroon nang epiko ang mga lahi saPilipinas bago paman makarating sa atin ang salitang ldquoepikordquo Ang salitangepiko ay mula sasalitang Griyegong epos na nangangahulugang salawikaino awit Kilala sa mga Iloko ang epikong Biag ni Lam-ang Itoay isinulat ng makatang si Pedro Bukaneg na sininop atpinag-aaralan pa rin hanggang sa kasalukuyan Sa Bikolnaman ay tanyag ang epikong Ibalon na ang orihinal na sipisa wikang Bikol ay iningatan ni Padre Jose Castantildeo noongika-19 dantaon Gayundin ang epikong Handiong ng mgaBikolano na batay naman sa mga bagong pananaliksik aylikha ng isang paring Espantildeol at hindi sa bibig ng mgakatutubo

Sa Visayas naman nagmula ang epikong Maragtas at saMindanao ang pinakamahabang epiko sa Pilipinas naDarangan Nakapaloob sa Darangan ang kilalang mga epikongPrinsipe Bantugan Indarapatra at Sulayman at BidasariAng mga kapatid naman natin sa CAR (CordilleraAdministrative Region) partikular sa Ifugao ay mayipinagmamalaki namang Hudhud at AlimMahalaga sa mga sinaunang pamayanan ang epikong-bayanBukod sa nagiging aliwan ang epiko ito ay nagsisilbingpagkakakilanlang panrehiyon atpangkultura Ginagamit ito sa mga ritwal at pagdiriwangupang maitanim atmapanatili sa isipan ng mga mamamayan ang mga kinagisnangugali at paniniwala gayundin ang mga tuntunin sa buhayna pamana ng ating mga ninuno

35

Ang Hudhud ni Aliguyon

Panitikan


Isang Buod na Halaw mula sa The Epics ni Damiana EugenioIpinanganak si Aliguyon sa bayan ng Hannanga Si Amtalaoang kaniyang ama at si Dumulao ang kaniyang ina Nangmaliit pa lang siyang bata madalas siyang kuwentuhan ngkaniyang tatay ng mga pakikipagsapalaran niya sa digmaanTinuruan din siya ng kaniyang tatay na gumamit ng sibatat kalasag Mabilis na natuto si Aliguyon

Ilang taon pa ang lumipas at ginawan ni Amtalao siAliguyon ng isang trumpo Tinuruan niya si Aliguyon kungpaano ito paikutin at kung paano itogamitin upang talunin at wasakin ang trumpo ng iba paniyang kalaro Tinuruan din niya si Aliguyon kung paanonglumikha ng mga sibat na gawasa runo at kung paanong makipaglaban gamit ito

Habang tumatanda madalas makinig si Aliguyon sa mgadasal pandigma ngtribu Kalaunan natutuhan din niyang usalin ang mgadasal at salitang makapangyarihan Dahil sa mga angkinggaling ni Aliguyon siya ang nagingpinuno ng mga kabataan sa kanilang tribu

Nang naging binata na si Aliguyon tinipon niya angkaniyang mga kasamaupang lusubin ang kalaban ng kaniyang tatay si Pangaiwanng bayang Daligdigan Subalit nang makarating sila saDaligdigan ang nakaharap niyaay hindi si Pangaiwan kundi ang anak nitong siPumbakhayon Kasintapangat kasinggaling ni Aliguyon si Pumbakhayon Tumagal angdigmaan ng tatlong taon nang hindi malinaw kung sino angnanalo

Dahil sa haba ng digmaan natutuhang irespeto ng dalawangbayani ang husay ng bawat isa Dahil tila magkapantay sa

36

galing sa pakikipagdigma nagpasya silang tapusin angdigmaan Sa harap ni Pangaiwan nagkasundo silangpananatilihin ang kapayapaan sa pagitan ng kanilang mgapamilya Nang matapos ang pagkakasundo niligawan niAliguyon ang pinakabata atpinakamaganda sa mga kapatid na babae ni Pumbakhayon siBugan Iniuwini Aliguyon si Bugan sa Hannanga at lumaki siyang isangnapakagandang dalaga Dumalaw si Pumbakhayon sa Hannangaupang saksihan ang kasalan sa pagitan ni Aliguyon at ngkaniyang babaeng kapatid Naging matapat at makatwirangpinuno ng tribu sina Aliguyon at Bugan at minahal silang kanilang mga katribu

Dalawang Sipi mula sa Hudhud ni Aliguyon

I Ang Simula ng Epiko ndash Nang Bata pa si Aliguyon

Isinama sa sipi na ito ang orihinal na bersiyon sa wikang mga Ifugao Subuking pansinin ang mga panlabas nakatangian ng epikong ito May sukatba ito at tugma Ano kaya ang dahilan ng maraming pag-uulit

37

38

39

II Ang Labanan ni Aliguyon at Pumbakhayon

At sinabi ni Pumbakhayon kay AliguyonldquoAliguyon doon tayo maglaban sa dalampasiganDahil ang palay namin ay halos ginto na at hinogMasisira ang aming palay kapag dito tayo nagdigmardquoAt sumagot si Aliguyon ldquoAnong masama roonHindi ako aalis sa iyong palayanLalabanan kita rito hanggang ang mga kawayan at mgapunong alimitAy tumubo sa iyong palayanrdquoAt sinukat ni Aliguyon si PumbakhayonTiningnan niya ang mga paa nito at sinabingldquoTila matipuno si PumbakhayonSinusubok niyang ideretso ang kulot niyang mga daliri sa paaHindi kaya walang silbi ang pakikidigmaKung pantay lang kami ng husay at lakasrdquo

40

Hinawi ni Aliguyon ang mga palayUpang makausad sa kapataganGanoon din si PumbakhayonInihagis ni Aliguyon ang kaniyang sibatDeretso kay PumbakhayonMatalas ang pag-iisip nasaloNi Pumbakhayon ang sibat ni AliguyonSinundan ng mga mata ni Aliguyon ang sibatNakita niyang nasalo ito ni PumbakhayonKung kayarsquot pumalatak siya sa inisInihagis ni Pumbakhayon ang sibat kay AliguyonMatalas ang pag-iisip nasaloNi Aliguyon ang sibat ni PumbakhayonNakita ni Pumbakhayon ang husay ni AliguyonKung kayarsquot pumalatak siya sa inisAt sinabing ldquoNapakahusay ni Aliguyon

Anak ni AmtalaordquoAt inihagis nila ang sibat sa isarsquot isaAt nasalo nila ang sibat ng isarsquot isaAt naglaban sila nang matindi sa palayanMula bukangliwayway hanggang tanghaliNasisinagan ng kanilang mga sibat ang palayanAt sinasabayan ito ng kanilang mga sigaw pandigmaAng mga dalagang nanonood kay PumbakhayonAy nagsisisigawldquoLaban laban PumbakhayonPatayin si Aliguyon Ibigay sa amin ang kaniyang uloNang maging sariwa na ang hangin sa aming mga kabahayanrdquoTiningnan ni Pumbakhayon ang mga dalaga at sinabingldquoMagsitahimik kayo mga magagandang dilagDahil karapat-dapat na kalaban si AliguyonMagkasinghusay kamirdquoNang marinig ni Dangunay at Pangaiwan ang tungkol sa kanilang anakUmalis ang ina puno ng kabaKasama ang kaniyang sanggol na si BuganIbinalot niya ng kumot ang sanggol at itinali sa likodAt lumabas siya ng bahayAt tumawid siya sa bakuran ng bayan

41

At lumakad siya hanggang sa marating ang pader ng bayanTinanaw niya ang palayanAt nakita si Aliguyon at PumbakhayonNakita niya ang dalawa at pinaghambing ang mga itoSi Pumbakhayon at AliguyonmdashAt sinabi ldquoWalang mas mahusay pantay sila sa lahat ng bagayrdquoSumimangot siya sapagkat pareho silang magalingSumimangot sa nakitang palayang nauulapan ng alikabok ng digmaItinaas ni Dangunay ang isang boloAt nakuha nito ang pansin nina Pumbakhayon at AliguyonSumigaw si Dangunay mula sa padermdashldquoKayong dalawa ano ang nakukuha ninyo sa paglalaban sa palayanPantay lang ang inyong lakasAno pa ang silbi ng pakikidigmardquo

PagpapayamanTalakayan

Tatalakayin ng klase ang binasang epiko Maaaringgamiting gabay satalakayan ang sumusunod na tanong1 Ano-ano ang sinaunang paniniwalang ipinakita sa Hudhudni Aliguyon Ano ang halaga ng mga paniniwalang ito samga katutubong Ifugao2 Ilarawan si Aliguyon bilang bata Bakit ganito angnapiling katangian ng bidang tauhan ng mga mananalaysay3 Balikan ang labanan sa pagitan ni Aliguyon atPumbakhayon Paano mo ilalarawan ang labanang ito Paano ito natapos4 Ano ang sinasabi ng epikong ito tungkol sa pagturingng mga Ifugao sa digmaanSa iyong palagay bakit tuwing anihan inaawit ang Hudhud ni AliguyonMalikhaing Gawain

42

Lumikha ng isang 3-5 pahinang komiks na muling nagsasalaysay ng mganabasa mong bahagi ng epiko ni Aliguyon

Ang Paghahanap ni Matabagka sa Diyos ng Hangin

Panimulang Gawain

Hahatiin ang klase sa dalawang grupo Sa pisara isusulatng guro ang ldquoLalaking Superherordquo sa isang bahagi atldquoBabaeng Superherordquo sa kabilangbahagi Itatakda ng guro kung aling bahagi ang mapupuntasa aling grupoPagkatapos bibigyan ng limang minuto ang bawat grupoupang maglista ngmga pangalan ng mga kilala nilang superhero ayon sanaitakdang kasariansa kanila Ang pinakamaraming mailista ang mananalonggrupoPagkatapos ng gawain magkakaroon ng talakayan ang klaseMaaaringgamiting gabay ang sumusunod na tanong

1 Patas ba ang laro Ipaliwanag ang sagot2 Bakit mas maraming nailista ang isang pangkat kaysa saisa pang pangkat3 Alisin ang mga bersiyon ng superhero sa isa pangkasarian na lumitaw lamang kalaunan Halimbawa kung isinulat si Batgirlekisan ito dahil naunang lumitaw si Batman sa kaniya May nagbago basa estado ng laro Nagbago ba ang nanalo4 Sa iyong palagay ano ang papel ng kasarian sa dami ng bayanisuperhero na lumilitaw sa kasarian na iyonBakit ganoon ang dami ng mga lalaking superhero Bakit ganoon ang daming mga babaeng superhero

Panitikan

43

Ang Epiko ng Nalandangan Ang Paghahanap ni Matabagkasa Diyos ng Hangin

Isang Buod na Halaw mula sa The Epics ni Damiana EugenioPinilit ni Matabagka ang kaniyang kapatid na si Agyu nasabihin sa kaniya ang babalang ibinahagi ng tumanod(gabay na kaluluwa) Napansin kasi ni Matabagka na hindimapakali ang kaniyang kapatid noong nakaraang mgaaraw dahil sa babalang ito

Ikinuwento ni Agyu na sinabi sa kaniya ng tumanod nanaghahandang lusubin ni Imbununga ang Nalandangan angkaharian ni Agyu Kapag nangyari ito mawawasak angNalandangan at mamamatay ang lahat ng nakatira ritodahil si Imbununga ang may hawak ng makapangyarihangtaklubu na kayang lumikha ng napakalakas na mga ipuipoat ang baklaw kung saan nakatira ang pinakamarahas namga bagyo

Nang marinig ito tumawa lang si Matabagka at sinabi sakapatid na wala siyang dapat ipag-alala Iniwan niMatabagka si Agyu pumunta sa kaniyangsilid at naghanda upang umalis

Kinuha niya ang kaniyang libon - ang sisidlan ng mganganga at kung ano-ano pa Sumakay siya sa kaniyangsulinday isang malaking salakot na nakalilipad Tahimikna tahimik siyang lumipad palayo ng Nalandangan Nangmalaman ni Agyu ang pag-alis na ito ng kaniyang kapatidnag-utos siya sa kaniyang mga kawal na hanapin itoNagpadala siya ng mga sundalo upang harangin si Matabagkaat ibalik siya sa Nalandangan Malayo ang nilipad niMatabagka ngunit narating niya ang bahay ni ImbunungaBumaba siya sa gitna ng silid kung saan nakaupo siImbununga na nagulat sa biglang paglitaw ng isangnapakagandang dalaga sa kaniyang harapan Para kayImbununga parang isang sinag ng araw ang pagdating niMatabagka

Nagkunwari si Matabagka na naligaw lamang papuntangNalandangan at nagtanong kung paano makapunta rito sa

44

pag-iisip na sasabihin ni Imbununga ang ilan sa mga planoniya sa paglusob sa Nalandangan Hindinagtagumpay ang plano ni Matabagka Sinabi ni Imbunungana hindi siya magbibigay ng kahit anong impormasyonhanggarsquot hindi siya pinakakasalanni Matabagka Hindi rin makaaalis si Matabagka dahilpinipigil ni Imbunungaang paglipad ng sulinday gamit ang kaniyang kapangyarihanng hangin Napilitan si Matabagka na pakasalan siImbununga Samantala hindi rin nagtagumpay angpaghahanap ng mga tauhan ni Agyu kay Matabagka Nagingmabuting asawa si Matabagka Ngunit hindi niyanalilimutan ang kaniyang misyon Nang makita niya kungsaan itinatago ni Imbununga angtaklubu at baklaw nag-isip siya agad ng isang plano

Binigyan ni Matabagka ng isang nganga na may halongpampatulog si Imbununga Nang bumagsak ang diyos atnakatulog dahil sa nganga agadna kinuha ni Matabagka ang taklubu at baklaw at tumakassakay ng kaniyang sulinday

Nang magising si Imbununga napansin niya agad nanawawala si Matabagka Napansin niya rin na nawawala angkaniyang taklubu at baklaw Inutusan niya ang kaniyangmga tauhan na habulin ang tumakas na si Matabagka Gamitang kaniyang kapangyarihan ng hangin pinigil niImbununga ang paglipad ng sulinday Bumagsak ito sadalampasigan sakaysi Matabagka

Nahabol ng mga sundalo ni Imbununga si Matabagka Subalitnapakahusaymakipaglaban ni Matabagka na napatay niya ang marami samga sundalo Nahihirapan ang mga sundalong makipaglabansa kaniya lalo na dahil iniutos ni Imbununga sa kanilanghuwag siyang sugatan Tumagal ang labanan nang maramingaraw

Nakarating ang ingay ng labanan sa mga sundalo ni Agyuna napadaan sa

45

dalampasigan Sumugod ang mga sundalo at tinulungannilang makatakas siMatabagka Dumiretso siya sa Nalandangan

Natuwa si Agyu na makita si Matabagka Sa pagkapagod nihindi makaakyatang babaeng kapatid sa hagdan paakyat ng kanilang bahayAgad siyang inalagaan ng mga manggagamot at binigyan ngnganga na may kakayahangmagbalik ng lakas ng sinumang ngumuya nito Ikinuwento niMatabagka kayAgyu ang lahat ng nangyari lalong-lalo na ang pag-aalalasa kaniya ni Imbununga at ang utos ng diyos sa kaniyangmga sundalong huwag siyangsasaktan

Naisip ni Agyu na tapusin na ang laban at makipag-usapkay Imbununga Nagpunta siya sa dalampasigan at hinarapniya nang mapayapa ang diyosng hangin Pumayag si Imbununga na wakasan na ang digmaankung malalaman lang niya ang nagnakaw ng kaniyang taklubuat baklaw Ikinuwento ni Agyu ang lahat mula sa babalangnatanggap niya hanggang saginawang pagnanakaw ni Matabagka

Ngumiti nang malaki si Imbununga at nagpahayag ngpaghanga sa katapangan ni Matabagka Subalit napawi angngiting ito nang makita niya ang napakaraming namataydahil sa digmaan Sinabi ni Agyu na kayang ibalik niMatabagka ang lahat ng pumanaw Dahil dito ipinatawagang bayaning babae at iniutos na bitbitin din angtaklubu at baklaw

Nang makarating sa dalampasigan ibinalik ni Matabagkaang taklubu at baklaw sa diyos ng hangin Iwinasiwas niImbununga ang taklubu at umihipang isang napakalakas na ipuipo sa mga naglalabangsundalo Nanghina angmga sundalo dahil sa malakas na hangin kung kayarsquotnatigil silang lahat sa

46

pakikidigma

Nang matapos ang digmaan isa-isang nilapitan niMatabagka ang katawanng mga pumanaw Sinubuan niya ng isang ngangangnakapagbibigay ng buhay ang bawat isa sa mga patayNawala ang mga sugat ng mga ito at ilang saglit pa mulisilang nakahinga at muli silang nabuhay

Pumunta ang lahat ng mga sundalomdashkay Agyu at kayImbunungamdashsa Nalandangan Nagdaos sila ng pista upangipagdiwang ang pagsasanib ngpuwersa ng bayani ng Bukidnon at ng diyos ng hangin na hindi magigingposible kung hindi dahil sa katapangan ng babaengbayaning si Matabagka

Pagpapayaman

Talakayan

Tatalakayin ng klase ang binasang epiko Maaaringgamiting gabay satalakayan ang sumusunod na tanong

1 Ilarawan si Matabagka Bukod sa kaniyang kasarianpaano siya naging iba sa naunang bayani ng epiko na nabasa mosi Aliguyon2 May naging epekto kaya ang pagiging babae ni Matabagkasa kaniyang mga ikinilos pati na sa naging daloy ngkuwento3 Ano ang kaibahan ni Matabagka sa ibang babaeng superherona kilala mo4 Sa iyong palagay paano nasasalamin ni Matabagka angkalagayan ng kababaihan sa Bukidnon noong katutubong panahon5 Ano ang mapapansin mong pagkakapareho o pagkakaiba sa pagwawakas ng Hudhud ni Aliguyon at ng epiko niMatabagka Bakit

47

kaya ito ang napiling wakas ng mga mananalaysay

Malikhaing Gawain

Gamit si Matabagka bilang bida mag-isip at sumulat ng isang kuwento nanagpapakita ng isang bago niyang pakikipagsapalaran Tiyaking gagamitinang mga mahiwagang mga gamit na ipinakita sa epikong iyong binasa

Panitikan

Si Tuwaang at ang Dalaga ng Buhong na LangitIsang Buod ng Epiko ng mga Bagobo

Sa Kaharian ng Kuaman may isang lalaking nagngangalang TuwaangTinawag niya ang kaniyang kapatid na si Bai

Lumapit si Bai at ito ay nagdala ng nganga Angmagkapatid ay ngumuya ngnganga Sinabi ni Tuwaang na may dalang mensahe anghangin na pinapapunta siya sa kaharian ni Batooy Maydalagang dumating sa kaharianngunit hindi nakikipag-usap sa mga kalalakihan doon kayapinatawag ng isasa mga kalalakihan ang hangin para ipatawag si Tuwaang

Hindi pumayag si Bai sa gagawing paglalakbay ni TuwaangKinakabahan siBai sa maaaring may mangyayaring masama kay Tuwaang Perohindi nakinig si Tuwaang sa sinabi ni Bai Agad-agad nanaghanda si Tuwaang atisinuot ang kaniyang mga sandata Kinuha niya angkaniyang sibat at kalasagat tinawag ang kidlat upang dalhin siya sa lugar ngPinanggayungan

Pagkarating doon ay bumisita siya sa bahay ng Binata ngPangavukad Sinamahan siya ng binata ng Pangavukad sakaniyang paglalakbay Silarsquoy nakarating sa tahanan ni

48

Batooy Humiga si Tuwaang sa tabi ng dalagang nagbalitasa kaniya at kaagad na nakatulog Bumunot ang dalaga ngisang buhok ni Tuwaang na nakalawit Nagsalita ang dalagaat nakilala na nila ang isarsquot isa

Ang dalaga ay ang Dalaga ng Buhong na Langit Tumakassiya at nagtatagomula sa Binata ng Pangumanon isang higante na maypalamuti sa ulo na abot ang mga ulap Gusto siyangpakasalan ng binata ngunit tinanggihan niyaang alok nito

Nagalit ang binata at sinunog ang bayan ng dalagaSinundan niya ang dalaga saan man siya mapadpad atsinunog niya ang mga bayan na pinagtataguan ng dalagakaya naghanap ang dalaga ng pagtataguan sa mundong ito

Pagkatapos magkuwento ang dalaga kay Tuwaang dumatingbigla ang Binata ng Pangumanon balot ng apoy atpinagpapatay niya ang mga tao sakaharian ni Batooy

Naglaban si Tuwaang at ang Binata ng Pangumanon gamit angkanilang mgasandata Ngunit magkasinlakas silang dalawa at nasiraang kanilang mga sandata Tinawag ng Binata ng Pangumanonang kaniyang patung isang mahabang bakal Itorsquoy kaniyangibinato at pumulupot kay Tuwaang Lumiyabito ngunit itinaas ni Tuwaang ang kaniyang kanang bisigat namatay ang apoy Tinawag ni Tuwaang ang kaniyangpatung at ibinato sa binata

Lumiyab ito at namatay ang binata Pagkatapos ng labananay binuhay niyaang mga namatay na tauhan gamit ng kaniyang laway Dinalaniya ang dalaga sa kaniyang bayan sakay ng kidlat

Ikinuwento ng Gungutan na nakita niya sa kaniyangpanaginip na darating si

49

Tuwaang sa Kawkawangan Inalok naman ni Tuwaang angGungutan na sumama sa paglalakbay niya tinanggap namanito ng Gungutan Tumuloy nasila sa paglalakbay

Nakarating si Tuwaang at ang Gungutan sa kasal Dumatingang Binata ng Panayangan na nakaupo sa gintong upuanDumating din ang Binata ng Liwanon ang Binata ngPagsikat ng Araw at ang Binata ng Sakadna ang ikakasalna lalaki at kaniyang 100 pang tagasunod Nakiusap angBinata ngSakadna na linisin ang mga kalat sa kasal (o mga hindiimbitadokailangang

bisita) ngunit sinagot naman siya ni Tuwaang na may pulang dahon (mgabayani) sa okasyon

Nagsimula ang mga unang seremonya ng kasal Binayaran ngmga kamaganak ang mga savakan (mga bagay para sa babaengikakasal at mganakabalot na pagkain na inaalay ng mga kamag-anak nglalaking ikakasal) ngbabaeng ikakasal hanggang may naiwang dalawang hindimabayaran Umamin ang Binata ng Sakadna na hindi niyakayang bayaran ang dalawangbagay pero tinulungan siya ni Tuwaang gamit ng paglikhang isang sinaunang gong bilang kapalit sa unang bagay atgintong gitara at gintongbansi (o gintong plawta) sa pangalawang bagay Lumabasang Dalaga ng Monawon ang dalagang ikakasal paramagbigay ng nganga sa lahat ng bisita

Pagkatapos niyang bigyan ang lahat ng panauhin ng ngangaumupo siya satabi ni Tuwaang Nagalit ang Binata ng Sakadna Hinamonng binata si Tuwaang sa labas ng bahay Ang Gungutansamantala ay nakapatay na ngmga kasama ng binata hanggang sa anim na lang ang natiraNagkipaglabanang dalawa sa anim na kalaban hanggang ang natira nalamang ay si Tuwaang at ang Binata ng Sakadna

50

Binato nang napakalakas ni Tuwaang ang binata at lumubogsiya sa lupa atnakita niya ang isa sa mga tagapagbantay ng mundongilalim Bumalik agadsa mundo ang binata at itinapon naman si Tuwaang samundong ilalim kungsaan nakita rin ang tagapagbantay rito Nalaman niTuwaang ang kahinaanng binata at pagkalabas niya roon kinuha ang gintongplawta na nagtataglayng buhay ng binata Dahil mas ginusto ng binata namamatay kaysa mapabilang sa kampon ni Tuwaang sinira niTuwaang ang plawta at ang binata ay unti-unting namatay

Inuwi ni Tuwaang ang dalaga sa Kuaman kung saan siya aynaghari habambuhay

Pagpapayaman

1 Isa sa mga katangiang taglay ng epiko ay angpagkakaroon nito ng mga pangyayaring maykababalaghan Isa-isahin ang mga kababalaghangnakapaloob sa binasang epiko Pagkatapos sagutin moang tanong ldquoSa iyong palagay paano nakatulong angnasabing kababalaghan upang makilala ang mgatauhanrdquo Gamitin mo ang dayagram sa iyong pagsagotGawin sa papel Gayahin ang pormat

51

2 Suriin mong mabuti ang pangunahing tauhan Batay sa mga detalye at pangyayaring nakapaloob sa epiko bumuo ng Character Profile tungkol sa pangunahing tauhan

Naunawaan mo na ba kung bakit itinuturing na bayani sakani-kanilang pook ang pangunahing tauhan sa epikoKatanggap-tanggap bang maituturing ang katangiang taglayng pangunahing tauhan upang kilalanin siya bilang bayaniAng susunod na gawain ay makatutulong sa iyo upang magingganap ang iyong pag-unawa sa kabayanihan ng bawatpangunahing tauhan sa epiko

52

4 Ano ang mga pangyayari na nagpapatunay na ang akdang binasa ay epiko ng mga Bagobo Isa-isahin ito

Pangwakas na Pagtataya

Portfolio

Balikan ang mga ginawa mong tula drowing at kuwento samarkahang itoMaaari mong paghusayin pa at rebisahin ang mga nilikhamo Pumili ng limang pinakamaganda mong nagawa attipunin ito sa isang folder o envelope Ito ang magsisilbingportfolio mo para sa markahang ito

53

Isang Pagninilay na Papel

Gumawa ng isang mahabang sanaysay na pinagkukumpara angating katutubong kultura at ang kulturang kinasanayan mosa kasalukuyan Maaaring gawing angkla para sa sanaysayna ito ang mga isyu katulad ng

10487071048707Ang paniniwala na naging sibilisado lamang angPilipinas nang sakupin ng mga dayuhan

10487071048707Ang pananaw na walang orihinal na mga ideya ang mgaPilipino at madalas lamang tayong manggaya dahil wala tayongkulturang hindi hiram

Hinihikayat kang gamitin ang mga napag-aralan mo samarkahang ito Mainam kung tutukuyin mo ang ilang mgaakda bilang halimbawa o patunaysa mga puntong isasama mo sa gagawin mong sanaysay

54

Kagawaran ng EdukasyonRepublika ng Pilipinas

Panitikang Pilipino ndash Ikawalong BaitangFilipino ndash Modyul para sa Mag-aaralUnang Edisyon 2013ISBN 978-971-9990-85-7

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi Isinasaad ng Seksiyon176 ng Batas Pambansa Bilang 8293 Hindi maaaring magkaroon ngkarapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng PilipinasGayon pa man kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan otanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sapagkakakitaan ang nasabing akda Kabilang sa mga maaaringgawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayadna royalty bilang kondisyon

Ang mga akda materyales (mga kuwento seleksiyon tulaawit larawan ngalan ng produkto o brand names tatak otrademarks palabas sa telebisyon pelikula atbp) na ginamit saaklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyonPinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga maykarapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito Hindiinaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) atmay-akda ang karapatang-aring iyon

Inilathala ng Kagawaran ng EdukasyonKalihim Br Armin A Luistro FSCP angalawang Kalihim Yolanda S Quijano PhD




PAUNANG SALITA





PASASALAMAT






Talaan ng Nilalaman















Mga Aralin








mga Bagobo


Talasalitaan



1


Panitikan






2








3








4






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54




PAUNANG SALITA





PASASALAMAT






Talaan ng Nilalaman















Mga Aralin








mga Bagobo


Talasalitaan



1


Panitikan






2








3








4






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



PASASALAMAT






Talaan ng Nilalaman















Mga Aralin








mga Bagobo


Talasalitaan



1


Panitikan






2








3








4






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Talaan ng Nilalaman















Mga Aralin








mga Bagobo


Talasalitaan



1


Panitikan






2








3








4






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54







Mga Aralin








mga Bagobo


Talasalitaan



1


Panitikan






2








3








4






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Panitikan






2








3








4






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54








3








4






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54








4






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54






Pagpapayaman

5

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54

Talakayan



Malikhaing Gawain




6









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54









7









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54









8


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Pagpapayaman

Talakayan







9








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54








10





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54





11




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54




12


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Panimulang Gawain



Aralin

13


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Michael M Coroza

10487071048707TUGMA





14





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54





15






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54






16





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54





17

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54

63





64



18











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54











19




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54




Panitikan



Pagpapayaman


20








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54








21



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



Panitikan



Pagpapayaman


22








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54








23

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54

na iyon Alalahanin



Tanaga at Dalit


Panimulang Gawain

24


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Panitikan






25



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



Pagpapayaman







26




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54




Aralin



1 Pasuhay


27






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54






2 Patimbang





28


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


3 Pasuysoy





Pagpapayaman



29



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



Maliwag paghanapin



Panitikan



AgahanRio Alma

30




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54




Pagpapayaman





31






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54






Panitikan



Pagpapayaman

Pagtalakay sa Tula



32






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54






Aralin


33


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Mga halimbawa



Mga Halimbawa


Ang Epiko

Aralin


34




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54




35


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Panitikan







36





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54





37

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54

38

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54

39



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



40



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



41




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54




42



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



Panimulang Gawain



Panitikan

43







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54







44






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54






45






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54






46

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54

pakikidigma



Pagpapayaman

Talakayan



47


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54


Malikhaing Gawain


Panitikan






48








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54








49






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54






50



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



Pagpapayaman


51



52



Portfolio


53






54



52



Portfolio


53






54



Portfolio


53






54






54

8 Panitikang Pilipino Filipino Modyul para sa Mag-aaral

Documents

Transcript of 8 Panitikang Pilipino Filipino Modyul para sa Mag-aaral