2Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΛΠ 12

ΤΕΧΝΕΣ Ι: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΕΑ ΑΘ. ΒΡΑΖΙΩΤΗ

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: ENA BYZANTINO MNHMEIO ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ- Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΣΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ERNEST HEBRARD

Φοιτήτρια Ε.Α.Π

16/12/2011 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………………………….....….3

1Η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η θέση του ναού στην σύγχρονη Θεσσαλονίκη και η

περιγραφή του…………………………………………………………..4

2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο εντοίχιος ψηφιδωτός διάκοσμος του ναού.............7

3η ΕΝΌΤΗΤΑ: Η ανάδειξη των βυζαντινών μνημείων της πόλεως

από τον Hebrard μετά την πυρκαγιά του 1917……………………….9

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ…………………………………………..………..10

ΕΙΚΟΝΕΣ……………………………………………………………….12

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………….…………....…14

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο ιερός ναός του Αγίου Δημητρίου πέρα από τον λατρευτικόχαρακτήρα που διατηρεί στην πόλη της Θεσσαλονίκης αποτελεί και έναθεσπέσιο βυζαντινό μνημείο, σημαντικότατο δείγμα της εξέλιξης τηςπαλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής. Με τον όρο βυζαντινό μνημείοπαλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής εννοείτε το κτίσμα που έχειαρχιτεκτονικά στοιχεία των πρώτων χριστιανικών ναών, όπως π.χ. οαρχιτεκτονικός ρυθμός της βασιλικής και τοποθετείται χρονολογικάπερίπου από τον 4ο ως τον 7ο αιώνα μ.Χ1.

Η σπουδαιότητα του συγκεκριμένου ναού έγκειται όχι μόνο στοεπιβλητικό του μέγεθος αλλά κυρίως στο γεγονός ότι συγκεντρώνειπάνω του αρχιτεκτονικές και διακοσμητικές λεπτομέρειες, οι οποίεςπαντρεύουν τις συνθήκες των ιστορικών περιόδων της πόλης. Η ακμήτης πόλης, η εδραίωση του χριστιανισμού, η παύση των διωγμών τωνχριστιανών, η αντιπαλότητα ανάμεσα στον ειδωλολατρικό καιχριστιανικό κόσμο, φυσικές καταστροφές, επιδρομές εχθρών,τουρκοκρατία κ.α φωτογραφίζονται μέσα από το οικοδόμημα του ναούκαι τον διάκοσμό του.

Στην πρώτη ενότητα που ακολουθεί περιγράφεται η αρχιτεκτονικήτου ναού και προσδιορίζεται η θέση του στη σύγχρονη πόλη τηςΘεσσαλονίκης. Η επιγραμματική ιστορική αναφορά για την πόλη τηςΘεσσαλονίκης, στην αρχή της ενότητας, έχει σκοπό να κατανοήσει οαναγνώστης τους παράγοντες που επηρεάζουν την αρχιτεκτονική τουναού. Στην δεύτερη ενότητα αναφέρεται ο εντοίχιος ψηφιδωτόςδιάκοσμος του ναού και παρουσιάζεται αναλυτικότερα ένα από ταψηφιδωτά του. Στην τρίτη και τελευταία ενότητα γίνεται λόγος γιατην προσπάθεια ανάδειξης των βυζαντινών μνημείων της πόλης από τονΓάλλο αρχιτέκτονα Hebrard, μετά την καταστροφική πυρκαγιά τηςΘεσσαλονίκης τον Αύγουστο του 1917.

1.Τζ.Αλμπάνη. Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής καιΠολεοδομίας τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.18

4

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ – Η θέση του ναού στην σύγχρονη Θεσσαλονίκη και η περιγραφή του

Η Θεσσαλονίκη κατείχε σημαντική θέση στα ρωμαικά χρόνια και ορόλος της από την αρχή της γεννήσεως του βυζαντινού κράτους είναιαναμφισβήτητος. Η πόλη εξελίσσεται σε πολιτικό,εμπορικό,πνευματικόκαι καλλιτεχνικό κέντρο της βυζαντινής αυτοκρατορίας1. Ήδη από τον7ο αιώνα μ.Χ θεωρείται το δεύτερο σημαντικότερο πνευματικό καικαλλιτεχνικό κέντρο μετά από την Κωνσταντινούπολη2 και έχει τοτοπωνύμιο «συμβασιλεύουσα». Το λιμάνι,η Εγνατία οδός και ηγεωφυσική θέση της πόλης έπαιξαν ιδαίτερο ρόλο στην ακμάζουσαπορεία της. Το διάταγμα του Μεδιολάνου για την πάυση των διωγμώντων χριστιανών, η εδραίωση του χριστιανισμού και οι επιδράσεις τωννεοπλατωνικών ιδεών3 της ύστερης ελληνορωμαικής καλλιτεχνικήςπαράδοσης σηματοδοτούν εξελίξεις στην αρχιτεκτονική και την τέχνητης πόλεως. Άλλωστε η αρχιτεκτονική και η τέχνη αποτυπώνουν πάντοτετις όποιες κοινωνικόπολιτικές αλλαγές υφίστατε μια πόλη ή μία χώραή μία αυτοκρατορία.

Η «βυζαντινότητα» πλέον της Θεσσαλονίκης αποτυπώνεται μέσα απόκτίσματα όπως αυτό του Ιερού Ναού του Αγίου Δημητρίου(εικ. 1). Οναός χτισμένος περίπου τον 5ο αι. μ.Χ, εκφράζει τηνπαλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική των ναών δηλαδή την μεγαλοπρέπειαστον όγκο, την έκφραση του θεικού ιδεώδες και όχι της αισθητικής4

και τον ρυθμό της βασιλικής. Εκείνη την εποχή υπήρχε ένα μεταβατικόστάδιο από την ειδωλολατρεία στον χριστιανισμό και η Εκκλησίαέπρεπε να κάνει αισθητή την παρουσία της, πράγμα που επέτυχε μέσωανέγερσης επιβλητικών ναών που ανταγωνίζονταν τους ειδωλολατρικούς.Ο ναός είναι μία πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, νάρθηκακαι ξύλινη αμφίκλινη στέγη, αφιερωμένος στον πολιούχο της πόλεωςΑγ.Δημήτριο. Η μορφή της δεν διατηρήθηκε ακέραια από τον 5ο αι. μ.Χαφού υπέστει καταστροφικές φθορές από δύο πυρκαγιές τον 7ο αι. μ.Χκαι το 1917. Σύμφωνα με την παράδοση, ο αρχικός ναός χτίστηκε απότον έπαρχο Λεόντιο προς τιμήν του Αγίου που τον είχε θεραπεύσει απόανίατη ασθένεια, στη θέση παλαιότερου ναίσκου και πάνω στα θεμέλια

δημόσιου ρωμαικού ναού που εκτείνονται κάτω από την βασιλική5. Οχώρος που βρίσκεται κάτω από το Ιερό Βήμα και το εγκάρσιο κλίτοςονομάζεται Κρύπτη όπου σύμφωνα με την παράδοση ο Άγιος μαρτύρησεκαι θάφτηκε. Σήμερα ο χώρος αυτός έχει αναδιαμορφωθεί και είναιεπισκέψιμος.

Η αρχιτεκτονική του ναού αποτελεί τον γνησιότερο τύποελληνιστικής βασιλικής6. Το εγκάρσιο κλίτος του βρίσκεται μπροστάαπό το Ιερό Βήμα και υπάρχουν υπερώα πάνω από όλα τα κλίτη και τοννάρθηκα. Το μεσαίο κλίτος είναι το μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα καιχωρίζεται από

5

κιονοστοιχίες των οποίων οι κίονες έχουν διάφορετικά χρώματα, ίσωςαποτέλεσμα των αναστυλώσεων μετά τις πυρκαγιές. Μεγάλη ποικιλίαπαρατηρείται στην διακόσμηση των κιονοκράνων όπως κεφαλές κριαριών,αετοί, φυτικοί διάκοσμοι κ.α, καθώς και στους τύπους τωνκιονοκράνων όπως θεοδοσιανά και κορινθιακά(εικ.2). Στα πλάγια κλίτηυπάρχουν πολλά παράθυρα που επιτρέπουν την δίοδο του φωτός στοεσωτερικό του ναού και άνωθεν των πλαγίων κλιτών βρίσκονται μεγάλοιγυναικωνίτες. Επίσης η τεχνική της ορθομαρμάρωσης7 είναι εμφανής στοεσωτερικό του ναού. Τέλος, στη νοτιοανατολική γωνία του ναούυπάρχει το παρεκκλήσιο του Αγ.Ευθυμίου, μία τρίκλιτη βασιλικήβυζαντινής εποχής8 που κοσμείται με τοιχογραφίες του 14ου αι. μ.Χ.Από το 1493-1912 μετατρέπεται σε τζαμί από τους Τούρκους. Ησημερινή του μορφή ακολουθεί το σχέδιο του 7ου αι. μ.Χ.

Στη σύγχρονη πόλη της Θεσσαλονίκης χωροταξικά ο ναός ορθώνεταιδυτικά περίπου στο κέντρο της παλαιάς πόλης και εφάπτεται με τηνκεντρική οδό του Αγ.Δημητρίου, η οποία στο ανατολικό άκρο τηςυπήρχε η νέα Χρυσή Πύλη των τειχών και στο δυτικό η Ληταία Πύλη9.

1.Δ.Ναλπάντης κ.α, Άρθρο περιοδικού«Αρχαιολογία & Τέχνες»,Τεύχος 7,1983,Αθήνα,σελ 172.Τζ.Αλμπάνη. Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.393. Τζ.Αλμπάνη. Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.264. Δ.Φιλιππίδης, Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Δ, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.1045.Μ.Αρχιμανδρίτου Ιωάννη Τάσσια,Ο Άγιος Δημήτριος Πολιούχος Θεσσαλονίκης,Θεσσαλονίκη 2007,σελ 486. Μ.Αρχιμανδρίτου Ιωάννη Τάσσια,Ο Άγιος Δημήτριος Πολιούχος Θεσσαλονίκης,Θεσσαλονίκη 2007,σελ

Πλαισιώνεται επίσης από την οδό Κασσάνδρου, παράλληλη της οδούΑγ.Δημητρίου,ενώ ανατολικά από την οδό του Αγ.Νικολάου κάθετη τωνδύο άνωθεν παραλλήλων δρόμων. Η εκκλησία βρίσκεται εντός τωνπεριμετρικών υπολλειμάτων των βυζαντινών τειχών και ΒΑ της ΡωμαικήςΑγοράς. Η θέση του ναού ίσως θα μπορούσε να εντοπιστεί και σε μίανοητή κάθετη προέκταση της παλαιάς οδού Αριστοτέλους ,σημερινήςπλατείας Αριστοτέλους.

Οι βυζαντινές μνήμες της σύγχρονης πόλης ωστόσο δεν ξεφεύγουνπέρα από τον ναό του Αγ.Δημητρίου και άλλων βυζαντινών μνημείων πουβρίσκονται σε σχετικά όχι μακρινή απόσταση, όπως π.χ η Ροτόντα. Οπεριβάλλον χώρος που πλαισιώνει τον ναό, καλύπτεται από πολυόροφεςπολυκατοικίες χωρίς αρχιτεκτονικά στοιχεία που να παραπέμπουν στηνιστορία της πόλης, αλλά δυστυχώς αποτυπώνουν το καυσαέριο και τηνπεριβαντολογική ρύπανση μιας σύγχρονης μεγαλούπολης. Αν και υπάρειμία σχετική ελευθερία χώρου γύρω από τον ναό, η έλλειψη πρασίνουείναι εμφανής. Ίσως μία πεζοδρόμηση θα αναδείκνυε περισσότερο τομνημειακό χαρακτήρα του ναού όπως συμβαίνει σε μνημεία ευρωπαικώνπόλεων π.χ Sacre Coeur στο Παρίσι(εικ3).

Κλείνοντας με μία προσωπική εκτίμηση, ο ναός του Αγ.Δημητρίου θαμπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα μικρό μουσείο, του οποίου τααρχιτεκτονικά στοιχεία αποτυπώνουν μια ιστορία αιώνων. Τα θεμέλιατων ρωμαικών λουτρών πάνω στα οποία είναι χτισμένος ο ναόςμαρτυρούν τον ανταγωνιστικότητα του ειδωλολατρικού και τουχριστιανικού κόσμου. Επίσης οι ολικές αναστύλωσεις μετά τιςκαταστροφές δηλώνουν την έντονη θρησκευτικότητα της πόλης καιεπιβεβαιώνουν τον θεοκρατικό χαρακτήρα του Βυζαντίου. Η χρήσηαιγυπτιακού πορφυρίτη10 ως ένα από τα υλικά των κιόνων του ναού ίσωςσυσχετίζεται με την επιρροή του μυστηριακού χαρακτήρα της Ανατολήςστη νέα θρησκεία και ο κορινθιακός ρυθμός σε κιονόκρανα δείχνει μίαόχι τόσο

7. Τζ.Αλμπάνη. Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.1728.Ταμπάκη Σαπφώ, Η Θεσσαλονίκη στις περιγραφές περιηγητών – Λατρευτικά μνημεία 12ος- 19ος αι. μ.Χ, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1998, σελ.259. Δ.Ναλπάντης κ.α, Άρθρο περιοδικού«Αρχαιολογία & Τέχνες»,Τεύχος 7,1983,Αθήνα,σελ 1810. Μ.Αρχιμανδρίτου Ιωάννη Τάσσια,Ο Άγιος Δημήτριος Πολιούχος Θεσσαλονίκης,Θεσσαλονίκη,2007,σελ45 ,20072007,σελ 48

6

αποκομμένη σχέση με την αρχαιότητα. Τέλος, η μουσειακή εικόνα τουναού ολοκληρώνεται τόσο

από στοιχεία της τουρκοκρατίας όσο και από πιο σύγχρονεςπαρεμβάσεις του αιώνα που διανύουμε.

7

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ – Ο εντοίχιος ψηφιδωτός διάκοσμος του ναού

Επισκεπτόμενος κάποιος τον ναό του Αγ.Δημητρίου, στο εσωτερικότου μπορεί να παρατηρήσει έναν πλούσιο διάκοσμο από εντοίχιαψηφιδωτά και τοιχογραφίες που ενισχύουν τον μνημειακό χαρακτήρα τουναού. Δυστυχώς λόγω της καταστροφικής πυρκαγιάς του 1917 οιπερισσότερες τοιχογραφίες έχουν αλλοιωθεί σε σημαντικό βαθμό ενώαρκετά ψηφιδωτά βρίσκονται σε καλύτερη κατάσταση. Γενικότερα ταψηφιδωτά του ναού παρουσιάζουν μία ιδαιτερότητα11 όπου δενακολουθείτε ένα εικογραφικό πρόγραμμα, λόγω ότι αποτελούναφιερώματα πιστών που έχουν γίνει σε διάφορες εποχές από τον 5ο ωςτον 15ο αι. μ.Χ12. Τα ψηφιδωτά της βασιλικής χωρίζονται σε δύοχρονολογικές φάσεις όπου στην πρώτη φάση τα ψηφιδωτά χρονολογούνταιαπό το 500-634 μ.Χ και στη δεύτερη φάση από το 634 μ.Χ και μετά.

Στην πρώτη φάση ανήκει το ψηφιδωτό που απεικονίζει τον Άγιο μεέναν άγγελο που σαλπίζει ενώ ένα δεύτερο ψηφιδωτό δείχνει τηναφιέρωση παιδιού στον Άγιο. Τα περισσότερα ψηφιδωτά του ναούανήκουν στην δεύτερη φάση και έχουν ως κεντρικό πρόσωπο τονΑγ.Δημήτριο, δηλώνοντας τον αφιερωματικό χαρακτήρα του διάκοσμου.Στη δυτική πλευρά του αριστερού πέσσου του Ιερού βρίσκεται ψηφιδωτότου 7ου αι. μ.Χ με τον Άγιο και δύο παιδιά, αφιερωμένο από τουςγονείς των παιδιών13. Στη βόρεια πλευρά του δεξιού πεσσού του Ιερούσυναντάτε ο Άγιος με τον Επίσκοπο Ιωάννη στα αριστερά του και τονέπαρχο Λεόντιο στα δεξιά του, οι οποίοι ήταν κτήτορες του ναού.Ψηφιδωτό του 7ου αι. μ.Χ απεικονίζει τον Αγ.Σέργιο στην δυτικήπλευρά του δεξιού πεσσού του Ιερού ενώ μωσαικά με παιλοχριστιανικάσύμβολα και φυτικό διάκοσμο βρίσκονται στα εσωράχια τόξων στηδυτική πλευρά του ναού. Ένα ακόμα ψηφιδωτό που ανακαλύφθηκε μετάτην πυρκαγιά του 1917 παρουσιάζει τον Άγιο σε κεντρική θέση ανάμεσασε τέσσερις κληρικούς, έχοντας τα χέρια του επί των ώμων τωνκληρικών που βρίσκονται εκατέρωθεν του Αγίου.

Το ψηφιδωτό του Αγίου Δημητρίου με έναν κληρικό(εικ4) πουβρίσκεται στα ανατολικά του δεξιού πεσσού του Ιερού, αποκαλύφθηκεμετά το 1917 μετάτην απομάκρυνση του τοίχου που το κάλυπτε επίτουρκοκρατίας. Σε αυτό το πρόσωπο του Αγίου είναι νεανικό καιόμορφο με γαλήνια έκφραση και περιβάλλεται από φωτοστέφανο. Ταενδύματα του Αγίου είναι ένας χιτώνας σε βαθυκόκκινο χρώμα όπωςφαίνεται από κομμάτι του δεξιού ώμου του και από πάνω υπάρχει λευκήχλαμύδα με μοτίβα και πόρπη στο λαιμό. Το δεξί χέρι του Αγίου είναιπάνω στον ώμο του κληρικού εκφράζοντας συμπάθεια. Ο κληρικός πουφαίνεται μεγάλης ηλικίας λόγω των πτυχώσεων στο μέτωπο και τηςλευκής γενειάδας, βρίσκεται δεξιά του Αγιού, φορόντας λευκόεκκλησιαστικό ένδυμα. Στο χέρι του υπάρχει βιβλίο, που από τονδιάκοσμο του εξωφύλλου μάλλον πρόκειται για το Ευαγγέλιο. Το φόντοτου ψηφιδωτού απεικονίζει ίσως τα τείχη διότι το ορθογώνιο πουφαίνεται πίσω από το κεφάλι του κληρικού παραπέμπει σε επάλξεις.

8

Παρατηρείται γενικότερα στις ψηφιδωτές απεικονίσεις του αγίου ναεπαναλαμβάνεται η νεανικότητα του πρόσωπου και σε ορισμένα τοσχέδιο του ενδύματος να είναι σχεδόν παρόμοιο.

Το συγκεκριμένο ψηφιδωτό του 7ου αι. μ.Χ ανήκει στην τάση του«επαρχιωτισμού» της ελληνορωμαικής παράδοσης. Αυτό φαίνεται απότην ακινησία και την μετωπικότητα που έχουν οι μορφές15καθώς και απότα ενδύματα που παραπέμπουν σε ορθογώνιο σχήμα χωρίς κανένα ίχνοςκίνησης και χωρίς να αναδεικνύουν καμία ανατομική λεπτομέρεια.Υπάρχει έλλειψη της τρίτης διάστασης και το βάθος του έργου είναιανύπαρκτο. Σκηνικό και πρόσωπα γίνονται ένα σαν να είναι πάνω σεμία ευθεία γραμμή.

Καταλήγοντας η πρώιμη βυζαντινή τέχνη ενστερνίζεται τα στοιχείατης ύστερης αρχαιότητας16 για την απόδοση όχι της αισθητικού κάλλους

11. Τζ.Αλμπάνη. Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.8112.Νικονάνος Ν, Άρθρο Περιοδικού Αρχαιολογία & Τέχνες, τεύχος 63,Αθήνα 1997,σελ 94 13.Παπαχατζής Ν & Νικονάνης Ν., Μνημεία της Θεσσαλονίκης,Εκδ Μολχός,Θεσσαλονίκη 2010,σελ 163

αλλά του θεικού ιδεώδες δηλαδή η προσοχή του πιστού δεν πρέπει νααποσπάτε πέρα από τα πνευματικά μηνύματα ενός έργου.

15. Τζ.Αλμπάνη. Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.2416. Τζ.Αλμπάνη. Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.26

9

ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ- Η ανάδειξη των βυζαντινών μνημείων της πόλεως

από τον Hebrard μετά την πυρκαγιά του 1917

Η πυρκαγιά τον Αύγουστο του 1917 σημάδεψε την ιστορία της πόληςτης Θεσσαλονίκης όχι μόνο γιατί ισοπέδωσε περίπου τα ¾ της τότεπόλης και άφησε δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους άστεγους αλλά συνέπεσεσε μία χρονική περίοδο όπου οι συγκυρίες οδήγησαν στην νέαπολεοδομική είκόνα της πόλης. Ποιες ήταν όμως οι συγκυρίες πουοδήγησαν τον επικεφαλή του σχεδίου ανοικοδόμησης σε ένα ένα βασικόστόχο?

Επικεφαλής του σχεδίου ανοικοδόμησης της Θεσσαλονίκης ορίζεταιαπό την τότε κυβέρνηση Βενιζέλου, ο Γάλλος αρχιτέκτονας καιπολεοδόμος Ernest Hebrard ο οποίος καλείται να αποκαταστήσει τηνεικόνα της πυρίκαυστου ζώνης. Ιστορικά είναι γνωστό ότι η πυρκαγιάδεν απέχει μακριά από την προσάρτηση της πόλης στην Ελλάδα(1912)και σε μία περίοδο όπου η Μεγάλη Ιδέα δέσποζε στην χώρα. Έτσιλοιπόν παρατηρείται η χρήση της αρχιτεκτονικής ως εκφραστήςκοινωνικοπολιτικών καταστάσεων για ακόμα μία φορά. Το σχέδιο τουHebrard περιλαμβάνει την ανάδειξη των βυζαντινών μνημείων ως σημείααναφοράς για τον σχεδιασμό των βασικών αξόνων της πόλης17. Το πιοχαρακτηριστικό παράδειγμα ως συνολική διαμόρφωση χώρου (ίσως και τομοναδικό) αποτελεί η σημερινή πλατεία Αριστοτέλους(εικ.5), τηςοποίας οι προσόψεις των κτιρίων έχουν νεοβυζαντινο στυλ. Επίσηςσήμερα παρατηρείται ο ιερός ναός του Αγ.Δημητρίου να εφάπτεται μετον κεντρικό δρόμο Αγ.Δημητρίου, η εκκλησία επίσης τηςΑχειροποιήτου βρίσκεται επί της οδού Εγνατίας, η οποία αποτελείβασικό οδικό άξονα της πόλης, καθώς και η εκκλησία της Αγίας Σοφίαςβρίσκεται στην πεζοδρομημένη πλέον οδό Αγ.Σοφίας. Μέσω αυτών τωνλίγων παραδειγμάτων διαφαίνεται το «πάντρεμα» των βυζαντινώνμνημείων με βασικούς οδικούς άξονες της πόλης. Ας μην λησμονηθείτο γεγονός ότι πέρα από το αν η ανάδειξη των βυζαντινών μνημείωνήταν μία καθαρή σκέψη του Hebrard ή ήταν μία καθαρά πολιτική σκέψη

των ανωτέρων του, κατά προσωπική άποψη ο Hebrard προερχόταν από μίαχώρα που βάδιζε στους γοργούς ρυθμούς ανάπτυξης που πρόσφερε ηΒιομηχανική Επανάσταση, με προεκτάσεις στην ευρωπαική αρχιτεκτονικήπου σίγουρα επηρρέασαν τις ιδεές του. Η σημερινή εικόνα τηςπλατείας είναι ένα δείγμα της τότε «ανακάλυψης» του Βυζαντίου πουσυμπλήρωνε την νεοκλασική τάση που επικρατούσε στην Ευρώπη18.

Το σχέδιο δυστυχώς του Hebrard στο συνολό του δεν υλοποιείται. Ηαύξηση της αξίας της γης λόγω της πυρκαγιάς και της οποίας γηςιδιοκτήτες είναι η άρχουσα τάξη19, τα κύματα προσφύγων μετά τηνΜικρασιατική Καταστροφή, η αργή αλλά υπάρχουσα ανάπτυξη τηςβιομηχανίας στην Ελλάδα, ίσως και πολιτικές σκοπιμότητες μετά τηναναπροσαρμογή20 του αρχικού σχεδίου Hebrard αποτελούν κάποιους απότους λόγους για την μη υλοποίηση του σχεδίου. Το αποτέλεσμα είναιεμφανέστατο σήμερα με την αρχιτεκτονική και πολεοδομική εικόνα τηςπόλης και κυρίως εις βάρος των μνημείων της, που όχι μόνο αποτελούνπολιτισμική κληρονομιά αλλά και τουριστικό πόλο έλξης.

10

Θα μπορούσε να φανταστεί κανείς άραγε το αποτέλεσμα αν είχεεφαρμοστεί το σχέδιο ανοικοδόμησης του Hebrard, έχοντας υπόψην ωςδείγμα την πλατεία Αριστοτέλους που θεωρείται κόσμημα της πόλης καισημείο αναφοράς σε τουριστικούς οδηγούς του εξωτερικού?Το ερώτημαείναι ρητορικό.

17 Δ.Φιλιππίδης, Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Δ, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.10718. Δ.Φιλιππίδης, Τέχνες Ι:Ελληνικές Εικαστικές Τέχνες Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας τόμος Δ, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ.8919.Δημητριάδης Ε, Άρθρο περιοδικού «Αρχαιολογία και τέχνες», τεύχος 7,Αθήνα 198320.Ζαρκάδα-Πιτσιόλη, Άρθρο περιοδικού «Αρχαιολογία και τέχνες», τεύχος 7,Αθήνα 1983,σελ 95

11

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο ναός του Αγ.Δημητρίου,πολιούχου της πόλεως της Θεσσαλονίκης,βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο της παλαιάς πόλης της Θεσσαλονίκης καιβορειοανατολικά της Αρχαίας Αγοράς, αποτελώντας ένα μνημειακόκτίσμα παλαιοχριστιανικού τύπου. Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός τουπεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος και ο πλούσιος διάκοσμός τουαπό ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, παρά τις όποιες μεγάλες φθορέςυπέστει στην ιστορία του, μαρτυρούν το μεταβατικό στάδιο από τα

ύστερα ρωμαικά χρόνια στην αρχή της γέννησης του βυζαντινούκράτους,δηλώνοντας έντονα το θεοκρατικό πρόσωπο του Βυζαντίου. Αυτήη αλλαγή επηρρεάζει τόσο την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής όσο και τηςτέχνης που στρέφεται στο να αποτυπώσει τα δόγματα μιας νέαςθρησκείας, χωρίς να αποκόπτει τελείως τους δεσμούς με το παρελθόντουλάχιστον στα πρώιμα σταδια. Η μεγαλοπρέπεια του όγκου του ναούδηλώνει την ανάγκη της Εκκλησίας να κάνει αισθητή την παρουσία τηςκαι στους πιστούς και στους ειδωλολάτρες. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος πουβρίσκεται στους τοίχους και όχι στο πάτωμα έχει θρησκευτικήθεματολογία και κυρίως αφορά το πρόσωπο του Αγίου Δημητρίου, καθώςεπίσης δεν ακολουθεί συγκεκριμένο εικονογραφικό πρόγραμμα δηλώνοταςτον αφιερωματικό του χαρακτήρα και την τάση της τέχνης ναεπικεντρώνεται πλέον σε πνευματικά νοήματα και όχι αισθητικά.

Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 θα καταστρέψει για δεύτερη φορά τονναό ο οποίος θα ολοκληρώσει τις αναστυλωτικές του εργασίες το194821. Με αφορμή την πυρκαγιά θα έρθουν στο φως πολλά από ταψηφιδωτά του ναού. Ο ναός στη σύγχρονη Θεσσαλονίκη, ως μνημειακόκτίσμα και κομμάτι της ιστορίας της πόλης βρίσκεται σε έναπεριβάλλον που δεν παραπέμπει στην βυζαντινότητα της πόλης,περιτριγυρισμένος από πολυκατοικίες χαμηλής αισθητικής, δρόμουςυψηλής κυκλοφορίας και ρύπανσης. Ίσως ο περιβάλλον χώρος όχι μόνοΑγίου Δημητρίου αλλά και των λοιπών βυζαντινών μνημείων της πόληςνα ήταν καλύτερος και να αναδεικνύονταν περισσότερο, ανυλοποιούνταν το σχέδιο του Γάλλου αρχιτέκτονα και πολεοδόμου ErnestHebrard μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917.

21. www.inad.gr , Ιερός Ναός Αγ.Δημητρίου

12

ΕΙΚΟΝΕΣ

ΕΙΚ 1,Ιερός Ναός Αγ.Δημητρίου Θεσσαλονίκης

ΕΙΚ 2, Κιονόκρανο(Αγ.Δημήτριος)

ΕΙΚ 3,Sacre Coeur-Paris

ΕΙΚ 4,Ο Αγ.Δημήτριος με έναν κληρικό(ψηφιδωτό 7ος αι. μ.Χ, ναός Αγ.Δημητρίου Θες/νίκης)

ΕΙΚ 5, Πλατεία Αριστοτέλους

14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΑΛΜΠΑΝΗ ΤΖ., ΤΕΧΝΕΣ Ι:ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ,ΤΟΜΟΣΒ, ΕΑΠ,ΠΑΤΡΑ 1999.

2. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ Δ., ΤΕΧΝΕΣ Ι:ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ,ΤΟΜΟΣΔ, ΕΑΠ,ΠΑΤΡΑ 1999.

3.ΠΑΠΑΧΑΤΖΗΣ Ν.-ΝΙΚΟΝΑΝΟΣ Ν.,ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ,ΕΚΔ.ΜΟΛΧΟΣ ΑΕ,ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ,2010

4.Μ.ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ .ΤΑΣΣΙΑΣ, Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣΠΟΛΙΟΥΧΟΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ,ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

1. Περιοδικό Αρχαιολογία, www . arxaiologia . gr

2. ΤΑΜΠΑΚΗ ΣΑΠΦΩ,ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ-Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΙΣΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΤΩΝΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝhttp://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/9172#page/70/mode/2up

3.ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓ.ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, www.inad.gr

ΕΙΚΟΝΕΣ

1.ΕΙΚΟΝΑ 1- www.google.com

2.ΕΙΚΟΝΑ 2-www.google.com

3.ΕΙΚΟΝΑ 3-www.google.com

4.ΕΙΚΟΝΑ 4- www.inad.gr

5.ΕΙΚΟΝΑ 5-www.artablogs.gr