2011-Kurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie

BADANIA NAD OKRESEM NEOLITUI WCZESNĄ EPOKĄ BRĄZU

NA RUBIEŻY KULTURBADANIA NAD OKRESEM NEOLITU

I WCZESNĄ EPOKĄ BRĄZU

pod redakcjąUrszuli Stankiewicz i Adama Wawrusiewicza

INSTYTUCJA KULTURY WOJEWÓDZTWA PODLASKIEGO

BIAŁYSTOK 2011

© Copyright by Muzeum Podlaskie w Białymstoku

2011 Poland

Redakcja:

Urszula Stankiewicz

Adam Wawrusiewicz

Recenzent:

prof. dr hab. Marzena Szmyt

Tłumaczenia na język angielski:

Urszula Kurzątkowska

Marina Lakiza

Irina Litvinenko

Maria Muczko

Sabina Siemaszko

Korekta:

Marek Ławnicki

Opracowanie grafi czne, skład i łamanie:

Szczepan Żywno

Projekt okładki:

Jacek Chańko

Okładka:

Naczynie neolityczne z Wojd, woj. podlaskie

(zbiory Muzeum Podlaskiego w Białymstoku) – fot. P. Męcik

Wydawca:

Muzeum Podlaskie w Białymstoku

Ratusz, Rynek Kościuszki 10, 15 - 426 Białystok

tel. 85 742 14 73, tel./fax 85 742 14 40

e-mail: [email protected]

ISBN 978-83-87026-05-9

Druk:

ul. Kleeberga 14B, 15-691 Białystok, tel. 85 868 40 46

SPIS TREŚCI

Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

CZĘŚĆ I

OKRES NEOLITU I WCZESNA EPOKA BRĄZU W POLSCE PÓŁNOCNOWSCHODNIEJ

I NA TERENACH SĄSIEDNICH W PERSPEKTYWIE UJĘĆ SYNTETYZUJĄCYCH

Adam WawrusiewiczOkres neolitu i wczesnej epoki brązu na Podlasiu. Stan i perspektywy badań . . . . . . . . . . . 13

Jerzy Libera, Halina TarasEpoka neolitu i początki epoki brązu na Polesiu Lubelskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Эдвин ЗальцманСеверо-восточное побережье Вислинского залива в эпоху неолита и раннего

бронзового века (вопросы хронологии и культурной принадлежности) . . . . . . . . . . . . 55

CZĘŚĆ II

STUDIA NAD WYBRANYMI ZJAWISKAMI KULTUROWYMI W NEOLICIE POLSKI

PÓŁNOCNOWSCHODNIEJ I TERENÓW SĄSIEDNICH

Stanisław KukawkaKultura Narva i kultura ceramiki grzebykowej w Polsce północno-wschodniej. . . . . . . . . . . 69

Міхал ЧарняўскіНёманская неалітычная культура ў Беларусі: генезіс і эвалюцыя . . . . . . . . . . . . . . . 77

Bartosz Józwiak, Sylwia Domaradzka Studia nad osadnictwem społeczności subneolitycznych w Polsce północno-wschodniej.

Zarys problematyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Ігар ЯзэпенкаХраналогія і перыядызацыя днепра-данецкай культуры ў Падняпроўі Беларусі . . . . . . . . 103

Marcin Białowarczuk, Joanna GawrońskaKultura amfor kulistych w przemianach późnego neolitu i wczesnej epoki brązu

w północno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

CZĘŚĆ III

LOKALNE I DALEKOSIĘŻNE KONTAKTY SPOŁECZNOŚCI WCZESNOAGRARNYCH

Marta SiewiarynMłodszy neolit naddunajski na ziemi chełmińskiej.

Obszar peryferyjny czy integralna część niżowych ugrupowań wstęgowych? . . . . . . . . . . . 121

6 Na rubieży kultur • Badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu

Małgorzata Rybicka, Aleksandra SznajdrowskaPrzyczynek do badań relacji między kulturami wczesnoagrarnymi a subneolitycznymi na

Niżu Polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Witold GumińskiImporty i naśladownictwa ceramiki kultury brzesko-kujawskiej i kultury pucharów

lejkowatych na paraneolitycznym stanowisku kultury Zedmar – Szczepanki na Mazurach . . . . . 149

Agnieszka Czekaj-Zastawny, Jacek Kabaciński, Th omas TerbergerRelacje łowiecko-zbierackich społeczności z Dąbek z kulturami neolitycznymi Europy środkowej . 161

Andreas KotulaGIS-gestützte Analyse des steinzeitlichen Moorfundplatzes Dąbki 9 – erste Ergebnisse

zu Stratigraphie und Fundverteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

CZĘŚĆ IV

PRZEMIANY KULTUROWE W OKRESIE SCHYŁKOWEGO NEOLITU

I POCZĄTKACH EPOKI BRĄZU W ŚWIETLE NOWYCH DANYCH ARCHEOLOGICZNYCH

Aleksander KośkoZ badań nad kontekstem kultur wczesnobrązowych strefy pontyjskiej w rozwoju

społeczności środkowoeuropejskich obszaru dorzecza Wisły w III tys. BC . . . . . . . . . . . . . 183

Вадзім Лакіза Новыя помнікі неаліту і бронзавага веку Беларускага Панямоння ў зонах

новабудоўляў. Πапярэднія вынікі даследаванняў . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Мікола КрывальцэвічНовыя вынікі даследавання позняга неаліту – пачатку эпохі бронзы ў Заходнім Палессі . . . 207

Максiм ЧарняўскіПаўночнабеларуская культура ў святле новых дадзеных (па матэрыялах

даследавання паселішчаў Крывінскага тарфяніка, 2000–2010 гг.) . . . . . . . . . . . . . . . 219

Алег ТкачоўПапярэднія вынікі археалагічных даследаванняў помнікаў каменнага і бронзавага

вякоў на тэрыторыі белавежскай пушчы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

CZĘŚĆ V

TRZCINIECKI KRĄG KULTUROWY JAKO SYNTEZA TRADYCJI

WSCHODU I ZACHODU EUROPY

Jan DąbrowskiCykl kultur Trzciniec – Komarów – Sośnica. Problemy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Przemysław MakarowiczMiędzy Wschodem i Zachodem Europy. Społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego

jako wspólnota pogranicza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

Alena Kaleczyc, Witali MichalczukMikroregion Motolski (Polesie Zachodnie) w perspektywie procesów interstadium epok

neolitu i brązu. Ujęcie genezy horyzontu trzcinieckiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

Jacek GórskiPrzejawy oddziaływań zakarpackich na terenie grupy podlasko-mazowieckiej kultury trzcinieckiej. 279

Lech PawlataKurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

7Spis treści

CZĘŚĆ VI

OKRES NEOLITU I POCZĄTEK EPOKI BRĄZU W PERSPEKTYWIE

WYBRANYCH ŹRÓDEŁ ARCHEOLOGICZNYCH

Marek ZalewskiO potrzebie i możliwościach badań nad wydobyciem krzemienia w pradziejach na Podlasiu . . . . 297

Галина Поплевко Результаты трасологического исследования материалов неолитической стоянки

Старые Войковичи 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

Agnieszka DziedzicSiekierki krzemienne z kolekcji Wandalina Szukiewicza z miejscowości Kaszety

w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Maria RóżańskaZbrojniki kultury Zedmar na przykładzie stanowisk Dudka 1 i Szczepanki 8 na Mazurach . . . . . 333

Łukasz KamińskiWschodnie i zachodnie elementy w krzemieniarstwie kultury Zedmar na przykładzie

stanowiska Szczepanki 8 na Mazurach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

Szymon Kalicki, Aliaksandra ZuyevaNowe narzędzia górnicze z terenu prehistorycznej kopalni krzemienia w Krasnym Siole, Białoruś . 353

Karolina BugajskaOzdoby z grobów łowców (mezolit, paraneolit) – Mazury w kręgu wschodnim czy zachodnim? . . 359

Agnė Čivilytė Najnowsze aspekty badań nad zagadnieniem użytkowania siekierek brązowych

w archeologii krajów bałtyckich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

Марыянна Кулькова, Анжела РазлуцкаяСклад і тэхналогія вырабу неалітычнай керамікі паселішча Старыя Войкавічы I

на Беларускім Панямонні . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

Aleksander Kośko, Jerzy Libera, Wiktor Kłoczko, Mikołaj Krywalcewicz Atlas Insygniów Litycznych. Koncepcja projektu ewidencji kamiennych i krzemiennych

przedmiotów prestiżowych na obszarze Bałtycko-Pontyjskiego Międzymorza . . . . . . . . . . . 393

Kurhany korycieńskie odkryto i zarejestrowano

na początku lat 70. XX w. Wpisane zostały wówczas

do Rejestru Zabytków skupiska kopców, tworzących

stanowiska 1 i 2, znajdujące się po obu stronach żwi-

rowni1 (ryc. 1 B). Kolejno prowadzone prospekcje

terenowe nie przyniosły odkrycia zabytków rucho-

mych. W 1991 r., w trakcie inwentaryzacji stanowisk

metodą Archeologicznego Zdjęcia Polski, odkryto

następne skupiska kurhanów położone w sąsiedztwie

znanych już obiektów2. Wyodrębnione stanowiska

kurhanowe znajdują się na obszarze czterech oddzia-

łów leśnych podlegających leśnictwu Bajraki w Nad-

leśnictwie Rudka. Pod względem administracyjnym

teren zabytkowy stanowi część gruntów wsi Koryciny

i obejmuje przestrzeń ponad 5 ha, a związany jest ze

strefą dorzecza rzeki Nurzec (ryc. 1 A). Konieczność

objęcia obiektów ustawową ochroną była powodem

przeprowadzenia badań wykopaliskowych [Pawlata

2009; 2010]. Przebadano dwa kurhany: nr 1 położony

na wschodnim skraju stan. 5, i w obrębie stan. 6 kopiec

nr 2 – o zniszczonym nasypie, w którym znaleziono

fragment naczynia KT3.

Kurhan nr 1 (ryc. 2: 1) znajdował się na wschod-

nim skraju skupiska kopców tworzących przestrzeń

wyodrębnionego stanowiska nr 5. Średnica nasypu

u podstawy wynosiła około 600 cm, a wysokość sięgała

– 65 cm. Obiekt został naruszony przez korzenie kilku

drzew. Pod warstwą współczesnego humusu znajdo-

wał się płaszcz kurhanu. Na granicy żwirowatego, jas-

nożółtego calca, wyodrębniono ciemniejszą warstwę.

Miała ona grubość do 10 cm i zalegała centralnie niere-

gularnym płatem o wymiarach 200 x 180 cm. Jej zasięg

ograniczały od północy i południa dwa niezbyt regu-

larne obiekty rowkowe (nr 1 i 2). Zostały one w znacz-

nej części zniekształcone przez korzenie drzew. W pla-

nie obiekty miały długość 285 i 330 cm, szerokość od

20 do 100 cm, a głębokość około 10 cm. Dna obu row-

ków znajdowały się na tej samej głębokości. Wypełni-

ska niezbyt regularne z zaklęśnięciami, z zawartością

bardzo drobnych węgli drzewnych.

Materiał zabytkowy w postaci narzędzi kamien-

nych znaleziono w południowo-wschodniej części,

w warstwie nasypowej. Są to 3 fragmenty rozcieracza

kamiennego (ryc. 2: 4) oraz narzędzie uznane za gła-

dzik kamienny (ryc. 2: 3).

Drugi kurhan (ryc. 2: 2) usytuowany został na

stoku wyniesienia, na południowym skraju skupi-

ska kopców tworzących przestrzeń wyodrębnio-

nego stanowiska nr 6. Żwirowaty nasyp został naru-

szony przez kilka drzew i centralny wkop. Średnica

kopca wynosiła 700 cm, a wysokość osiągała 55 cm.

Pod nasypem zlokalizowano fragmentarycznie zacho-

waną w południowej partii warstwę humusu pierwot-

nego. Znaczną jej część zniszczył wkop współczesny

znajdujący się w centralnej partii kopca.

Z kurhanem 2 związanych było kilka obiektów

jamowych. Poza nasypem znajdował się jedynie obiekt

3. Wśród pozostałych wyróżniają się dwa, usytuowane

symetrycznie na północ i południe od środka kopca,

analogicznie do jam 1 i 2 spod nasypu kurhanu 1. Oba

obiekty: nr 6 o wymiarach 170 x 95 cm, oraz bliźniaczy

obiekt nr 8 o wymiarach 105 x 70 cm, miały w planie

kształt wydłużony wzdłuż linii W – E, w profi lu nie-

ckowaty o uchwyconej głębokości do 50 cm. Treść ich

wypełnisk znajdowała się częściowo w obrębie nasypu.

Wewnątrz obiektu 8 tkwił pojedynczy kamień. Mate-

riału zabytkowego nie znaleziono. Zidentyfi kowane

ślady świadczą, iż obiekty te są pozostałościami nie-

wielkich słupków podtrzymujących konstrukcję domu

zmarłego najprawdopodobniej w formie dwuspado-

wego dachu (ryc. 2: 8).

Z nasypu kopca (a zasadniczo z zaciemnień war-

stwy nasypowej) i fragmentarycznie zachowanej war-

stwy humusu pierwotnego wyodrębniono 161 frag-

mentów ceramiki. Zdecydowana koncentracja ułam-

ków została odnotowana w południowej części. W tej

Lech Pawlata

KURHANY W MIEJSCOWOŚCI KORYCINY, GM. GRODZISK,

WOJ. PODLASKIE

1 Podczas eksploatacji żwirowni, zlokalizowanej w lesie Nadleśnictwa Rudka, okoliczni mieszkańcy natrafi ali na czaszki ludzkie a kilka

szkieletów podobno znaleziono w jednym ze znajdujących się tam kopców.2 Badania powierzchniowe na obszarze 47–83 były prowadzone przez Agnieszkę Jaskanis, która dokonała wówczas wstępnej inwentary-

zacji nekropoli korycieńskiej.3 Zastosowano następujące skróty: KT – kultura trzciniecka, EB – epoka brązu, TKK – trzciniecki krąg kulturowy.


Ryc. 1. Koryciny, pow. siemiatycki. A – plan lokalizacji cmentarzyska na podkładzie mapy topografi cznej GUGiK – www. geo-

portal.pl., B – plan nekropoli korycieńskiej

A

B

289Lech Pawlata • Kurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie

4 Dookolne odciski ornamentu obwijanego sznura (różańcowego) na szyjce i brzuścu są charakterystyczne dla ceramiki strefy wschodniej

TKK [por. Крывальцэвіч 1995: 11, 19, мал. 10: 5, 6; 1998: 23, мал. 9-5; Krywal`cevič 1997: ryc. 5: 3, 8: 5, 9: 6]. Forma naczynia ma również więcej

analogii na wschodzie. Pionowo ścięte brzegi są charakterystyczne dla wschodniej części KT. Rzadko występują w rejonach zachodniotrzcinieckich,

zwykle w połączeniu z bardziej wyrazistym wyciągnięciem kołnierza na zewnątrz [por. Kempisty 1987: ryc. 2; Wróbel 1987: ryc. 4: 1, 5; Taras 1995:

tabl. XIV – 1].5 Badania powierzchniowe prowadzone w dolinie Narwi i Nurca ujawniły istnienie takiej ceramiki na stan. 5 w Popławach i stan. 1

w Szczytach Nowodworach, pow. bielski podlaski. Były one zaprezentowane przez autora na konferencji archeologicznej Epoka brązu i wczesna

epoka żelaza na Białostocczyźnie, która odbyła się w Białymstoku w 1991 r. (materiały niepublikowane).6 Badania wykopaliskowe na stanowisku typu osadowego w Hieronimowie, prowadzili w 1998 r. A. Gołembnik i M. Trzeciecki. Wyniki nie

zostały dotychczas opublikowane. Zrekonstruowane naczynia były prezentowane na posezonowej wystawie archeologicznej Muzeum Podlaskiego

w Białymstoku.

partii kopca, w poziomie użytkowym z EB, znaleziono

też 14 drobnych okruchów przepalonych, czystych

i wymytych kości. Wszystkie charakterystyczne ułamki

ceramiki zidentyfi kowano jako pochodzące z jednego

naczynia posiadającego brzusiec pokryty ornamentem

różańcowym (ryc. 2: 5).

Niewielka ilość wyposażenia grobowego ogranicza

możliwości interpretacyjne. Należy jednak zasygnali-

zować, że koncentrowało się ono w południowej czę-

ści obu kurhanów, w nasypach i na poziomie humusu

pierwotnego. Intencjonalnym zniszczeniem wyposa-

żenia należy tłumaczyć znalezisko fragmentów rozcie-

racza w kurhanie 1 [por. Wróbel 1988: 201, 203; Taras

1995: 49]. Wydobycie w trakcie badań zaledwie 1 prze-

mysłowego okrucha krzemiennego (nasyp kurhanu 2),

w kontekście jednolitości kulturowej materiału zabyt-

kowego, jest znamienne dla interpretacji intencjonal-

ności depozytacji takich zabytków w nasypach nie-

których kurhanów kultury trzcinieckiej. Wątpliwości

dotyczące uznawania części zabytków krzemiennych,

znajdowanych w nasypach kopców, za elementy wypo-

sażenia grobowego lub obrzędowego były już podkre-

ślane w literaturze przedmiotu [por. Wróbel 1988: 199;

Taras 1995: 49]. Ogólny brak na Mazowszu i Podlasiu

znaczącej ilości narzędzi z wczesnej EB znajduje uza-

sadnienie zapewne w większej roli użytkowej narzędzi

drewnianych [Dąbrowski 2005: 65], w które mogły być

wyposażone pochówki z kurhanu 1 i 2.

Występowanie ceramiki w postaci skupisk frag-

mentów pochodzących z celowo rozbijanych naczyń

jest charakterystyczne dla obrządku pogrzebowego

KT [por. Taras 1995: 49; Kłosińska 1997: 117; Kawał-

kowa 2004: 158]. Silne rozdrobnienie fragmentów

naczynia, zalegających w ściśle określonych warun-

kach glebowych, wskazuje na jego intencjonalne znisz-

czenie w sąsiedztwie pochówku przed utworzeniem

nasypu, zapewne w trakcie prowadzonych obrzędów

pogrzebowych.

Obecność elementów wschodnich w ceramice4

określa specyfi kę materiałów korycieńskich różnią-

cych się od ceramiki z terenów sąsiadujących od

zachodu i południa. W stosunkowo najlepiej roz-

poznanej strefi e nadbużańskiej brak jest wyraźniej

zaznaczonych w ceramice elementów charaktery-

stycznych dla wschodniej części TKK. Jednak wystę-

powanie ornamentu różańcowego na terenach Polski

wschodniej sygnalizowano już w materiałach z pene-

tracji powierzchniowych prowadzonych w dolinie

Narwi w latach 80. XX w.5 Badania powierzchniowe

AZP i wykopaliskowe, realizowane w kolejnych latach,

ujawniły w Polsce północno-wschodniej nowe zabytki

ceramiczne tego typu [Wawrusiewicz 2011; Matu-

szewska 2010: 169, ryc. 7: h, 8: b]. Najwierniejsze ana-

logie dla ornamentyki naczynia korycieńskiego pocho-

dzą z badań prowadzonych na stan. 9 w Hieronimo-

wie6, pow. białostocki.

W granicach omawianej nekropoli zidentyfi ko-

wano dotychczas około 67 kopców, zachowanych

w różnym stopniu. Charakterystyczne jest rozmiesz-

czenie ich w skupiskach z tendencją do horyzontal-

nego sytuowania wzdłuż kierunku E-W. Średnica

kopców ze skupiska korycieńskiego wynosi od 4 do

16 m. Wysokość nie przekracza 150 cm, a w poje-

dynczych przypadkach osiąga 180 cm. Nasypy mają

kształty koliste lub owalne. Przy niektórych widoczne

są u podstawy okalające rowy lub podłużne wybierzy-

ska. Niektóre z nasypów uległy znacznej niwelacji i są

ledwie dostrzegalne. Cechy te charakteryzują rów-

nież inne cmentarzyska kurhanowe KT [Makarowicz

2010: 210n.].

Grupa kurhanów korycieńskich wyodrębnia się

wyraźnie z otoczeniu stref występowania pochówków

płaskich. Stratygrafi a warstw w dwu badanych kur-

hanach jest typowa, analogiczna do kopców z połu-

dniowo-wschodniej Polski. Cechą charakterystyczną

jest jak na razie jednolitość kulturowa uzyskanego

materiału. Nie można jednak wykluczyć, iż niektóre

partie nekropoli mogły być wykorzystywane w prze-

szłości jako miejsce pochówków w neolicie lub wczes-

nym średniowieczu. W porównaniu z cechami pod-

kurhanowego obrządku pogrzebowego innych rejo-

nów można zauważyć nawiązania do kurhanów typu

Guciów. Różnice określa obecność przepalonych kości

w kurhanie 2 występujących bez szczątków stosu oraz

brak wyraźnej warstwy spalenizny [por. Kłosińska

1987: 41n.; Dąbrowski 2004: 44n.].

W badanych kurhanach, jak i w wielu innych kul-

tury trzcinieckiej, przestrzeń związana bezpośrednio

z pochówkiem zajmowała centralne miejsce. W kurha-

nie 1 i 2 strefa ta miała wymiary do 3 x 3 m. Pochówki

były składane na poziomie próchnicy pierwotnej.

Obecność warstwy, którą można interpretować jako


Ryc. 2. Koryciny, stan. 5 i 6, pow. siemiatycki: 1 – plan i profi le kurhanu 1, 2 – plan i profi le kurhanu 2, 3-4 – zabytki kamienne

z kurhanu 1, 5 – rekonstrukcja naczynia z kurhanu 2, 6 – usytuowanie stratygrafi czne kurhanu 1, 7 – usytuowanie stratygra-

fi czne kurhanu 2, 8 – ideowa rekonstrukcja domu zmarłego. Legenda: 1 – humus współczesny, 2 – warstwa ciemnożółtego,

żwirowatego piasku (nasypowa kurhanów), 3 – szaro-żółty piasek (humus pierwotny), 4 – calcowy żółty piasek żwirowaty

i żwir, 5 – granica terenu zniszczonego, 6 – szaro-żółty piasek, 7 – żółto-szary piasek, 8 – ułamki przepalonych kości, 9 – ka-

mienie, 10 – drewno, 11 – węgle drzewne, 12 – fragmenty ceramiki (rys. L. Pawlata)


humus pierwotny oraz centralne usytuowanie śladów

konstrukcji grobowej jest analogiczna w obu bada-

nych kopcach. Rozplanowanie przestrzeni wewnętrz-

nej wskazuje na orientację jej osi dłuższej wzdłuż kie-

runku N – S. Pod nasypami ziemnymi znajdowały się

domy zmarłych w formie prawdopodobnie prostych

konstrukcji z dwuspadowym dachem (ryc. 2: 8). Nie-

spalone elementy drewniane, ze względu na nietrwa-

łość materiałów organicznych, z których je wykonano,

ulegały całkowitemu rozkładowi w glebie. Ciemniej-

sza warstwa, określana jako humus pierwotny, wystę-

pująca w zasięgu przestrzeni wyznaczonej granicami

konstrukcji, może w rzeczywistości być śladem dwu-

spadowego dachu zwalonego na klepisko. Obecność

takiej samej warstwy występującej w obu kurhanach

po południowej stronie, można tłumaczyć moszcze-

niem strefy związanej z prowadzonymi obrzędami. Na

usytuowanie w tym miejscu strefy obrzędowej wska-

zuje występowanie materiału zabytkowego oraz znane

analogie [por. Florek 1998: 136].

Cechą charakterystyczną kurhanów KT jest wystę-

powanie obiektów jamowych związanych z nasypami.

Usytuowany poza nasypem obiekt 3 był pozostałością

dołu, w który wkopano solidny słup, pełniący zapewne

funkcję stelli7. Obiekt 4 znajdował się częściowo pod

nasypem kurhanu 2. Tego typu płaskie, płytkie jamy

mające charakter zagłębień gruntu, są najpewniej

obiektami powstałymi po wybraniu ziemi podczas

sypania kopca. W bezpośrednim sąsiedztwie wzmian-

kowanego obiektu znajduje się od strony wschod-

niej kolejny nasyp, z budową którego należy wiązać

powstanie nieckowatego wybierzyska jamy.

Dotychczasowe ustalenia potwierdzają, iż ziemię

do nasypu kurhanów brano z ich najbliższego sąsiedz-

twa, co powodowało niekiedy wręcz tworzenie rowów8.

Sytuacja stratygrafi czna wzajemnego układu nasypów

i jam znajdujących się pod nimi nosi walory chronolo-

giczne i może być wykorzystana do określania relatyw-

nej chronologii kopców. Bliskie sąsiedztwo kurhanów

i powtórne wykorzystanie strefy zaplecza konstrukcyj-

nego starszego nasypu, podczas budowania kolejnego,

wskazuje na ich chronologiczne następstwo.

Skąpy materiał źródłowy uniemożliwia precyzyjne

datowanie pochówków. Stratygrafi a pozwala jednak

określić kolejność powstawania kurhanów, z których

badany kopiec 2 jest relatywnie młodszy od nasypu

obiektu położonego po stronie wschodniej i możliwe,

że starszy od zachodniego (ryc. 2: 7). W przypadku

kurhanu nr 1 zwraca uwagę charakterystyczny brak

płaskich obiektów jamowych na jego obrzeżu. Sytua-

cja ta wydaje się potwierdzać wcześniejszą chronolo-

gię tego obiektu w stosunku do kopca znajdującego

się bezpośrednio po jego zachodniej stronie (ryc. 2: 6).

Brak wyraźnych obiektów wybierzyskowych można

tłumaczyć dostępnością strefy zaplecza konstruk-

cyjnego nieograniczonej przestrzennie przez nasypy

kopców już istniejących. Duża kamienistość żwiro-

watego podłoża, pozostającego w kontraście z mniej

kamienistą treścią nasypu, wskazuje na intencjonalne

wykorzystywanie do jego tworzenia warstwy humuso-

wej zgarnianej równomiernie z otoczenia pochówku.

Nie stwierdzono naruszenia nasypów badanych kop-

ców przez wkopy związane z pozyskiwaniem ziemi na

tworzone sąsiednie kurhany. Taki sposób postępowa-

nia wyraźnie określa przestrzeń obiektu grobowego

podlegającą wówczas ochronie, a wyznaczoną granicą

podstawy nasypu.

Dla poznania struktury osadniczej i społecz-

nej niezbędnym elementem, oprócz zlokalizowania

nekropoli, jest zidentyfi kowanie sieci osad ludno-

ści użytkującej to cmentarzysko [Dąbrowski 1972:

19; Rydzewski 1986: 142n; Wróbel 1988: 199, ryc. 1;

Czopek 2000: 173n.; Górski 2000: 208n.]. Stanowi-

ska osadnicze, przynależne ludności KT, występo-

wały w strefi e szerokich dolin rzek i były z nimi ści-

śle związane. Znajduje to uzasadnienie w najko-

rzystniejszych warunkach siedliskowych (obfi tość

pożywienia i dogodne miejsca wypasu zwierząt) jak

i w znaczeniu rzek jako szlaków komunikacyjnych

[Michalski 1992: 52n.; Kłosińska 1992: 149; Dąbrow-

ski 1997: 111]. Dolina Nurca, stosunkowo dobrze

wykształcona i nawodniona, stwarzała w przeszło-

ści dogodne warunki dla egzystencji grup ludzkich.

Punkty osadnicze KT zlokalizowane są wyraźnie

w strefi e doliny rzeki Nurzec i jej większych dopły-

wów. Dużą ich koncentrację zarejestrowano około 10

– 14 km na zachód od nekropoli korycieńskiej, przy

zbiegu wód rzek Kukawki i Siennicy wpadających do

Nurca (okolice Gródka, pow. wysokomazowiecki).

Ślady osadnictwa wczesnobrązowego stwierdzono

również na północny wschód (około 8 – 16 km) od

cmentarzyska (na wschód od Brańska, pow. bielski).

Obraz intensywnego osadnictwa tego rejonu, we

wczesnej EB, uzupełniają liczne punkty osadnicze

reprezentowane przez niedysktynktywne i nieliczne

ułamki ceramiki. Charakterystyczny jest fakt, że oba

rejony występowania intensywnego osadnictwa KT

mają połączenie z nekropolą za pośrednictwem cie-

ków wodnych.

Koncentracja stanowisk nekropolicznych, przy

rozproszonym charakterze osadowych, wyraźnie

defi niuje intencjonalne wyodrębnienie rejonu grze-

balnego ze strefy pozostającej w codziennym użyt-

kowaniu grup osadniczych. Przypuszczać można,

7 Takie słupy są charakterystyczne dla płaskiego cmentarzyska w Stobnicy, pow. piotrkowski [Dąbrowski 2004: 45n.].8 [Por. Dąbrowski 2004: 43n.]. Istnienie strefy zaplecza konstrukcyjnego, z której brano ziemię na tworzony nasyp, zaobserwowano w trak-

cie badań kurhanu w Dacharzowie. Szerokość jej wynosiła tam do 3 m [Florek 1998: 138].


Literatura

Czopek S.

2000 Aus den neusten Forschungen über die Trzciniec-Kultur in Südostpolen, In S. Kadrow, Kraków (ed.) A Turning of Ages. Im Wandel in Zeiten. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on His 70th Annniversary, Kraków, 173-189.

Dąbrowski J.

1972 Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu. Wrocław.

1997 Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce. Białystok.

2004 Altere Bronzezeit in Polen, Warszawa.

2005 Kultura trzciniecka na Mazowszu, [w:] M. Duli-nicz (red.) Problemy przeszłości Mazowsza i Pod-lasia, Warszawa, 61-66.

Florek M.

1998 Recepcja mogiłowych wzorców kulturowych w ob-rządku pogrzebowym ludności kultury trzcinie-ckiej na przykładzie zespołu sepulkralnego w Da-charzowie i innych wybranych stanowisk z terenu Małopolski, [w:] A. Kośko, J. Czebreszuk (red.), „Trzciniec” system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, 135-144.

Florek M., Taras H.

2003 Dacharzów. Cmentarzysko kultury trzcinieckiej. Lublin.

Gardawski A.

1959 Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, Materiały Starożytne, t. 5, 7-189.

Górski J.

2000 Übersicht über das neueste Fungut des Endneoli-thikums und Frühbronzezeit aus dem Losgebiet westlichen Kleinpolens, In S. Kadrow (ed.) A Turn-ing of Ages. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on his 70th Anniversary, Kraków, 207-223.

Górski J., Lysenko S., Makarowicz P.

2003 Radiocarbon Chronology of the Trzciniec Cultural Circle between the Vistula and Dniepr Basins, Bal-tic-Pontic Studies, vol. 12, 253-306.

Kawałkowa E.

2004 Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne w doli-nie Dolnej Narwi, [w:] A. Dobroński, W. Grębe-cka (red.) Narew w dziejach i współczesności Ma-zowsza i Podlasia, Łomża, 149-172.

Kempisty A.

1987 Osada kultury trzcinieckiej w Złotej Pińczowskiej. Rezultaty badań wykopaliskowych śp dra Jacka Miśkiewicza, [w:] P. Poleska, J. Rydzewski (red.) Kultura trzciniecka w Polsce. Materiały z Sympo-zjum, Kraków, 143-154.

Kłosińska E.

1983 Obrządek pogrzebowy ludności kultury zacho-dniotrzcinieckiej, Archeologiczne Listy, nr 7 (1 IX 1983), Lublin, 1-4.

1987 Zagadnienie cmentarzysk kurhanowych kultury trzcinieckiej, [w:] P. Poleska, J. Rydzewski (red.) Kultura trzciniecka w Polsce, Materiały z Sympo-zjum, Kraków, 35-55.

1992 Z badań nad osadnictwem dorzecza Warty w star-szym okresie epoki brązu, [w:] B. Gediga (red.) Problemy badań nad osadnictwem pradziejowym, Wrocław, 143-160.

1997 Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty. Wrocław.

Kryval`cewič M. M.

1997 Z badań nad kulturą trzciniecką na Polesiu Biało-ruskim i w dorzeczu Prypeci, Folia Praehistoricia Posnaniensia, t. VIII, 69-97.

Makarowicz P.

2001 Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pogra-nicza Wschodu i Zachodu, [w:] J. Czebreszuk, M. Kryvalcevič, P. Makarowicz (red.) Od neolity-zacji do początków epoki brązu, Poznań, 351-360.

że poszczególne skupiska kopców odzwierciedlają

strukturę społeczności eksploatującej najbliższe tery-

torium [por. Gardawski 1959: 159; Kłosińska 1983:

47; Taras 1995: 51]. Użytkowanie wspólnej nekropoli

wskazuje na istnienie bliżej nieokreślonych powią-

zań, najpewniej o charakterze pokrewieństwa między

jej użytkownikami. Bliska lokalizacja grobów podkre-

śla istnienie wzajemnych relacji osobników tu pocho-

wanych, nie tylko w obrębie poszczególnych skupisk,

ale i między skupiskami czy pojedynczymi kopcami.

Wskazuje również na co najmniej dwojaki charak-

ter powiązań: rodzinny, rodowy, a może i jednoczący

rody [por. Rysiewska 1996: 29n.]. Możliwości wyjaś-

nienia tych kwestii rysują się na zaawansowanym eta-

pie dalszych badań.

Ze względu na skromny zasób źródeł trudno

określić chronologię badanych kurhanów. Dodatkowo

utrudnia to usytuowanie stanowiska w strefi e przej-

ściowej między wariantem wschodnim a zachodnim

KT oraz brak bezwzględnych datowań stanowisk na

sąsiednich terenach [Makarowicz 2001: 352n.; Gór-

ski, Lysenko, Makarowicz 2003: 303n.]. Podstawę

periodyzacji lokalnej KT mogą stworzyć serie dato-

wań radiowęglowych. Pierwsza data C14 uzyskana dla

kości pochówku z kurhanu 2 jest jednak obarczona

błędem wynikającym zapewne z zanieczyszczenia

próbki węglem pochodzącym z etapu nowożytnego

wypału poszycia i usuwanych karczów drzew. Pew-

nych wskazówek chronologicznych dostarcza analiza

cech naczynia i jego ornamentyki [Dąbrowski 1972:

35; Крывальцэвіч 1995: 20; 1998: 26, мал. 9: 5, 12: 5,

11 – podtyp Ż, grupa 1, 8 i inne; Krywalcewicz 1997:

87, ryc. 11: 2-6; Лакiза 1996: 80, мал. 6: 4, 5; 8: 3; 12; 4].

W oparciu o dokonane spostrzeżenia badane obiekty

można wiązać z młodszą fazą rozwojową wschodniej

strefy TKK.


Michalski J.

1992 Osadnictwo w Małopolsce od II okresu epoki brązu do początków okresu lateńskiego, Warszawa.

Pawlata L.

2009 Kurhany trzcinieckie w Korycinach, gm. Grodzisk, pow. siemiatycki, Podlaskie Zeszyty Archeolo-giczne, nr 5, 17-54.

2010 Rewelacyjne odkrycie kurhanów kultury trzci-nieckiej w Korycinach, pow. siemiatycki, Biule-tyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego, z. 15-16, 181-205.

Rydzewski J.

1986 Przemiany stref zasiedlenia na wyżynach lesso-wych zachodniej Małopolski w epoce brązu i żela-za, Archeologia Polski, t. 31, 125-194.

Rysiewska T.

1996 Struktura rodowa w społecznościach pradziejo-wych, Wrocław.

Taras H.

1995 Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin.

Wawrusiewicz A.

2011 Okres neolitu i wczesnej epoki brązu na Podla-siu. Stan i perspektywy badawcze (w niniejszym tomie).

Wróbel H.

1987 Z problematyki kultury trzcinieckiej w Polsce środkowowschodniej, [w:] P. Poleska, J. Rydzew-ski (red.) Kultura trzciniecka w Polsce. Materiały z Sympozjum. Kraków, 57-71.

1988 Kurhany ze stanowiska 1 w Tyszowcach, gm. loco, na tle osadnictwa kultury trzcinieckiej w okolicach Tyszowiec, Sprawozdania Archeologiczne, t. 40, 197-214.

Крывальцэвіч M. M.

1995 Помнікі тшцінецкaга часу на поўдні Беларусі, Гістарычна-Археалагічны Зборнік, № 6, 3-32.

1998 Iдэнтыфікацыя паўднёвабеларускага „Тшцін-ца”, [w:] A. Kośko, J. Czebreszuk (red.) „Trzci-niec” system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, 17-31.

Лакiза В.

1996 Матерыялы тшцинецкага часу на Панямон-ни, Гистарычна-Археалагичны Зборник, № 9, 77-93.

Свешников И. К.

1986 Средний период бронзового века Прикарпатья и Волыни. Тсцинецко-комаровская култура, [в:] A. П. Церныс (ред.) Археология Прикар-патъя, Волыни и Закарптъя (энeолит, бронза и раннее железо), Kиев, 78-88.

Чарняўскі M. M.

1980 Бронзавы век на тэрыторыі Беларусі, Мінск.

Lech Pawlata

KURGANS IN KORYCINY, GRODZISK BOROUGH,

PODLASKIE VOIVODESHIP

S u m m a r y

In Podlasie region, vivid traces of the Trzciniec

culture settlement have been recognized and recorded

for a long time, most all of them being surface fi nd-

ings and accidental discoveries. Th e results of archae-

ological research carried out on the sparse sites of this

culture have not been published yet in most of the

cases. In the North of the Lower Bug no sepulchral

sites of Trzciniec Culture have been investigated. Th e

Trzciniec kurgans were catalogued in 1991 in zones

47-83 (sites 1-9 in Koryciny). Th e tumuli were situ-

ated in four forrest sections under the authority of

Bajraki Forrest District in Rudka Forrest Inspectorate.

Th e area was a part of the land of Koryciny village in

Grodzisk borough in Siemiatycze county (Fig. 1: A).

In order to cover this area with the statutory protec-

tion, an excavation research of two kurgans was car-

ried out to determine their chronology and cultural

classifi cation: no 1 on the site 5 and no 2 on the site

6 (Fig. 1: B). During archaeological investigation not

many relics were excavated. Th ey included ceramics

fragments (kurgan 2) and stone tools (kurgan 1). An

S-shaped vessel (Fig. 2: 5) with sparsely corded orna-

ments characteristic to eastern subgroups of Trzciniec

kurgans was found. A symbolic burial equipped with

fragments of a broken masticator and a fi le tool (Fig.

2: 3, 4) was typical to this culture. Documented traces

of constructions being the remainings of a shelter

type of gabled dwellings of the deceased attracted the

attention. Th e fi ttings and accessories as well as sparse

burnt bones with no stake debris (kurgan 2) were dis-

covered in the southern part of the talus on the level of

partially separated humus (Fig. 2: 2).

Th e kurgans were situated both in groups and

individually. Th e accumulation of the graves in the

small area indicated family and kin group connections

between the members of the community. Th eir close

neighbourhood enabled to determine their relative

chronology considering the range of the space usage

of particular barrows (Fig. 2: 6, 7). Th e Koryciny tumuli

were typologically related to the Guciów kurgans

which had similar layered crematory funeral ceremony

and the features of the talus construction. Dating was

hindered by the small number of the monuments. On

the basis of the ceramics analogies and the ceremony

characteristics the examined objects seem to represent

the earlier development stage connected with the east-

ern part of the Trzciniec kurgans.

2011-Kurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie

Documents

Transcript of 2011-Kurhany w miejscowości Koryciny, gm. Grodzisk, woj. podlaskie