گاهنگاری نسبی دشت همدان - پسکرانه های شمالی کوه الوند

مجموعه مقاالت

باستان شناسی و تاریخ شهر همدانبه مناسبت یکصدمین سالگرد کاوش در همدان

پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

1392

به کوشش: علی هژبری

سرشناسه: هژبری، علی، ۱۳۵۳ -، گردآورنده.عنــوان و نــام پديــدآور: مجموعــه مقــاالت باستان شناســی و تاریــخ همــدان به مناســبت یکصدمیــن ســالگرد کاوش در

همــدان / بــه کوشــش علــی هژبــری.مشخصات نشر: تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ، ۱۳۹۲.

مشخصات ظاهری: ۳۳۳ص. : مصور )بخشی رنگی(، جدول )رنگی(، نقشه ؛ ۲۹ ×۲۲س م. شابک: ۹78-600-6۹۵۳-۱۹-۹وضعیت فهرست نويسی: فیپا.

يادداشت: کتابنامه.موضوع: باستان شناسی -- ایران -- همدان )استان( -- مقاله ها و خطابه ها.

موضوع: همدان )استان( -- آثار تاریخی -- مقاله ها و خطابه ها. DSR۴۴ /رده بندی کنگره: ۱۳۹۲ ۳م۴۴ھ

رده بندی ديويی: ۹۵۵/00۴۳ شماره کتابشناسی ملی: ۳۲۹0۹77

طــرح جلــد: خــط میخــی، ســایه تصاویــری در بیــن خــط میخــی، روی جلــد: تکــوک خشیارشــا مکشــوفه از همــدان و در پشــت جلــد: نقــش شیرســنگی همــدان )طــراح و رايانــه: خلیــل اهلل بیک محمــدی(.

نشانی: تهران، خیابان شهید مطهری، خیابان الرستان، نبش کوچه افتخاری نیا، پالک ۱8، تلفن: 88۹۳۴6۹۲ - 0۲۱ [email protected] :پست الکترونیکی www.richtbook.ir :وب سايت

گردآورنده: علی هژبریويراستاران فارسی: علی هژبری و سید مصطفی بابایی

ويراستار و مترجم انگلیسی: ابوطالب بیگ محمدی ناشر: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

نظارت و اجرا: علیرضا ناصریطرح جلد و صفحه آرا: خلیل اهلل بیک محمدی

چاپ: کهننوبت چاپ: اول

سال چاپ: ۱۳۹۲شمارگان: ۱000

بها: ۱80000 ریالشابک: ۹78-600-6۹۵۳-۱۹-۹

همه حقوق برای ناشر محفوظ است.

مجموعه مقاالت باستان شناسی و تاريخ شهر همدان به مناسبت يکصدمین سالگرد کاوش در همدان

گاه ژپوهش

تقدیم بهشادروان مهندس محمد مهریار،

جناب آقای دکتر محمدرحیم صراف، شادروان دکتر مسعود آذرنوش

و جناب آقای دکتر پرویز اذکایی

شادروان مهندس محمد مهریارمتولد: تهران ۱۳۱8وفات: ۱۳8۳

دکتر پرویز اذکاییمتولد: همدان ۱۳۱8

شادروان دکتر مسعود آذرنوشمتولد: کرمانشاه ۱۳۲۴وفات ۱۳87

دکتر محمد رحیم صرافمتولد: خوی ۱۳۱8

باستان شناسی و تاریخ شهر همدان Archaeology and History of Hamedan City } {ب

مجموهع مقاالت فهرست

مقدمه / علی هژبری /..................................................................................................................................... ث

باستان شناسی همدان / پرویز اذکایی/................................................................................................................. 1

گاه نــگاری دشــت همــدان )پســکرانه های شــمالی الونــد( از هــزاره پنجــم تــا دوران میانــی هــزاره ســوم پیــش از میــاد / بهــزاد بلمکــی /...............

17 ...........................................................................................................................................................................

معرفی تپه مریانج II: زیستگاهی از دوره مس سنگی تا مفرغ، مطالعه توالی فرهنگی، بر پایه سفالینه های سطحی و مکشوف از گمانه زنی به منظورر تعیین

عرصه و پیشنهاد حریم اثر / ذبیح اهلل بختیاری و دیگران /................................................................................ 33

معرفــی اشــیاء مفرغــی پیــش از اســام مــوزه هگمتانــه / یعقــوب محمدی فــر و دیگــران /............................................................................

45 ..........................................................................................................................................................................

موش تپــه، بنایــی نویافتــه از دوره آهــن III در همــدان / عبــاس مترجــم و دیگــران /.......................................................................................

77 ..........................................................................................................................................................................

مطالعــه در خصــوص تاریخچــه، جایابــی و ســاختار هگمتانــه مــادی / کاظــم مــالزاده و دیگــران /.......................................................................

87 ..........................................................................................................................................................................

راه شــاهی، همــدان محــور مرکــزی ارتباطــات امپراتــوری هخامنشــی / علــی خاکســار و دیگــران /..........................................................................

101 ............................................................................................................................................................................

سنگ نگاری و )XRD( ایکس پرتو پراش روش: به هگمتانه محوطه هخامنشی ستون های پایه ساخت در استفاده مورد سنگ منابع شناسایی

)Petrography( / مسعود رشیدی نژاد و دیگران/.............................................................................................. 111

/ صراف( رحیم محمد به سرپرستی باستان شناختی مطالعات و کاوش فصل یازده بر تاکید )با هگمتانه، باستانی شهر از آمده به دست آثار

خلیل اهلل بیک محمدی۱/.................................................................................................................................. 117بررســی ماهیــت اکباتــان؛ شــهر یــا دژ / علــی هژبــری /........................................................................................................................................

139 ..........................................................................................................................................................................

دســتاوردهای نتایــج فصــل شــانزدهم کاوش در تپــه هگمتانــه / یعقــوب محمدی فــر و دیگــران /....................................................................

151 ..........................................................................................................................................................................

معرفــی و طبقه بنــدی ســفال های اشــکانی به دســت آمــده از کاوش هــای دورِ دوم تپــه هگمتانــه )1383 تــا 1385( / مســعود آذرنــوش و دیگــران

173 .........................................................................................................................................................................../تدفین هــای دوره اشــکانی شــهر همــدان / علیرضــا دایلــر و دیگــران /....................................................................................................................

189 ..........................................................................................................................................................................

ســال یابی آجرهــا و ســفال های به دســت آمــده از کاوش هــای تپــه هگمتانــه / فرانــک بحرالعلومــی و دیگــران /...........................................

199 ..........................................................................................................................................................................

معرفــی درهم هــای اشــکانی گنجینــه همــدان / مصطفــی رشــیدی ارزنده و دیگــران /....................................................................................

203 .........................................................................................................................................................................

ــا تاج بخــش و دیگــران /.................................................................. ــه / روی گونه شناســی ســفال های دوره ساســانی مکشــوف از تپــه هگمتان

219 ...........................................................................................................................................................................

ت فهرست مطالب} {

تپــه هگمتانــه بــا یــک قــرن ســابقه کاوش: محوطــه ای تاریخــی- پژوهشــی یــا مجموعــه ای توریســتی / بابــک مغــازه ای /......................................

237 ........................................................................................................................................................................

نقــش، جایــگاه و کارکــرد آرامگاه هــا در بافــت کهــن شــهر همــدان / محمدابراهیــم زارعــی /..............................................................................

247 ........................................................................................................................................................................

بازشناســی ویژگی هــای مزارشــناختی و معمــاری امــام زاده محســن )ع( همــدان / رضــا نظری ارشــد/ ................................................................

267 ........................................................................................................................................................................

امــام زاده یحیــِی شــهر همــدان / علــی خاکســار و دیگــران /..............................................................................................................................

277 ........................................................................................................................................................................

بررســی ُپــل تاریخــی آبشــینه / آتوســا مومنــی و دیگــران /................................................................................................................................

285 ........................................................................................................................................................................

پژوهشی در حمام های شهر همدان / محسن جانجان و دیگران /.......................................................................................................................

297 .........................................................................................................................................................................

تجزیــه و تحلیــل دو گونــه متفــاوت معمــاری ســنتی شــهر همــدان بــر اســاس شــواهد موجــود در اواخــر دوره قاجاریــه و اوایــل پهلــوی: خانــه صمــدی و

بــاغ عمــارت نظــری / اســماعیل رحمانــی /.........................................................................................................................................................

323 ........................................................................................................................................................................Hegmataneh Faunal Remains; a Brief Insight into the Parthian Archaeozoology / Marjan Mashkour et al.................................. 27 Introduction.................................................................................................................................................................................................. 3Abstract......................................................................................................................................................................................................... 1

باستان شناسی و تاریخ شهر همدان Archaeology and History of Hamedan City } {ث

مقدهم1ــم آورده ــانی را فراه ــای انس ــتقرار گروه ه ــرای اس ــی ب ــی کاف ــت محیط ــع زیس ــنگی مناب ــدان از دوره مس س ــت هم دشاســت ولــی نــام همــدان بیشــتر بــا نــام تاریخــی هگمتــان/ اکباتــان گــره خــورده اســت. منابــع معتبــری کــه در مــورد همــدان،

ــوان در دو بخــش مجــزا از هــم مــورد بررســی قــرار داد: ــان نگاشــته شــده را می ت ــا اکبات ــه ی هگمتان ۱( منابع تاریخی شامل منابع کالسیک:

ــن اســالمی ــع مورخی ــی. ج( مناب ــی و روم ــع یونان ــز ب( مناب ــی و نی ــف( گل نبشــته ها و ســنگ نبشــته های بین النهرین الو ســیاحان و ســفرنامه نویســان.

۲( آراء و نظرات محققین و باستان شناسان: داســتان باستان شناســی همــدان بــا ورود اروپاییــان و شــروع بــه کار فرانســویان در اقصــی نقــاط ایــران گــره خــورده اســت. ژاک دمــورگان در ســال ۱8۹6 میــالدی بــه بررســی ۲۴ روزه ای در همــدان پرداخــت. ایــن بررســی در نهایــت منجــر بــه کاوش شــارل فوســه در تپــه موســوم بــه قلعــه شــاه داراب و ســر قلعــه شــد. وی از ۱6 آوریــل تــا ۱۳ اکتبــر ۱۹۱۳ میــالدی )مصــادف ــا ــاه، ب ــه مــدت 6 م ــا ۱۲۹۲ هجــری شمســی( ب ــر ب ــده ۱۳۳۱ هجــری قمــری براب ــا ۱0 ذی القع ــل جمــادی االول ت ــا اوای بهمــکاری ویرولــو و بــا هزینــه مــوزه لــوور و بــا نظــارت اســماعیل خــان، کارشــناس ایرانــی عتیقــات، در دو نقطــه از آن تپــه کــه ــر خــواب و ــه چالش ت ــروزه آن دو محــل، موســوم ب ــرداری پرداخــت. ام ــه خاک ب ــه باســتانی باشــد، ب گمــان می رفــت هگمتانــا آغــاز جنــگ جهانــی اول، خوشــبختانه ادامــه کاوش هــا گــودال فرانســوی ها در نزدیکــی مــوزه هگمتانــه مشــخص اســت. ببــرای هیــأت فرانســوی مقــدور نشــد. در مورخــه ۲۴ شــهریور ۱۳۱0 شمســی، تپــه هگمتانــه بــه شــماره ۲8 در فهرســت آثــار ملــی بــه ثبــت رســید. اریــک اشــمیت در ســال ۱۳۱۴، عکس هایــی هوایــی از فــراز همــدان گرفــت کــه نشــان دهنــده بافــت

فشــرده معمــاری بــر روی تپــه موســوم بــه هگمتانــه اســت. ــه، مرحــوم مهنــدس محمــد ــن تپ ــران به منظــور ســامان دهی ای ــا ســال ۱۳۴8 کــه مرکــز باستان شناســی ای پــس از آن تــه دوره مــاد مــی پرداختنــد، همیشــه ــه گســیل داشــت. دانشــمندان، مورخیــن و باستان شناســانی کــه ب ــه هگمتان ــار را ب مهریــا ــا خریــد منــازل و واحدهــای ســاختمانی روی تپــه، ت ــار ب ــد. مرحــوم مهری ــام برده ان از ایــن تپــه به عنــوان پایتخــت مادهــا نــاختمان ها آزاد ــت محــالت و س ــه را از باف ــار از اراضــی ســطح تپ ــود و ۲۵ هکت ــا نم ــب آن ه ــه تخری ــادرت ب ــال ۱۳۵۵ مب سکــرده و زمینــه ای را فراهــم ســاخت کــه چندیــن ســال پــس از آن، اولیــن دور کاوش هــای باستان شناســی ایرانــی در ایــن تپــه

بــه سرپرســتی محمدرحیــم صــراف صــورت پذیــرد.ــی ــل گمانه زن ــک فص ــی و ی ــل کاوش باستان شناس ــازده فص ــت ی ــهریور ۱۳7۹ توانس ــا ش ــهریور ۱۳6۲ ت ــراف از ش صبه منظــورر تعییــن عرصــه و پیشــنهاد حریــم تپــه هگمتانــه را بــه انجــام رســاند و »از ابتــدای شــروع کاوش تاکنــون در طــی ۱۱ فصــل، فضایــی بالــغ بــر ۱۵00متــر مربــع از محوطــه باســتانی هگمتانــه، کاوش باستان شناســی گردیــده اســت« حاصــل ایــن

کاوش هــا، کشــف واحدهــای معمــاری خشــتی بزرگــی بــود کــه به نظــر بقایــای یــک شــهر تاریخــی اســت.کریســتف بنــش، از مرکــز تحقیقــات علمــی فرانســه )CNRS(، بــه پیشــنهاد مســعود آذرنــوش )ریاســت وقــت پژوهشــکده باستان شناســی(، از ۲8 آذر تــا ۲ دی مــاه ۱۳80، تحقیقــات ژئوفیزیــک تپــه هگمتانــه را بــه انجــام رســاند. ایشــان در گــزارش خــود ذکــر کرده انــد: »بــه رغــم پیچیدگــی علمــی- فرهنگــی محوطــه تپــه هگمتانــه، امــکان اخــذ نتایــج مثبــت از بررســی ژئوفیزیــک وجــود دارد.« )نامــه ی مــورخ ۱۳80/۱۲/۲8 بــه شــماره ی ۱۱/۲/8۵8۹ از مســعود آذرنــوش، ریاســت وقــت

ــه(. ــگاه هگمتان ــت پای ــر وق ــیدبیگی، مدی ــب اهلل رش ــه حبی پژوهشــکده ی باستان شناســی بدور دوم کاوش هــای باستان شناســی، بــه سرپرســتی مســعود آذرنــوش، بــا هــدف »رفــع ابهــام در گاه نــگاری تپــه هگمتانــه«، طــی ســال های ۱۳8۳ تــا ۱۳8۵ و بــا ایجــاد چنــد کارگاه الیه شــناختی بــه ســرانجام رســید. ایشــان در ســال ۱۳8۵ به منظــور ــی در ــه ی یافته هــای مــواد فرهنگــی«، در: نامــور نامــه، مقاله های ــر پای ــه ب ــی، ۱۳۹۱، »بازنگــری تاریخ گــذاری نســبی هگمتان ــری، عل ــه: )هژب ــد ب ــه بنگری ــرای اطــالع بیشــتر از پژوهش هــای هگمتان ۱. ب

پاسداشــِت یــاد مســعود آذرنــوش/ بــه کوشــش حمیــد فهیمــی و کریــم علیــزاده، نشــر ایــران نــگار، تهــران، چــاپ اول، صــص ۴۱۹ تــا ۴۳8(.

ج هژبری مقدمه } {

ــی به منظــور تعییــن حریــم تپــه را نیــز سرپرســتی پیشــنهاد محــل احــداث مــوزه ی همــدان در بخــش شــمالی تپــه، گمانه زننمــود. آذرنــوش پــس از انجــام الیه نــگاری، در ســال ۱۳87 به منظــور مشــخص کــردن بافــت تاریخــی شــهر خشــتی مکشــوف،

کاوش هایــش را ادامــه داد و در حیــن انجــام ماموریــت دار فانــی را وداع گفــت.شــانزدهمین فصــل کاوش هــای باستان شناســی تپــه هگمتانــه توســط یعقــوب محمدی فــر، اســتاد دانشــگاه بوعلی ســینای ــه، ــم تپــه هگمتان ــده در تابســتان ۱۳8۹، به منظــور بازنگــری عرصــه و پیشــنهاد حرای همــدان، انجــام شــد. پــس از آن، نگارنبــه ایــن محــل راهــی شــد و در نهایــت محمدرحیــم رنجبــران، رئیــس وقــت پایــگاه هگمتانــه، در ســال های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ دو فصــل در ایــن تپــه تاریخــی بــه کاوش پرداخــت. بــه علــت اهمیــت ایــن تپــه باســتانی، محوطــه ی مذکــور از ســال ۱۳78 تــا ــازمان ــه س ــروژه ب ــن پ ــروزه ای ــازمان میراث فرهنگــی کشــور محســوب مي شــد و ام ــزرگ س ــای ب ــره ی پروژه ه ۱۳88 در زم

ــذار شــده اســت. ــدان واگ میراث فرهنگــی، صنایع دســتی و گردشــگری همــوف ــتی مکش ــای خش ــه دوره بناه ــد ک ــان می دهن ــی نش ــای باستان شناس ــر از کاوش ه ــبی اخی ــای نس تاریخ گذاری هــری ــواهد دیگ ــاند. از ش ــات رس ــه اثب ــز ب ــق نی ــذاری مطل ــه تاریخ گ ــزی ک ــت؛ چی ــکانی نیس ــتر از دوره اش ــدان پیش در همــد. ــت آمده ان ــر به دس ــال های اخی ــدان در س ــف هم ــاط مختل ــه در نق ــود ک ــاره نم ــددی اش ــتان های متع ــه گورس ــوان ب می ت

ــتند. ــکانی هس ــه دوره اش ــق ب ــتان ها متعل ــن گورس ایاز آن جــا کــه در یکصدمیــن ســالگرد کاوش هــای باستان شناســی در شــهر همــدان هســتیم، ترغیــب شــدم تــا بــا جمــع آوری ــالب در ــس از انق ــال های پ ــوص در س ــه به خص ــندگانی ک ــدان از نویس ــهر هم ــی ش ــخ و باستان شناس ــاب تاری ــی در ب مقاالت

ایــن شــهر کار کرده انــد، اطالعــات تازه تــری در مــورد آثــار تاریخــی همــدان ارایــه دهــم. ــای ــب بناه ــداری و تخری ــه در خری ــی ک ــت بزرگ ــرای مأموری ــار، ب ــد مهری ــه: مرحــوم محم ــردد ب ــم می گ ــر تقدی ــن اث ایمعاصــر بــر روی تپــه شــهر همــدان انجــام داد کــه اگــر چنــان نکــرده بــود از هگمتــان/ اکباتــان امــروزه فقــط نامــی می مانــد. جنــاب محمدرحیــم صــراف، بــرای مشــخص نمــودن پــالن شــهر باســتانی در روزگار ســخت جنــگ ایــران و عــراق، مرحــوم مســعود آذرنــوش، بــرای تاریخ گــذاری شــهر مکشــوف در همــدان، و جنــاب پرویــز اذکایــی، بــرای تمــام ســعیش در زنــده نگــه

داشــتن مباحــث تاریخــی مرتبــط بــا همــدان در مجامــع علمــی. ــل گلشــن، رئیــس پژوهشــگاه ســازمان میراث فرهنگــی، صنایع دســتی و ــه از: جلی ــی صمیمان برخــود الزم مــی دارم قدردانگردشــگری؛ ســیامک ســرلک، رئیــس پژوهشــکده باستان شناســی؛ مهــرداد ملکــزاده، عبــاس مقــدم و کــورش روســتایی داشــته

باشــم. در ایــن مجــال جــا دارد، از دوســتان بســیار عزیــزم: ابوطالــب بیگ محمــدی )دانشــجوی دکتــری زبــان انگلیســی دانشــگاه ــل اهلل بیک محمــدی ــن از خلی ــوده و هم چنی ــردوش ایشــان ب ــب انگلیســی ب تهــران( کــه زحمــات ترجمــه و ویراســتاری مطال)کارشناسی ارشــد باستان شناســی( کــه بخــش گرافیــک کتــاب )طــرح جلــد و صفحه آرایــی( را بــر عهــده داشــته اســت، تشــکر

و قدردانــی نمایــم.ــن و ــه تدوی ــود ســلیمی )کارشــناس پژوهشــگاه( ک ــان: علیرضــا ناصــری )مســئول انتشــارات پژوهشــگاه( و محم از آقایــد، کمــال تشــکر را دارم. ــن راه یاری گــر بوده ان ــاب را برعهــده داشــته و هم چنیــن از تمــام کســانی که در ای نظــارت چــاپ کت

علی هژبریتابستان ۱۳۹۲

باستان شناسی و تاریخ شهر همدان Archaeology and History of Hamedan City } {ح

پیشگفتارــکده ــژه پژوهش ــی و به وی ــراث فرهنگ ــازمان می ــف س ــن وظائ ــناختی، از مهم تری ــای باستان ش ــج پژوهش ه ــر نتای ــاپ و نش چــم ــک و مبه ــای تاری ــون زوای ــق پیرام ــن تحقی ــی و همچنی ــای میدان ــج پژوهش ه ــد نتای ــدون تردی ــت. ب ــی اس باستان شناســر در راســتای توســعه فرهنگــی کشــور. تاریــخ و تمــدن ایــن ســرزمین از منظــر مطالعــات باستان شــناختی، گامــی اســت موثاگرچــه در ســالیان اخیــر به دالیــل عدیــده، نتایــج حاصــل از پژوهش هــا هرگــز نتوانســت آن گونــه کــه در شــأن غنــای تاریخــی و تمدنــی ایــن ســرزمین و حجــم مطالعــات باستان شــناختی انجــام شــده، منتشــر و در اختیــار مجامــع علمــی قــرار گیــرد، لیکــن در همیــن شــرایط و بــا وجــود مشــکالت بســیار زیــاد و امکانــات انــدک، چــاپ و نشــر کتبــی از ایــن دســت، چونــان چراغــی اســت کــه روشــنایی بخش مســیر پیشــرفت علمــی باستان شناســان کشــور محســوب می شــود، و بــه همیــن دلیــل پژوهشــکده باستان شناســی وظیفــه خــود می دانــد، از آقــای علــی هژبــری، گردآورنــده مجموعــه، و تمامــی دوســتان عزیــز باستان شــناس ــای ــه غن ــی ب ــن علم ــاالت وزی ــف مق ــی و تألی ــی میدان ــای علم ــام پژوهش ه ــا انج ــد ب ــت نمودن ــه هم ــی ک ــاتید گرام و اس

فرهنگــی و تمدنــی ایــران عزیــز افزودنــد، سپاســگزاری نمایــد. ــده بخــش عظیمــی از ــه مــدد مــدارک موجــود باستان شــناختی و تاریخــی، دربرگیرن ــان باســتان، ب ــا هگمت منطقــه همــدان یــت آوردهای ــا و دس ــن پژوهش ه ــج آخری ــار نتای ــت. انتش ــرزمین اس ــن س ــی ای ــی و سیاس ــی، فرهنگ ــوالت اجتماع ــخ تح تاریــام ــت انج ــب جه ــتر مناس ــاد بس ــر ایج ــی، عالوه ب ــد تخصص ــک مجل ــب ی ــدان در قال ــه هم ــی منطق ــی باستان شناس علمــن ســرزمین از ادوار پیــش ــد تحــوالت فرهنگــی ای ــد چهــره ای روشــن تر از رون ــه ای، می توان ــات و پژوهش هــای منطق مطالعاز تاریــخ تــا دوران تاریخــی و اســالمی را ارائــه دهــد. مجــدداً بــرای تمامــی دوســتان دانشــمند و اســاتید معظمــی کــه در تألیــف

و تدویــن ایــن مجلــد کوشــیدند بهــروزی، شــادکامی و کامیابــی آرزومنــدم.

سیامک سرلکسرپرست پژوهشکده باستان شناسی

17 بلمکی گاه نگاری نسبی دشت همدان .. } {

ن )پسکراهن اهی شمالی کوه الوند( گاری نسبی دشت همدا گاه ناز زهاره پنجم ات دوران میانی زهاره سوم شیپ از میالد

بهزاد بلمکی1

چکیدهتا به حال در در دوره ی مس سنگی در محدوده دشت شمالی شهر همدان صورت گرفته، نشان باستان شناختی که مطالعات دارد. تا 2600 پ.م، وجود زمانی 5000 بازه در استقرارها از مرتبی توالی تقریبًاً فرهنگی، زیستی این محدوده در می دهد، که هم زماني و همساني فرهنگي با مناطق مرکزی زاگرس میانی نشان دهنده وجود استقرارهایی مشابه در دشت همدان است. به نظر می رسد قدیمی ترین استقرارهای این دشت مربوط به دوران مس سنگی قدیم است و تا قبل از این دوره و سرریز شدن جمعیت های مس سنگی مناطق غربی تر به سمت آن هم چنان بکر و دست نخورده باقی مانده است و پس از آن جدول داده ها نشان از گسترده شدن استقرارهای مس سنگی دشت همدان از دوران قدیم به جدید است. در این میان یازده محوطه از میان محوطه های دشت همدان برای گاه نگاری انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفته اند و از میان آن ها تپه های تازه کند به جهت فراگیر بودن دوره های آن و الیه نگاری نسبی آن -بدون فاصله زمانی بین الیه ها- و همین طور قدیمی ترین محوطه های شناخته شده در قسمت های شمالی دشت همدان یعنی محوطه های متروک 1 و 2 انتخاب شده و به عنوان نماینده تمامی دوره های مس سنگی دشت همدان در جدول

گاه نگاری پیشنهاد شده اند. واژگان کلیدی: دشت همدان، گاه نگاری نسبی، دوران مس سنگی.

مقدمهمطالعات باستان شناختی در محدوده دشت شمالی شهر همدان و در دوره ی مس سنگی، شامل بخشی از مطالعاتی است که در سه دهه اخیر و با رویکردهای اداری و از طرف سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان صورت گرفته است و نتایج آن ها به شکل علمی مورد تجزیه و تحلیل و ارایه قرار نگرفته است. اما در مناطق همجوار این منطقه از سال های 1935 و دهه ی 1960 میالدی به بعد مطالعات گاه نگاری با محوریت تپه گیان )Contenau and Ghirshman 1935(، گودین تپه )Young 1969; 1974( و دشت ماهیدشت )Levine and Mcdonald 1977; Levine 1975; Henrickson 1985( انجام گرفته که نتایج آن ها بیشتر مبنای گاه نگاری منطقه دشت همدان را نیز تشکیل می دهد. عالوه بر این گزارش هاي موزه سلطنتي اونتاریو )R. O. M.( به سرپرستي تامس کایلر یانگ، که در برگیرنده مناطق اسدآباد، کنگاور، صحنه، نهاوند و دره هاي بروجرد، نظیر، )Young and Smith 1966; Young 1966; Young 1975a; 1975b( و همین طور مطالعات منطقه لرستان و مناطق دیگری از زاگرس مرکزی )Goff 1971; Mortensen 1974; Meldgard et al. 1963; Hole 1987; 2011(، مطالعات مربوط Mortensen 1972; 1974; Gilbert 1975; Zagarell 1975;( ،به کوچ نشینی در دوران مس سنگی در منطقه زاگرس مرکزی Howel( بررسي فشرده مالیر )Smith 1976; 1990; Smith and Mortensen 1980; Henrickson 1985; Abdi 2003

[email protected] .1. عضو هیأت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه آزاد اسالمی واحد همدان

باستان شناسی و تاریخ شهر همدان Archaeology and History of Hamedan City 18} {

شکل 1: موقعیت جغرافیایی شهر و استان همدان.

)Swiny 1975:77-96( و بررسي هاي طیف گسترده ی سوییني که تا حدي به منطقه دشت همدان نزدیک شده است )1979نیز از دیگر مطالعاتی است که در مناطق همجوار این دشت انجام گرفته و در گاه نگاری این دشت می تواند مورد استفاده واقع شود. اما با این حال مطالعات محدودی نیز مختص به محدوده دشت همدان و دشت های همجوار آن در دوره مس سنگی وجود دارد در این مورد بنگرید به: )Balmaki and Niknami 2012، بلمکي و دیگران 1385(. سعی این مقاله بر آن است تا با جمع بندی مطالعات فوق الذکر و معرفی یازده محوطه نویافته ای که نگارنده )بلمکی 1385؛ 1388 الف؛ 1388 ب؛ 1390( در محدوده سیاسی دشت شمالی شهر همدان یا به عبارت دیگر کرانه های شمالی دامنه کوه الوند شناسایی و بررسی کرده، به چشم انداز گاه شناختی

این دشت در طول 1500 سال نظری بیافکند.

ویژگی های جغرافیایی و طبیعی دشت های شمالی الونددشت های شمالی الوند در محدوده سیاسی شهرستان همدان واقع است. شهر همدان مرکز استان همدان، در موقعیت جغرافیایي ΄31.˚48 طول شرقي و ΄48.˚34 عرض شمالي و ارتفاع 1813 متر از سطح دریا واقع است )شکل 1(. استان همدان در منطقه کوهستانی غرب کشور و در میان ارتفاعات زاگرس و ایران مرکزی واقع شده، به طوری که کوه های غربی و جنوب غربی استان جزء پیش کوه های داخلی زاگرس بوده و جهت امتداد آن از شمال غرب به جنوب شرق است )مطیعي، 1372( از نگاه زمین ریخت شناختی تغییرات اشکال زمین از قله بلند الوند 3574 متر تا نواحي دشت گونه و کم ارتفاع دشت رزن در اطراف رود قرچای 1555 متر متغیر است )سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1380: 2(. به همین رو شبکه آب هاي سطحي استان به دو حوضه دریاچه قم و خلیج فارس تخلیه مي شوند. در دامنه شرقي کوه الوند، هرز آب هاي سطحي نواحي همدان، بهار، اللجین، کبودرآهنگ، مالیر، رزن و... ازطریق رودخانه قره چاي به دریاچه قم منتهي مي شود. شبکه آب ریز دامنه هاي غربي رشته کوه الوند از طریق رودهاي بزرگ و دائمي گاماسیاب، قره سو، سیمره و کرخه، به خلیج فارس مي رسند )فرهودي، 1375: 5-33(. این استان جزء استان های ناهموار و مرتفع ایران محسوب می شود و ارتفاعات آن در بیشتر ایام سال پوشیده از برف است. این اقلیم در اغلب اوقات از توده های هوای مدیترانه ای وارد شده که از غرب کشور و هم چنین جریانات واصله از سوی شمال غرب که از دریای سیاه و مناطق شمالی اروپا

سرچشمه می گیرد تـأثیر می پذیرد )عشقي مالیري، 1379: 12(.


شهرستان همدان در جلگه نسبتًا وسیعی واقع شده که اطراف آن را کوه های بلند احاطه کرده است و تنها از ضلع شرقی به دشت شراء منتهی می شود )تصویر 2(. وجود این ارتفاعات مانع نفوذ ابرهای باران زا به منطقه بوده و لذا آب و هوای این شهرستان استپی خشک است. بدین ترتیب رشته کوه هاي الوند نقش تقسیم کننده اقلیم منطقه را عهده دار است یعني دشت هاي شمالي آن )منطقه مورد مطالعه( داراي اقلیم نیمه خشک سرد و دشت هاي جنوب داراي اقلیم خشک سرد است. دشت های شمالی الوند شامل دشت هاي کوریجان و رزن تا آوج در شمال و شمال شرقي همدان در اشکال پهناور و تقریبًا سطحي، که عمدتًاً به کشت غالت آبي و دیم اختصاص یافته اند و جلگه هاي مناسبی براي احداث باغ و قلمستان است، به ویژه آن که در نزدیکي شهر تاکستان هاي وسیع و قلمستان هاي بزرگ پدید آورده اند، که به کشت صیفي جات اختصاص یافته اند و جلگه هاي شمال غربي همدان )دشت بهار( به لحاظ پوشش گیاهي متنوع داراي قابلیت بهره برداري تفریحي به ویژه در تابستان است )سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1380: 51-2(.

از ویژگي هاي دشت هاي استان پوشش گیاهي مناسب آن هاست که عمدتًاً در اشکال مرتعي، کشتزاري و باغي شکل گرفته اند.

))XI دشت همدان در هزاره پنجم پ.م )مس سنگي قدیم- دوره شحن آباد )گودین Henrickson, 1985: 97; Abdi, 2003:( این مرحله زمانی از نظر گاه نگاری تقریبًا بین 5000 تا 4000 پ.م قرار می گیرد413( آثار این فاز در مطالعات پیشین در نواحي ماهیدشت و کنگاور در زاگرس مرکزي و دره هاي نهاوند و مالیر دیده شده است. این Henrickson and Mc-( و )Henrickson, 1991:279( دو منطقه در امتداد جاده ی قدیم خراسان به سمت غرب قرار گرفته اند.Donald, 1983:630-43( از سفال هاي این دوره در تپه C سه گابي، مي توان به ظروف زرد نخودي با آمیزه ی کاه اشاره کرد، که به نوعي نماینده همه مجموعه سفال هاي این دوره است )Levine, 1975:31-44(. برخي از سفال هاي این دوره منقوش هستند با نقشي به شکل مثلث های توپر که گاهي نیز به صورت آویزهاي کوچک برروي یک خط در داخل لبه ترسیم شده اند. شکل ها ساده Levine( :تاریخي برابر پایان هزاره ششم را بیان مي کنند )C و تقریبًاً بدون تنوع هستند. نمونه هاي رادیوکربني فاز شحن آباد )تپهand Young, 1986:17( در این بررسی این نوع سفال نمونه ای یافت نشد. وجه مشخصه ی ماهیدشت و دره هاي همجوار، در این زمان وجود سفال هاي موسوم به جي )J( است. سفال هایي ظریف و نازک با پوشش غلیظ قرمز یا سیاه و ترکیبي از طرح هاي سیاه و قرمز و خط هاي سفید افقي و بسیاري از نقش مایه هاي خطي ساده. فرم این ظروف به شکل کاسه هاي نیم کروي دهانه گشاد و

تصویر 1: تصویر هوایی دشت همدان در دامنه کوه الوند.


سبوهاي گردن دار است. این سفال ها اشتقاقي از سفال هاي منقوش حلف در بین النهرین است. اگرچه ممکن است از لحاظ تکنیکي ساده تر از آن ها باشد )Henrickson, 1986:87-133(. آثار این دوره تاکنون تنها در محوطه های روستای متروک 1و2 دیده شده ،XI است. این داده ها، شامل چند قطعه ابزار سنگی و سفال شاخص مس سنگي قدیم است که قابل مقایسه با سفال هاي گودین

فاز شحن آباد است )بلمکی و دیگران، 1385: 172(.

)K-6( و )K-5( 2 تپه روستاي متروک 1 واین دو تپه در ارتفاع 1706 متري از سطح دریا به فاصله ی100 متري از جاده ی کبودرآهنگ–همدان، در حدود یک کیلومتري شرق پایگاه نوژه قراردارد. یک روستاي مخروبه نیز در جنوب غربي آن ها، قرارگرفته است. از نظر وضعیت توپوگرافي تپه، دایره اي شکل، و از اطراف داراي شیب هاي مالیم است. و منبع تأمین آب آن رودخانه ی قرچاي است. در سطح این محوطه ها یک نمونه ابزارسنگي )تیغه دوره مس سنگی( و قطعاتي از سفال هاي مس سنگی جدید )گودین VI و VII( مشاهده شده است )بلمکی و دیگران، 1385(.

تصویر2: تصویر آثار محوطه متروک 1.

.)Levine and Young, 1986: 19 :شکل 2: طرح نمونه سفال شحن آباد از تپه متروک )برای مقایسه ن.ک. به


دشت همدان در اواخر هزاره پنجم تا میانه هزاره چهارم پ.م )ابتدای مس سنگي میاني - دوره دالما )X گودین(

دوره دالما از نظر زماني مربوط به ابتداي مس سنگی میاني است و در جدول گاه نگاری منطقه زاگرس مرکزی در بین 4100 تا 3700 ≈ 3600 پ.م قرار می گیرد )Henrickson, 1985: 97; Abdi, 2003: 413(. نام این دوره از تپه اي در جنوب غربي دریاچه ارومیه در 5 کیلومتري جنوب غربي حسنلو و چند صد متري روستایي به همین نام، در منطقه گرفته شده است. )ن.ک.به: Hamlin,1975, 127( شاید این امر تنها به دلیل این که دالما، جزء اولین کاوش ها بوده، صورت گرفته و سفال هاي مشابه این دوره براي نخستین بار از این محل شناسایي شده است. در سه گابي این نوع سفال از تپه B در چند گودال در راس تپه شناسایي شد )Young1963, 38-9(. در سه گابي دو نوع از سفال هاي دالمایي وجود دارد. سفال هاي دالماي منقوش و سفال هاي نشان دار و

سفال هاي دالماي منقوش خود در چهار نوع تک رنگ، دورنگ و استریکي و دالما-عبید طبقه بندي مي شود. دالمای منوکروم2 )تک رنگ( در کل داراي پخت ناکافي و پوشش سطحي شبیه به سطح لعاب دار دست مرطوب و یا پوشش غلیظ تک رنگ در رنگ هاي قرمز تیره، بنفش، کرم رنگ و یا پوشش سطحي دوتایي از یک نقش تیره روي سطح نخودي هستند. فرم عمومي ظروف نیز اغلب به شکل دیگ هاي دهانه باز، ظروف استوانه اي وکاسه هاي نیم کروي هستند. دالمای بیکروم3 )دورنگ(، ساده تر وکم یاب تر از نمونه هاي تک رنگ هستند. این نوع از نمونه ها در الیه هاي اولیه تپه B سه گابي با تزییناتي قرمز و سیاه بر روي زمینه کرم به دست مي آیند. نکته قابل توجه در این جا این است که هیچ نمونه از ظروف دورنگ از تپه دالما در آذربایجان به دست نیامده است و این نوع مختص دره کنگاور است )محمدي فر، 1384: 36(. دالمای استریکي4 )رگه رگه( نوع سفال دالماهاي رگه رگه، متفاوت از دو گروه دیگر یعني نمونه هاي دالماي منوکروم و بیکروم هستند. یعني داراي نقش هاي متراکم و انبوع و با رگه رگه هاي متمایز و اشکال نه چندان مشکل و بدون الگوهاي واقعي هستند. این ظروف اغلب بعد از نقاشي صیقل شده اند و شکل ظروف اغلب شبیه دالماهاي یک رنگ است. این سفال ها نیز در الیه هاي اولیه تپه B سه گابي محدود شده اند. آثار این دوران در دشت همدان در ا ستقرارهایی همانند: تپه های تازه کند، متروک، مروان، بهرام آباد خندان تپه، چالنقی و حسن تپه دیده شده است

که در ادامه به معرفی آن ها می پردازیم.

تپه تازه کندتپه تازه کند در 15 کیلومتری شمال غرب شهر همدان واقع شده است )تصویر 3(. این تپه نخستین بار طی یک پروژه شناسایی و بررسی معرفی شد )بلمکی، 1388( سپس دو سال بعد کاوش الیه شناختی با هدف تعیین توالی الیه ها و نهشته ها در این تپه انجام

گرفت )بلمکی، 1390(. به صورت نیز زیادی و حجم رنگ دست ساز قرمز پوشش با ساده به سفال های مربوط تپه این در الیه های یافته ها بیشتر نیشگونی5 است که قابل مقایسه با سفال های دالمایی، دوره گودین X است. هم چنین در الیه های فوقانی گمانه ی اصلی سفال هایی از دوران گودین VI، VII )مس سنگی جدید( به دست آمد. باقی الیه ها در گمانه ی 1 را می توان در یک دوره )مس سنگی میانی( و سه فاز طبقه بندی نمود. فاز II )سه گابی( و I )دالما( همانند فاز III معرف بخشی اندک از توده ی آواری و ساختاری خشتی در زیر دیوار چینه ای و نهشته های فرهنگی اعم از پیت، پرشدگی و هم چنین دورریز های خاکستر تشکیل شده و آثار معماری در این سطح تا روی خاک بکر مشاهده نشد. در سطوح پایین و نزدیک به خاک بکر شواهدی از وجود سیالبه و آثار طغیان رودخانه دیده می شود. عالوه بر سفالینه های ساده در فاز I، گونه ی خاصی از سفال های خشن با شیارهای موازی، مشابه نوعی سفال بین النهرینی موسوم به سینی پوست کنی6 به چشم می خورد و این موضوع می تواند به مطالعات بهتر شناخت برهمکنش های فرهنگی غرب ایران و بین النهرین کمک کند. در گمانه ی 2 در ضلع شمال غربی شواهد سفالی اکثراً چرخ ساز، به رنگ نخودی و نمونه هایی از سفال های

منقوش سه گابی است )همان، 1390(.

)Cholânqi HA-31( تپه چالنقياین تپه در میان اراضي روستاي آقداش از توابع بخش مرکزي همدان، و به فاصله ی 850 متري از ضلع جنوب شرقي روستا قرار دارد. مساحت محدوده ی پراکندگي سفال ها در حدود 2646متر مربع، ارتفاع در باالترین نقطه از سطح زمین هاي اطراف 8/20 متر و ارتفاع آن از سطح دریا، 1872 متر است. یک چشمه ی دائمي و رودخانه از پاي محوطه مي گذرد و به سمت شمال امتداد مي یابند.

2. Monochrome3. Bichrome4. Streaky5. Impress6..Husking tray ware


دشت در واقع تازه کند محوطه هوایی تصویر تصویر3: همدان.

تصویر4: کارگاه الیه نگاری گمانه 1 در محوطه تازه کند.

تصویر 5: تصاویر و طرح های نمونه سفال های فاز دالما از گمانه 1 در محوطه تازه کند )همان، 1390(.


سفال های این محوطه سفال هاي پوک و اغلب خشن، داراي مغز تیره و پخت ناکافي هستند. پوشش هاي غلیظ گلی قرمز، قرمز قهوه اي، نخودي و نارنجي قرمز روي سفال ها را پوشش داده است. آمیزه ی به کار رفته در این سفال ها از نوع ترکیبي گیاهي و مواد معدني است. در بین مواد گیاهي کاه درشت، خرد شده نیز دیده مي شود. این سفال ها فاقد تزیینات خاصي است به جز در موارد سفال هاي موسوم به دالماي فشاري، که اثرات فشرده اي بر بدنه ی ظرف وارد آمده است. با توجه به وجود انباشت غني از سفال هاي پیش ازتاریخي این مجموعه می توان طیفي از دوران دوره ی مس سنگي میاني )گودین X(، مس سنگی جدید )گودین VI, VII( و

دوره ی مفرغ قدیم )گودین IV( را براي محوطه درنظر گرفت.

تصویر :7 و 6 تصویر در چالنقی، تپه ی سفال های میان این یافته ها، نمونه هایی از فاز دالما و نمونه های سفال های پوست کنی( )سینی مخطط حاجی فیروز؟ یا حسونا مشابه دیده می شود. برای مقایسه ن. Henrickson 1985:( ک. به Lioyd et al. fig 8, 9؛ 1945: Plate XVIII، Voigt

.)1983: 101-2


شکل 3: طرح سفال های محوطه چالنقی.

جدول1: مشخصات سفال های محوطه چالنقی )تصویر 3(.


)K-19( ساري تپهبه فاصله 500 متري غرب روستاي نوآباد، تپه اي بزرگ قرار دارد که اهالي محل به آن ساري تپه )تپه زرد، به دلیل رنگ خاک تپه که مایل به زرد است( مي گویند. ارتفاع این تپه از سطح دریا 1678 متر و از نظر وضعیت توپوگرافي تپه از اطراف داراي شیب مالیم و تقریبًاً مسطح به اطراف است. با توجه به نزدیکي به یکي از انشعابات رودخانه قرچاي، این تپه را مي توان به عنوان یکي از

محوطه هاي استقراري حوضه ی رودخانه ی قره چاي محسوب نمود. در بررسي سطحی نمونه هایی از سفال های دوران مس سنگی جدید )گودینVIوVII(، مفرغ )گودینIII(، در بین سایر نمونه ها مشاهده شده است )بلمکی و دیگران، 1385(. الزم به ذکر است که در این تپه قطعاتي از یک نوع سفال مقعر با آمیزه گیاهي، و پخت ناکافي، که بر روي سطح داخلي پرزهاي مثلثي شکل وجود دارد که احتمال دارد همانند نمونه های قبلی سینی پوست کنی

)Lloyd et al, 1945, fig: 3( حسونایی باشد

HA.12 تپه بهرام آباداین تپه در ارتفاع 1751 متری ازسطح دریا، چسبیده به ضلع غربي روستای بهرام آباد )شمال همدان( قرار دارد. این محوطه کوچک 300 متر مربعی )چیزی که از عرصه ظاهری به نظر می رسد( دارای شکل قاعده ی نامنظم و شیب تند و یکنواخت به جوانب است. در واقع شیب این تپه در ضلع شمالي و شرقي به جهت برش خوردن تپه به شکل

دیواره درآمده است. این محوطه یک بین سفال های نمونه ی جالب توجه در در یک سفال با پوشش خارجي به صورت دالماي فشاري و در داخل ظرف، که به شکل یک کاسه ی دهانه گشاد است یک برجستگي کوچک، است. به نظر مي رسد این برجستگي در کل سطح ظرف وجود داشته، و این مي تواند اشتقاقي از نوع سفال هاي بین النهریني حسونایي باشد )تصویر 4(. با نگاهي به مجموعه ی سفال هاي سطحي و سکشن ایجاد شده از مرتبي مجموعه مي توان محل، اهالي توسط تپه خاک برداري از دوران مس سنگي میاني و جدید )گودین X، IX و گودین VI,VIIو

همین طور گودین V را دید.در شده یافته پوست کنی سینی نمونه طرح :4 شکل

ساری تپه.

در بهرام آباد محوطه از نمایی :8 تصویر کنار روستا.


شکل 5: طرح نمونه سفال های محوطه بهرام آباد.

جدول 2: مشخصات سفال های محوطه بهرام آباد )تصویر 5(.

)K-9( حسن تپهحسن تپه در ارتفاع 1691 متري از سطح دریا و 900 متري غرب روستاي حاتم آباد قرارگرفته و طول آن 118متر و عرض تپه 66 متر است. بلندترین نقطه تپه در قسمت جنوبي تپه واقع شده که نسبت به زمین هاي اطراف 1/30متر بلندي دارد. تپه در گذشته بزرگ تر و مرتفع تر از اندازه امروزي بوده که قسمت اعظم تپه را جهت افزایش شطح زمین هاي کشاورزي تخریب نموده اند. در نمونه برداري سطح تپه و اطراف آن فقط گونه هاي متنوع سفال به دست آمده که شامل قطعاتي از سفال دالماي فشاري و سفال هاي

مس سنگی جدید است )بلمکی و دیگران، 1385(.


دشت همدان در دوران میانی تا پایانی هزاره چهارم پ.م )دوره میانی مس سنگی میانی - دوره سه گابي )IXگودین(

دوره سه گابی از نظر زماني مربوط به دوران میانی، مس سنگی میاني است و در جدول گاه نگاری منطقه زاگرس مرکزی در بین 3700 ≈ 3600 تا 3200 پ.م قرار می گیرد )Henrickson, 1985: 97; Abdi, 2003: 413(. این دوره بالفاصله بعد از دوره دالما Young and Levine, 1986:( در کنگاور آغاز می شود و داده هاي آن به نوعي، پیشرفت در تکنیک سفال دالما را نشان مي دهند29(. سفال هاي نخودي با کیفیت بهتر از قبل و بدون پوشش با بدنه براق شیشه اي با نقش بسیار و با ضخامتي مشخص و گونه دیگر از ظروف با پوشش قرمز که معمواًلً صیقل شده اند که گاهي اوقات جاي انگشت دست برروي آن همانند دالماي نشان دار دیده Young,و Howe,l979, 156-7( در دره کنگاور همانند همسایه آن در نهاوند و مالیر هستند IX مي شود. محوطه هاي گودین39-228 ,1966(. یافته هایی مبنی بر وجود این فاز در دشت همدان در محوطه تازه کند و بهرام آباد یافت گردیده است )ن. ک. به

توصیف محوطه تازه کند و بهرام آباد(.

)VIII دشت همدان در پایان هزاره چهارم پ.م )پایان مس سنگی میانی- دوره طاهرآباد )گودیناین دوره از نظر زماني مربوط به دوران متأخر، مس سنگی میاني است و در جدول گاه نگاری منطقه زاگرس مرکزی در بین 3200 تا 3100 پ.م قرار می گیرد )Henrickson, 1985: 97; Abdi, 2003: 413(. و از این نظر پدیده ای گذرا در دره کنگاورمحسوب می شود )Young and Levine, 1986: 29(. عموم سفال هاي این دوره سفال نخودي براق با نقش سیاه )ظروف BOB( است. از نظر شکل موتیف و تکنیک مشابه ظروف دوره سگابي نیستند، اگر چه سفال سازي ادامه سنت دوره سگابي است. نکته قابل توجه این است که سفال هاي مربوط به این دوره در بررسي کنگاور پیدا نشده اند، لیکن ممکن است مجموعه اي از آن ها در تپه گیان معرفي شده باشند )Levine and Young, 1986, 33(. پس از این مرحله دوره مس سنگي جدید آغاز مي گردد. آثار این دوران نیز

در محوطه تازه کند مشاهده شده است )ن. ک. به توصیف محوطه تازه کند(.

)VI و VII دوران ابتدا تا میانی هزاره سوم پ.م )ابتدا و میانه مس سنگي جدید، دوره گودین Henrickson, 1985:( این دوره از نظر زماني در جدول گاه نگاری زاگرس مرکزی در بین ≈ 3000 تا 2600 پ.م قرار می گیردAbdi, 2003: 413 ;97(. دوره مس سنگي جدید در منطقه همدان نیز همانند دره کنگاور با دوره گودین VII آغاز مي شود. دوره Levine( یا چشمه نوش، معرفي شده استVI یا دوره حسین آباد و دوره میانی آن، گودین VII ابتدایی مس سنگی جدید، گودینand Young,1986, 33(. الزم به یادآوري است که در نسبت دادن دوره هاي گاه نگاري به گودین VII و VI، نمي توان آن ها را مشخصًا به یک دوره ی زماني نسبت داد و از این دوره ها به مرحله ی گذار از مس سنگی میانه به جدید نیز یاد شده است. سفال هاي به دست آمده از طبقه VI گودین همگي دست ساز هستند و در چهار گروه؛ ضمخت، نیمه نیمه ضمخت، معمولي و ظریف طبقه بندي شده اند )Young.1969, 5(. در تقسیم بندي هاي صورت گرفته از سوي محققین با توجه به تحوالتي که در سنت ساخت سفال در این دوره اتفاق افتاده، این دوران خود به دو مرحله ی گودین VI آغازین و گودین VIمیاني و متأخر تقسیم شده است )ن.ک. به

.)Badler, 2002, 80-109آثار این دوران در محوطه های تازه کند، متروک، مروان، بهرام آباد خندان تپه، چالنقی، قیون تپه، کوریجان، متروک 1و2، حسن

تپه و ساری تپه مشاهده شده است Balmaki and Niknami, 2012: 26( و )بلمکی و دیگران، 1385(.

نتیجهبا توجه به موارد گفته شده و جمع بندی محوطه های مربوط به دوران مس سنگی در دشت همدان می توان عنوان کرد که تقریبًاً توالی مرتبی از استقرارها در بازه زمانی 5000 تا 2600 پ.م، وجود دارد. اما آن چه که مشخص است این است که با توجه به نواقص موجود در این زمینه و عدم ارایه تاریخ های دقیق در این بازه زمانی ضرورت انجام مطالعات بیشتر در این گاه نگاری را به عنوان مقدمه، بیشتر می کند و بدیهی است که این امر احتیاج به داده های بیشتر و منسجم تری دارد. در مورد دوره های قبل از مس سنگی گزارش قابل تأملی در مورد دشت همدان ارایه نشده و در بررسی های نگارنده نیز به چنین موردی برخورد نکرده است و با وجود این که این منطقه از نظر بیالن آبي و منابع آبي نسبتًاً غني است و حاصلخیزترین منابع خاک از نظر تشکیل و تکامل، مناسب ترین منابع گیاهي از نظر مرتع داري و پرورش دام و باالخره منطقه ای مستعد براي تولید غالت به شمار می رود )قبادیان، 1369: 12-13( هم چنان به نظر می رسد قدیمی ترین استقرارهای این دشت مربوط به دوران مس سنگی قدیم است و تا قبل از این دوره و سرریز


شدن جمعیت های مس سنگی مناطق غربی تر )دره های میانی زاگرس مرکزی( به سمت دشت همدان هم چنان بکر و دست نخورده باقی مانده است )بلمکی، 1392(. اما در مورد دوره های بعدی به جز این که در دوره های اوروک؟ و یا انتقالی از مس سنگی به مفرغ وضعیت در دشت همدان هم چنان مبهم است، اما آگاهی های خوبی درباره شروع دوران مفرغ و گسترش فرهنگ یانیق در دشت همدان با کاوش های الیه نگاری تپه پیسا به دست آمده است )Mohammadifar et al, 2009( که نشان دهنده توجه خاص در

دروان پیش از تاریخ و استقراری بودن این دشت در طول هزاره ها بوده است.با نگاهی به جدول داده های به دست آمده متوجه گسترده شدن استقرارهای مس سنگی دشت همدان از دوران قدیم به جدید می شویم به طوری که تعداد محوطه ها از 2 محوطه به 6 و 10 محوطه رسیده است )جدول 3(. آمادگی و سازگاری با شرایط زیست الوند، اقوام زاگرس نشین می تواند از علل آن باشد. در حال حاضر در دامنه هاي افزایش جمعیت و یا مهاجرت محیطی منطقه، کشت دیم رایج است و چراي فصلي نیز انجام مي شود. زمین ها از نظر کشاورزي داراي محدودیت کمتري است و از نظر زهکشي نیز مناسبند و مورد بهره برداري کشاورزي قرار مي گیرند. با توجه به تغییر نه چندان محسوس شرایط آب و هوایی از بعد از دوران هولوسن تاکنون، )Stevens et al, 2006: 494( - تغییرات احتمالی ناشي از تغییرات انساني و فرسایش ها و چراهاي بي رویه در دهه های اخیر است- می توان چنین نتیجه گیری کرد که این شرایط معیشتی در دوران مس سنگی نیز مورد توجه ساکنین منطقه بوده و با توجه به وسعت دشت ها و منابع آبی و همین طور پتانسیل زیست محیطی منطقه به گسترش استقرارهای دوران مس سنگی

اقدام کرده اند. تاریخ های پیشنهادی برای محوطه ها با توجه به شباهت های تکنیکی بی نظیر سفال های محوطه های دشت همدان با مناطق میانی زاگرس مرکزی ارایه شده و از این نظر این دشت را به عنوان بخشی از مناطق فرهنگی زاگرس مرکزی نشان می دهد. با توجه به ارایه جدول گاه نگاری برای زاگرس مرکزی و مناطق همجوار )ن.ک. به Henrickson, 1985: 97; Abdi, 2003: 413( با

اضافه کردن یک ستون جدول پیشنهادی همدان نیز در کنار آن اضافه گردیده استطبق جدول پیشنهادی )جدول 4(، استقرارهای مورد مطالعه از دوران مس سنگی قدیم تا مس سنگی جدید مورد ارزیابی قرار ارایه گردیده است. با مقایسه تاریخ های ذکر شده در منطقه زاگرس مرکزی تاریخ هایی هم زمان آن ها در دشت همدان گرفته و همان طور که در ابتدا گفته شد با مطالعه دقیق تر و انجام الیه نگاری هایی با با ذکر تاریخ های دقیق می توان این گاه نگاری نسبی را بهبود یا تغییر داد. علت انتخاب تپه تازه کند برای نام گذاری فازهای زمانی تنها فراگیر بودن و الیه نگاری نسبی این محوطه بدون فاصله زمانی بین الیه ها ست. برای دوره های قدیمی تر از قدیمی ترین محوطه های شناخته شده در قسمت های شمالی دشت همدان استفاده شده و به این ترتیب این دو محوطه یعنی تپه متروک در شمال و تازه کند در جنوب دشت همدان نماینده فراگیر تمامی

دوره های محوطه های معرفی شده در دوران مس سنگی دشت همدان هستند.

جدول 3: مشخصات محوطه های مورد ارزیابی در این گاه نگاری.


کتابنامه - اسمیت، ف. و ک.یانگ، 1382، نیروي اعداد: فشار جمعیت در غرب مرکزي زاگرس، 4500-12000ق.م، ترجمه ی کوروش

روستایي، مجله ی باستان شناسي و تاریخ، شماره ی 34، صص51-37.- بلمکي، ب. بیننده، ع. علیان، ع.، 1385، گزارش بررسي و شناسایي مقدماتي بخشي از حوضه ی رودقره چاي و بخش حاجیلوي دشت کبودرآهنگ، همدان در سال 1381، همایش باستان شناسان جوان، 1381، چاپ مقاله کامل در مجموعه پژوهش هایی درباره

تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران )1391(، موسسه فرهنگی- پژوهشی خجند، انتشارات بصیرت.تهیه ی و باستاني و محوطه هاي آثار باستان شناختي شناسایي و بررسي ع. 1385، مترجم، فر، ی. بلمکی، ب. محمدی -

پرونده هاي ثبتي بخش مرکزي همدان، سازمان میراث فرهنگي، گردشگري و صنایع دستي استان همدان )منتشر نشده(.سازمان همدان، سو شیرین بخش کبودرآهنگ، شهرستان باستان شناختي شناسایي و بررسي الف، 1388 ب. بلمکی، -

میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان )منتشر نشده(.و گردشگری میراث فرهنگی، سازمان همدان، بهار شهرستان باستان شناختي شناسایي و بررسي ب، 1388 ب. بلمکی، -

صنایع دستی استان همدان، )منتشر نشده(.- بلمکی، ب. 1390، کاوش الیه نگاری تپه تازه کند در استان همدان، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان

همدان )منتشر نشده(.سازمان تهران، همدان(، )شهرستان کشور شهرستانهاي جغرافیایي فرهنگ ،1380 مسلح، نیروهاي جغرافیایي سازمان -

جغرافیایي نیروهاي مسلح.- شاخت، ر. 1381، فرهنگ هاي تاریخي اولیه، باستان شناسي غرب ایران، به کوشش فران هول، ترجمه ی زهرا باستي، تهران،

جدول 4: جدول گاه نگاری مقایسه ای زاگرس مرکزی و مناطق همجوار Henrickson, مبنای، )بر همدان دشت برای پیشنهادی ستون و

Abdi, 2003: 413 ;97 :1985، با اندکی تغییر و اصالح(.


سمت، صص 340-89.- عشقي مالیري، ب. 1379، شناسنامه ی منطقه ی حفاظت شده ی هفتادقله، اداره ی کل حفاظت محیط زیست استان مرکزي.

- علیزاده، ع. 1380، تئوري و عمل در باستان شناسي )با فصلهایي در زیست شناسي تحولي و معرفت شناسي(، تهران، سازمان میراث فرهنگي و وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي.

- فرهودي، ر. ا. 1375، شناسنامه منطقه ی حفاظت شده ی لشگردر همدان، اداره کل محیط زیست استان همدان، واحد اجرا: معاونت پژوهشي دانشگاه تهران موسسه جغرافیا، همدان.

- قبادیان، ع. ا. 1369، سیماي طبیعي فالت ایران )در ارتباط با بهره برداري کشاورزي – احیاء و بازسازي منابع طبیعي کشور(، تهران، دانشگاه شهید باهنر کرمان.

- کارگر، ب. 1367، بررسي دشت رزن با همکاري میراث فرهنگي استان همدان، در ادامه ی بررسي هاي ادامه دار آذربایجان تا همدان، کتابخانه و مرکز آرشیو اسناد میراث فرهنگي و گردشگري استان همدان.

- کردواني، پ. 1374، جغرافیاي خاکها، تهران، دانشگاه تهران. - مبین، ص، 1343، جغرافیاي گیاهي، تهران، دانشگاه تهران.

- محمدی فر، ی. 1384، نگاهی به گاه نگاری دشت کنگاور از آغاز تا دوران گودین III، مجله پیام باستان شناس، شماره 3: .46-33

- مدني، ح، شفیقي، س، 1382، زمین شناسي عمومي، تهران، دانشگاه صنعتي امیرکبیر.- مطیعي، همایون، 1372، زمین شناسي ایران- چینه شناسي زاگرس، تهران، سازمان زمین شناسي کشور.

- معتمد، ا. 1382، زمین شناسي عمومي، چاپ ششم، تهران، دانشگاه تهران.- ملک شهمیرزادي، ص. 1378، ایران در پیش از تاریخ، چاپ دوم)1382(، تهران، سازمان میراث فرهنگي کشور.

- مهندسین مشاور گنو GUENO، 1381، آب و هواي استان همدان، مطالعات طرح جامع گردشگري استان همدان، همدان، اداره کل منابع طبیعي استان همدان.

- مهندسین مشاور تهران پژوهش، 1370، طرح مطالعاتي توسعه ی روستاهاي استان همدان، جلد خاک، تهران.- هرینک. ا.، 1376، سفال ایران در دوره اشکاني، ترجمه حمیده چوبک، تهران، سازمان میراث فرهنگي.

ایران«، به کوشش فرانک هول، ترجمه زهرا باستان شناسي غرب - هول، ف، 1987، «باستان شناسي دوره ی روستانشیني، باستي، )1381(، تهران، سمت، صص50-156

- Abdi,k, 2003, The Early Development of Pastoralism in the Central Zagros Mountains, Journal of World Prehistory, Vol. 17, No. 4, December 2003 ) C° 2003).

- Badler,R.V , 2002, The chronology of Uruk artifacts from Godin Tepe, in Artifacts of complexity tracking the Uruk in the Near east. Edited by J. n. Postgate. Iraq Archaeological reports -5, pp. 79-109.

- Balmaki, B. and Niknami, K. A. , 2012, Survey of New Discovered Chalcolithic Sites in Northern Tepeside of Alvand Mountains )Eastern Central Zagros Mountains), Researcher; 4)10), pp 23-8.

- Contenau, G. and Ghirshman, R. 1935, Fouilles de Tepe Giyan, pres de Nahavend, 1931-1932, Geuthner, Paris.

- Diana Kirkbride , 1972, Umm Dabaghiyah 1971: A Preliminary Report. An Early Ceramic Farming Settlement in Marginal North Central Jazira, Iraq, Vol. 34, No. 1 )Spring, 1972), pp. 3-15.

- Gilbert, A. S., 1975. Modern nomads and prehistoric pastoralists: The limits of analogy, The Journal of Ancient Near Eastern Society of Columbia University 7: 53-71.

- Goff, C. ,1971, Lurestan before the Iron age , Iran vol IX, pp 131-52.- Goff, C. , 1978, Excavation at BABAJAN, Architecture and Pottery of level 1, Iran, P1-20.- Hamlin, C. ,1975, Dalma Tepe, Iran,Vol XIII.- Howel, R. ,1979, Survey of the malayer plain, Iran Vol XIII.- Henrickson, R.C. ,1985, The chronology of central western Iran, 2600-1400 B.C, American journal

of Archaeology vol 89-n.4, pp 569-581.- Henrickson, R. C. ,1986, A regional perspective on Godin III cultural development in central west-

ern, Iran 24, pp 1-55.- Henrickson. E. F. ,1985, An updated chronology of the Central Zagros chalcolithic, Iran XXIII, pp

63-108


- Levine, L. D. and Mcdonald M. M. A. ,1977, The Neolithic and chalcolithic Period in the Mahi-dasht, Iran Vol XV, pp 39-50

- Levine.L and Young. T. C,1986, A sumary of the ceramic assemblages of the central western zagros from the middle Neolithic to the late third millenium B.C colloques internationaux CNRS, Paris

- Mohammadifar, Y, Motarjem, A. and Torabzadeh Khorasani, H. ,2009, Tepe Pissa: new investiga-tions at a Kura-Araxes site in central western Iran.

- Schreiber ,1996, settlement Pattern analysis, The oxford companion.- Stein, G. ,1998, Southeast Anatolia before the Uruk expansion: preliminary report on the 1997 ex-

cavations at Hacinebi, Turkey, Anatolica )24): 143-193.- Lloyd, S. Safar, F. and Braidwood, R. J. ,1945, Tell Hassuna Excavations by the Iraq Government

Directorate General of Antiquities in 1943 and 1944, Journal of Near Eastern Studies, 4, )4): 255-289.- Smith, P. E. L. ,1976, Reflections on four seasons of excavationsat Tapeh Ganj Dareh. In F. Bagh-

erzadeh )ed.), Proceedings of the IVth Annual Symposium on Archaeological Research in Iran. Iranian Centre for Archaeological Research, Tehran: 11–22.

- Smith P. E. L, and Mortensen P. ,1980, Three new early Neolithic site in western Iran. Current an-thropology 21)4): 511–512.

- Stevens, L.R., Ito, E., Schwalb, A., Wright Jr., H.E. ,2006, Timing of atmospheric precipitation in the Zagros Mountains inferred from a multi-proxy record from Lake Mirabad, Iran, Quaternary Re-search 66: 494-500

- Swiny, S. ,1975, Survey in Northwest Iran 1971, East and west: 25, pp 77-96. - Voigt, M. M. ,1983, Hajji Firuz Tepe, Iran: the Neolithic settlement, the university museum. Uni-

versity of Pennsylvania- Young, T. C., 1969, Excavation at Godin Tepe, first progress report ,Royal Ontario Museum.- Young, T.C. Jr. ,1975a, An archaeological survey of the Kangavar valley, in: Bagherzadeh, F. )ed.),

proceedings of the 3rd annual symposium on archaeological research in Iran, Tehran, pp. 23-30.- Young. T. C. Jr. ,1975 b, Kangavar Valley survey, Iran 13, 191-3.- Young, T. C, and Levine, L. ,1974, Excavation at Godin project, second progress report ,Royal

Ontario museum.- Young, T. C, Jr. and Smith, Ph. E. L. ,1966, Research in the prehistory of Central Western Iran,

Science 153: 386-91.- Zagarell, A. ,1975, Archaeological Survey in the North West Bakhtiari Mountains. In Bagherzadeh,

F. )ed), Proceedings of the 2nd Annual Symposiium on Arhaeological Resarch in Iran, Iranian Center for Archaeological Research, Tehran, pp. 145-8.


Relative Chronology of Hamedan Plain (Northern Tepesides of Mount. Alvand)

Since the Fifth Millennium up to the Mid Third Millennium B.C.

Behzad Balmaki

AbstractThe archeological studies conducted in northern plain of Hamedan on Chalcolithic period suggest that there has been a regular sequence of settlements from 5000 to 2600 B.C. in this bio-cultural region. The synchronic culture of this area with the Central Zagros shows some similar settlements in Hamedan plain. It seems that the earliest settlements of Hamedan Plain belong to Early Chalcolithic Period and have remained intact prior to this period and before the migration of western populations of Chalcolithic period. The table of data indicates the expan-sion of Chalcolithic settlements in Hamedan Plain from early to late periods. Eleven sites from amongst Hamedan plain sites were selected and studied for chronology and among them, Taze Kand Tepes (Tepes) are selected due to the universality of their periods and relative chronolo-gy – without any gap between layers- and also the earliest known areas in the northern parts of Hamedan Plain i.e. the Tepe Matrrok I and II have been selected and have been proposed as the representatives of all the Chalcolithic periods of Hamedan Plain in the chronology table.Keywords: Relative Chronology, Hamedan Plain, Chalcolithic Period.

4

Potteries of Tepe Cholanqi.


the excavations up to now, during eleven seasons, an area of almost 1500 square meter of the ancient site of Hegmataneh has been excavated archaeologically”. The excavations have led to unearthing of huge clay architectural structures which seem to be the remnants of an ancient city.

Upon Azarnoush’s invitation, Benesch , from The Scientific Research Center of France, car-ried out the geophysics studies of Hegmataneh Tepe in 2001. He notes in his report that “despite the scientific and cultural complexities of Hegmataneh Tepe, it is possible to get positive results through geophysics analyses.”

The second round of archaeological excavations led by Azarnoush and aimed at “disam-biguating the dating of Hegmataneh” was conducted from 2002 up to 2006 and culminated in establishing a number of stratigraphic workshops for studying the layers. He led sounding activities in order to advance a proposition regarding the site of the construction of Hamedan museum in 2006. Having done stratigraphic studies, Azarnoush continued his excavations into 2008 in order to determine the historic urban decay and blight of the uncovered mudbrick city and passed away during the process.

The sixteenth season of archaeological excavations of Hegmataneh Tepe was conducted by Yaghubi Far, an archaeology professor of Bu Ali Sina University in Hamedan. He made four trenches of 10 by 10 meters near Sarraf’s central trench and two others with the same size in the north west of the Tepe (where the students of Bu Ali Sina University practiced archaeology) and finished his excavations. Afterwards, I started my activities on the Tepe in 2010 in order to both review the area and determine the location. Finally, Ranjbaran supervised the last two excavations of the Tepe in 2012 and 2013.

Due to the extreme significance of the ancient Tepe, the site was one of the great projects of the Cultural Heritage Organization in 2008 and 2009, and it was managed by Rashid Beigi at the meantime, and now the site has been relegated to the Cultural Organization of Hamedan, but Rashid Beigi is still having his tenure and has had some activities related to the Tepe.

The present collection is dedicated to late Mohammad Mehryar for huge steps he took in purchasing and demolishing the modern buildings on the Tepe, since if he had not done it, mere-ly a name would have been left of Hegmatan/Ecbatan nowadays; also to Mohammad Rahim Sarraf, for having designed the urban plan of the ancient city during the rough days of Iran-Iraq war; to late Masoud Azarnoush for dating the discovered city in Hamedan; and finally to Parviz Azkaee for all the efforts he has put forth in order to maintain the hot historical debates on Hamedan within academic circles.

I would like to express my sincere gratitude to Jalil Golshan, the Head of the Research Cen-ter of the Cultural Heritage, Handicrafts, and Tourism Organization, Siamak Sarlak, the Head of the Archaeology Research Center, Mehrdad Malekzadeh, Abbas Moghaddam, and Kourosh Rustai.

I would also like to thank two of my dear friends, Abutaleb Beig Mohammadi, a PhD can-didate in Teaching English as a Foreign Language in University of Tehran, for translating the abstracts section of the book into English and editing it, and Khalilollah Beik Mohammadi, an MA graduate in archaeology, for the artistic design and the graphics of the book.

I do thank Alireza Naseri who is in charge of the publications of theResearch Center and Mahmoud Salimi, an expert with the Research Center,who have been helping me prepare the final draft of the book, and also all those who have been a source of help or inspiration in one way or another.

Ali HozhabriSeptember 2013

2

} {Introduction

IntroductionHamedan Plain has provided sufficient environmental and natural resources for the settle-

ment and residence of human groups since the Chalcolithic Period, while the name of the city of Hamedan has been more associated and intertwined with the historical name of Hegmatan/Ecbatan. Based on the views of the historians that have studied the historical periods of Iran in general, and the Maedian period in particular, there is almost no doubt that Hegmataneh, the capital city of the Maedian Dynasty, would be located within the city of Hamedan, while there are serious doubts regarding the presupposed location of this ancient city on a Tepe located in the center of Hamedan. Rawlinson, drawing on Herodotus’ ideas, believed that Hegmataneh had to be investigated and excavated somewhere else and accordingly he explored Takht-e-Solei-man, near Takab, Azarbayjan province, in order to unearth Hegmataneh. De Morgan, drawing on the speculations of the classic historians and references in the Holy Book, maintained that the very large Tepe of Hamedan is hosting Hegmataneh. Herzfeld believed that the remnants found on Tepe Mosalla, neighboring Tepe Hegmataneh, are in fact the residuals and ruins of the Hegmataneh fortress. Ghirshman was of the idea that the city had been constructed along a road whereby the Assyrian army had penetrated and the city had been built in order to prevent the invaders progress. Mostafavi described the Tepe in a book titled Hegmataneh in early 50 s. Boucharlat has attributed all of the uncovered mudbrick monuments to the Seljuk up to early Parthian periods.

This brief review displays the conflicting ideas of the researchers regarding Hegmataneh, each of which has its own pros and cons though. Since then, the archaeologists and historians who used to study the Maedian era, mostly called the great Tepe of the city of Hamedan Heg-mataneh, which was known as Sar Ghal’e in the southern section and Ghal’e Shah Darab in the northern section. They also hoped to discover traces and remnants dating back to the Maedian era through excavating it.

All of the authoritative resources written on Hamedan, Hegmataneh, or Ecbatan can be ana-lyzed in two distinct parts: 1) the historical resources including the classic sources: A) the clay tablets and stone writings of Mesopotamia. B) Greek and Roman sources. C) Islamic historians and the explorers and itineraries’ sources and 2) the ideas and opinions of the archaeologists and researchers.

De Morgan conducted a series of excavations in Hamedan for 24 days in 1896. 1 His exca-vations ultimately led to the Chrales Fosses’ excavations. He carried out excavations on two locations of the Tepe for six months starting on April 16th ,1913 with the assistance and coop-eration of Vierlu, funded by Louvre museum, and supervised by Esmaeel Khan, Iranian expert of antiques. The locations are nowadays known as Chal Shotor Khab and Godal Faransaviha in the proximity of Hegmataneh museum; fortunately, the French could not carry on the excava-tions due to the outbreak of the WWI. Tepe Hegmataneh was registered and enlisted as heritage number 28 in the National Heritage List on September 15 th, 1930. Schmidt took some aerial photos of Hamedan back in 1935 which show dense residential area located on the Tepe.

Since then, and up to 1967 when the Iranian Archaeological Center dispatched late Mr. Mehryar in order to see to the affairs and the developments of the Tepe, scientists, historians, and archaeologists who have studied Maedian era, have always kept referring to the Tepe as the capital of the Maedians. Mr Mehryar embarked on purchasing the properties on the Tepe and demolishing them not later than 1976 and retook an area of 25 hectares and paved the way for the setting off of the first season of excavations a few years later led by Sarraf. Sarraf could con-duct eleven seasons of excavations and a sounding season for determining the location and the area of Hegmataneh Tepe from September 1983 up to September 2000. “Since the beginning of

1

A Collection of Archaeological and Historical Articles on Hamedan

Commemorating the 100th Anniversary of the First Season of Excavations in Hamedan

Research Center of Iranian Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization

Iranian Center for Archaeological Research 2013

Edited by: Ali Hozhabri

In The Name of GOD

گاهنگاری نسبی دشت همدان - پسکرانه های شمالی کوه الوند

Documents

Transcript of گاهنگاری نسبی دشت همدان - پسکرانه های شمالی کوه الوند