ریشه هاي فلسفیِ ترکیه مدرن

1حسین زمانلو

چکیده:

جریان هاي فکري و روشنفکرانِ عصر تجدد در امپراطوري عثمانی تعقیب کننده فیلسوفان و فلسفه غرب بودند، آنها وظیفه انتقالِ این

موضوعات را براي جامعه عثمانی برعهده داشتند. جریان هاي فکري در آن عصر عالوه بر اثر گذاري در همان دوره تاثیرات عمیقی بر

دوره هاي بعد از خود، جمهوري ترکیه و حتی امروز گذاشته اند. این اندیشه ها بعد از ورود به ترکیه اثراتشان از بین نرفته و هستیِ

فکريِ خویش را تا به امروز حفظ کرده اند. فرایند تقابل بین دو جریان فکري تجدد و سنت گرایان از قرن شانزدهم سده باشکوه دوره

عثمانی تا قرنِ نوزدهم ادامه پیدا کرده و در قرن نوزده شاهد رویارویی تجددگرایان، طرفداران مدرنیزاسیون و اصالحات در یک جبهه

و اسالم گرایان، سنت گرایان و محافظه کاران در جبهه دیگر گردیده است. سنت هاي فکري بر گرفته از اسالمِ سنی در رویارویی با

اندیشه تجدد و جهانِ در جریانِ زمان راززدایی شده، قدرت سازماندهی و ایفاي نقشِ همیشگی و موثر خود را از دست داده و قافله را

در برابر هجومِ افکار مدرن و ظهور دولت-ملت مدرنِ عاریت گرفته از اندیشه اروپایی، باخته بود. شناخت معتبر، صحیح و نسبتا علمی

از تحوالت و اتفاقات اواخرِ قرن بیستم و بیست و یکم در خاورمیانه نیازمند بررسی تحوالت فکري در دوره عثمانی و گذار از آن به

جمهوري مدرنِ ترکیه می باشد. فهم فرایند تحوالت اندیشه ورزي و خصوصا فلسفی در ترکیه، همسایه همیشگی سرزمین ایران، به این

مهم یاري می رساند. با نگاه به اسامی همچون احمد جودت پاشا، علی پاشا، ضیاء پاشا، علی سوآوي و از دیگر سو امثالِ تاهسین حوجا،

منیف پاشا و.. رویارویی دو جریان عمده در سرزمین هاي آناطولی را می توان به خوبی تحلیل کرد.

کلمات کلیدي: ترکیه مدرن، تجدد، فلسفه، پوزیتیویزم، ماتریالیزم، روح گرایی

دانشجو و دانش آموزِ مقطعِ کارشناسی ارشدعلوم سیاسی گرایشِ فلسفه سیاسی، دانشگاه حاجت تپه آنکارا- ترکیه 1

مقدمه:

ها به شمار می آید، عصري که مجادله بین تجدد خواهانِ غرب گرا و سدهقرن نوزدهم براي امپراطوري عثمانی یکی از طوالنی ترین

اصالح طلبان و متجددین، طرفداران مدرنیزه کردن امپراطوري، یعنیگرایان که غرب شکل گرفت. وضعیتی در آنسنت گرایان

با نگاه انتقادي به مقوله تاریخ دیگر این جدال فکري قرار داشتند.جناحِالئیک ها در یک جناح و اسالم گرایان و محافظه کارها در

در عین حال نمی توان اندیشمندان ودولتمردانِ عثمانی را تماما در یکی از این دوجبهه جاي داد چرا عثمانی و بررسی همه زوایاي آن،

) 1885-1802گرایانه دراین مساله خوددلیلِ مشکالت تحلیلی دیگري خواهد شد. دریک سمت احمد جودت پاشا(ت که نگاه قطعی

) فرانسه بود، در وراي این Code Civil سو علی پاشا که مدافع ترجمه قانون مدنی(دیگرفردي که نشریه مجله را مدیریت می کرد

به این ترتیب حیات فکري امپراطوري .کرد وخواهانِ برقراري قوانین شریعت بود هر دو، شیخ االسالم که براي این دو موانعی ایجاد می

)1877-1839)، علی سوآوي(1880-1825)، ضیاء پاشا(1888-1840از طرفداران مدرنیته همچون: نامیک کمال(متشکل

امپراطوري استفاده از اندیشه هاي غربی وروش هاو منطق هاي مقایسه اي سعی در روشنگري خلقِ واز طرف دیگر نیز کسانی که با

) در زمره انسانهاي تاثیر گذار بردوره اي ازتاریخ 1880-1812)، استاد تاهسین(1894-1828 را داشتند چون: منیف پاشا(عثمانی

2)43-42، 1991که دورانِ گذارِ امپراطوري به جهانِ جدید نامیده می شود، محسوب می گردند.(ظهور اسالم گرایی،

) روشن 1856وکوتاه به دوران تنطیمات( ) نگاهی گذرا1918-1876قبل از ورود به ساختارِ فکري و فلسفی دورانِ مشروطیت(

کننده حقایقِ بسیاري خواهد بود. شخصیت هاي متجدد بسیاري همچون نامیک کمال، شناسی، ضیاء پاشا بعد از اعالمِ فرمان تنظیمات

از تمامی امکانات فرهنگی خویش استفاده توسط پادشاه، براي نشرِ اندیشه و روح فرمان تنظیمات در بین مردم و آگاه سازي شهروندان

بر روي پایه هایی بنا گردید که این اندیشمندان آن پایه ها را طراحی و پی ریزي کرده بودند. در این 1908کردند. در واقع مشروطه

دوره بود که نگاه به نهاد ها، سنت ها و فرهنگ شرقی مساوي وابستگی به روحِ قدیم انگاشته می شد و می بایست براي گذر به روحِ

غربی، تجدد و نو شدن در همه زمینه ها، نهاد هاي فرهنگی جدید و مبتنی براندیشه غربی تاسیس می گردید. به همین علت در عصرِ

تنظیمات، نگاه به دنیا و فلسفه هاي زندگی از همدیگر فاصله هایی عمیق پیدا کردند و این عاملِ رشد دو نسلی گردید که با یکدیگر

3 مبانی فکري ترکیه مدرن را به لحاظ جامعه شناختی فراهم کردند." نوگرایان-گذشته گرایان"تحت لواي جدل بین

روشنفکرِ دوره تنظیمات در واقع در صدد فهمِ سرعت پیشرفت غرب، مجادله در جهت رفعِ مشکالت حاکم بر جامعه خویش و معتقد

بود و براي رسیدن به این مقصود از هیچ فعالیتی فروگذار نبود. به هر حال بعضی از محققان به "بایستی کاري کرد"به این نگرش که

اثر شریف ماردین، استانبول "مدرنیزاسیونِ ترك" و 816-800، ص 1999 ، استانبول،" IIتنظیمات " اثرِ احسان سونگو در کتابِ " تنظیمات و نو عثمانی ها"نگاه کنید به 2 425،1998-400 ، 354-320 ترجمه م. تورکونه، ف. اونان، عصمت اردوغان، استانبول ص "ظهورِ اندیشه نو عثمانی" و 2000 ، 141-134ص

، حاز: II نگاه کنید به حلمی ضیاء اولکن، حرکتهاي فکري بعد از تنطیمات، تنظیمات – 57، ص 1955 بیراند کامیران،تاثیرات فلسفه عصر روشنگري بردوره تنظیمات، آنکارا، 3 8384، ص 1971)، آنکارا 1968-1946، و احمد ن یوجه کوك، بسترِ اجتماعی-اقتصاديِ دینِ سازماندهی شده در ترکیه(674-758، ص 1999کمیسیون، استانبول

گرایانه طبقه بندي جاي طبقه بندي روشنفکران آن دوره مبتنی بر رفتار هاي آنها در قبالِ مدرنیته و نگرشِ فرهنگی ایشان ،با نگاه واقع

آنها را به جهت صف بندي هاي سیاسی شان مهم ارزیابی کرده اند. گروه اول که با اولویت دادن به فعالیت هاي فرهنگی و روشنگري

مردم سعی بر فهم و انتقالِ علم و اندیشه غربی داشتند، نسبت به کنش هاي سیاسی در درجه دوم اهمیت قائل بودند، شخصیتهایی

منورالفکري همچون منیف پاشا، تاهسین حوجا و شناسی از این گروه به شمار می آیند. گروه دوم به طور مستقیم وارد کنش هاي

سیاسی گردیدند و سعی در به دست گرفتن حاکمیت مرکزي و نهاد هاي خاصی را داشتند، تا که پایانی بر این سیر نا فرجامِ سقوط

امپراطوري بیابند. به غیر از شناسی طیفی که در گروه اول قرار داشتند بیشتر سعی بر عدم تنش و تعارض با حاکمیت داشتند که

)باعبد الحمید پادشاه عثمانی از نمونه هاي این طیف از روشنفکران به شمار می آید. 1884-1844همکاري احمد میدهات افندي (

نامیک کمال و ضیاء پاشا از طیف دوم به شمار می آید که در جریان تهیه قانون اساسی توانستند به طور نسبی هم که شده فعالیت هاي

4روشنفکري خویش را با کنش هاي سیاسی به فرجام برسانند.

با صدورفرمانِ تنظیمات گسترش پیدا کرد. جنبش 1839تقریبا در قرنِ هیجدهم اثرگذاري غرب بر عثمانی شروع گردید و نیز در

تنظیمات بعد از رنسانس، جریانهاي فکري در حالِ گسترش در اروپا را وارد مرز ها و جامعه عثمانی نمود. نهاد هاوموسسات جدیدي

که تحت تاثیرِ افکارِ اروپایی وارد عثمانی گردیدند در کنارِ موسسات و نهاد هاي موجود از فرهنگ وسنت اسالمی سالهاست که

جایگاه خود را حفظ کرده اند. در حیات فکري سرزمینِ آنادولی این دوگانه سنت و تجدد که با تنظیمات شروع شد توانسه است در

5بسترِ جامعه و در نهاد هاي دولتی و غیر دولتی به زندگی خویش ادامه دهد.

) دانشجویان جهت تحصیل به اروپا فرستاده می شدند این مراودات وآشنایی با اندیشه هایی 1918-1842در زمان عبدالحمید دوم(

که منجر به انقالبِ فرانسه گردید، تاثیرات عمده اي روي دانشجویان نهاد. ارسالِ دانشجویان به اروپا براي یافتن چاره اي براي عقب

ماندگی،انحطاط و سقوطی بود که عثمانی را درگیرِ خود ساخته بود. سئوالِ اکثر روشنفکران و مدیرانِ ارشد عثمانی حول این محور

بود: چرا ما عقب ماندیم؟ چگونه نظاممان را نجات دهیم؟ پیشرفت در حوزه هاي علم و تکنولوژي نگاه روشنفکرانِ عثمانی را به این

دبیرستانِ گاالتاساراي وکالج رابرت را تاسیس کنند نا فهم اندیشه 1868 مدرسه پزشکی، 1826سمت متوجه ساخت که بتوانند در

غربی به صورت سیستماتیک و از طریق مجاري آموزشی در جامعه و ارکانِ عثمانی نفوذ کند. البته اندیشه هاي آموزش محور حولِ

محور تجدد، آن زمان در اندیشه هاي ماده گرا و اثبات گرا در اروپا تبلور یافته بود. خصوصا مدرسه پزشکی به محل تولید اندیشه هاي

6اثبات گرا، داروینیست و فرویدیست بدل گشته بود.

جریانِ سنت گرایی، مدرنیزاسیون و معاصر گرایی روشنفکرِ ترك از تنظیمات تا "- نگاه کنید به: حلمی یاووز،91، ص 1991 ممتاز اَر تورکونه، طلوع اسالم گرایی، استانبول 4 128-126، ص 1999، استانبول II، مجله آرایش هاي جدید در اندیشه اسالمی "امروز

15، ص 1962- نگاه کنید به: چتین اوزك، الئیسیته در ترکیه، استانبول 12، ص 1967نجاتی اونر، برداشت از علم و منطق در ترکیه بعد از دوره تنظیمات، آنکارا 5- شریف ماردین، مدرنیزاسیونِ ترك(مجموعه 74، ص 1997، استانبول 43 ،مجله علم و صنعت، شماره " بد فهمی هاي پایه اي ماده گرایانِ بیولوژیک"رمضان آلتینتاش، 6

-1789روشنفکران و مدرنیزاسیون در عثمانی (" محمت بشیرلی، – 143، ص 1999 - محمت آکگول، مدرنیته ترك و دین، قونیه 16و15، ص 2000مقاالت)،استانبول 147-146، ص 1999، آنکارا 5 مجله تحقیقات دینی، جلد دوم شماره ")1908

موارد جدیدي که در چارچوب تنظیمات مطرح می شدند در حقیقت داراي خصوصیات سکوالر بودند. این موارد در بابِ عالی تهیه

ودر چارچوبِ سیاست هاي کلی به سیستم اداره امپراطوري عثمانی همچون اداره مالیه، آموزش و دیوان ابالغ می گردیدند و در

7مدیریت مجموعه ها به عنوانِ اهداف اجرایی، مد نظرِ دیوان ساالران قرار می گرفتند.

به نظرِ ایلبر اورتاي لی جنبش تنظیمات علی رغم همه مشکالت مواجه شده، در روند مدرنیزاسیونِ دولت و بوروکراسی درترکیه قدم

8هاي مثبتی برداشته است. در عین حال دوره تنظیمات، دورانِ بعد از اعالنِ جمهوریت را تحت تاثیر قرار داده است.

با نگاه به حیات علمی بعد از دوره تنظیمات، خواهیم دید که فهمِ قرون وسطایی از علم کماکان در عرصه هاي آموزشی رایج بوده

اسکوالستیک است. در جهان اسالم بعد از شروع ایستایی فکري از قرنِ دوازدهم میالدي، در خود فرو رفتن فضاي علمی و ذهنیت

مدارس، اندیشه ورزي عقالنی را به عقب رانده و وزنِ فعالیت هاي فکري فقط با محتواي اطالعات دینی سنگینی می کرده است. بعد از

تنظیمات و باز شدنِ دروازه هاي فکري به روي اروپا شاهد این هستیم که کماکان این روند غلبه ذهنیت غیر علمی و دینی بر فعالیت

هاي آموزشی ادامه داشته است، چرا که با توجه به ریشه دواندنِ سنت ها، فکر غیر عقالنی و اسطوره اي و سنت دینی، فهم جدید از

9هستی نمی توانست براحتی در اذهان عالمان دینی جایی براي خویش باز کند.

دربسترِ روشنفکري عثمانی می زیستند، در ارتباط با "نجات دولت"در دوره مشروطیت، جریانات فکري-فلسفی که با اندیشه و فرمولِ

رسانه ها و چاپخانه هاي مختلف وبا محور قرار دادنِ نشریاتی که اطالع رسانی روز آمد داشتند، دورِ هم جمع گردیدند. به این ترتیب

روشنفکرانی که پراکنده بودند درسطح جامعه دور هم جمع گردیده و با ارائه بدیل هاي فکري وعملی، به زعم خود سعی داشتند دولتی

10ششصد ساله را که در شُرُف فروپاشی بود، نجات دهند.

به نظر ح. اَردم، در درمانِ عقب ماندگی عثمانی، دو گروه فکري موجود بودند:گروه اول، تنها راه چاره را در بازگشت به اسالمِ خالص

و صاف می دیدند. از این گروه حسین حلمی و سعید حلیم پاشا، رهایی را در ادغامِ اخالق اسالمی و فرهنگ و تمدنِ غربی می دیدند،

) و طرفداران ترك گرایی نیز در گروه اول، رهایی و توسعه را در اخالقِ اسالمی ومراوده و ارتباط 1924-1875ضیاء گوك آلپ (

سنت هاي ترکان در طول تاریخ، با علم و تکنیک اروپایی می دانستند. سنت گرایانی که به اسم اسالم گرایی فعالیت می کردند نیز

سر می دادند، سنت گرایان نیز در گروه اول جاي می گیرند. در گروه دوم نیز اندیشمندان " از هرجنبه ما براي خود کافی هستیم"شعار

) در راه 1915-1870) و توفیق فیکرت(1931-1869ماده گرایی همچون بهاء توفیق، احمد نبی، سلیمان سرّي، عبدا... جودت(

رهایی و نجات میهن نیازي به اندیشه دینی نمی دیدند، آنان علم را مساله اي جهانی می دیدند و با نگاه به توسعه وپیشرفت غرب و

)، آنکارا 1960-1950- مقایسه کنید با: شعبان ستم بولوك باشی، تاسییس دوباره اسالم در ترکیه(45، ص 1993)، استانبول 3شریف ماردین، دین و سیاست در ترکیه(مقاله ها 7 15، 1999 - اژدر اُکوموش، جنبشِ تنظیمات در فرایند الیسیته در ترکیه، استانبول 5، ص 1995

107، ص 1995 ایلبر اورتاي لی، طوالنی ترین صد سالِ امپراطوري،استانبول 8،- جوات ایزگی، علم در مدارس 1997 نگاه کنید به: ساري کایا، مدارس و مدرنیزاسیون، استانبول – 16نجاتی اونر، برداشت از علم و منطق در ترکیه بعد از دوره تنظیمات، ص 9

162-157، ص 1999، مجله آرایش هاي جدید در اندیشه اسالمی، استانبول " مناسبات فلسفه و کالم در مدارسِ عثمانی" محمود کایا،– 1997عثمانی، استانبول 10

تشکیل دولت-ملت هاي مدرن وسوسه حضور مقتدر در این عرصه ها را داشتند و آنر ا منوط به پیرو ي از اندیشه هاي غربی و نوعی

11بومی سازي آن با مجموعه ترکانِ آنادولی می دانستند .

در همین دوره روشنفکرانِ ترك با توجه به اینکه از نظر تاریخی آگاهی کاملی نسبت به تغییرات علم و اندیشه در اروپا نداشتند در

عالوه بر این می توان ادعا کرد که تخریبِ سنت 12نتیجه از اثرات این اندیشه ها نیز بر جماعت هاي دینی و قومی نیز مطلع نبودند.

فکري و علمی کالسیک موجود در سرزمین هاي عثمانی که از زمانِ تنظیمات شروع گردید، در اواخرِ عثمانی متوقف شد و مراجعه

دوباره به منابع و سنن در بین اهل علم و مدارس علمیه مذهبی در ارتباط با فرایند عقالنی شدن امور و مواجهه با جهانِ راززدایی شده

علی سوآوي، نامیک کمال، شناسی نیز در همان حال که از پیشروان اندیشه غرب تاثیر گرفته بودند بدون از دست دادن 13آغاز گردید.

-1838باورهاي مذهبی و دینی خویش جنبشی متجدد در شرقِ مسلمان پایه گذاري کردند. سید جمال الدین افغانی(اسد آبادي)(

) از رهبرانِ این جنبش بود که اندیشه هاي خود را در هندوستان، مصر، ایران و ترکیه در راستاي مواجهه دین با علوم مدرن بسط 1897

و نشر داد. وي معتقد بود که اندیشه هاي ناسیونالیستی هیچ تضاد و تقابلی با اندیشه دینی و تمدنِ معاصر ندارند. دو تن از پیروانِ سید

) در مصر و عبدالعزیز چاویش در ترکیه بودند که مقاالتی در راستاي نشر اندیشه هاي 1905-1845جمال در منطقه محمد عبدو (

سید جمال در نشریات محلی انتشار دادند، سید جمال هنگامی که در استانبول اقامت داشت و با ملی گرایانِ در مراوده بود، با یکی دیگر

) در راستاي اشاعه فرهنگ مدرن در بین ترك هاي مسلمانِ روسیه 1949-1875از متجددینِ از قازانِ روسیه به نامِ موسی جاراهللا(

14همکاري کردند.

) و اندیشه هاي 1778-1712) وژان ژاك روسو(1755-1689از دیگر سو نامیک کمال تئوري سیاسی خود را از مونتسکیو(

گرفته بود. وي در دیگر iمبتنی بر کارایی حکومتی ودر ضمن مدیریت سیاسی را از مجالسِ مردمی موجود در لندن و پاریس الهام

حقوق اسالمی با اندیشه هاي مونتسکیو داشت. به نظر نامیک کمال قوانین عقلی و شرعی موجود در iiنوشته هاي خود سعی در تطبیقِ

15حقوقِ اسالمی، روایت شرقی و اسالمی از حقوقِ طبیعی نقل شده در اندیشه مونتسکیو می باشد.

براي داشتنِ اطالعِ صحیح و نزدیک به واقع از وضعیت اندیشه و تفکرِ عصر تنظیمات و مشروطه، نگاه به نشریات فلسفی، اجتماعی و

نویسندگانِ آنها در آن دوره الزامی می باشد.

7، ص 1992، بورسا 4 جلد 4، نشریه اوئیفد، شماره " اندیشه فلسفی در عثمانی" حسین آیدین، 11 335، ص 1973نیازي برکس، تجدد و جنبش هاي معاصر در ترکیه، آنکارا، 12 8-7، ص1992، بورسا 4 جلد 4، نشریه اوئیفد، شماره " اندیشه فلسفی در عثمانی"حسین آیدین، 13، راجع به سید جمال نگاه کتید به عثمان امین، جمال الدین افغانی در تاریخ اندیشه 5-4،ص 1961،نشریه آئویفد، آنکارا " جنبش غربی شدن در ترکیه"حلمی ضیاء اولکن، 14

287-279، ص 1991اسالمی، استانبول حلمی ضیاء اولکن، حرکتهاي فکري بعد از تنطیمات، تنظیمات ، نگاه کنید به 142، ص 1991برنارد لوئیس، طلوع ترکیه مدرن، مترجم: محمد کیرتالی، چاپ چهارم، آنکارا 15II 775-774، ص 1999، حاز: کمیسیون، استانبول

اثر فوئیلله را ترجمه کرده بود،در کنار "تاریخ فلسفه" اثر لوئیس بوخنر و کتاب "ماده و قدرت") کتاب1914-1881بهاء توفیق(

نیز همراه این اثرات در آن زمان ارائه شدند. " فلسفه" و مجموعه اي تحت نامِ "وحدت موجود"اینها بعضی ترجمه هایی از نیچه همچو

رفعت بیگ، شهریار ماکیاولی را ترجمه و در مجموعه اي به نام ذکاء چاپ کرد که بعد از وي نیز از طرف شریف پاشا اثر ماکیاولی با

تجدید ترجمه وچاپ گردید. به نظر اولکن در زمان مشروطیت ترجمه هاي فلسفی غناي کمی داشتند، اما در سطور "حکمران"نام

) از طرف احمد جودت پاشا 1913-1841بعدي خواهیم دید که این موضوع شاید خیلی صحیح نباشد. تمایل به آثارگوستاو لو بون(

به سایر مترجمین و اندیشمندان بسط یافته و توسط احمد ساقی گیریت زاده و فوئاد بیگ کوپرولوزاده ترجمه هایی از وي در فضاي

که "جدل و مباحثه در روش"روشنفکري ترکیه نشر گردید، به مواردي که ذکر شد خصوصا می توان ترجمه اي از دکارت به نام

) نیز در کنار ریاضیات، 1921-1864) نشر گردید را اضافه کرد. صالح ذکی(1959-1865توسط ابراهیم اَتهم بیگ مسعود (

که اثرهایی از هانري "فرضیه" و"علم و اصول"،"قیامت علم"ترجمه هایی از متونِ فلسفی را نیز نشر کرده بود، در کنار این کتابهاي

از آلکسی برتراند را ترجمه و " فلسفه علم و اخالق"پوآنکاره می باشد را ترجمه و نشر و براي دبیرستانها و مکتب خانه ها نیز کتاب

نهایتا اینگونه می توان تحلیل کردکه جنبش تنظیمات در جریانِ مدرنزاسیون، دموکراتیزاسیون و الئیسیته در ترکیه گامهاي 16تهیه کرد.

17اساسی برداشته است.

جریانهاي فلسفی دورانِ مشروطیت و نمایندگانِ فکري آن:

به طورکلی تاریخ نگاران، جریانهاي فکري-فلسفی دورانِ مشروطیت را به سه گروه تقسیم کرده اند: غرب گرایی، اسالم گرایی و

ترك گرایی(ملی گرایی ترك)، اما این تقسیم بندي بیشتر از نظروجه سیاسی آن بسیارپر رنگ می باشد.اما جریانهاي فلسفی در این

دوران در سه گروه روش شناسانه قابل شرح می باشد: اثبات گرایان، ماده گرایان و ضد ماده گرایان(روح گرایان).

در ترکیه روح و جانِ تازه اي گرفت، اکثر 1908 جریانِ فلسفی واندیشه ورزي، پس از سقوط عبدالحمید دوم در الف) اثبات گرایان:

) در بین جامعه روشنفکري ترکیه و همچنین 1918سنت هاي فکري غرب طی این ده سال( پس از عبدالحمید دوم یعنی تا سالِ

طبقات بوروکراسی عثمانی هم مخالفان و هم موافقان خود را پیدا کرده و نه فقط به طور تئوریک که در صحنه هاي عملی سیاست

-1876)، جاوید و احمد شُعیب(1949-1868واجتماع نیز صف بندي هاي خاص خود را هویدا نمودند. در این دوره رضا توفیق(

) اسکافل و 1903-1820) مجله علوم اجتماعیه و اقتصادیه را منتشر کردند. این نشریه به طور مداوم اندیشه هاي اسپنسر(1910

ریچارد ورمز در حوزه جامعه شناسی بیولوژیک را نشر و مدافعه می کرد. در این دوره تکامل گرایی اسپنسر، تاثیرِ بسیاري بر روي

اندیشه ترکانِ عثمانی نهاده بود، مقاالتی راجع به آگنوستیزم( رضا توفیق)، اقتصاد تغییر(جاوید شعیب) و فلسفه هنر ملهم از تاین و

نشریه فلسفه " مجید گوك برك و فلسفه در ترکیه"، نگاه کنید به دوغان اوزلم،334،ص 1997حلمی ضیاء اولکن، نقش ترجمه در دوره هاي بیداري، چاپ سوم، استانبول 16، ص 1986، راجع به تالیفات و ترجمه ها در حوزه منطق نگاه کنید به اونَر، فهم علم و منطق در ترکیه بعد از دوره تنظیمات،آنکارا 5657، ص 1998، استانبول 5لوگوس، شماره

، مقدمه،1986، اونر، منطق کالسیک،آنکارا 17 92 ، ص1999، جلد دو، شماره چهار، آنکارا I، مجله تنظیمات " دولت دئوکراتیک و دولت الئیک" صدري مقصودي آرسال، 17

در این دوره رویکرد هاي اثبات گرا در علم و اندیشه و مدیریت جامعه، از 18ارنست رنان(احمد شعیب) نیز در این دوره منتشر گردید.

19نسخه هایی بوده که براي نجات بیمار در حالِ مرگ اروپا پیچیده می شده است.

جنبشِ ترکانِ جوان با چهره هایی همچون احمد رضا و پرنس صباح الدین که بذر هاي آن پیش از مشروطیت و در حین مشروطیت

) و سلطان 1876-1861کاشته شد، ادامه جریانی بود که با نامِ عثمانی هاي جوان در مقابله و مخالفت با نحوه مدیریت سلطان عزیز(

) در اوایل مشروطیت دوم با چهره هایی چون شناسی، نامیک کمال و علی سو آوي حرکت خود را 1909-1876عبدالحمید دوم(

شروع کرده بودند. این جنبش در ادبیات از رومانتیزم فرانسوي و دراندیشه و تفکر نیز از فلسفه روشنگري تاثیر و الهام گرفته بود. این دو

جریانِ فکري در اکثر ممالک تحت نظرِ عثمانی به صورت ملموس تاثیرات خود را بر جاي نهاد. بعد از عثمانی هاي جوان، ترکانِ جوان

در پاریس جمع گردیده و زمینه هاي مداخله سیاسی و نوعی اختالل در مکانیزم حکومتی عبد الحمید دوم را 1908 الی 1890از

) 1930-1859طراحی کردند. تشکیالت جمعیت اتحاد و ترقی در این موسسه دو رهبر بزرگ را در خود جاي داده بود: احمد رضا(

جامعه شناختیِ (سوسیولوژیک) مکتبِ بازي به محوریت عدو پرنس صباح الدین، اولی در چنبره اثبات گرایی و دیگري نیز حامی ب

20 گردیده بود."علمِ اجتماعی"نشریه

به نظر کورال الچی نمی توان مدعی بود که نشریاتی به طورمستقیم نماینده جریانِ اثبات گرا درعثمانی بوده باشند، اما در بین اعضاي

برخی نشریات کسانی بودندکه به طور مستقیم با اندیشه هاي اثبات گرایانه در ارتباط بودند. بعضی افراد نیزاز شاخه هاي رسانه اي

جمعیت عثمانی هاي "گروهها و جمعیت هایی که خود عضو آن بودند به عنوان بازوي انتشار این اندیشه ها استفاده می کردند از جمله

21 که در ورود اثبات گرایی به ترکیه نقش مهمی بازي کرده بودند." جمعیت اتحاد و ترقی" و "جدید

پیوستند، در ورود اندیشه اثبات گرا به ترکیه نقش مهمی ایفا کردند و همچنین "جمعیت اتحاد و ترقی"بخشی از ترکهاي جوان که به

در دومین مشروطیت رهبر سیاسی خود را همچو احمد رضا، به نمایندگی مجلس ودرآنجا به ریاست مجلس انتخاب و انجمن عالوه بر

این موارد، افرادي همچون ضیاء گوك آلپ، حسین جاوید و رضا توفیق را که از اثبات گرایی تاثیر پذیرفته بودند به جامعه ترکیه

)،مجموعه علوم اقتصادیه و 1942-1891 در کنار اینها موسساتی همچون ثروت فنون که نشریه ادبی و فکري بوده(22تقدیم کرد.

) نقش به سزایی در آشنایی 1917)و مجموعه اجتماعیات(1910-1908اجتماعیه که اندیشه هاي اگوست کمت را نشر می کرد(

در همین حال که رد پاي اندیشه هاي آگوست کمت در نوشته هاي احمد رضا و 23جامعه علمی با اندیشه هاي اثبات گرایی داشتند.

در نوشته هاي پرنس صالح الدین نیز دیده می شود. فرارِ پرنس به فرانسه در "مکتب بازي"گوك آلپ دیده می شود، رد اندیشه هاي

28، ص 1963، جلد ششم، آنکارا 30-27 نشریه آئوئیفد، شماره " مدرنیته ترکیه و پیشتازانِ اندیشمند ترکیه در این جبهه" حلمی ضیاء اولکن، 18-183، ص 1996، نگاه کنید به کافادار، نقاط چرخش راهبردي در ترکیه و آموزش فلسفه، استانبول 99، ص 1996 نجدت سو باشی، فهم دینیِ روشنفکر ترك، استانبول، 19

187 76-73، ص 1999)، چاپ چهارم، استانبول 1908-1859، شریف ماردین، افکاري سیاسی ترکان جوان(28-27حلمی ضیاء اولکن، همان، ص 20 205-204، 1986مرتضی کولرا ائلچی، ورود اثبات گرایی به ترکیه، استانبول 21 215کولرا ائلچی همان ص 22 217کولرا ائلچی همان ص 23

سبب نزدیکی وي به مکتب بازي گردید، دو مکتب کُمت و بازي در "جنبش آزادي خواهی ترك"و ملحق شدن به 1899سال

نامیده شدند. وي از طرفی در مخالفت با علمِ اجتماعی "علمِ اجتماع" و "علمِ اجتماعی"جامعه شناسی فرانسوي توسط وي با نامهاي

آگوست کمت با نزدیک شدن به اندیشه مکتب بازي یعنی علمِ اجتماع سعی درقرار گرفتن در صف بندي به نظر صحیحِ خویش در این

دو جبهه داشت، از دیگر سو با توجه به وضعیت بیمارِ دولت عثمانی، سعی در نشان دادن راههاي عالجِ آن می نمود. از یک طرف

درمرحله تشخیصِ بیماري ، وي و اندیشه هایش در ظرف جامعه شناسی آگوست کمت قرار می گرفت، از دیگر سو پیشنهادات وي در

راستاي حل این بیماري به صورت برنامه هاي رفرمیستی و اصالح گرایانه از وي فردي عمل گرا و کنش گر را به تصویر می

24iiiکشید.

در زمان مشروطیت از مقوالت مهمی که ترکانِ جوان با جمعیت اتحاد و ترقی و پرنس صباح الدین اختالف داشتند، بر سر آزادي بیان

ازاندیشمندانی همچون هنري دو تورویل و "مکتبِ بازي" تحت تاثیرِ نوشته هاي iiو اراده شخصی بوده است. پرنس صباح الدین

ادموند دمولیوس قرار می گرفت. وي دو تیپ اجتماعی شرق و غرب در اندیشه مکتب بازي را به صورت جماعت گرایی در شرق و

فرد گرایی در غرب متصور می شد، معتقد بود که جامعه عثمانی تا زمانی که از جماعت گرایی به فرد گرایی عبور نکرده است نمی

تواند انقالبِ اساسی در بطنِ جامعه خویش را مشاهده کند و این مقوله با آموزش و پرورش علمی و اساسی در سطح جامعه ترکیه میسر

25می شود.

رضاتوفیق به نوبه خود وظیفه انتقال اندیشه شرق و غرب به ترکیه و مقایسه تطبیقی آنها را انجام داده بود، اما درباره وي روایت هاي

مختلفی نقل گردیده است، از لیبرال، ماسون و بکتاشی بودن وي نقل کرده اند. وي تحت تاثیر مکتبِ انگلیسی اثبات گرایی، هربرت

اسپنسر را استاد خویش می دانست. وي اولین فردي بود که در اداره آموزش عثمانی تعلیمِ فلسفه و معرفی فیلسوفانِ معاصر رابه عنوانِ

و " تاریخِ ادیان"، احمد میتهات با کتابِ"حکمت تاریخ"درس درسطح راهنمایی آغاز کرد، قبل از وي احمد جودت پاشا با کتابِ

در دوره " حکمت بداعی" درس 1917-1914 شروع به آموزش فلسفه و حکمت غربی کرده بودند، بعد ها ما بین "فلسفه"کتابِ

در دوره راهنمایی را ارائه دادند. درکتابهاي رضا توفیق ازفیلسوفانِ یونانی همچون هراکلیت و " معلومات اخالقی"دبیرستان و درس

وي در کنار این موارد با همکاري 26افالطون و اندیشمندان غربی و شرقی نام برده شده و به مقایسه و تطبیق آنها اقدام شده است.

را تهیه کرده بود، وي در سالهاي متارکه "لغات و اصطالحات فلسفی"سازمان نظارت بر معارف و اندیشمندان فلسفی آن زمان کتاب

، نگاه کنید به آگاه چوبوکچو، جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه 36، ص 1995سلیمان خیري بوالي، مجادله دو نظریه روحگرا و ماده گرا در ترکیه، چاپ چهارم، آنکارا 24، شریف ماردین، جامعه و 225 و 223، کورال ائلچی همان ص 130، ص 1988، اجمد آك گون، ورود ماده گرایی به ترکیه و اولین اثرات آن، آنکارا 1986ترك، آنکارا

197-196، 1992سیاست در ترکیه، چاپ سوم، استانبول

، نگاه کنید به شوکري هانی اوغلو، دکتر عبد اهللا جودت اندیشمند سیاسی و عصر وي، استانبول 134، ص 1992حلمی ضیاء اولکن، تاریخ اندیشه معاصر، چاپ سوم، استانبول 25 297-296، 292-290، 1999)، چاپ چهارم، استانبول 1908-1859شریف ماردین، افکاري سیاسی ترکان جوان(، 195، ص 1981

291،ص 1986 مرتضی کولرا ائلچی، ورود اثبات گرایی به ترکیه، استانبول 26

از جنگ اول جهانی در دانشکده ادبیات دارالفنون به عنوان استاد مشغول به تدریس بوده و با حزب آزادي و ائتالف شروع به همکاري

27 را شروع به نوشتن کرد و اولین دو جلد آن اثر را نیز منتشر کرد."قاموس بزرگ فلسفه"نمود، بعد ها

در ادبیات دوران مشروطیت، ، پایه هاي تئوریک نقد سیاسی و اجتماعی را آموزه هاي غربی تشکیل می دهد. منبع تاثیرات روشنفکري

در این زمینه ها تحوالت فکري فرانسه بود، اما به جاي اثر پذیري در زمینه فلسفه روشنگري قرنِ هیجدهم، اندیشه علوم اجتماعی قرن

براندیشه اصالح گرانِ ترك حاکم گردید. اولین تاثیرراآگوست کمت بر اندیشه علمی-فلسفی بر جاي گذاشت، جامعه شناسی نوزده

اثبات گراي آگوست کُمتی، احمد رضا ازجمعیت اتحاد و ترقی را تحت پوشش و تاثیرِ فکري خود قرار داد که این نیز باعث گسترشِ

رضا توفیق در نشریه مشورت نیز به اشاعه اندیشه اثبات گرا پرداخت، برنارد لوئیس در این 28رادیکال-الئیسیزم در سالهاي بعد گردید.

زمینه تاثیر این نشریه و افکار پوزیتیویستی را مهم ارزیابی کرده و اشاره کرده است که گروهی که در استانبول بودند نام جمعیت را از

29اتحاد عثمانی به اتحاد و ترقی تغییر دادند.

) بود، وي بدون نام بردن از مساله انکار باري 1910-1876از دیگر اسامی که تحت تاثیر اثبات گرایی قرار گرفت، احمد شعیب(

تعالی توسط آگوست کمت و اندیشه دینی وي وهمچنین گنجاندنِ انسانیت به جاي آن، سعی در تطبیقِ روش و جهان بینی اثبات

بیشتر نوشته هاي وي بعد از مشروطیت دوم 30گرایی باجهان بینی ملت دینداري همچون جامعه عثمانی، با رویکرد بی طرفانه را داشت.

زندگی و "در نشریه علوم اقتصادیه و اجتمائیه که همراه بارضا توفیق و محمت جاوید به راه انداخته بود، انتشار پیدا کرد. درواقع کتاب

اولین اثر راجع به اثبات گرایی در ترکیه می باشد که وي مولف آن است. این کتاب تمام آن ابعادي که احمد شعیب با آن "کتابها

) را به عنوانِ یک فیلسوف معرفی کرده بود. 1893-1828وي تاین فرانسوي(31وجوه این همانی پیدا کرده بود را منعکس می کرد.

آگوست "قانونِ سه وضعیت"وي درکتابِ خود بعد ازاینکه روح گرایانِ قرنِ نوزده را توضیح می داد به سراغِ فلسفه اثبات گرا رفته و

32کمت را توضیح داده و نشان داد که فلسفه از مسایلِ فرا فیزیکی دور گردیده است.

) می 1924-1876یکی از متحدین اصلی در صف اندیشه ورزان حول محورِ تفکر اثبات گرا در عصر مشروطه ضیاء گوك آلپ(

باشد. این اندیشمند این نگاه علمی و رویکرد خود به مقوله اثبات گرایی را در هنگام تاسیس جمهوري ترکیه و پایه ریزي ایدئولوژي

آن نیز ادامه داده بود. عموي وي حاسب افندي از علمائی بود که اشتغال به فلسفه اسالمی داشت و باعث آشنایی ضیاء با آثارِ کالسیک

308 همان ص 27 230وئیس، طلوع ترکیه مدرن، ص ل28

نشریه تحقیقات "1908-1789 روشنفکران ومدرنیزاسیون در عثمانی "، نگاه کنید به مهمت بشیر لی،274-245ورود اثبات گرایی به ترکیه، ، کولرا ائلچی، 196همان ص 29 155-154دینی، ص

341کولرا ائلچی همان 30 342همان 31

59-58، ص 1986آگاه چوبوکچو، جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه ترك، آنکارا 32

اسالمی گردید، همچنین بودن در دیاربکر که یکی از مراکز فرهنگی قدیمِ عثمانی بود تاثیر شگرفی در رشد ضیاء بر جاي گذاشت.

آورده شده روشنی بخش ماهیت فکري ضیاء گوك " مجموعه کوچک" که در کتابِ" وصیت هاي فلسفی"نوشته اي تحت عنوان

33آلپ می باشد.

وي بر این اعتقاد بود که رهایی از وضعیت دچار شده امپراطوري و جامعه تنها با ظهور واقعی جامعه ترك در عرصه اجتماع ممکن

خواهد گردید. فلسفه ضیاء گوك آلپ ماهیت فرد را در گستره جمع ذوب می کرد، روح و اراده انسانی را نه به سمت آزادي، که به

ن و ضرورت و وابستگی شخصیت و به سمتمستقل و خلّاق که به سوي تعی موجود، نه به ظهورِ شخصیت تصادفات و امکانات سمت

نظام مند شدن سوق می داد. وي سعی کرد اندیشه فرد گرایانه، درهم تنیده و حاکم برتفکر اندیشمندان قبل از خودش را از میان بردارد

و به همین خاطرنیز اندیشه هایش سر از جماعت گرایی دگماتیک در آورد. حسن آلتینتاش تیپ فکري ضیاء گوك آلپ را به مثابه

نظام فلسفی خاص می نگرد. چرا که گوك آلپ در این زمینه اعتقاد داشت که مکتبِ جامعه شناسی دورکهیم می تواند به مسایل و

وي اولین چارچوبِ نظري ملی گرایی ترك رادرفرمولِ جامعه شناسانه امیل 34مشکالت جامعه ترك پاسخی در خور بدهد.

)یافته بود، در این زمینه اندیشه هاي احمد رضا و هم ضیاء گوك آلپ در حل مشکالت و نا بسامانی هاي 1917-1858دورکهیم(

جامعه عثمانی، با نگاهی مطلق گرا و با الهامِ وحی گونه از مکتب جامعه شناسی و به مثابه فلسفه رهایی با نگاه به همه بخش هاي دینی،

35اخالقی و سیاسی جامعه در صحنه اندیشه ورزي عثمانی نشر گردید.

وي تحت تاثیر دورکهیم دو واقعیت اجتماعی را در جامعه شناسایی کرده بود و سعی در انتقال و فهماندن این واقعیت ها با روشی

عقالنی و علمی داشت. یکی از آنها سنت و دیگري تمدن، ویا به عبارتی تمدنی فرا فرهنگی. به نظر وي فرهنگ از ملتی به ملت دیگر

تغییر می کند. زبان، اخالق، عادات، هنر هاي زیبا، افسانه ها، ضرب المثل ها، امثال و روایت هاي شفاهی، بازي هاي مردمی و اجتماعی

وي عدم رشد فلسفه بین ترکان را به 36و سایر ارزش هایی که جامعه آن را می آفریند، فراهم کننده فرهنگ آن جامعه می باشد.

درست است که ترك ها "نداشتن استعداد در جامعه ترك در این زمینه مرتبط نمی داند، بلکه علت این امررا این گونه بیان می کند

در آن مدارجِ باال جایگاهی iهنوز در علوم اثباتی به سطحی از رشد علمی و نیاز به توسعه نرسیده اند... لیکن فقط از نظرِ فلسفه فردي

37."ندارند، اما در فلسفه مردمی ترکان از همه ملت ها باالتر اند

269 2، بخشِ الحاقیات، 1995فایر، تاریخ نظریه هاي اجتماعی، استانبول 33 30-29، ص 1989حایرانی آلتین تاش، مروري بر اندیشه مصطفی شکیب تونچ، آنکارا 34، شریف ماردین، 4، ص 1994، نگاه کنید به ارسالن کاینار داغ، نهادي شدن فلسفه در ترکیه و تاریخ تاسیس نهاد فلسفه ترکیه، آنکارا 231-230لوئیس، طلوع ترکیه مدرن، 35

138-137، ص 1993دین و ایدئولوژي، چاپ چهارم استانبول 75،ص 1986 جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه ترك، آنکارا ، چوبوکچو،102-96، ص 1990ضیاء گوك آلپ، پایه هاي ترك گرایی، ویراست محمد کاپالن، آنکارا 36 180همان ص 37

تاثیري که ضیاء گوك آلپ بر موسسه ها و مدارسِ علومِ اسالمی در عثمانی و بعد در ترکیه مدرن نهاد، غیر قابل انکار می باشد. تحت

مدرسه " و موسسه علوم اسالمی با نامِ 38" دار الحکمه اسالمیه"تاثیر وي، علمِ کالسیک کالم در چارچوبِ الهیات مدرن با نامِ

راه اندازي گردیدند. اما این مدارس و موسسه ها در اثناي 39 "مدرسه القضات" و مرکز مدرنِ آموزش قضات با نام"المتخصصین

40جنگ اول جهانی هنگامی که دولت عثمانی فروپاشید، بدونِ هیچ گونه رشد و توسعه خاصی بسته شدند.

یکی از اثبات گرایانِ دوره مشروطه نیز حسین جاوید می باشد. او بدون بحث از آگوست کمت، تاین را که یکی دیگر از جامعه

) یکی از شخصیت هاي مورد توجه حسین جاوید 1902-1840شناسان فرانسوي بود به عنوانِ استاد خویش انتخاب نمود. امیل زوال(

بود، وي در این چارچوب سعی در گسترش اثبات گرایی با استفاده از ادبیات را داشت. آثاروي بیشتر از نوعِ ادبی، رمان، حکایت، نقد،

41شعر، خاطره و مقاله بوده است.

رشد ماده گرایی در ترکیه در تناسب با تاریخ تکاملِ ماده گرایی به دو صورت شکل گرفته و فضاي زیست خود را ب) ماده گرایان:

در اواخر قرنِ نوزده ماده گرایی کالسیک وارد ترکیه گردید، اما ماده گرایی دیالکتیک به دالیل سیاسی بعد از پیدا کرده است.

یک سري از نشریات و موسسات با تولید مداوم اندیشه ماده گرایانه در نفوذ در 42 وارد عرصه زیستی خود در ترکیه گردید.1919

می باشد. در این نشریه عالوه بر نام بردن از متفکرانِ "اجتهاد"ترکیه و افزایش هوادارانِ آن نقش مهمی ایفا کردند. یکی از آنها نشریه

قبل از میالد)، 96-55ماده گرا اندیشه هاي آنها نیز مورد بررسی قرار گرفتند. از دیگر سو اندیشمندانی همچون الکرِتیوس(

) نیز 1899-1824) و لودویگ بوخنر(1882-1809)، داروین(1892-1823 قبل از میالد)، ارنست رنان(271-341اپیکور(

در این نشریه معرفی گردیدند. درفضاي اندیشه ورزي ترك ،داروینیزم ترك که سمبلی از ماده گرایی ترك به شمار می آمد آثار

نیز ترجمه و به عالقه مندان ارائه گردیده است. بسیاري از " قدرت" و "ماده"، " طبیعت"، "وحدت موجود"مختلفی از جمله

43اندیشمندانِ ماده گراي ترك نیز اثرات خود را در نشریه اجتهاد منتشر می کردند.

راه " کتابخانه تجدد علمی و فلسفی"از دیگر سو با تالش و همت بهاء توفیق در جهت نشر آثار علمی، فلسفی و فنی کتابخانه اي با نام

که توسط این " مجموعه ذکاء در قرن بیستم"اندازي گردید که نزدیک به یازده عدد کتاب ترجمه و تالیف گردید. ادامه انتشارِ نشریه

منتشر گردید. در این "مجموعه فلسفه"گروه منتشر می شد به علت جنگ به بعد از جنگ موکول گردید که بعد از جنگ نیز با نام

، در نشریه سبیل الرشد بین شیخ محسن فانی الظاهري و ازمیر لی یک مباحثه ادامه دار جریان یافته بود، براي " علم کالم جدید"در کنار این تالش هاي گوگ آلپ در زمینه 38 312-265، 1996 دسامبر)، آنکارا 25-24، سمپوزیوم اسماعیل حقّی ازمیر لی(" مباحثات علم کالم جدید در نشریه سبیل الرشد"اطالعات بیشتر نگاه کنید به بولند بال اوغلو،

، ص 1990شَن تورك، مدرنیته و علم اجتماع در دنیاي اسالم،استانبول براي اطالع از مباحثات بین ضیاء گوك آلپ، حلیم ثابت، مصطفی شریف و ازمیر لی، نگاه کنید به 39297-415

405ص ، 1973نیازي برکس، تجدد و جنبش هاي معاصر در ترکیه، آنکارا، 40

148-140، اولکن تاریخ اندیشه معاصر در ترکیه، ص 325کورال ائلچی، همان ص 41 112-107آکگون، ورود ماده گرایی به ترکیه و اولین تاثیرات آن، ص 42 143-142آکگون، همان ص 43

)، میتهات جمال، 1945-1894مجموعه اندیشمندانی همچون بهاء توفیق، صوفی اردم، احمد نبیل، محمت نجیب، ناجی فیکرت(

ممدوح سلیمان نیز قلم فرسایی می کردند. ماده گرایی به واسطه این مجموعه در ترکیه گسترش پیدا کرد و براي خود هوادار و

فلسفه " از ممدوح سلیمان ،"فلسفه ادیان" و "مرتجعین حقیقی و اروپایی شدن" نوشته هایی با عنوان44بستري در جامعه پیدا نمود.

اخالق و کنش هاي "، " کانت و فلسفه اش"، " کُنشِ ملی شدن" ، " مقاصد فلسفی" از احمد نبیل، "تاریخ و منشاء زمین" و"معاشرت

از بهاء توفیق، در این نشریه نشر گردیدند. " قاموسِ فلسفه" و "آن در سرزمین ما

می " جنبش مدرنیزاسیون"در ورود و گسترش ماده گرایی در ترکیه فعالیت تعدادي از نشریات و نهاد هاي مهم را نیز در چارچوب

وي ابتدا نشریه 45توان بررسی و تحلیل کرد. در این راستا اولین حرکت مدرنیزاسیون از طرف دکتر عبداهللا جودت اعمال گردید.

درقاهره تاسیس کرد سپس در اثر فشار سیاسی در اواخر حکومت عبدالحمید دوم مجبور به ترك امپراطوري 1903 را سالِ "اجتهاد"

تا زمان 1908گردید. جودت پس از آمدن به سوئیس و اتریش در آنجا نیز نشر این مجله را ادامه داد. وي فعالیت هاي خود را از

در داخل مرز هاي ترکیه ادامه داد. عبداهللا جودت از اقدامات فکري وعلمی همچون الئیسیزاسیونِ قوانین، 1926مرگ خویش در سال

قبولِ الفباي التین، تغییرلباس از پوشش عثمانی به غربی، آزادي زنان و ورود به تفکر و اندیشه ورزي تمدن غربی مدافعه می کرد. وي با

وي بیشتر آثار 46ترجمه تعدادي از آثار بر علیه اسالم موجب بر انگیختن طبقه محافظه کار بر علیه اندیشه هاي وي در ترکیه گردید.

گوستاو لو بون را به ترکی ترجمه کرد، جامعه شناس فرانسوي که تاثیر زیادي بر وي نهاده بود نیز پزشکی حاذق به شمار می رفت. آثار

گسترده لوبون که از مردم شناسی تا فلسفه را شامل می گردید، با رهیافت خاصی که به مسایل و مشکالت جامعه نزدیک می شد باعث

عالقه شدید جودت به وي گردیده بود. نگاه شفاف ریاضی وار و قطعیتی که به مسایلِ اجتماعی داشت، از عوامل مهم تاثیر گذار بر

از "رباعی هاي خیام")، 1616-1564 از تراژدي هاي شکسپیر("مکبث" و "هملت" جودت آثاري همچون 47عبداهللا جودت بود.

از آلفیر و خیلی از آثار گوستاو لو بون "فلسفه استبداد" از گایائو، " تربیت و وراثت" از دکتر دوزي، " تاریخ اسالم"حکیم عمرخیام،

مجموعه هاي گردآوري شده توسط دکتر جودت بسیارند،گستره این آثار از اپیکور تا ارنست رنان، حافظ 48را به ترکی ترجمه کرد.

شیرازي تا فلیکس اسنارد و لودویگ بوخنر می باشند، برش هاي کوتاهی که از اندیشمندان، متفکران و ادیبان مختلف در نوشته هاي

خویش آورده و با نگاه انتقادي و تفسیري به آنها سعی در شفاف سازي مقوالت راداشته، آن مجموعه ها را همچون دایره المعارف

به نظر اولکن علت انتخابِ شکسپیر، شیلر و آلفیري براي ترجمه آثار آنها 49فلسفی کوچکی به جامعه اندیشه ترکیه تقدیم کرده است.

توسط دکتر عبداهللا جودت، وجود حس استبداد ستیزي، آزادگی و انسانیت ، همچنین دلیل انتخاب موالنا و خیام نیز اعتقاد وي به شک

156همان ص 44، هانی اوغلو،، دکتر عبد اهللا جودت اندیشمند سیاسی و عصر وي، استانبول 28 ، ص 1997حلمی ضیاء اولکن، نقش ترجمه در دوره هاي بیداري، چاپ سوم، استانبول 45

371،ص 1981

228-227)، ص1908-1859، نگاه کنید به شریف ماردین، افکارسیاسی ترکهاي جوان(28اولکن، مدرنیته ترکیه و پیشروان اندیشمند ترك این حرکت ، ص 46 246- و 241-239، شریف ماردین، همان ص 165، ص 1981هانی اوغلو، 47 333، ص 1997 اولکن 48

283-282، براي آثار جودت نگاه کنید به آکگون، ورود ماده گرایی به ترکیه و اولین اثرات آن، ص 1981،162هانی اوغلو 49

انگاري بوده است. اما هانی اوغلو در تقابل با این نظر معتقد است که دکتر جودت با این گونه آرایش فکري در ترجمه ها سعی در

استفاده و تطبیق قیاسی از منابع فرهنگی شرقی و تکنولوژي غربی داشته که در نهایت براي خلق بدیل و سنتز از آنها بتواند استفاده

این متفکر در مبارزه سیاسی خود نه از رهبرانِ سیاسی که از اندیشمندان فلسفی الگو برداري نمود در تائید این رویکرد همین 50کند.

در حالت کلی جودت که با مسلمانان و خصوصا 51)را تا درجه پیامبري ارتقاء داده بود.1860-1788بس که بوخنر و شوپنهاور(

ضد ماده گرایان(روح گرایان) میانه خوبی نداشت، اما با این حال اسالم را به عنوانِ ابزاري در جهت ورود اندیشه و تکنولوژي غرب به

عثمانی و ترکیه قبول داشت و در این راستا اندیشه هاي علماي اسالمی و ماده گرایان بیولوژیست را در قیاس و تطبیق با یکدیگر نقدو

او با تحسین از سید جمال و 52بررسی می کرد وي سعی در اثبات اسالم به مثابه مکتبِ ماده گرایی بیولوژیست براي مسلمانان نیز بود.

محمد عبدو به عنوان اسالم گرایانِ مدرن، معتقد بود که آنها نمی توانند با کمک از اندیشه اسالمی موفق گردند. اما در نقطه اي که سید

جمال و عبدو براي نجات مسلمانان از امپریالیزم نسخه یادگیري از علم و تکنیک غرب و مدل سازي این مقوالت براي دنیاي اسالم را

53پیچیده بودند، این اندیشه در دکتر عبداهللا جودت نیز تاثیر نهاد و وي به حمایت از این اندیشه پرداخت.

یکی از کسانی که در انتقالِ اندیشه غربی به عثمانی و ترکیه نقشِ مهمی ایفا کرد، علی حسین زاده از اعضاي قدیمی اتحادو ترقی بود.

وي مدافع انسان گرایی دوگانه بود، یک وجه این انسان گرایی یونانی-التینی و وجه دیگر آن اسالم گرایانه بود. وي معتقد بود که این

"اندیشه براي ملتهایی که بین شرق و غرب(شرق و غربِ فلسفی) در آمد و رفت هستند، صدق می کند. وي این نظریه را در مجله

که 1910) که در تفلیس منتشر می گردید ارائه و مدافعه می کرد، وي نشر این دوگانه انسان گرایی را تا 1905("فیوضات و حیات

در استانبول بود ادامه داد. وي با استفاده از این رویکرد ترجمه هاي منظومی از شیخ نامه، ائیلیاد، عنید و فائوست ارائه کرد. درکنار این

صراط "تیپ رویکرد به غرب از میانِ طبقه محافظه کار نیز اندیشمندانی که از اندیشه غربی الهام گرفته بودند با نشریاتی همچون

54 نیز به صف حسین زاده پیوستند."سبیل الرشاد"و"مستقیم

)می باشد. به نظر آکگون فوئادبیش ازنهله ماده 1887-1852ر فوئاد (ي یکی ازمهمترین اندیشمندان ماده گرا در دوره مشروطیت بش

بشیر 55گرایی به جریانِ اثبات گرایی تمایل دارد، اما تاثیرات اندیشه اثبات گرا در کنارِ اندیشه ماده گراي وي به غایت زیاد می باشد.

) و بوخنر مدافع رئالیزمی بود 1789-1723)، دي هولباخ(1778-1717)، دي آلمبرت(1784-1713فوئاد با الهام از دیدروت(

ترك بود که تفاوت فرانسه آن روز از بالزاك، استندل و امیل زوال تاثیر پذیرفته بود. به نظر بِرکس، فوئاد بشیر اولین فرد که در ادبیات

185همان ص 50 25همان 51 135همان ص 52 151، ص 1981هانی اوغلو 53 28 اولکن، مدرنیته ترکیه و پیشروان اندیشمند ترك این حرکت ، ص 54 156،ص 1996، کافادار، نقاط چرخش راهبردي در ترکیه و آموزش فلسفه، استانبول 212، ص 1988احمد آك گون، ورود ماده گرایی به ترکیه و اولین اثرات آن، آنکارا 55

بهاء توفیق، احمد نبیل، عبد اهللا جودت و 56بین اندیشه غربی و اندیشه شرقی وقرون وسطائی را در خود ماده گرایی علمی تحلیل کرد.

57جالل نوري به علت فعالیت هاي فکري در چارچوبِ ماده گرایی، از شاگردانِ خلف بشیر فوئاد به شمار می آیند.

بشیر فوئاد از نظر کنش نظري در دو جبهه تفکر خود را به ظهور رسانده است: اثبات گرایی در فلسفه و طبیعت گرایی در ادبیات، البته

در زمینه هاي اندیشه ورزي فوئاد، چهار اسم از عالمان و دنیاي اسالم به 58این متفکر در زمینه اندیشه اسالمی هم فعالیتهایی داشته است.

). به نظرِ اورهان 873) و کندي(؟- 1198-1126)، ابن مسکویه الحزین، ابن رشد(1057-980چشم می خورد: ابو علی سینا(

در یکی از مجموعه ها به نام انوارِ ذکاء مقاله اي در بابِ 59اوکاي اطالعات وي در این زمینه از تاریخ برنارد لوئیس نقل گردیده است.

اولین بیوگرافی انتقادي در ترکیه به نام 60ابن مسکویه نشر کرد که در واقع ترجمه اي از مقاله اي به همین نام از برنارد لوئیس می باشد.

ویکتور هوگو اثر فوئاد بشیر بوده و ي دراین اثر سعی در نقد رومانتیزم و طبیعت گرایی داشته است که جزو اولین محصوالت وارداتی

وي به واسطه کلود برنارد که پزشکی را بدل به علم تجربی نمود و هم از طریق اثبات 61در حوزه اندیشه طبیعت گرایی می باشد.

گرایی به طور مستقیم با سیستم اندیشه ورزي آگوست کمت در ارتباط بوده است. تمایلِ وي به اثبات گرایی را می توان در تولید

اصطالحات به زبانِ ترکی مشاهده کرد، واژه جامعه شناسی را اولین بار از دایره اصطالحات کمت بر گرفت و در قاموسِ لغات ترك

قرارداد. بوخنر نیز نقش مهمی در حیات ادبی فوئاد بشیر ایفا کرده است، چرا که فهم فلسفی بوخنر نیز در تناسب با ماده گرایی می

از آنِ "در علم هیچ جایگاهی براي فلسفه در نظر نمی توان گرفت و پایه هاي فلسفه بایستی با علم محکم گردند"باشد. این فکر که

62ماده گرایانِ قرنِ نوزدهم می باشد. در واقع می توان همین اندیشه را در آثار فوئاد بشیرمشاهده کرد.

، هیچ iiفوئاد بشیر منکرِ متافیزیک بود ولی در زمینه دین هیچ اظهار نظر مشخصی نکرده بود، وي به علت اندیشه ماده گرا و اثبات گرا

63اعتقادي به بقاي روح نداشت، و وجود جوهرِ روح درخارج از بدن را رد می کرد.

از رهروانِ فوئاد بشیر در دوره بعد از تنظیمات یکی از کسانی که سعی در اشاعه فلسفه ماده گرا در عثمانی و ترکیه داشت بهاء توفیق

بود، وي از آن جایی که آشنایی خوب و جامعی با فرهنگ غرب داشت، با نوشته هاي خویش در روزنامه ها و مجله ها همراه با دوستانِ

وي 64نویسنده خود از جمله صوفی اتهم، سلیمان ممدوح، احمد نبیل، ناجی فیکرت، و فائق شوکت مکتب جدیدي راپایه گزاري کرد.

335، ص 1973نیازي برکس، تجدد و جنبش هاي معاصر در ترکیه، آنکارا، 56

212 آکگون، همان ص 57 15-10 ص 1995مهمت اورهان اوکاي، بشیر فوئاد اولین اثبات گرا و طبیعت گراي ترك،استانبول 58 17مهمت اورهان اوکاي، همان ص 59 64 مهمت اورهان اوکاي همان ص 60، کورال ائلچی، 191-189، ص 1988ورود ماده گرایی به ترکیه و اولین اثرات آن، آنکارا ، براي آثار ترجمه و تالیف از بشیر فوئاد نگاه کنید به آکگون، 138همان ص 61

245-227ورود اثبات گرایی به ترکیه، 187، ص 1995مهمت اورهان اوکاي، بشیر فوئاد اولین اثبات گرا و طبیعت گراي ترك،استانبول 62 192همان ، ص 63 238-237، آکگون ، همان ص 60،ص 1986 آگاه چوبوکچو، جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه ترك، آنکارا 64

وي، رضا توفیق را به خاطر فلسفه ورزي اش، " اخالق"در آثار خود به متفکرانِ متعددي حمله می نمود، علی کمال را به خاطر کتاب

) به 1914-1865 و تمام افکار ریفات نَجدت را مورد هجوم قرار داد. به احمد حلمی(" سراب"محمت رئوف را به خاطر کتابِ

خاطر داشتن مزامین روح گرایانه در آثارش و ضیاء گوك آلپ را براي مزامین ملی گرائی نوشته هاي او و احمد هاشم را به علت

65داشتنِ ادبیات بیهوده و بدون پایه هاي اجتماعی و سود انگارانه ، در معرض نقد و اعتراضِ خود قرار داد.

مجله فلسفه که بهاء توفیق صاحب امتیاز و مدیر مسئولِ آن بود اولین نشریه اي بود که با این نام در عرصه فرهنگی ترکیه شروع به

چرا که در زمانِ 66فعالیت نمود. وي که مسلط به زبان فرانسه بود در این نشریه سعی در ابداع زبانِ فلسفی خاص خودش را داشت،

مشروطیت به علت غامض بودن زبانِ متونِ علمی و فلسفی، عالوه بر مردم عادي روشنفکران نیز در فهم این ادبیات دچار سختی و ابهام

البته 67 زبانِ ساده اي را بکار برده است." وحدت موجود" و " ماده و قدرت"می شدند. در این زمینه بهاء توفیق خصوصا در کتابهاي

به نظر بهاء توفیق که فلسفه را علم آینده نامیده 68در این راه سعی در نوشتنِ دایره المعارف فلسفی داشت که موفق به اتمامِ آن نگردید.

فقط ملتها این مواد موجود فرهنگی و فلسفی خود را بایستی اصالح، 69بود، هر ملتی فلسفه، اخالق و تئوري خاص خودش را داراست.

وي که از فضلی احمد و صبحی اردم در این زمینه تجلیل می کرد، در راستاي تحلیل خود 70تکمیل و به شکل معاصر آن در بیاورند.

71مبنی بر فیلسوف بودن ماده گرایان و عالمانِ اثبات گرا دچارِ تقلیل گرایی و تک وجهی نگري شده بود.

احمد میتهات یکی از کسانی بود که در مشروطیت تحت تاثیر اندیشه هاي بهاء توفیق قرار گرفت. وي در نیمه دوم زندگی خود پیوند

خویش با اندیشه و اخالقِ اسالمی را مستحکم نمود و از اندیشه هاي اولیه خویش عبور و نوشته هاي ماده گرایان و آتئیست ها را مورد

در این که دراپر در مقابل اسالم نیایستاده است، قلم قرسایی کرد. " نظام علمِ دین" در ترجمه اي از دراپر با عنوان 72نقد قرار داد.

احمد میتهات اشتباه دراپردر قراردادنِ اسالم مقابل علم را گوشزد نمود و بر خالف وي اسالم را دینی درراستاي روشهاي علمی و

به نظرِ اولکن در تاریخ اندیشه درترکیه احمد میتهات اولین بارنسبت میان اندیشه غرب و 73مشوق به استفاده از این روش ها معرفی کرد.

مشکالت ناشی از مدرنیته و علم غربی را برررسی نمود. اندیشمندانِ قبل از وي که از دوره تنظیمات شروع به واردات اندیشه غربی

نمودند فقط بر روي مسایل سیاسی تمرکز نموده بودند. هر چند که در آثار نامیک کمال و علی سوآوي اسامی دکارت و پاسکال دیده

می شوداما به طور جدي مسایل فلسفه معاصر غرب بررسی نشده بود.آنان نسلی بودند که ابن سینا تا غزالی را در اندیشه فلسفی براي

106-105،ص 1995سلیمان خیري بوالي، مجادله دو نظریه روحگرا و ماده گرا در ترکیه، چاپ چهارم، آنکارا 65 60،ص 1986آگاه چوبوکچو، جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه ترك، آنکارا 66 114سلیمان خیري بوالي، همان ص 67 ،63، چوبوکچو، همان ص 238-237 آکگون، همان ص 68 بهاء توفیق با این تفکر از میانِ اندیشمندانِ ترك گرایان با ضیاء گوك آلپ هم فکر وهم ترازي می کند.69

61،ص 1986آگاه چوبوکچو، جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه ترك، آنکارا 70 60 همان ص 71 115اولکن، تاریخ اندیشه معاصر در ترکیه، ص 72 234 آکگون، همان 73

خود کافی می دانستند، از نزدیکی به تکنیک اروپایی فقط به دنبالِ ایجاد انقالب سیاسی و رسیدن به اهداف عملی خود براي تغییراتی

اساسی درکوتاه مدت و یک شبه، درجامعه و ارکانِ حکومت عثمانی بودند. از این نظر احمد میتهات با دیگران تفاوت داشت، وي چه

در جوانی که ماتریالیست بود و چه در دورانِ بلوغ فکري خویش که تمایل به روح گرایی داشت، به افق گسترده اي که قابل گنجایش

در سایه ترجمه هاي او خواننده عثمانی با بسیاري از تحوالت 74در نگاه کلیشه اي و تنگ اسالم گرایی کالسیک نبود، دست یافته بود.

با این همه نوشته هاي فلسفی احمد میتهات از عمق فلسفی مناسبی برخوردار 75علمی و ادبی و حتی جریانات ضد دین نیز آشنا می شد.

نبودند. در نوشته هاي فلسفی خویش بیشتر سعی در نشان دادن تناسب و هماهنگی نوشته هاي علمی و یافته هاي جدید فلسفی با احکامِ

با اصول اسالمی را داشت و حتی سعی می کرد پایه هاي این اندیشه هارا با المارکیزمدینی را داشت. وي سعی در تطابقِ داده هاي

وي در فلسفه دین به شدت وابسته به اسالم بود و تمامی افکارِ فلسفی خویش را حول 76روایت هایی از قرآن و حدیث مستحکم سازد.

این محور بنا نهاده بود. دراثرِ راجع به پداگوژي که شاید مبتنی برشهود و بعضی تجارب است، همچو سایر نوشته هاي وي آثار این

77 دیده می شود.iiiسطحی نگري

اصطالحات فلسفه و حکمت در اندیشه شرق و عثمانی بیشتر با احمد میتهات به دو نام و عنوان جداگانه معرفی گردیدند، به نظر وي

سیستم اندیشه ورزي منحصر به غربی هاست که در آن اندیشه هاي غرب به طور مداوم سعی در نقد و عبور از همدیگر قرار فلسفه

تحقیقات و جستجو حولِ ماهیت هستی و کائنات در برابر نورِافکنده شده از قرآن و احکامِ آن می باشد. با این همه حکمتدارند. اما

وي چندین بار به جاي حکمت شرقی، تعبیر فلسفه را نیز به کار برده است. وي در بررسی اندیشه و سیستم هاي غربی، آنها را از لحاظ

از این نظر آزادي خواهی را نوعی آنارشیزم 78ماده گرایی-معنویت گرایی و یا اخالقی بودن-غیر اخالقی بودن نیز مطالعه نموده است.

قلمداد کرده است و در مقابل رویکرد بازارِ آزاد ترکان که از اقتصاددانهاي قرن هیجدهم فرانسه الهام گرفته شده بود نیز موضعی

79مخالف اخذ نمود.

یکی از کسانی که در نشر و معرفی اندیشه ماده گرا در ترکیه نقش مهمی ایفا کرده، صوبحی اَتهم می باشد. در زمان مشروطیت از

وي از تکامل 80) یکی از بزرگترین متافیزیسین هاي فرانسه به جامعه ترکیه بوده است.1941-1859پیشتازان معرفی برگسون (

منتشر می گردید قلم فرسایی نموده است. سالنیک که در "فلسفه" و"قلم هاي جوان"گرایان ترك به شمار می رود و در مجله

116-115اولکن، همان ص 74 281) ص 3شریف ماردین، دین و سیاست(مقاله ها: 75 32، ص 1996ذکریا اولوداغ، احمد حلمی شه بندر زاده فیلیبِلی و روح گرایی، آنکارا 76 119اولکن، تاریخ اندیشه معاصر در ترکیه، ص 77 283-277، ص 1995مهمت اورهان اوکاي، بشیر فوئاد اولین اثبات گرا و طبیعت گراي ترك،استانبول 78 50،ص 1986آگاه چوبوکچو، جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه ترك، آنکارا ، نگاه کنید به 119 اولکن تاریخ اندیشه سیاسی در ترکیه، ص 79 311-280، براي آگاهی بیشتر نگاه کنید به آکگون، همان ص 375اولکن، همان 80

از دیگر اسامی مطرح در ماده گرایی، ممدوح سلیمان می باشد وي کتابی انتقادي را درباره داروینیزم نشر و از نیکالي هارتمان

وي با نشرمقاله هایی در نشریات مجموعه فلسفه، رباط و 81 را به ترکی ترجمه نموده است." داروینیزم")کتاب1842-1906ِ(

82مجموعه ذکاء در قرنِ بیستم عالوه بر نشر و معرفی اندیشه تکامل گرا مدافع اندیشه هاي ماده گرایی نیز بوده است.

)نام برد که از 1915-1867در عصري که گوناگونی فکري و چند طیفی بودن افکار در عثمانی رایج بود می توان از توفیق فکرت (

عالوه بر اعالم آته ئیست بودن خویش در همان حال "تاریخِ قدیم"مهمترین افرادتاثیر گذار در اندیشه ماده گرا بوده است. وي با شعرِ

نیز با الهام از اندیشه ماده گرایی آلمانی فوئر باخ شخصیتی مخالف دین به نمایش گذاشته بود. محمت آکیف اَرسوي یکی از کسانی

تاریخِ "بود که پاسخی سرد و محکم به وي در این زمینه داده بود. محمت علی آینی در یک اثر فلسفی با نقد اسلوب مندانه محتواي

شک گرایی موجود در اندیشه توفیق فیکرت را به شدت نقد کرده بود. وي که اشتغالی به فلسفه نداشت از مکاتب علمی و "قدیم

فلسفی روز نیز اطالع چندانی حاصل نمی کرد.

مشکل و مساله اخالقی یا همان فلسفه اخالق یکی از مهمترین مسایل مورد نظر توفیق فیکرت بود، اما فهم وي از اخالق، اخالقِ دینی

نبود، اخالقِ اومانیستی بود و عقلِ انسانی منبع قابل دسترسِ اخالق در اندیشه هاي معطوف به اخالقِ وي بود. این نیز در نظرِ اسالم

گرایان و محافظه کاران مشکلِ رهایی از سنت ها، اعطاي آزادي تمام به عقل و انسانیت و ملحق کردن فرد به انسانیت در آن زمان به

84 بنابراین فکرت، درفهم اخالق ماده گرا حتی می توان گفت نیهیلیست و درفهم علم و دانش نیز ماده گرا بود.83شمار می آمد.

شاید جالل نوري یکی از اولین اندیشمندانی بودکه سعی درواردکردن تجربه ایجاد ارتباط بین ماده گرایی و اسالم برآمد. وي بر این

نظربود که در اساسِ اسالم ماده گرایی وجود دارد و به جاي تسویه و پاالیش دین اسالم می توان با وارد کردن ماده گرایی به آن به

اندیشه شبیه به تفکر جالل نوري را می توان در افکارِ 85اهداف امروزین یعنی تطبیق علم و دانش غرب با فرهنگ شرق همت گماشت.

است."ماده گرایی بیولوژیک"عبداهللا جودت مشاهده کرد، وي نیز سعی داشت اثبات کند که اسالم یک تیپ از

خیلی از مقاالت منیف پاشا "مجموعه فنون"در این زمینه بهتر است از منیف پاشا و حوجا تاهسین نیز مواردي را ذکر کنیم. درنشریه

قبل از 450-570 اشاره کرد که در آن از تالس(" تاریخ حکماي یونان"در ارتباط با فلسفه نشر گردید، از جمله آن آثار می توان به

-406 قبل از میالد)، دموکریتوس(420-500 قبل از میالد)، هراکلیتوس، آنکسیماندروس(496-570میالد)، سولون و فیثافورس(

قبل از میالد)، 347-430 قبل از میالد)، افالطون(365-422 قبل از میالد)، آنتیستنز(399-470 قبل از میالد)، سقراط(371

63،ص 1986آگاه چوبوکچو، جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه ترك، آنکارا 81 312-311 آکگون، ورود ماده گرایی به ترکیه و اولین تاثیرات آن، ص 82 339، ص 1973تجدد و جنبش هاي معاصر در ترکیه، آنکارا، نیازي برکس، 83 54-53، ص 1995سلیمان خیري بوالي، مجادله دو نظریه روحگرا و ماده گرا در ترکیه، چاپ چهارم، آنکارا 84

166 سلیمان خیري بوالي، همان ص 85

) اولین کتاب در حوزه 1880-1812 حوجا تاهسین(86 قبل از میالد) و سایر فیلسوفان مباحثی مطرح کرده بود.356-435ارسطو(

روانشناسی را نوشت، وي در کنار این اثر کتابهاي تاریخ تکوین، خلقت، اساسِ علم هیئات، روانشانسی و یا همان علم روح، اسرارِ ابو

87 ترجمه و نشر کرد."نوامیس طبیعیه"حواء را نیز به رشته تحریر در آورد. وي مقاله ناتورال از وولنی را با نام

اکثر اندیشمندانی که به ماده گرایی اهمیت قائل می شدند، نیازي به نگاه به شرق و گذشته احساس نمی کردند، این اندیشمندان بیشتر از

)، صوفی اتهم و 1921-1887کسانیکه مدافع اندیشه اثبات گرا بودند به غرب تمایل داشتند. سوسیالیست هایی همچون اتهم نجاد(

رفیق نوزاد در این زمینه با حرکت هاي استثنایی اولین دسته و گروه ماتریالیست در عثمانی را تاسیس کردند. به هر حال به نظر حلمی

ضیاء جنبش سوسیالیت در دوره مشروطیت هنوز خیلی ضعیف و شکننده بوده ، اما ارزش بررسی و تحقیق بر روي آن کماکان محفوظ

88است.

عرضه و نشر می کردند، اگر چه کوتاه ولی آنها توانستند نشریه را "اشتراك"سوسیالیست هاي عثمانی اندیشه هاي خود را در نشریه

روزانه عرضه کنند. آنها اولین جنبش خارج از خاکهاي عثمانی را در پاریس تاسیس کردند،شعبه پاریس جنبش سوسیالیت را رفیق

را منتشر کرد. سوسیالیست هاي عثمانی نیز همچون "بشریت"نوزاد که خود را اولین سوسیالیست ترك نامیده بود بنیانگذاري و نشریه

سایر جریانهایی که تحت اداره و نظارت عرفی و شدید دوره مشروطیت قرارداشتند، از آزادي بیان و ابراز عقایدشان در محدودیت قرار

89داشتند. به نظر ظفر تونایا وجود تصاویر مارکس در نشریات آنها نشان دهنده فهم کامل اندیشه هاي وي توسط آنان نمی باشد.

در زمانِ مشروطیت علیه طرفداران و پیروان اندیشه ماده گرایی مخالفت هاي اساسی از هر طیف و جناحی صورت گرفته بود، خیلی از

سیاسیون اسالم گرا و حتی طرفداران ترك گرایی نیز در جریانِ ضد ماده گرایی یا همان فلسفه روح گرایی عکس العمل هاي متفاوتی

احمد متهات، اسماعیل فرید، مصطفی افندي هارپوتی زاده، احمد حلمی شَه بندر زاده، هالل ادیپ، 90نسبت به این جریان اعمال کردند.

)، عمر فرید، مهمت شمس الدین، احمد حمدي آك سه کی از جمله 1946-1855امین فیضی، ضیاء گوك آلپ، اسماعیل فنّی(

) سعی در نقد اندیشه ماده 1896("ابطالِ مذهبِ مادیون" اسماعیل فرید با کتاب91ناقدین تفکر ماده گرا در عثمانی و ترکیه بوده اند.

گرا داشته بود، سلیمان و هارپوتی زاده با نوشته هاي خود اندیشه هاي بوخنر و خصوصا کتابِ ماده و قدرت آن را نقد کردند.

اسالم گرایی در اواخر عثمانی دیگر به مثابه اسالم سنتی سعی در رقابت با سایر ادیان و مسیحیت ضد ماده گرایان(روح گرایان):

نداشت، بلکه جبهه جدیدي در مقابلش می دید و آن اندیشه هاي فلسفی قرن هیجدهم و نوزدهم همچون اثبات گرایی بود. جریانِ

163آکگون، همان 86 163همان ص 87 سکوالریزم، الئیسیزم و "، براي جزویات جنبش روشنفکر وماده گراي ترکیه نگاه کنید به دورموش حوجا اوغلو،207-106اولکن، تاریخ اندیشه معاصر درترکیه، ص 88

55-53، ص 1994، آنکارا 29، شماره "گاه شمارِ ترکیه" نشریه "الئیسیزمِ ترك 98-97، ص 1960ظفر تونایا، جنبش هاي غرب گرایی در حیات سیاسی ترکیه، استانبول 89 ،1996نگاه کنید به نشئات توکو، فلسفه ضد ماده گرا در ترکیه، استانبول 90 416 آکگون، ورود ماده گرایی و اولین تاثیرات آن، ص 91

اسالم گرایی در مبارزه با ایدئولوژي ها و رد نقاط غیر قابل قبول آن و در مقابل درونی سازي واقتباسِ مواردي که از نظر اصول مغایرتی

البته که 92با مبانی آن نداشته باشد، می توان گفت که با نفوذ در سیستمِ اندیشه غربی درآرایش و ترکیبِ گفتمانی با آن قرار گرفته بود.

نقد و بررسی و نظریه سازي دراین مکاتب فلسفی(مکاتب شرقی) به خودي خود گسترش، رشد و توسعه نیافته است، بلکه بیشتر از یک

روانشناسی دفاعی الهام گردیده و به میان آمده است، چرا که دین به عنوانِ مانع در جهت رشد، ترقی و مدرنیته تلقی شده و عاملی براي

ورود در آرایش دفاعی براي اسالم گرایان گردیده بود. همانطور که در باال آمد، درعبور از کالم گرایی قرون وسطی به فلسفه و

گسترش ضد ماده گرایی در عثمانی در کنار شه بندر زاده، احمد حلمی و اسماعیل فرید، اسامی دیگري نیز همچون سعید حلیم، مهمت

آکیف ارسوي، مهمت شمس الدین، شیخ موسی کاظم، مصطفی صبري، اسماعیل حقی میالسلی، اسماعیل حقی ماناستیرلی وحمدي

اندیشه هاي احمد حلمی به طور محض داراي رویکرد فلسفی و رویکرد 93یازار در جبهه روح گرایی اندیشه هاي خود را نشر کرده اند.

"سبیل الرشد" بود که بعدها به "صراط مستقیم"سایر اندیشمندان هم فلسفی و هم دینی می باشند. نشریه جناح اسالم گرا در این دوره

تغییر نام داد. در کنار اینها بیان الحق، محفل، لواي اسالم، مکاتب و مدارس، نیز از نشریاتی بود که در خط و حدود اسالم گرایی

فعالیت می کردند. این خط فکري توسط جمال الدین اسدآبادي و محمد عبده حمایت می شد. در این جریان سعید حلیم پاشا، محمت

آکیف، احمد نعیم، مهمت شمس الدین، فرید، مهمت حمدي و اسماعیل حققی ازمیرلی از دیگران تفاوت داشتند. چرا که این

اندیشمندان درکنارکسانی که محافظه کاروتک بعدي به مسایل روز نگاه می کردند، با تفاوتی معنا دار از سایرین، خود به یکی از

اندیشه روح گرایان عصر مشروطه به طور 94زبانهاي غربی احاطه داشته وآشنا به فرهنگ غربی و داراي فکر مدرن و تجدد گرا بودند.

خالصه بدین قرار است: احساسات دینی در جامعه رو به ضعف گرائیده و علت آن نیز عدم استفاده و یادگیري از منابع واقعی و اصیل

دینی می باشد. مخالفان دین نیز با معرفی خرافات در دین به عنوان پایه ها و ملزومات دینی، سعی در نشان دادن دین به عنوان مانعی در

برابر رشد و تجدد رادارند. اسالم گرایان نیزمی خواستند اثبات کنندکه دین مانع پیشرفت و مدرنیزاسیون نمی باشد. روح گرایانِ

مشروطه دوم از یک طرف بامراجعه به دین و بازگشت به منابع اصیل و ریشه هاي آن و از طرف دیگر با انتقالِ فضاي رشد فلسفی و

علمی اروپا سعی در آگاه سازي روشنفکرانِ بر آمدند. دروس فلسفه از مهمت شمس الدین و گفتگو هاي دینی فلسفی از فرید از جمله

95فعالیت هاو محصوالتی است که در این راستا انجام شده است.

در این دوران به جهت مخالفت با گروههاي اثبات گرا وماده گرا، گروهی اسالم گرا به عنوان نماینده مخالفین آن دو در صحنه جامعه

به نظر اسمیت 96بر آمدند. یکی از نمونه هاي درخشان دعواي بین دو گروه، مباحثات بین مهمت آکیف ارسوي و فیکرت می باشد.

29تورکونه، طلوع اسالم گرایی، ص 92 191-190سلیمان خیري بوالي،همان ص 93، 1998، مقایسه کنید با ئونور گوالي، جامعه شناسی دین، استانبول 246، ص 1987، سینا آکشین، ترکانِ جوان و اتحاد و ترقی، استانبول 40-37سلیمان خیري بوالي، همان 94

، درباره ازمیر لی نیز نگاه کنید به بایرام علی چتین کایا، آثار، زندگی و دیدگاههاي اسماعیل حقّی 200، ص 1999، محمت آکگون، مدرنیته ترك و دین، آنکارا 508-507 2000ازمیرلی، استانبول

281، شریف ماردین، دین و سیاست، ص 43-42سلیمان خیري بوالي، همان ص 95 43سلیمان خیري بوالي، همان ص 96

تفاوتهایی در مدرنیست هاي اسالم گراي ترك وجود دارد، در این تحلیل ورود نادرِ اسامی همچون اشعري، غزالی ویا اقبال در

مباحثات به غایت طبیعی می باشد، اما وجود نام لوتر در نهایت خیلی تعجب بر انگیز است. ترکانِ طرفدار مدرنیزم هنگامی که تمایل به

کتابهاي غربی داشتند، وجوه زرق و برق دارِ اندیشه غرب را که مصري ها به طور سطحی و مقلد واراز آن خود کرده بودند را مد

در زمان مشروطیت آثاري که در حوزه اثبات واجب تالیف و نشر می گردید، 97نظرنداشتند بلکه غرب گرایی آنها شعور مندانه بود.

در این رابطه 98مبتنی بر رد نوشته هایی بود که از دنیاي خارج از اسالم وارد جامعه عثمانی گردیده و بر انکارِ باري تعالی بنا شده بودند.

فرید " االسالم فی العصر العلم" و " الحدیقه الفکریه")، 1897-1838 سید جمال(" الرد علی الدهریه"ازآثاري همچون

) واز جمله کتابِ 1961-1884 مهمت شمس الدین("فلسفه اوعال" ازمیر لی و"مختصر فلسفه اوعال")، 1945-1878وجدي(

) می توان نام برد. در 1946-1855 اثر اسماعیل فنّی("اضمحاللِ مذهبِ مادیون" و "موضوعات بزرگ در کتابِ کوچک"حجیمِ

-1886 اثر مهمت شکیب تونچ(" به سمت فلسفه دین")، 1963-1893 اثر علی فوئاد بِشگیل("دین و الئیسیته"همین زمینه

به نظرِنشئت توکو افکارِ این اندیشمندان در کنار فرو 99 اثر حلمی ضاء را می توان ذکر کرد." ردي بر تاریخ ماده گرایی") و 1958

به هر حال هر چند این 100رفتن در قالبِ ضد ماده گرایی، داراي ارزش و ماهیتی که بتوانند روح گرایی را نمایندگی کنند، نبودند.

اندیشمندان نتوانستند سیستمی مبتنی بر روح گرایی تاسیس کنند اما آنها اولین آغاز کنندگانِ جریانِ ضد ماده گرایی در ترکیه محسوب

می گردند. از بین این اندیشمندان احمد حلمی که بار فلسفی غنی داشته است،تحصیالت ابتدایی خود را در بیلیبه و بعد مدرسه رادر

) نوشته هاي فلسفی و سیاسی مبتنی بر پایه هاي 1908دبیرستان گاالتاسراي گذراند. وي بعد از نویسندگی در روزنامه اتحاد اسالم (

وي عالوه بر مهارتی که در زمینه تصوف و فلسفه داشت در زمینه سیاست 101 انتشار می داد."تصویر افکار"دینی و اجتماعی خود را در

نیز یک سیاستمدار بود. با اسلوب خاص خود آن زمان که مدرس فلسفه در دارالفنون بود سمینار هایی ارائه می داد، وي تحت تاثر

اندیشه جستجوي حقیقت مطلق که هم از غرب و هم از دنیاي اسالم یاد گفته بود، فلسفه را به عنوانِ یک علم هستی شناسی ودر حوزه

ماوراي فیزیک قلمداد می کرد. در همه اندیشه هایی که از خود بر جاي می گذاشت نکته اصلی و پایه اي، اصلِ مطلق وحدت هستی

وي بدون اغماض درمقابل اندیشه هاي ماده گراکه مقابلِ متافیزیک قرارداشتند، مدافع سرسخت وحدت هستی بود. در اکثر 102بود.

مسایل با رویکرد خاص اسالمی خود به مسایل نزدیک می شد، البته که موارد روش مندانه اي در آثارِ احمد حلمی به عنوان کاستی

-1834احمد حلمی نیز مثل سایر ضد ماده گرایان، آثارِ ماده گرایان مونیست همچون هائکل(103هاي اندیشه وي مطرح می گردد.

) و ال دانته را مورد نقد و بررسی قرار داده است. اولین نقد براثبات گرایی ازرویکرد روح گرایی توسط احمد حلمی به واقعیت 1919

19، ص 1953، آنکارا 1، نشریه آئوفید، شماره " آیا ترکیه مدرن به سوي اصالح دینی می رود؟" ویلفرد کنت ویل اسمیت، 97 ، 43-42، ص 1985بکیر توپال اوغلو، ورود به علم کالم، چاپ دوم، استانبول 98، بکیر توپال 1981، اولکن، ردي بر ماده گرایی تاریخی،چاپ چهارم، استانبول 1989 درباره شکیب تونچ نگاه کنید به حایرانی آلتین تاش، مصطفی شکیب تونچ،آنکارا، 99

159، ص 1992اوغلو، وجود خداوند(اثبات واجب) در نظر فیلسوفان و متکلمین اسالمی، چاپ چهارم، آنکارا 14، ص 1996نشئات توکو، فلسفه ضد ماده گرا در ترکیه، استانبول 100 195 سلیمان خیر ي بوالي، همان ص 101 213-212 و 130 اولوداغ، احمد حلمی شه بندر زاده فیلیبِلی و روح گرایی، ص 102 234-233 همان ص 103

)، علم احوالِ 1911 بعضی از آثار فلسفی احمد حلمی در این زمینه: آیا انکار خداوند ممکن است؟ ، در حضور فن(104پیوست.

می 105 صفحه اي که در مجله حکمت انتشار یافت اما به پایان نرسید)60)، تصوف اسالمی و فنون جدیده و فلسفه(مقاله 1911روح(

) نیز در موضوعاتی که احمد حلمی کار کرده بود، فعالیت نموده است اوضمن اثر پذیري ازفلسفه 1946-1855باشد. اسماعیل فنّی(

را جانی تازه بخشید، اولکن وي را طرفدار وحدت وجود و فیلسوف مدرنیست اسالمی نام نهاده و "وحدت وجود"معاصر، اندیشه

توصیف کرده بود. از نکته نظر تحلیل، اسماعیل فنّی از همکار و همفکر خود منطقی تر و قدرتمند تر بود. اولکن در عین حال که

اسماعیل فنّی را به عنوان یک پانته ئیست قبول می کرد، در همان حال نیز وي را طرفدار وحدت وجود قلمداد می کرد. اما هر چه قدر

اولکن اسماعیل فنّی رابه عنوان پانته ئیست هم قبول کرده باشد، پانته ئیسمِ اسماعیل فنّی از جنس پانته ئیزمِ هگل و اسپینوزا نمی باشد.

متتناسب با روحِ اندیشه اسالمی است. وي با نشر اضمحاللِ مذهبی مادیون در "وحدت وجود"می توان اینگونه گفت که اندیشه وي

بعد از احمد حلمی بر اندیشه هاي بوخنر تمرکز کرد و در همین حال نیز مونیزم، اثبات گرایی و سیستم هاي تکاملی را نقد و رد 1928

106کرده بود.

یکی دیگر از اندیشمندان روح گراي عصر مشروطیت عمر فرید کام می باشد، وي در درس هاي عمومی فلسفه در مدرسه سلیمانیه به

وي بر روي چند مساله تاکید داشت: 107تحقیق و تفحص و نقد در زمینه هند قدیم، چین و فیلسوفان غرب و شرق اشتغال داشته است.

انسان از لحظه اي که هستی خود را شناخت، خدایی دارد که دائم ذهن آدمی را مشغول به خود و در چنبره اندیشه ورزي حول محور

آن قرار داده است، وجود خدا و خلق و آفرینش کائنات و هستی، نسبت خدا و هستی(وحی و کتاب مقدس)، نبوت، ساختار انسان،

وجود روح، هستی روح، مرگ، زندگی اخروي، قضا و قدر، تقدیر، ایمان، انکار، عوامل روانشاختی انکار و مسایلی از این دست را

از دوستان نزدیک فرید کام، مهمت آکیف ارسوي، فاتین گوك من، ذاکیر اولگون،ازمیر 108وي به طور مداوم مطرح می کرده است.

لی و سلیمان نظیف می توان نام برد که از پیشروان ادبیات و فلسفه دوره مشروطیت به شمار می روند. لوئیس ماسینیون از شرق شناسانِ

مشهور در یکی از نوشته هایش از فرید کام به عنوان فیلسوف یاد کرده است، مهمت آکیف ارسوي نیز از وي به عنوان استاد فلسفی ام،

109نام برده و تقدیر و احترام نموده است.

) می باشد که وي در دو خط فکري فعالیت کرده: 1945-1868یکی دیگر از متفکرانِ روح گرا در زمان مشروطه محمد علی آینی(

خط انتقادي وي که با نوشته هاي فلسفی خود در روزنامه ها و نشریات در نقد شدید از رضا توفیق، باهور اسرائیل، ممدوح سلیمان،

صوفی اتهم و بهار توفیق نشر می گردید. خط بعدي وي در صوفی گري تبلور یافته بود. در وجه صوفی گرانه اش یک فضاي رازورزانه

233 سلیمان خیري بوالي، همان ص 104 ، (احمد حلمی شه بندر زاده ، سنوسی ها و سلطان عبدالحمید) " درباره نویسنده"، براي آثار احمد حلمی شه بندر زاده نگاه کنید به اسماعیل جومرت،43-42 اولو داغ، همان 105

12-9، ص 1992استانبول ،250 سلیمان خیري بوالي، همان ص 106 14، ص 1988 سلیمان خیري بوالي، فرید کام، آنکارا 107 13، ص 1988سلیمان خیري بوالي، 108 19-18همان ص 109

از دیگر سو یکی از 110بر اندیشه هاي وي حاکم است. وي براي اثبات وحدت وجود نیازي به استفاده از فلسفه و علم معاصر ندیده بود.

نامهایی که بر تارك تاریخ اندیشه معاصر در شرق و خصوصا خاورمیانه می درخشد، سید جمال می باشد. افکار ضد ماده گرایی به مثابه

اندیشه سیاسی را در تفکرات سید جمال می توان به وضوح مشاهده کرد، به نظر تورکونَه سید جمال از افکار اندیشمندان عثمانی هاي

جدید در این موضوع تاثیر پذیرفته واصالت زیادي ندارد چرا که عثمانی هاي جدید قبل از وي خیلی کامل و مشروع این اندیشه ها را

هنگامی که سید جمال در استانبول بود از افکارِ عثمانی هاي جدید 1870-1869تولید و نشر کرده اند. از این لحاظ در سالهاي

دیده می شود، و این 1883 که از تعبیرات سید جمال به شمار می رود در نوشته هاي وي پس از "اتحاد ِ اسالم"استفاده کرده است و

111تاریخ، یک تاخیرِ اساسی نسبت به اندیشمندان عثمانی را نشان می دهد که گویا قبل از وي وارد بحث هاي اصالحِ دینی گردیده اند.

که در "وحدت جنسیِ فلسفی"در عین حال که وي اسالم گراي ترك نبود اما در بعضی جا ها ترك گرایی را توصیه نموده بود، رساله

مجله سرزمین ترك انتشار یافت دو عامل مهم در پیوند انسانها را شرح می داد، یکی پیوند زبانی و دیگري پیوند دینی، و به نظر وي

و خصوصا شاعر مهمت امین بر "سرزمین ترك"ثبات پیوند زبانی از پیوند دینی طوالنی تر می باشد. وي تاثیر شگرفی بر حلقه مجله

وي هنگامی که در استانبول زندگی می کرد، در کنفرانسی که به دعوت حوجا تاهسین دردارالفنون برگزارگردید راجع به 112جاي نهاد.

دو بال براي آن متصور شد یکی مسئولیت پیامبري و دیگري مسئولیت فلسفه "...روح جامعه سخنرانی کرد و در آن اذعان کرد که:

ورزي و اینکه پیامبري موردي اکتسابی نیست و از طرف خداوند به انسان داده می شود و مسئولیت فلسفه ورزي نیز با اندیشیدن و

بعد ازاین کنفرانس شیخ االسالم حسن فهمی افندي ، در نوشته اي ژورنالیستی روایتی از سید جمال را نقل "خواندن کسب می شود.

و این تبلیغی منفی بر علیه سید جمال و همان جریانِ اصالحِ دینی در مدرسه دارالفنون گردیدکه "پیامبري فن و هنر است"کرده که

113باعث بسته شدنِ آن مدرسه شد.

در زمان مشروطیت در حوزه فلسفه دین نیز فعالیت هایی انجام گرفت. اصطالحِ فلسفه دین درزمان مشروطیت دوم وارد ادبیات فلسفه و

که در جلد "فلسفه ادیان" در مقاله 1910علم گردید، ممدوح سلیمان یکی از کسانی بود که از این اصطالح استفاده کرد، در سالِ

یک مجموعه فلسفه چاپ گردید، از فلسفه ادیان بحث کرده بود. از اولین کسانی که راجع به فلسفه دین بحث و گفتگو کرد محمد

شوکت بیگ اشراف زاده، درشعبه علوم شرعیه در گروه درسی کالم، درس فلسفه دین ارائه داده بود. به نظر بایراکدار فلسفه دین بعد از

در حوزه علم اخالق نیز محمد طاهر بورسالی، در اثر خود 114 مورد توجه اندیشمندان و روشنفکران عثمانی قرار گرفته بود.1910

مجموعه اسامی و نویسندگانِ کتابهاي ترکی که حول محور اخالق نوشته شده اند را جمع آوري 1909 در سال "کتابهاي اخالق"

، براي اطالع از آثارِ ترجمه و تالیفات محمت علی آینی نگاه کنید به ابو مسلم آکدمیر، دنیاي اندیشه محمت علی آینی، 302-301 اولکن ،تاریخ اندیشه معاصر در ترکیه، ص 110 15-10، ص 1997آنکارا

116-112، ص 1990، ممتاز اَر تورکونه، جمال الدین افغانی،استانبول 36-35 ممتاز اَر تورکونه،طلوع اسالم گرایی، ص 111 123-115، مقایسه کنید با تورکونه، جمال الدین افغانی، ص 211 اولکن، تاریخ اندیشه معاصر در ترکیه، 112، براي اطالع بیشتر نگاه کنید به تورکونه، 136، اولکن، تاریخ اندیشه معاصر در ترکیه، ص 390، ص 1954 آدنان آدیوار، علم و دین در طول تاریخ، چاپ چهارم، استانبول 113

41-19جمال الدین افغانی، ص 18-17، 1997محمت بایراکدار، مقدمه اي بر فلسفه دین، آنکارا 114

115کرده است. محمد علی آینی هم در اثر خود به نامِ اخالق گرایی ترك راجع به خیلی از نویسندگان حوزه اخالق اطالع رسانی کرد.

، در دو سال "رساله بیرگیوي"در زمان تنظیمات و مشروطیت در تمامی مدرسه ها درس اخالق آموزش داده می شد،در دوره راهنمایی

معلومات اخالقیه و " و از مصلح الدین عادل بیگ نیز کتابِ "علم اخالق") و هم 1895("اخالقِ حمیده"پایانی دبیرستان هم

به عنوان کتاب درسی استفاده می شده است."هیئات نظارت بر معارف" براي مدارس سطح متوسطه، تحت نظارت مجموعه "مدنیت

در زمان مشروطیت متفکران علمی و فلسفی با بررسی و تعقیبِ اندیشمندان غربی جامعه عثمانی رابا اندیشه و تفکرات این نتیجه:

متفکران آشنا می کردند، تا آن حد که دست به نقد و توشیح و شفاف سازي آن نظریه ها می زدند. در همین منوال با اندیشه شرقی نیز

آشنا شده بودند،که این نشاندهنده تک وجهی نبودن بعد اندیشه ورزي متفکران آن دوره می باشد. این جریانات فکري نه تنها دوره

گذار عثمانی به جمهوري ترکیه را تحت تاثیر قرار دادند بلکه امروز و دوره جمهوري مدرن ترکیه را نیزتحت اثرات خویش قرار داده

اند. این اندیشه ها هستی خویش را در دوره هاي مختلف تاریخی ادامه داده طوري که در زمان قاضی مصطفی کمال ملقب به آتاتورك

بنیانگذار ترکیه نوین، در دورانِ پس از جنگ دوم جهانی، در هنگامه کودتا ها و در زمان حکومت اسالم گرایان بر سرزمین آنادولی

این تاثیرات ادامه داشته است. براي بررسی اکثر جریانات موجود در ترکیه به صورت علمی، بر روي هر نهله فکري که مورد تحقیق

قرارمی گیرد بایستی قبل از آن پیوند هاي آن اندیشه با دوره هاي فکري تنظیمات و مشروطه به طور جدي مالحظه گردد. امروز به

شدت نیاز به بررسی تاریخ اندیشه و نهله هاي فکري در منطقه خاورمیانه براي تحلیل مسایل و مشکالت آن دیده می شود. امید است با

سعی و حضور محققین در همه زمینه ها این کاستی ها نیز جبران گردد.

منابع:

کتاب:

1986آگاه چوبوکچو، جنبش هاي فلسفی در تاریخ اندیشه ترك، آنکارا

1954آدنان آدیوار، علم و دین در طول تاریخ، چاپ چهارم، استانبول

1997ابو مسلم آکدمیر، دنیاي اندیشه محمت علی آینی، آنکارا

1971)، آنکارا 1968-1946احمد ن یوجه کوك، بسترِ اجتماعی-اقتصاديِ دینِ سازماندهی شده در ترکیه(

1988احمد آکگون، ورود ماده گرایی به ترکیه و اولین اثرات آن، آنکارا

1994ارسالن کاینار داغ، نهادي شدن فلسفه در ترکیه و تاریخ تاسیس نهاد فلسفه ترکیه، آنکارا

1999اژدر اُکوموش، جنبشِ تنظیمات در فرایند الیسیته در ترکیه، استانبول

60-59، ص 1990، عثمان پازار لی، اخالق در اسالم، چاپ دوم، استانبول 1993محمت علی آینی، اخالق گرایی ترك، تهیه کننده اسماعیل کارا، چاپ دوم، استانبول 115

1992 ، (احمد حلمی شه بندر زاده ، سنوسی ها و سلطان عبدالحمید) استانبول " درباره نویسنده"اسماعیل جومرت،

1995ایلبر اورتاي لی، طوالنی ترین صد سالِ امپراطوري، استانبول

1986اونر، منطق کالسیک، آنکارا

1986اونَر، فهم علم و منطق در ترکیه بعد از دوره تنظیمات،آنکارا

2000بایرام علی چتین کایا، آثار، زندگی و دیدگاههاي اسماعیل حقّی ازمیرلی، استانبول

1991برنارد لوئیس، طلوع ترکیه مدرن، مترجم: محمد کیرتالی، چاپ چهارم، آنکارا

1985بکیر توپال اوغلو، ورود به علم کالم، چاپ دوم، استانبول

1992بکیر توپال اوغلو، وجود خداوند(اثبات واجب) در نظر فیلسوفان و متکلمین اسالمی، چاپ چهارم، آنکارا

1955بیراند کامیران، تاثیرات فلسفه عصر روشنگري بردوره تنظیمات، آنکارا،

1995فایر، تاریخ نظریه هاي اجتماعی، استانبول

1962چتین اوزرك، الئیسیته در ترکیه، استانبول

1989حایرانی آلتین تاش، مروري بر اندیشه مصطفی شکیب تونچ، آنکارا

1981حلمی ضیاء اولکن، ردي بر ماده گرایی تاریخی،چاپ چهارم، استانبول

1992حلمی ضیاء اولکن، تاریخ اندیشه معاصر، چاپ سوم، استانبول

1997حلمی ضیاء اولکن، نقش ترجمه در دوره هاي بیداري، چاپ سوم، استانبول

1999، حاز: کمیسیون، استانبول IIحلمی ضیاء اولکن، حرکتهاي فکري بعد از تنطیمات، تنظیمات

1997جوات ایزگی، علم در مدارس عثمانی، استانبول

1988سلیمان خیري بوالي، فرید کام، آنکارا

1995سلیمان خیري بوالي، مجادله دو نظریه روحگرا و ماده گرا در ترکیه، چاپ چهارم، آنکارا

1987سینا آکشین، ترکانِ جوان و اتحاد و ترقی، استانبول

1993)، استانبول3شریف ماردین، دین و سیاست در ترکیه(مقاله ها

1992شریف ماردین، جامعه و سیاست در ترکیه، چاپ سوم، استانبول

1999)، چاپ چهارم، استانبول 1908-1859شریف ماردین، افکارِ سیاسی ترکانِ جوان(

2000شریف ماردین، مدرنیزاسیونِ ترك(مجموعه مقاالت)،استانبول

1995)، آنکارا 1960-1950شعبان ستم بولوك باشی، تاسیس و رشد دوباره اسالم در ترکیه(

1990شَن تورك، مدرنیته و علم اجتماع در دنیاي اسالم،استانبول

1981شوکري هانی اوغلو، دکتر عبد اهللا جودت اندیشمند سیاسی و عصر وي، استانبول

1996کافادار، نقاط چرخش راهبردي در ترکیه و آموزش فلسفه، استانبول

1996ذکریا اولوداغ، احمد حلمی شه بندر زاده فیلیبِلی و روح گرایی، آنکارا

1990ضیاء گوك آلپ، پایه هاي ترك گرایی، ویراست محمد کاپالن، آنکارا

1960ظفر تونایا، جنبش هاي غرب گرایی در حیات سیاسی ترکیه، استانبول

1991عثمان امین، جمال الدین افغانی در تاریخ اندیشه اسالمی، استانبول

1990عثمان پازار لی، اخالق در اسالم، چاپ دوم، استانبول

1986مرتضی کولرا ائلچی، ورود اثبات گرایی به ترکیه، استانبول

1995مهمت اورهان اوکاي، بشیر فوئاد اولین اثبات گرا و طبیعت گراي ترك،استانبول

1999محمت آکگون، مدرنیته ترك و دین، آنکارا

1997محمت بایراکدار، مقدمه اي بر فلسفه دین، آنکارا

1993محمت علی آینی، اخالق گرایی ترك، تهیه کننده اسماعیل کارا، چاپ دوم، استانبول

1990ممتاز اَر تورکونه، جمال الدین افغانی،استانبول

1991ممتاز اَر تورکونه، طلوع اسالم گرایی، استانبول

1967نجاتی اونر، برداشت از علم و منطق در ترکیه بعد از دوره تنظیمات، آنکارا

1973نیازي برکس، تجدد و جنبش هاي معاصر در ترکیه، آنکارا،

199نجدت سو باشی، فهم دینیِ روشنفکر ترك، استانبول،

1997یاشار ساري کایا، مدارس و مدرنیزاسیون، استانبول

1998ئونور گوالي، جامعه شناسی دین، استانبول

مقاالت:

1996 دسامبر)، آنکارا 25-24، سمپوزیوم اسماعیل حقّی ازمیر لی(" مباحثات علم کالم جدید در نشریه سبیل الرشد"بولند بال اوغلو،

، آنکارا29، شماره "گاه شمارِ ترکیه"، نشریه " سکوالریزم، الئیسیزم و الئیسیزمِ ترك"دورموش حوجا اوغلو،

1998، استانبول 5، نشریه فلسفه لوگوس، شماره" مجید گوك برك و فلسفه در ترکیه"دوغان اوزلم،

1992، بورسا 4 جلد 4، نشریه اوئیفد، شماره " اندیشه فلسفی در عثمانی"حسین آیدین،

1963، جلد ششم، آنکارا 30-27، نشریه آئوئیفد، شماره " مدرنیته ترکیه و پیشتازانِ اندیشمند ترکیه در این جبهه"حلمی ضیاء اولکن،

1961، آنکارا 31 شماره ،نشریه آئویفد" جنبش غربی شدن در ترکیه"حلمی ضیاء اولکن،

،استانبول II، مجله آرایش هاي جدید در اندیشه اسالمی " جریانِ سنت گرایی، مدرنیزاسیون و معاصر گرایی روشنفکرِ ترك از تنظیمات تا امروز"حلمی یاووز،1999

1997، استانبول 43 ،مجله علم و صنعت، شماره " بد فهمی هاي پایه اي ماده گرایانِ بیولوژیک"رمضان آلتینتاش،

1999، جلد دو، شماره چهار، آنکارا I، مجله تنظیمات " دولت تئوکراتیک و دولت الئیک"صدري مقصودي آرسال،

، آنکارا5، مجله تحقیقات دینی، جلد دوم شماره ")1908-1789روشنفکران و مدرنیزاسیون در عثمانی ("محمت بشیرلی،

1999، مجله آرایش هاي جدید در اندیشه اسالمی، استانبول " مناسبات فلسفه و کالم در مدارسِ عثمانی"محمود کایا،

1953، آنکارا 1، نشریه آئوفید، شماره " آیا ترکیه مدرن به سوي اصالح دینی می رود؟"ویلفرد کنت ویل اسمیت،

i ِمونتسکیو بر نامیک کمال ، ترجمه روح القوانین مونتسکیو در سال بود.1863 از مهمترین تاثیرات ii شمندانِ مسلمانِ قبل از وي که سعی در تطبیقِ اندیشه ارسطو با مبانی و حقوق اسالمی داشتند.ن همانند دا

iii نگاه سوبژکتیو در جامعه شناسی آگوست کمت در منتهی الیه اندیشه هاي اثبات گرا قرار دارد در حالی که نگاه تکامل گرا به هستی با توجه به نزدیکی پرنس صباح الدین به مکتب بازي نشان از پیشرفت و اعتقاد به مقوله اصالحی گري داشت، که این دو مقوله در روش از همدیگر تفاوت فاحشی دارد.

v افراد جامعه می باشد، وي که با مقصود از فلسفه فردي و فلسفه مردمی در اندیشه گوك آلپ، یعنی صعود به مرحله تولید استعالیی اندیشه و فلسفه در تک تک

فلسفه روشنگري آشنایی داشت نبود افرادي هم چون کانت، دکارت، کمت و دورکهیم و ...درجامعه عثمانی را با مراجعه به غناي فرهنگ زندگی و جامعه در عثمانی توجیه می نمود، وي از این غنا به عنوان فلسفه مردمی یاد می کرد. در راستاي اندیشه هاي جامعه شناختی امیل دورکهیم سعی در تاسیسِ ملتی جدید با

تکیه بر فرهنگ و سنن موجود در بطن جامعه داشت.vi ت، چارلز دیکنز، گوستاو فالوبرت، لودویگوي اولین کسی بود که آثار مختلفی از اندیشمندان، ادیبان و متفکران به نامی چون امیل زوال، آلفونسه دائود

بوخنر، هربرت اسپنسر، دي آلمبرت، دال متایر، چمبرز، دي دروت، چارلز برنارد، ریبوئات، گابریل، تارد را جهت شناساندنِ آن به جامعه علمی و ادبی ترکیه، .)219ترجمه، نقل، نقد و نشر نمود (بشیر فوئاد اولین اثبات گرا و طبیعت گراي ترك ص

vii .در نوشته هایی که با پشت سر هم قرار دادنِ اسامی فیلسوفانِ غیر مرتبط با یکدیگر ، محتواي سطحی و کم عمقِ آثار وي مشاهده می گردد