١

خانه میرزا نصرالله مستوفي

نثاري رضا جان Jannesary_1348@yahoo.com

چكيده و از آنجـا كـه هاي انساني خـانواده جوامع و مجموعه است و هسته اوليه و افراد جامعه خانواده استقرار و رشد محل » خانه«

اي از اسـت پذيرفتـه شـده، بنـابراين بخـش عمـده برداران از فضا، اصـلي رابطة مستقيم و عميق فضا و كالبد زندگي بر روي بهره .هاست خانهحتي كميتكيفيت ومعماري ، شخصيت افراد و جوامع، وابسته به

شـرح «لذا كتـاب . است درون خانه نوع و نحوه زندگي نسلهاي قبلي دريافت مفهوم خانه و واكاوي اين مقاله منظور ازارائه در محله سرچشمه تهران خانه پدري از نويسنده هايي از آن كه شامل خاطرات و بخش جناب عبداهللا مستوفي نوشته » زندگاني من

.، انتخاب شداواسط دوره قاجار استدر با توجه به حجم و غناي كتاب به نظر ميرسد امكان بازسازي زندگي جاري در آن خانه و آن زمانه فراهم باشد اما با رعايـت

.اميد كه در فرصتهاي بعدي به مقصود نهايي دست يافت. ازي ذهنيِ نقشه خانه فراهم شدظرفيت اين نوشتار تنها امكان به بازس

اين اصـل در يـك . اي مطلوب راهي بغير از تكيه كردن به حاصل تجربيات گذشتگان ندارد رسيدن به آينده .»آزموده را آزمون خطاست«گويند المثل خالصه شده است كه مي ضرب

درك مـشترك مـسايل زنـدگي .وي انقطاع فرهنگي، از بين رفتن همزباني و فهـم يكي از مهمترين خسارتها بـه هاي يك ملت را ريشههويتي و قطع فردي و اجتماعي، بين نسلهاي مختلف است و سرانجام حاصلي جز بي

چهـل اسرائيل اسـت در دورة سـرگردانيِ قوم بني اصالت و هويت، مثَلِ يك ملت و جامعه بي ندارد و مثَلِ دنبال .ساله

گيري و بالندگي خانواده است و خانواده هسته اوليه اجتماع و از آنجا كه رابطة مستقيم و محل شكل » خانه«اي از بخـش عمـده بنـابراين برداران از فضا، اصلي است پذيرفتـه شـده، عميق فضا و كالبد زندگي بر روي بهره

.هاست هبسته به كيفيت و معماري خانوا، وامعشخصيت افراد و جشود مگـر هدف اصلي در اين نوشته يافتن مفهوم خانه در نظر نسلهاي قبلي است و اين هدف برآورده نمي

تر رجوع كنيم، فاصـلة هر چه به متون قديمي. به متوني كه در اين زمينه بدست ما رسيده است1با ارجاع مستقيم

.كند اما بصورت غيرمستقيم و درجه دوم ها را از گذشته بيان مي مراجعه به آثار نيز بسياري از ناگفته- ١

٢

كند و سـختي كـار را ات در اين زمينه است دورتر مي ما را از مقصود اصلي كه يافتن اشتراك احتماالًزماني بيشتر مراجعـه بـه گرفتـه، در خانـه شـكل مـي ) به خـصوص در گذشـته ( از آنرو كه قسمت عمده زندگي .دو چندان

.دهد است كه لب مطلب را در دسترس قرار ميهايي ترين راه يكي از مستقيم 1»ها نامه زندگي« بـه گفتـه صـاحب نظـران و و اداري دورة قاجاريه اسـت ماعي تاريخ اجت حاوي» شرح زندگاني من «كتاب اين كتاب نوشتة جناب آقـاي عبـداهللا مـستوفي . اي درخشان است كه در اين حوزه نوشته شده است مانند ستاره

.فرزند ميرزا نصراهللا مستوفي و نوة ميرزا اسماعيل مستوفي استيه بر خصايص برجسته يكي از متوليان امور ديـواني گيري سلسلة قاجار با تك ميرزا اسماعيل از ابتداي شكل

و استيفاييِ دربار آقا محمدخان و پس از آن فتحعلي شاه، محمد شاه و ناصرالدين شـاه بـود و پـس از شـخص .الممالك، نفر اول دستگاه مالي كشور بود مستوفي

د پـدر در اواخـر دورة سـلطنت ميرزا نصراهللا مستوفي نيز با تكيه و اشراف بر علوم و فنون و كارآموزي نـز محمدشاه و اوايل سـلطنت ناصـرالدين شـاه . همكار پدر و پس از چندي جانشينِ پدر شد

جناب عبداهللا مـستوفي دومـين فرزنـد ميـرزا زيبنـده (نصراهللا مستوفي از همـسر سومـشان

1294القعده سـال ذي 17است كه در ) خانم هجري 1255 قوس 3هجري قمري مطابق با

اي ر خانــة شــماره چهــارده كوچــهشمــسي دمشهور به كوچه مسجد حاجي شيخ عبدالنبي

.واقع در محلة سرچشمه تهران بدنيا آمدندــدگاني مــن«كتــاب ــه حــق » شــرح زن ب

تـوان بـه شـرايط المعارف كاملي از اواسط قاجاريه به بعد است و در اهميت و برجستگي ايـن كتـاب مـي ةدايرستگاه حكومت وقت و حضور فعالشان در امور جـاري مملكـت در آن دوره و استثنايي نگارنده و پدرانش در د

نويـسي و دسـت آخـر بـه روانـي، نامـه آگاهي و اشراف كامل نگارنده به ويژگيهاي كالمي و ادبي ژانر زنـدگي سادگي، وااليي و پختگي قلم نويسنده آن اشاره كـرد بـه حـدي كـه در نظـر اهـل ادب ايـن كتـاب از بهتـرين

اي بـه پـسندي طـي نامـه ي نثر فارسي در سدة چهاردهم است و عالمه محمد قزويني در عـين مـشكل ها نمونهاي به اين شـيريني و بـه في الواقع در اين عصر، بلكه در عصور متقدمه من نويسنده ...... «: اند نگارندة كتاب گفته

.».....كنم سراغ ندارم اين جذابي و به اين گيرندگي هر چه فكر مي

.گردد بر ميداكثر به صد سال قبلو سابقه آن حاي نوظهور است نامه نويسي در ايران پديده زندگيالبته - ١

٣

ه كه در ادامه اين نوشتار پايه بحث قرار گرفته است، شرح نسبتاً كامل نويـسندة محتـرم كتـاب از خانـه آنچ خواننده محترم تـصويري ،پدري و جريان زندگي درون و برون اين خانه است و تالش شده است تا حد امكان

به اواسـط دورة قاجـار، دريافـت از يك خانه متعلق ،به فراخور امكانات متن اصلي و درك نويسندة اين نوشتار .نمايد

از نظر سطح اجتماعي و شأن و مرتبه خانوادگي هم بايد توجه داشت كه خانه مورد بحث به مـستوفي اول ديوان اعال، كه گذشته از استيفاي چندين واليت، سمت استيفاي خزانه و ضـابطي اسـناد خـرج و بـه اصـطالح

.دار بوده، تعلق داشته است رت ماليه را عهدهامروزه سمت مديري كل منحصر بالعزل وزاالزم بذكر است كه در مراجعه به آدرس خانه ميرزا نصراهللا مستوفي در محلة سرچشمه، پس از دنبال كـردن

در كوچـه . آدرس، در كوچه شمالي كه به نام بحرالعلوم تابلو خورده است، اثري از خانة مورد نظر يافـت نـشد ه شهيد ناصر فيروزكوهي ثبت شده است، چند خانـه قـديمي در ضـلع شـمال كوچـه جنوبي هم كه به نام كوچ

كنـد خانـه دليلي كه ثابـت مـي . وجود دارد، به خصوص دو منزل كنار هم در محدودة مورد اشاره در متن كتاب ميرزا نصراهللا مستوفي در حال حاضر كدام خانه است، سردر ورودي و هشتي خانه است كه كـامالً بـا توصـيف

.نگارنده كتاب مطابقت دارد و فقط باالخانه روي آن تخريب شده استهاي ميرزا نصراهللا مستوفي ايجاد شـده هاي متعددي كه از تقسيم خانه طي مذاكره و صحبت با صاحب خانه

50مشخص شـده كـه در حـدود سال قبل شخـصي بـه نـام معمـار حسين كيهاني و شـخص ديگـري

ــام 90در حــدود ــا ن ســال قبــل بــاهي بخــشهاي ع ليرضــا پنجــه ش

اي از خانه را خريداري كرده عمدهو از اســاس اقــدام بــه تخريــب و

ــرده ــازي ك ــه نوس ــا اينك ــد و ي انــه را ــي داده و خان ــرات جزي تغيي

.اند مرمت كردهدر حال حاضر خانه مـستوفي

خانه تقسيم و تفكيـك 9 الي 7به .اي دارد شده است و هر يك صاحب جداگانه

٤

انه ميرزا نصراهللا مستوفيآدرس خ: الفهـا يـك قـسمت اصـلي ايـن خانـه . هاي ما در محله سرچـشمه بـود دانيم خانه چنانكه مي «

معـروف بـه بـاغ تنبـاكو در نزديكـي خنـدق قـديم و خيابـان داشت كه پدرم در زمينهـاي كوچـه حمـام كوچكـه و از سـمت چراغ برق امروز ساخته بود كه از طـرف شـمال بـه

1».شد د حاجي شيخ عبدالنبي محدود ميجنوب به كوچه مسج بنا بـر كه 1در نقشة سروان ناسكوف

مـسطحه 2 نقـشة تـرين قـديمي يك نظـر تهران و ترسـيم شـده در اواخـر سـلطنت فتحعلي شاه قاجـار اسـت هـيچ اثـري از

و محلة سرچشمه ثبت نشده با نام منطقه و بافت اين قسمت از تهران به خصوص در

بز و كـشاورزي حاشيه و نزديك ارگ، سـ .هايي بين بافت وجود دارد و راهاست

27 هم كـه حـدود 2بِرِزيندر نقشه

بعد و در زمان ناصرالدين شاه تهيه و سال ترسيم شده اثـري از محلـه سرچـشمه بـا

.خورد ذكر مشخصات آن به چشم نمي

.254، صفحه 1، جلد 1386شرح زندگاني من، انتشارات هرمس، تهران، . مستوفي، عبداهللا- ١

1 Naskov. .45مقالة معرفي و تحليل نخستين نقشه مسطحه شهر تهران، مجله گلستان هنر، شماره ، صفحه . تهراني، فرهاد و بكاء، شيما- ٢

2 Berezin

٥

ل محلـة عودالجـان و قمري، منطقه سرچشمه در ذي 1275 در سال 3اما در نقشه تهيه شده توسط كرشيش

هـا، بـست ها و بن در سمت غرب محلة نو و محله سرچشمه باال و شمال محلة سادات با مشخصاتي مانند كوچه هاي جغوقلي خان ايلخاني و ترسيم شده است با اين توضيح كه در محدودة خانه ميرزا نصراهللا مستوفي نام خانه

عبدالغفار خـان در نقشة . آمده است الدوله به ميان باغ نظام عبدالرسول خان ثبت شده است و اسمي هم از گذار هاي جديد الدين شاه و احداث حصار و دروازه و پس از توسعه و گسترش تهران توسط ناصر 1309كه در سال

در ايـن نقـشه نـام گـذر . اهللا با نامِ خانه حاجي ميرزا نصراهللا مستوفي ثبت شده اسـت تهيه شد، خانه ميرزا نصر ي كوچه محمدتقي خان نوشته شده اسـت كـه جنوب

در توضيحات عبداهللا مستوفي نام اين كوچه، كوچـه .مسجد حاجي شيخ عبدالنبي ذكر شده است

و از ايـن كلمـات . اسـت » قسمت اصلي «و » ها خانه«نكته قابل توجه در مورد توضيح نگارندة كتاب، كلمه اي متعلق به ميرزا نصراهللا مستوفي بوده اسـت و عـالوه ه شود كه بناي مورد بحث ما مجموعه خانه مشخص مي

فرعياتي هم داشته ها خانهبر اين توضيح و شرح نگارندة كتاب در مورد قسمت اصلي اين مجموعه است و اين . مورد شرح قرار نگرفته استاحتماالًكه

شود كـه مشخص مي » ساخته بود . ........پدرم ......... ها اين خانه «گويد از توضيحات نويسندة كتاب آنجا مي در زمينهاي معروف به باغ تنبـاكو ........ «گويد ساخت خانه توسط ميرزا نصراهللا بوده و بنابر توضيح ديگر كه مي

در . احداث خانه توسط ميرزا نصراهللا محدوده زمينِ خانـه، بـاغ بـوده اسـت از شود كه قبل مشخص مي » ......... گويد؛ اي به سال ساخت خانه شده است، آنجا كه مي خالل توضيحات بعدي اشاره

من نتوانستم تاريخ اين ساختمان را بدست بياورم ولي مسلماً بعد از فوت موحوم ميـرزا « 1». ساخته شده باشد1275 و 1270اسماعيل و شايد بين

3 Kershish

.260، صفحه . ............ مستوفي، عبداهللا- ١

٦

مشخصات كلي زمين و قطعات عمده بنا: ب 20 عـرض ايـن زمـين در حـدود . ذرع اسـت 1 70 ، 60فاصله اين دو كوچـه در حـدود «

ــه عــرض ــام كوچكــه ب ــط از ســمت كوچــة حم ذرع 15 ذرع در طــول 6 ، 5ذرع و فق 2».بريدگي داشت كه جزء خانه همسايه بود

الـي 60شده، بـين نويسنده در جلد اول طول زمين را كه از دو سر به دو كوچه شمالي و جنوبي محدود مي شـود كـه طـول درسـت ا توجه به طول تقسيمات اصلي خانه معلوم مـي در ادامه و ب . تعيين كرده است 3 ذرع 70

. ذرع است70زمين اي بـه جهـت آنهـا شـده اسـت و مـشخص در اغلب توضيحات نويسنده محترم از ابعاد فضاها، كمتر اشاره

ه يـا شود كه مثالًحياتِ با ابعاد هش در نه ذرعِ بيروني خانه، ضلع هشت آن در راستاي شمال به جنوب بـود نمي .نآضلع نه ذرعي

.اما در توضح فوق، مشكل جهتِ بريدگي ضلع شمالي زمين با توضيح بعدي تا حدي تكميل شده است 4».جبهة سمت كوچه حمام كوچكه به جاي بيست ذرع، بيشتر از پانزده ذرع نبود«

مال غـرب اما در نهايت مشخص نشده است كه اين بريدگي در سمت شمال شرق زمين بوده يا در سمت ش آيـد ايـن البته در ادامه توضيحات و آنجا كه سخن از فضاهاي بخش سوم خانه در سمت شـمال پـيش مـي . آن

.شود كه در سمت شمال غرب بوده است موضوع نيز روشن و مشخص ميكند اما مشخص نيست كه هدف از اين نقـشه بندي بنا اشاره مي در متن كتاب نويسنده به ترسيم نقشة تقسيم

در هر صورت در كتاب هيچ تصوير و . اي ترسيم شده است و تفصيل توضيحات است يا اينكه واقعاً نقشه شرح حتي نويسنده هدف خود را از ترسيم نقشه، آگاهي خواننـده از طـرز بنّـايي قـديم و بهتـر . اي وجود ندارد نقشه

.تجسم كردن توضيحات و تحوالت بعدي، ذكر كرده استاولي شانزده و دومي بيست و سـه و سـومي . جنوبي به سه قسمت تقسيم شده بود زمين از سمت معبر طول

.سي ذرع طول داشت

در متن كتاب اغلب و نزديك به همة ابعاد و اعداد با حروف نوشته شده است اما از آنجا كه در زمان مراجعـه مـتن بايـد بـين - ١

.دتر باش كلمات به دنبال اعداد گشت در اين نوشته ابعاد با اعداد رياضي نوشته شده است تا شاخص .254صفحه . 1جلد . 1386تهران . انتشارات هرمس. شرح زندگاني من. مستوفي، عبداهللا- ٢يعنـي يـك متـر و . چون مطلق گويند معادل شانزده گز اسـت : (چنين آورده است » ذرع«نامه دهخدا ذيل مدخل در وبگاه لغت - ٣

.)تر در تبريز متداول استچهار صدم يك متر و ذرع شاه يك متر و دوازده صدم يك متر است و بيش ).همان. ............. ( مستوفي، عبداهللا- ٤

٧

در قسمت اول كه سمت كوچة مسجد حاجي شـيخ عبـدالنبي و شـانزده در بيـست ذرع «تهديدش كردم، به قدر يك ذرعي از زمين را به طول تمـام عـرض زمـين واگذاشـته بـه

جلوخـان بيـست ذرع طـول و يـك ذرع عـرض عرض كوچه افزوده و در حقيقـت يـك 1».احداث كرده بودند

رهـا كـرده بودنـد مجموع شانزده و بيست و سه و سي ذرعِ تقسيمات خانه به اضافه يك ذرعي كه از زمين .شده است طول هفتاد ذرعي زمين را شامل مي

شود كه جلوخانِ با يك متـر متر مي نشيني زمين از برِ معبر جنوبي فقط منحصر به شش در حال حاضر عقب 6نـشيني در طـول پس به احتمال زياد عالوه بر اين عقـب . شود عمقِ مدخل ورودي خانه و هشتي را شامل مي

هم يك ذرع ) ذرع 20(هاي آن گواه بر قدمت و سابقه آن است در عرض كل زمين متر كه نشانه 1متر و عرض .اي بعد و تعريض معبر جنوبي اثري از آن به جا نمانده استنشيني شده بود كه در ساخت و سازه عقب

.255، صفحه . .............. مستوفي، عبداهللا- ١

٨

قسمت اول خانه: ج مدخل و هشتي: 1ج

1».در وسط، درِ مدخل خانه را ساخته و پشت اين در يك هشت بنا نموده بودند«اين هشتي همان هشتي است كه همچنان با كمترين تغييرات بـاقي مانـده اسـت و تنهـا شـاهدي اسـت كـه

.سايي محدودة خانه در زمان حاضر شدموجب شنا

روي هم نـيم ذرع و شـش تـاي اين هشتي درست هشت ضلع داشت كه دوتاي آن روبه «

2».باقي يك ذرع و دو گره و هر يك از آنها مدخل يكي از تقسيمات مختلفة خانه بود

دار انـدرون قـرار داشـته و در و داالن پيچطبق توضيحات در محور وسط بخش اول زمين، هشتي و ورودي سمت راست اين محور با فرض رو به شمال ايستادن، طويلـه و ملحقـات آن و سـمت چـپ مجموعـه بيرونـي

.مستقر بوده است

.255، صفحه . ............... مستوفي، عبداهللا- ١ . همان- ٢

٩

پلـه اتاق قاپوچي يا دربان خانه هم درحد بـسيار مختـصر و مفيـد در كـنج سـمت راسـت در مـدخل و راه نكته جالب توجه، مكان اختصاصي نگهبـان . ي نيز در كنج سمت چپ بوده است دسترسي به فضاهاي باالي هشت

.كرده است مجموعه است كه در محل نگهباني و كار، زندگي هم مي

اي همچنـين اشـاره . عمومي نكرده اسـت نويسنده محترم ذكري از اختالف ارتفاع كف هشتي نسبت به معبر اما در حال حاضر كف هشتي سه پلـه . دي و درِ قسمتهاي خانه نشده است به ارتفاع سقف هشتي و ابعاد در ورو

تر است و يك پله از اين سه پله در بيرون در، يك پله در لبـة سانتيمتر از كف معبر پايين 70 الي 60و در حدود و از ارتفاع در مدخل از بيرون يك متـر و شـصت سـانت . در و يك پله با كف پهنتر هم بعد از در است بيروني

.متر است داخل يك متر و هشتاد سانت است و عرض هر لنگه آن هفتاد سانتي

حـداكثر در نقطـه اوج ) خيز سقف بسيار كند است (ارتفاع هشتي هم با توجه به سقف گنبدي و خيزدار آن .رسد متر مي سقف به دو متر و شصت سانتي

١٠

مانـده از هاي آن هنوز با وضعيت سالم و سرپايي بـاقي ندرِ فعلي، قديمي و چوبي است و گل ميخها و كلو .دورة اوليه ساخت خانه است

از جملـه در و اتـاق قـاپوچي . در وضعيت درهاي قسمتهاي بخـش اول خانـه تغييـرات اساسـي روي داده در طويله هم بخـاطر واگـذاري . تخريب شده است و در حال حاضر اين مدخل درون هشتي مسدود شده است

ين قسمت به يك مالك و تجزيه آن از كل بنا، آهني و اغلب بسته است زيرا مالك جديـد از سـمت معبـر ملك ا طبق گفته صاحب خانـه فعلـي . جنوبي درِ پياده و سواره نصب كرده و ديوار با روكار سنگ احداث نموده است

بـه سـختي بـه آن اتـاق كه اقدام به تخريب اتاق قاپوچي كرده است، اين فضا خيلي كوچك و خالصـه بـوده و .شد گفت مي

در مجموعه بيروني . مجموعة داالن و اطراف آن نيز يك در آهني مستقل دارد و در حال حاضر كارگاه است اما بناي سمت جنوب بيرونـي كـامالً تغييـر كـرده اسـت و از . يابد نيز آهني شده است و به حياط بيروني راه مي

.يز مالكيت مستقل داشته و در حال حاضر كارگاه استاين بخش ن. سمت كوچه در مستقل دارددر مورد فضاهاي طبقه فوقاني هـشتي هـم در كتـاب، توضـيحاتي داده شـده اسـت كـه در ميـان و پـس از

.توضيحاتي در مورد مجموعه بيروني آورده شده استروي آن سمت شمال يك مهتابي بـه طـول حيـاط و پـشت روي هشت يك باالخانه، روبه «

باالخانة ديگر به وسيلة يك راهرو به پلكاني كه از پهلوي ايوانچة تـاالر شـكم آن يك ايـن پلكـان را روي صـندوقخانه جنـب . شـد آورد وارد حيـاط بيرونـي مـي دريده در مي

تــاالر ســاخته بودنــد و در حقيقــت باالخانــة روي هــشت يــك اتــاق آبرومنــد و باالخانــة .شد محوطة اين قسمت مي جاي نوكر و مهتابي وسط روي آن اتاق روبه

در سه كنجي جنوب و مغرب هم در مرتبة فوقاني يك اتاق محقر روي راهروي پـايين ساخته بودند و فاصلة بين اتاق و اتاق سه در هم مهتابي ديگري درست شـده بـود كـه بـام

1».اتاق سمت جنوب بود مجموعه بيروني: 2ج

بعـد . نِ اندرون، در ورودي به حياط بيروني قرار داشت اشاره شد كه پس از ورود به هشتي، سمت چپِ داال بيرونـي شـامل يـك حيـاط در وسـط و . رسـيدند شرقي حياط اندرون مي از اين در با فاصلة كمي به كنج جنوب

.شد فضاهاي سمت شمال، جنوب و شرق مي

.256، صفحه . ............... مستوفي، عبداهللا- ١

١١

5/3 ذرع در 5/4 و وســط آن باغچــة 8 در 9عــرض و طــول حيــاط هــم در حــدود « .ذرع بود

شد، دو ايوان مانند به سمت شمال كه رو به قبله و بناي آبرومند حياط محسوب مي بناي ذرع كه نصف آن صرف دو پله شده بـود و مـابقي بـه 5/1 چارك در 1 ذرع و 2عرض

در وسـط داشـت، ........ رفت در طرفين و سه دهنه ارسـي كن به كار مي منزله كفش يـك . كنـد وته، طبعاً اتاق را به دو قـسمت مـي دو ايوان از سر البته تورفتگي ..........

در اصـطالح معمـاري . چهارگوشي اصلي در عقب و يك چهارگوشي كوچكتر در جلو گفتنــد، شــين مــي زمــان ايــن جــور اتــاق را تــاالر شــكم دريــده و ايــن مربــعِ جلــو را شــاه

نـشين بـه نباري داشت كه قـسمت زيـر شـاه زير قسمت اصلي اين اتاق هم آب ........... شـد ارتفاع ايـن بنـا از كـف حيـاط يـك ذرع بيـشتر نمـي . مصرف پاشير آن رسيده بود

.سروته اين اتاق يك صندوقخانه در سمت مشرق و يك ايوان در جهت مغرب داشت ذرع 5/3 ذرع در 5، يـك اتـاق )نـسار (سمت جنوب، يا بـه قـول عـوام سـمت نـسام در

اخته بودند كـه يكـي راهـروي چارك عرض س1 ذرع و 1وسط و سرو ته آن دو مكان .اتاق و ديگري محل مخفي و ضروري بود

بناي سمت شرق يـك اتـاق آبدارخانـة بـسيار كـوچكي بـود كـه فقـط گنجـايش صـندوق ارتفـاع ايـن دو بنـا از كـف . آبدارخانه و سـماور و لـوازم را داشـت و چيـز مهمـي نبـود

1».رسيد مي چارك 3حياط منتها به گي حياط و اتاقهاي اين قسمت از خانه نشده است اي به جهت كشيده يسنده اشاره متأسفانه در توضيحات نو

گـي حيـاط در راسـتاي محـور توان مطمئن بود كه جهـت كـشيده اما بر اساس ابعاد كلي كه بدست داده شد مي و بعد از تغييرات اساسي در وضع اين قـسمت، حيـاط فعلـي نيـز بـا در حال حاضر . شمالي، جنوبي بوده است

.گي است همين كشيدهاي به ابعاد تاالر شكم دريده در سمت شمال حياط نشده است و فقط به ابعاد ايوانهاي جلو و همچنين اشاره

اما بر اساس توضيح مناسبي كه از محدوديت در پوشش سقف اتاقهـا ارائـه شـده، . دو سمت اين تاالر اكتفا شده

.256 و 255، صفحه .. .............. مستوفي، عبداهللا- ١

١٢

چارك 3 ذرع و 3 كه موازي با عرض حياط بوده، حداكثر نشين توان حدس زد كه عرض اتاق در قسمت شاه مي .نشين كه عمود بر محور آن بوده نيز به همين اندازه بوده است بوده و همچنين عرض اتاق پشت شاه

با توجه به ارتفاع يك ذرعي اين بخش از كف حياط و همچنين اشاره به وجود دو پله در ايوانهـاي طـرفين متـر سـانتي 52يعني با اين حساب ارتفـاع هـر پلـه نـيم ذرع و حـدود . آيد ا بوجود مي ه تاالر، مشكل ارتفاع پله

گرفته، عرض ذرع عرض ايوانها را فرا مي 5/1از آنجا كه كف اين دو پله نصف . رسد شود كه بعيد به نظر مي مي .رسد شده كه در آن زمان بعيد به نظر مي متر مي سانتي39 هم عددي در حدود 1ها كف پله

در . كـرده اسـت لذا به احتمال زياد كف حياط تا كف تاالر شمالِ حياط بيروني با سه پلـه ارتبـاط پيـدا مـي .متر بوده است سانتي26ها در حدود متر و كف پله سانتي35ها در حدود اينصورت ارتفاع پله

با توجه به ابعاد كلي . در متن اشاره شده است كه در سمت مغرب تاالر شكم دريده ايوان وجود داشته است بـرداران و شود كه بـا افـزايش بهـره چنين امكاني وجود نداشته است كه البته طي توضيحات بعدي مشخص مي

ساكنان خانه، جناب ميرزا نصراهللا اقدام به خريد امالك مجاور و توسعه ساختمان به خـصوص قـسمت بيرونـي .اند كرده

سمت جنوبِ حياط اشاره شده است كه در سرو ته اتاق ميـاني يـك راهـرو و طي توضيحات در مورد بناي اي به اين كه هـر كـدام از ايـن فـضاها در كـدام سـمت اتـاق محل مخفي و ضروري قرار داشته است اما اشاره

شود كه در كنج اند، نشده است، اما طي توضيحي كه در مورد فضاهاي روي هشتي آورده شده، مشخص مي بوده

. جاي بحث آن نيست اي در شمارش تعداد پله در هنگام ترسيم پالن است كه در محدوديت مقاله نكته- ١

١٣

غربي حياط بيروني يا به عبارت ديگر، در سمت مغرب اتاق سمت نسار يا جنوب حياط، راهـروي مـورد جنوب .اشاره بوده و طبيعتاً محل مخفي و ضروري در سمت شرق اين اتاق بوده است

آيد كه مراد از محل مخفي و ضروري، آبريزگاه يـا همـان از كل توضيحات نويسنده محترم چنين به نظر مي از سـوي . اين عبارت در توضيحات مربوط به بناهاي حياط اندروني نيز تكرار شـده اسـت . استمروزي توالت ا

اي به فضاي آبريزگاه يا مبال يا الفاظ مشابه نـشده اسـت و نظـر فـوق را تقويـت ديگر در هيچ كجاي متن اشاره .نمايد مي

مختصر اشاره شده، اما با توجه به در توضيح فضاهاي سمت شرق حياط بيروني نيز به وجود يك آبدارخانه رسـد بـا به نظـر مـي . ذرعي حياط مشخص نشده است كه اين فضا در كجاي اين طول قرار داشته است 9طول

در مـورد . توجه به اهميت تاالر سمت شمال حياط الزم بوده كه آبدارخانه نيز به اين سمت حياط نزديكتر باشـد . چاركي آن توضيحي ارايه نشده است3وجه ارتفاع راه دسترسي به اين آبدارخانه هم با ت

محوطة طويله: 3ج

اي و سـمت شـمال آن از دسـت راسـتِ هـشت وارد محوطـه . اما طويله، تفصيلي نداشـت « 1».شد دري ديده مي

از نگاه نويسنده كتاب، طويلة خانه ساده و بدون تفصيل بوده و شايد به همين علت است كه در توضـيحات كـه اوالً بـه آن حيـاط » محوطـه «مثـل اشـاره بـه . كند ياط بيروني توضيح و شرح مفصلي ارايه نمي خود مانند ح

شـود كـه درِ طويلـه در كـدام دهد و يا اينكه اشـاره نمـي اي از اين حياط ارايه نمي گويد و در ثاني مشخصه نمي .قسمت از ديوار شمال محوطه بوده

ش چشمه طاق كه دو ستون آجـري وسـط، اي داراي ش كردند طويله در را كه باز مي «جلـوي ايـن دو سـتون، . گـشت بندي شش چشمه را آسان كرده بـود، نمايـان مـي كار طاق 2».روي در، تخت جاي مهتر و دوره، ده دوازده آخور داشت روبه

.256، صفحه . ................ مستوفي، عبداهللا- ١ . همان- ٢

١٤

جلوي «گويد؛ آنجا كه مي . شود ابهامي كه در محل استقرار درِ طويله وجود داشت با توضيح باال بر طرف مي

شود كه درِ طويله در محور وسط محوطـه و بنـاي طويلـه و با اين گفته مشخص مي » روي در اين دو ستون روبه .بوده است

خانه يك اتاق براي زين انبار، و روي آن روي اين طويله در جنوب محوطه، آب روبه«و در گوشة ديگر هـم . شد و پهلوي آن اتاق قاپوچي بود كه ديديم درش به هشت باز مي

1».محل ضروري طويله بوددر مطلـب فـوق هـم مـشخص . نويسنده در شرح اين قسمت به اختصار سخن گفتـه كه اشاره شد همانطور

خانـه و در نهايـت از محـل ور از مشخـصات زيـن همينطـ . شـود انبار ارايه نمـي اي از آب است كه هيچ مشخصه .شود گونه شرحي گذر مي ذكر شده بدون هيچ» محل ضروري«سرويس بهداشتي طويله هم كا با نام

كـرد سرپوش هم سطح اين محوطة مربوطه را به بام طويله مربـوط مـي يك پلكان بي « 3 ذرع در 9، 8كه جلوي آن مهتابي براي خشكانيدن پهن و در قسمت عقـب، يـك انبـار

ذرع ساخته بودند كه ديوار سمت جلوي آن روي سه رومي، و دو ستون وسـط طويلـه 2». كاه و جو و يونجه بود ساخته شده و اين محل انبار

بـا چنـد حياط؟ كند كه پلكان بام طويله در كدام سمت در مطلب فوق نيز روشن نمي گويي نويسنده خالصه و چند گردش بوده؟؟پله

فضاي روبازي است كه حـداقل در دو » مهتابي«رسد كه منظور نويسنده از واژه متن كتاب به نظر مي با مرور بـه . سمت آن فضا يا ديوار قرار گرفته و البته از سطح زمين هم ارتفاع دارد و اين ارتفاع در حد يك طبقه اسـت

نيز اشاره به نـوع » سه رومي «واژة . ستبيان ديگر واژة مهتابي در توصيف فضاهاي باز طبقات فوقاني بكار رفته ا . سقف و سه دهانه بودن آن در طبقه زير انبار دارد

تنها محلي كه در شرح اين قسمت خانه داراي عدد و ابعاد و اندازه است، انبار روي طويله اسـت و از روي .توان به ابعاد مهتابي و طويله نيز پي برد اين توضيح ارايه شده مي

ترديـد كـرده 9 و 8ه ديگر در مورد اين ابعاد شك نويسنده در مورد طول انبار است كه بـين نكته قابل توج . ذرع درست است8است اما با توجه به ابعاد كلي زمين و ابعاد حياط بيروني به احتمال زياد عدد

. همان- ١ .257، صفحه . ................ مستوفي، عبداهللا- ٢

١٥

هاي آن در خاتمه شرح قسمت طويله نيز نويسنده اشارة بجايي به ضرورت و اهميت احداث طويله در خانه شمارد كه البته در اين مورد بايد به شأن و جايگـاه اقتـصادي نمايد و اين فضا را از جملة لوازم خانه مي دوره مي انـد و نـه هايي كه نه اسب و قاطر و چهارپـايي داشـته اند خانواده ها نيز توجه داشت چه اينكه حتماً بوده خانواده

.شان ضروري باشد له براي خانهميهمانهاي صاحب اسب و چهارپا كه وجود طوياي كـه طور كه امروز گاراژ جزء لوازم خانه اسـت، در آن روزهـا هـم طويلـه همان«

1».انبار براي آب دادن به اسب هم باشد از لوازم خانه بود داراي همه چيز حتي آببخـش خانـه بكلـي طي ساليان گذشته اين . انبار طويله در حال حاضر اشاره شود در اينجا الزم است به آب

دگرگون شده و كف دوسوم محوطه براي هم سطح شدن با كوچه پر شده است و صـاحب ايـن قـسمت خانـه خانه، اتـاق قـاپوچي و رو در سمت كوچه جنوبي كرده است و بر اين اساس فضاي زين اقدام به نصب در ماشين .اند انبار تخريب شده سرويس بهداشتي و آب

اره صاحب خانه فعلي به امكان دسترسي و اطالع ايشان از محل گذر آب از چـشمة اما نكته حائز اهميت اش اي كه موجب شده اين منطقه از شهر را سرچشمه همان چشمه . معروف اين منطقه از زير اين قسمت خانه است

شمه انبار طويله خانه مستوفي انشعابي از چـشمه معـروف محلـة سرچـ با اين حساب به احتمال قوي آب . بنامند .داشته است

.257، صفحه ............ ..... مستوفي، عبداهللا- ١

١٦

هايي كـه در پايان توضيحات مربوط به قسمت اول خانه الزم به توضيح است كه با پياده كردن ابعاد و اندازه آيـد كـه در ذيـل در مورد اجزاء اين قسمت ثبت شده، مشكل عدم مطابقت با ابعاد كلي قسمتهاي خانه پيش مي

.مورد بحث قرار گرفت» ب«بند شود در صـورتي كـه ذرع مي 18ت ديگر، طبق توضيحات قبلي طول بخشهاي بيروني و طويلة خانه به عبار

. ذرع ذكر شده بود16عرض قسمت اول خانه همچنين بايد توجه داشت كه در متن كتاب از مشخصات و ابعادِ داالن دسترسي به حياط اندرون، اطالعـات

رسد كه با توجه به عرض داالنهاي آن زمان و بـا رعايـت ابعـاد زيادي ارايه نشده است به همين دليل به نظر مي عرضـي وجـود فضاهاي جنبي بنا در قسمت اول خانه، در حاشيه و كنار داالن ياد شده فـضاهاي كوچـك و كـم

اي كـه در مـورد تنها نكتـه . داشته است كه يا قابل ذكر نبوده و يا اينكه نويسنده توجهي به آنها نشان نداده است دار بودن اين تاالر است كـه آنهـم در داالن يادآوري شده آن هم ذيل توضيحاتِ در مورد هشتي ورودي، پيچ اين

.وسط طول كلي آن بوده

١٧

قسمت دوم خانه :د ذرع بـرآورد كـرديم، سـه 23 و طـول آن را 20 در محوطة دوم، كه عـرض آن را «

1».طرف بنا داشت بناي سمت شمال: 1د

ذرع جدا كرده، در آن يـك 8اي را به عرض و مدخل قطعه روي سمت شمال و روبه «تاالر قلمداني، تقريباً در وسط، و طرفين آن دو اتاق و دو ايوان جلوي هـر يـك از ايـن

2».دو اتاق ساخته بودند. اولين ابهام در مطلب فوق مربوط به محل ورود به حياط اندروني از سمت جنوب و در انتهاي داالن اسـت

رسد محـل احتمال فراوان با توجه به در كنار هم قرار دادن فضاهاي مربوط به قسمت اول خانه، به نظر مي اما به .اين ورودي در ميانه ضلع جنوب حياط اندروني بوده است

شـود ايـن ابهام دوم به مشخص نبودن سمت و جهت كشيدگي عرض تاالر قلمداني است كه مشخص نمـي .است يا شرق به غربعرض در راستاي شمال به جنوب

اين ايوانها از دو طرف به . شود مربوط مي پله جلوي ايوان 4حياط به اتاقها به وسيلة « 7 چـارك و طـول آن در حـدود 3 ذرع و 3عرض تـاالر . تاالر قلمداني هم راه داشت

بغـل اتاقهـاي . ذرع بـود 4 ذرع، و طـول آنهـا هـر يـك 3جنبـين ذرع، و عرض اتاقهاي ذرع، و بغـل ايوانهـا 5/1ندوقخانه يا پستوتي به طول اتاق و عرض كوچك، هر يك ص

و . و آبدارخانـه سـاخته شـده بـود خانـه هم عـرض و طـول ايـوان دو مكـان بـراي قهـوه باالخره در دو انتهاي ساختمان سمت مغرب، يك انبار و در سمت مشرق يك راهرو كه

3». بنا كرده بودندكرد، بعد از يك پيچ اين قسمت را به قسمت سوم مربوط ميشود كه در اين فاصله يك تـاالر ذرع شروع مي 8مشخصات بناي سمت شمالِ حياط اندرون، ابتدا با عرض ذرع ذكـر 7امـا در مطلـب بعـدي طـول تـاالر . قلمداني در وسط و دو اتاق و دو ايوان در طرفين ساخته بودند

8با اين حساب اگـر طـول تـاالر در راسـتاي عـرض . شود چارك تعيين مي 3 ذرع و 3عرض تاالر نيز . شود مي ذرع براي ساخت دو اتاق در طرفين كافي نيست و اگر عـرض تـاالر 1ماندة آن يعني ذرعي ابتدايي بوده كه باقي

.258 و 257، صفحه . ................ مستوفي، عبداهللا- ١ .258 همان، صفحه - ٢ . همان- ٣

١٨

شود كه باز براي ساخت دو اتاق در طـرفين كـافي بـه ذرع و يك چارك مي 4مانده ذرع بوده باقي 8هم راستا با . ذرع عدد درستي نباشد8رسد عدد به نظر ميلذا. رسد نظر نمي

. ذرع تعيين شده است اما مشخص نشده كه راستاي اتاق در كدام جهت بوده 4 در 3ابعاد اتاقهاي جنبين هم اما در نهايـت بـا تكيـه بـر ابعـاد كلـي ايـن قـسمت و . اي از ايوانها ارايه نشده است عالوه بر اين هيچ مشخصه

.طرح بناي سمت شمال بناي حياط اندرون را حدس زدتوان توضيحات فوق مي ذرع و زيـر تـاالر قلمـداني، وسـط يـك زيـرزمين 5/1ارتفاع ايـن بنـا از كـف حيـاط «

پـوش كـرده از كـف آن ارتفـاع داشـت و آن را دو ذرع 5سـقف تـاالر . ساخته شـده بـود ــد ــين پوشـــش اول و دوم . بودنـ ــله بـ ــي5/1فاصـ ــد ذرع مـ ــا و . شـ ــقف اتاقهـ ــاع سـ ارتفـ

رسـيد؛ زيـر ذرع مـي 3ها و انبار و راهروهاي طرفين اين تاالر منتها بـه ندوقخانهص 1».هايي ساخته شده بود روي اين دو قسمت بنا مثل زير باالخانه

كه قبالً اشاره شد در متن كتاب كمتر به ارتفاع فضا اشاره شد امـا در ايـن قـسمت از خانـه شـرح همانطور رتفاع تاالر قلمداني شده است و اين شايد به دليـل خـصوصيت دوپـوش بـودن ها به خصوص ا كاملي از ارتفاع

.سقف تاالر به بيان امروزي داشتن سقف كاذب است ذرع بوده و بـا توجـه بـه 5/6 ذرع و تا زير سقف اصلي 5 متن ارتفاع تاالر از كف آن تا زير سقف اول طبق

غرب و شرق حياط بوده، به احتمال زياد سقف اين اينكه دسترسي به بام بناهاي سمت شمال حياط از در سمت امـا فـضاهاي دو طـرف . تاالر با توجه به ابعاد بزرگ و ارتفاع آن، شيرواني بوده و تاالر هم يك طبقه بوده است

. اند پله داشته تاالر با توجه به توضيح متن و ارتفاع آنها دو طبقه و در هر سمت يك راهشده كه با وجـود متر مي سانتي 156 ذرع يعني حدود 5/1ز سطح كف حياط ارتفاع اين قسمت هم ا اختالف

طبق توضـيحات بعـدي تـاالر . شده است متر مي سانتي 29 پله در جلوي ايوانهاي دو طرف تاالر ارتفاع هر پله 4بنـاي قلمداني داراي ارسي پنج دهنه بوده و از آنجا كه قسمت سوم خانه هم ادامة انـدرون بـوده كليـة اتاقهـاي

.شمالي به محوطة سوم در سمت شمال نيز پنجره و بازشو داشته است

.258، صفحه . ................ مستوفي، عبداهللا- ١

١٩

بناي سمت مغرب: 2د ــا يــك 3 ذرع در 5 يــك بنــاي ســه قــسمتي يــك اتــاق ســمت مغــرب« ذرع و چــارك، ب 5/4 ذرع در 5/3در وسـط، و دو اتـاق نـشين نشين و دو راهـرو در طـرفين شـاه شاه

خانـه روته ساخته شده بود كه قسمت انبـار و قهـوه ذرع در طرفين و دو راهرو در س و در عقـب راهـرو، سـمت بنـاي شـمالي . شـد بناي سمت شمال در غالف اين بنـا واقـع مـي

هـاي سـمت رفـت و ايـن بـام فـضاي جلـوي باالخانـه پلكاني بود كه به بام اين ساختمان مـي ذرع 1 حياط بـه ارتفاع اين رشته ساختمان سه قسمتي از كف . شد راست بناي شمالي مي

1». ذرع بود5/3رسيد و ارتفاع سقف آن منتها نمي به توضيحات ارايه شده در مـورد بنـاي ايـن قـسمت از با توجه

شود كه اتاق اصلي در محور مركزيِ حياط حياط اندرون مشخص مي پلة بام واقع شده بود و دو راهرو در طرفين آن كه راهروي شمالي راه

بعد از اين دو راهـرو هـم دو اتـاق وجـود . بودهغربي باالخانة شمال داشته و مجدداً در سروته ضـلع غربـي دو راهـرو وجـود داشـته كـه

غربـي حيـاط انـدرون بـوده راهروي شمالي راه انباريِ در كنج شمال است و متأسفانه كاربري دو راهروي نيمه جنوبي ايـن ضـلع تـشريح

.نشده است بناي سمت مشرق: 3د

مشرق عبارت بود از يك راهرو كه قـدري بـه سمت ساختمان«پيچـد و ايـن حيـاط را بـه سمت مشرق رفته و بعد سمت شمال مـي

ــاق قــسمت ســوم مربــوط مــي كــرد و بعــد از ايــن راهــرو يــك اتــزم ــد از آن هي ــام و بع ــان ب ــس از آن پلك ــدمتكار و پ ــد خ دان و بع

آشپزخانه و باالخره قرينة راهروي سمت شمال محل ضروري 2».بود

. همان- ١ .259 و 258، صفحه . ................ مستوفي، عبداهللا- ٢

٢٠

توضيحات مربوط به قسمت دوم خانه، نويـسنده گـذرا و شـتابزده در پايان تنها به نام فضاهاي سمت شرق حياط بـه انـدرون بـسنده كـرده و هيچگونـه

حتي بـا توجـه بـه (اي از اين قسمت و جزء فضاهاي آن توصيف و مشخصه نكتـه جالـب در ايـن . ارايـه نكـرده اسـت ) اهميت فضاهايي مانند آشپزخانه

خانه كه اندرون خانه بوده است وجـود فـضاهاي كـم اهميـت ماننـد قسمتدان و اتاق خدمتكار در يك ضلع از حياط بوده است كه در مجـاورت و هيزم

در . پيرامون اتاقهاي محل اقامت صاحب خانه و اهـل و عيـال او بـوده اسـت رسـد اتـاقي هـم ارزش اتاقهـاي مـسكوني و در جـوار صورتي كه به نظر مي

ن هم حياط اندروني هـيچ تناسـبي بـا محـل نگهـداري و انبـار هيـزم حياط آ حتي خود آشپزخانه چنين شأني ندارد كه به فرض در برِ حيـاط . نداشته باشد

.منسب باشد اندرون خانة يك صاحباي بـه دور و بـودن در خاتمه توضيحات اين قسمت از خانه هـم اشـاره

هـاي طـرفين آن و االخانـه فضاهاي سمت شمال حياط در طبقات همكف و ب و ذكري هم از پردة اين فضاها و . هاي ارسي اين فضاها شده است تعداد دهنه

.نحوة باال كشيدن آنها به ميان آمده استهـا، شود كه در صورت مشابهت عملكرد حياط به اين ترتيب مشخص مي توانستند باشند و از سمت دو حياط امكان فضاهاي بينابين، دور و هم مي

.دسترسي يا نور داشته باشند

ــودن ــاوت ب ــا در صــورت متف امهـا كمتـرين اشـرافها و كاربري حيـاط

دسترسي بين آنها وجود داشته و حتـي وخـم هـا هـم بـا پـيچ ها و راهرو داالن

همراه بوده و امكان ديد مـستقيم درون .رفته است آنها از بين مي

٢١

قسمت سوم خانه: هـ .شود مورد قسمت دوم، كاركرد قسمت سوم نيز اندروني خانه ذكر ميدر خالل توضيحات كتاب در

ذرع و عـرض قـسمت 30شـود، طول محوطة عقبي را، كه وصل به كوچـة حمـام مـي «. ذرع بـرآورد كـرده 15، و عرض نـصف دوم، يعنـي سـمت كوچـة آن را، 20اول آن را

ذرع 15ز پس در سمت شمال كه سمت كوچـه و جـاي بنـاي آبرومنـد خانـه اسـت بـيش ا 1».عرض نداريم

بناي سمت شمال: 1هـ يك سه قـسمتي نظيـر سـه قـسمتي سـمت مغـرب حيـاط قبـل ) شمالي( ذرع 15در اين «

تر و به واسطة زيرزميني كه زير اتـاق وسـطي بـود، تصور كنيد، منتها قدري عريض ارتفاع آن بيشتر، و در عقب هر يـك از دو اتـاق جنبـين يـك صـندوقخانه يـا پـستو هـم

بعد از اتمـام اينهـا يـك راهـرو كـه آخـر آن دري بـه كوچـة حمـام . الوه كرده بودند عهـاي روي دو اتاق جنبين ايـن سـه قـسمتي، دو باالخانـه روي صـندوقخانه . كوچكه بود

نـشين و راهروهـاي جنبـين زير را، راهرو ساخته بودنـد كـه فـضاي روي اتـاق و شـاه ».شد دو باالخانه مينشين، به منزله حياط و بهار خواب اين شاه

اشاره شد از ابتداي توضيحات نويسنده كه از سمت جنوب خانه شروع كـرده اسـت، هـر چـه همانطور كه در مطلب فـوق هـم مـشاهده . مطلب پيش رفت، هم از پيچيدگي خانه كاسته شد و هم شرح و تفصيل نويسنده

ن در چند سطر خالصه و بدون اشـاره بـه هاي آ شود كل فضاهاي سمت شمالِ حياط قسمتِ سوم و باالخانه ميماننـد عـدم اشـاره بـه راه . مانـد مشخصات و ابعاد معرفي شده است و بسياري از مسايل آن الينحـل بـاقي مـي

دسترسيِ اتاق وسط و اتاقهاي جنبي آن . و يا عدم اشاره به عرض ايـن قـسمت

براي مشخص شدن اندازة عـرض ايـن قسمت از بنا بـا توجـه بـه توضـيحات بعدي در متن كتاب كه به ابعـاد حيـاط

توان انـدازة حـدودي را اشاره كرده مي .تخمين زد

.259، صفحه .... ............. مستوفي، عبداهللا- ١

٢٢

بناي سمت مغرب: 2هـ ذرعي از ديوار حياط به ديوار همسايه8، 7 در سمت مغرب«

ذرع رسيده بود، 20 متصل بود و بعد از آنكه عرض زمين به

ه خوبي آن رادر اين گريختگي آشپزخانه و انبار خواربار، كه ب

1».شناسيم، و پلكان بام همين ساختمان مختصر، واقع شده بود ميشود كه حتي نسبت به قبل اختصار بيشتري اعمال شده ميمجدداً مالحظه

هيچ توضيح ديگري و كاربري فضاها، واجد و بناي سمت مغرب، بغير از نام .ي آنهانه به ابعاد فضاها اشاره شده و نه به محل قرارگير. نيست

متن مربوط به اين قـسمت خانـه، يكـي اسـتفاده از كلمـه نكته جالب در دار بودن اين قسمت و بخش عقب است كه منظور نويسنده گوشه » گريختگي«

نكته ديگر هم اشاره بـه آشـنايي كامـل خواننـده بـا . نشسته اين قسمت است و آشـنايي شـود كـه ايـن سـابقه خواربار است و معلوم نمـي آشپزخانه و انبار

مربوط به كجاست؟ چه اينكه در شرح آشپزخانه حياط قبلي هـم مشخـصات قابل توجهي ارايه نشده بود و تنها به نام فضا و محل قرارگيري آن اشاره شده

.بودغربـي قـسمت هاي اتاق شمال مشكل در اصلي در تصور و ترسيم اين قسمت حياط هم تداخل آن با پنجره

. ذرع فرض كنيم3مگر اينكه عرض اين قسمت را حدود . و بودقبلي خانه است كه دور

بناي سمت مشرق: 3هـ پلة بـام همـين قـسمت كـه بـه قـسمت سازي كه عبارت از راه ي تنكه بنا در سمت مشرق «

شد و سپس محل ضروري و بعد ايـواني بهارنـشين و هاي جنوبي هم مربوط مي باال خانه بنا دو راهرو و مدخل حياط كه يكـي بـه كوچـه و دان و در سروته اين رشته بعد هيزم

2».ديگري به حياط سابق بود ساخته شده بودتر توضيح و شـرح نويـسندة از اين جالب . نمايد جلب توجه مي » سازي تنكه« توضيحات فوق واژة در ابتداي

.رسد بصورت زيرنويس در مورد اين واژه است كه توضيحي كامل به نظر مي

.259، صفحه . ................ مستوفي، عبداهللا- ١ .260 و 259، صفحه . ................ مستوفي، عبداهللا- ٢

٢٣

. نازك و در اينجا بـه معنـي باريـك و كـم عـرض اسـت تنك به معني «سازي در اصطالح معماري سابق به يك رشـته سـاختمان كـم بناي تنكه تر گفتند كه يك طبقه و ديوارهاي آن هم كم قطرتر و تنگ عرض مي

سـازي و در ساختمان حياطهاي قديم هر خانـه يـك سـمتش تنكـه . باشد 1».شد يل ساخته ميدان و از اين قب دان و هيزم براي ذغال

شود كـه عـرض ايـن با توجه به اين توضيحات هم مشخص نمي اما متأسفانه قسمت از بنا چه مقدار است؟ و يا اينكه دسترسي به فضاهاي آن به چـه صـورت

بوده است؟ به احتمال زياد . است» ايوان بهارنشين «قابل توجه بعدي در متن ياد شده واژة

در . ياط بوده و عرض كم و طـول زيـاد داشـته اسـت اين ايوان در محور اصلي ح متون قبلي كمتر عبارت بهارنشين مشاهده شـده اسـت و اغلـب واژة بهـارخواب

. از اين نظر اين واژه تازگي خاصي دارد. شد بكار برده مي در اين قسمت بنا در كنار عـدم اشـاره ابهام اصلي

ر به مشخصات و ابعاد فضاها، نامتقارن شدن فـضاها د چـه . صورت استقرار در طرفين ايوان بهارنشين اسـت

كـه (پله و محـل ضـروري، اينكه در يك سمت آن راه قرار داشـته ) همان مبال يا آبريزگاه حياط شمالي است

ولي در سمت ديگر آن يعني سمت جنوب ايوان فقـط تنهـا در صـورت اينكـه . دان اشاره شده به فضاي هيزم

ون راهرو حياط به خـارج راه پله بام را از سمت و در خانه و بر روي آبريزگاه فرض كنيم اين مـشكل حـل

.شود مي توضيحات مربوط به قسمت سوم خانـه در انتهاي

ايـن حيـاط «.اي به ابعاد حياط آن شـده اسـت هم اشاره 2». ذرع عرض داشت14، 13 ذرع طول و 22

.260صفحه . بصورت زيرنويس. همان- ١ .260، صفحه . ................ مستوفي، عبداهللا- ٢

٢٤

خاتمه كالم: و .رسد سخن ذكر چند نكته الزم به نظر ميدر انتهاي

ادامـة ) مقالـه ( محدوديت و ظرفيت قالب نوشـتار :الفجالب است بدانيم كه . نمايد پذير نمي بحث را امكان

در مـتن كتـاب و بـه صـورت پراكنـده توضـيحات درخــور تــوجهي از، علــت و فلــسفه طرحهــاي بــه

هـا مثـل انـدرون و خانـه خصوص در جاي جـاي بيرون يا لزوم ساخت طويلـه و يـا شـأن فـضاها و

ختصاص آنها به افراد مختلف ساكن در خانه، ارايه ا .شده است

عالوه بر مطالبي كه به كالبد و خصوصيات فيزيكـي : بخانه ميرزا نصراهللا مستوفي در متن كتاب اختصاص يافته، بخش قالب توجهي از متن كتاب كه در مورد اتفاقات مربوط به خانه است، به وقايع و اتفاقات و

وشه گوشة خانـه اشـاره دارد كـه نحوة زندگي در گ مفاهيم و ديدگاه كاملي از زندگي آن دوره و تناسب

.گذارد آن زندگي با آن خانه را به نمايش ميي جناب عبداهللا مستوفي در نگارندة محترم كتاب يعن :ج

گنجينــه بــه يادگــار گذاشــته اســت از خــود اشــارة مبسوطي هم به توسعه خانه به خصوص در بخـش

سـازي و پس از آن تزيينات و حتي حياط بيروني و ــه ــرح باغچ ــرده ط ــه ك ــاي خان ــصل ه ــد و در ف ان

اي به اثاث خانه از ريز تا درشت هم توجه جداگانهاند و با ذكـر خـصوصيات جالـب توجـه نشان داده

اثاثية منزل و ظـرف و ظـروف، خاننـده را از خـود بـرد و خود كرده و گويي بـه زمـان گذشـته مـي بي

در حد توان از يك خانـة ايرانـي در تصوير جامعي .دهد دورة مياني قاجار ارايه مي

پاييز -و السالم تهران