مطالعه محوطة ذلف آباد فراهان بر اساس داده های گمانه زنی...

١٣٠ زني و بررسي سطحي هاي گمانهآباد فراهان بر اساس دادهبررسي محوطة ذلف

1388شناسي مدرس، سال اول، شماره دوم، پاييز و زمستان هاي باستان پژوهش

ه ف طا ن اساس دادهو ذ ا ی ی آباد ی ز ی ر و

ستار خالديان ،اسماعيل شراهي ،*صديقيانحسين

دانشجوي كارشناسي ، ن مركزي و سرپرست هيأتشناسي سازمان ميراث فرهنگي استاكارشناس باستانشناسي دانشگاه تهران، دانشجوي كارشناسي ارشد باستان( )شناسي دانشگاه تهرانارشد باستان

چكيدهفراهان قرار آباد در جنوب استان مركزي و در منطقةذلف محوطة

به دليل وسعت زياد، دخل و تصرف گسترده در آن و . داردزني همچنين ذكر و اهميت اين محوطه در متون تاريخي، گمانه

. به منظور تعيين وسعت و حريم به انجام رسيد 1378آن در سال هاي سطحي آن و نيز به علت شناخت ناكافي ما از محوطه و داده

هاي مختلف استقراري تقريبي بخشبه منظور شناخت و تفكيك زني، محوطه، مانند بخش صنعتي و مسكوني، عالوه بر گمانه

سطحي آن نيز بررسي شد كه در اين مقاله، هاي پراكندهداده . زني و بررسي سطحي ارائه شده استنتايج اين گمانه

زني و بررسي سطحي، مشخص شد كه وسعت پس از گمانهر و شامل دو بخش تقريباً جدا از هم هكتا 100محوطه در حدود

هاي مياني در بخش جنوبي و متأخر بوده كه دو استقرار سده. گرفته استاسالمي در بخش شمالي محوطه را در بر مي

ششم هاي استقرار اوليه محوطه به سدههمچنين مشخص شد كه هاي اما با توجه به فراواني گونه. هجري تعلق داشته است هفتم

هاي دار تكرنگ، نقاشي زير لعاب، نمونهالي لعابمختلف سفهاي سفالگري و همچنين كاشي هاي كورةآبادي، وازدهسلطان

رشد و ، احتماالً اي و الجورديفام، تكرنگ فيروزهمختلف زرينايلخاني و تا حدودي تقرار در اين محوطه مربوط به دورةتوسعة اس

هاي پراكنش داده همچنين بر اساس. اوايل تيموري بوده استطور تقريبي مشخص شد كه بخش صنعتي محوطه به سطحي،

هجري ارتباط داشت، ششم و هفتمهاي كه با توليد سفال در سده . هاي مياني و متأخر اسالمي آن قرار داردبين دو استقرار سده

آباد، فراهان، استان مركزي، دوران محوطه ذلف: واژگان كليدي .زنياسالمي، گمانه

1مقدمهوسيعي از خاك استان مركزي را ةفراهان كه پهن كهنسرزمين

فرهنگي ةعنوان يك حوز امروزه به به خود اختصاص داده ون عنوا به ،مقتضيات مكاني و زماني بنا بر ،شودشناخته مي

و هاگيري استقرارگاهقلمرويي كه بستر الزم براي شكلتا حال حاضر فراهم هاي دور هاي انساني را از گذشتهسكونتگاه

.باشدمطرح مي ،ساختهاين ديار كه امروزه به دشتي وسيع در قلمروي سياسي سه

در بستر زمان ،گرددمين اراك، تفرش و آشتيان اطالق شهرستاهاي متفاوت فرهنگ آن، تبع گيري استقرارها و بهشاهد شكل

ترين ها و شايد بزرگترين محوطهيكي از بزرگ. بشري بوده استت كه ـد اسآبالفذُتاريخي ةت فراهان، محوطـدش هايتقرارـاس

خوانده آباد فـزميني دلهر زيرـعنوان ش در نزد اهالي فراهان بهصورت هزميني آن بزيرهاي تونل ها وراهاين محوطه كه . شودمي

يك افسانه براي اهالي تبديل شده، بر سر راه فرمهين به آشتيان واسطه اين راه، به دو قسمت شرقي و تفرش قرار گرفته و بهو

مذكور كه هر ساله در دسترسي ةجاد. ده استشغربي تقسيم ديگر كنار عواملي ، درشده استتعريض هاي توسعهراستاي طرح

هايي از سطح محوطه توسط چون زير كشت رفتن بخش. شده نقش داشته استرساني به محوطه ياددر آسيبكشاورزان،

زني محوطه در دستور كار طرح گمانه 1387از اين رو در سال در نوشتار . سازمان ميراث فرهنگي استان مركزي قرار گرفت

ر كنار مواردي چون ي محوطه دزنرو نتايج حاصل از گمانه پيشِ .ده استشة تاريخي آن ارائه معرفي و پيشين

[email protected]١ *

صديقيان و ديگران ١٣١


فراهان در متون تاريخي ةآباد و منطقلفذُآباد در منابع مكتوب قبل از دوران ايلخاني، اشارة چنداني به ذلف

توان مي از اسناد تاريخي قبل از اين دوره،. آباد نشده استيا دلفبن حسن قمي اشاره حسن بن محمد به كتاب تاريخ قم نوشتة

از رساتيق قم (اي كوزدر هاين كتاب در ذكر روستا نويسندة. كردنام الدلفيه را بيان )آن دوره، كه امروزه در منطقه فراهان قرار دارد

اما چندان بر ما ). 141: 1313حسن بن محمد قمي، (كرده است از كتب ديگري . آباد بوده باشدروشن نيست كه الدلفيه همان ذلف

يعقوب ابيكه از اين منطقه به عنوان توابع قم ياد كرده، البلدان در اين كتاب، به دوازده روستا از توابع قم اشاره شده كه در . است

). 49: 1347يعقوب، ابي(ميان آنها فراهان نيز وجود دارد اهميت يافتن منطقة فراهان و از دورة ايلخاني و پس از

هايي به اين آباد، در برخي از منابع مكتوب اشارهذلف محوطةالقلوب اشاره توان به نزههآن جمله ميمحوطه شده است كه از

ساروق دارالملك دية«: در اين كتاب چنين آمده است. كرداكنون ذلفاباد و ماسير عظيم . فراهان است و طهمورث ساخت

طولش از جزاير خالدات فدك و عرض از خط . قراي آنجاستها ارتفاعاتش غلّه استوا لدن هوايش معتدل است و آبش از كاريز

يت ارزاني بود نيكوست و پيوسته در آن وال ميوةبه و انگور و و پنغايت متعصب و در آنجا بحيره اند و بهعشرياثني و مردم شيعة

گاه است كه آنرا مغول چغان ناوور خوانند كه در آن حوالي شكار »حقوق آن واليت سه تومان و هفت هزار دينار است. خوب است

نيز اشاره بيشتري به اين مكان مستوفي ). 69: 1362مستوفي، (در ذكر حوادث » مجمل فصيحي«همچنين در كتاب . نكرده است

تاريخي سالهاي مختلف دورة ايلخاني، به جلوس آباقاخان در اين هجري، آباقاخان بن هالكوخان 663در سال «: منطقه اشاره شده

اين ). 333: 1341خوافي، ( »در چغاتو ناوور فراهان جلوس كرددر اين . دهندة اهميت منطقه در دورة ايلخاني است، نشاننمونه

حاكم (بكر بن سعد بن زنگي كتاب، به وفات اتابك سعد بن ابينيز اشاره شده كه بعد از دوازده روز جلوس او در تبرتو، در ) فارستبرتو در ). 328: 1341خوافي، (هجري رخ داده است 658سال

فراهان بوده و هاي منطقهروستاگذشته و در حال حاضر، يكي از گاه عنوان شكار فراهان به منطقة در اين دوره و بعد از آن،. هست

استفاده شد كه اين موضوع به كرّات در متون تاريخي اشاره شده توان به مجمل فصيحي، خلد برين و از اين متون مي. است ؛1379:208، واله، 1341:341خوافي، .رك(السير اشاره كرد حبيب

از موارد قابل توجه، اشاره به مجروح ). 522: تا، بي4الحسيني، ج

ر سال ديك گاو كوهي شدن آباقاخان در حين شكار به وسيلة ).341: 1341خوافي، (است هجري 699

ويژه به اين منطقه، به از متون ديگري كه در دوران متأخرنادرشاه دورة( ژان اوتر آباد اشاره كرده، سفرنامةذلف محوطةروز پس از گذشتن از فرداي آن «: كنداوتر اشاره مي. است) افشار

ساعت راه پيموديم و در مشهد فراهان فرود شهر گرد مدت هفت. اين دو آبادي وصل به هم، در گذشته بزرگتر بوده است. آمديمهاي هاي آباد و شكارگاهگويند تهمورث آنرا ساخته و روستامي

دان ترك، گردچه جغرافي نام ديگر شهر گرد به گفته. خوبي دارداست و چون جاي خوبي بوده است، ابودلف آنرا براي سكونت انتخاب كرد و كاخي هم در آن ساخت و شهر را گسترش داد، اين

اند و چهار كيلومتر طول آن دلف دادهاست كه بدان نام گردچه ابي ).175: 1363اوتر، (» بوده است

آباد اشاره شده به دفعات به ذلف ن دورة قاجارواما در متولي . عليه دستگاه حاكم بود م آنجااست كه دليل آن طغيان مرد

از يك و گويا هاي اين دوره مشابه هم هستندتقريباً اغلب نوشتهآن در و وجه تسمية دربارة اين محوطه. منبع استفاده كرده باشند

در محال 1يـف عباسـابودل«: لدان آمده استـالبكتاب مرآهفراهان شهري بنا كرد مشتمل بر دو مرتبة تحتاني و فوقاني؛

چنان كه در روي زمين عمارات و بيوتات و مساجد و يعني همزير زمين نيز به عينة همين قسم خانات و اسواق و غيره بود در

گاه دشمني رو نمايد و اين شهر را محاصره شهري ساخت كه هر. وظ باشندطبقة زيرين رفته از شرّ دشمن محفكند، اهل شهر در

اعتماد ( »آباد گفتندبعد آن را ذلف. بود آباددلفاين شهر موسوم به اي كه در اين كتاب قابل توجه است، نكته). 866: 1367السلطنه، وجود شهري زيرزميني در زير شهر اصلي است كه اشاره به

در . تمامي امكانات از قبيل مسجد و بازار در آن وجود داشته استعين حال امروزه نيز ميان مردم اين منطقه شايع است كه در اين

. يابدزميني وجود دارد كه تا همدان امتداد ميهاي زيرشهر تونلال شفاهي مردم معتبر است، ها و اقواين كه تا چه حد اين نوشته

.شناسي در اين محوطه روشن خواهد شدهاي باستانبا كاوشدر زمان حكومت ،ق.ه 1230آباد در سال مردم ذلف

خان عليه دستگاه حاكم فراهان به نام ايماني ،شاه قاجارفتحعلي براي از اين رو. طغيان كرده و به غارت اموال كاروانيان پرداختند

از طرف دستگاه حكومت، قوايي به فرماندهي سركوب مردم،خان گرجي از تهران به اين منطقه آمده و بعد از مدتي اهللاعبد

شهر را تصرف كردند؛ برخي از مردم در اين جريان كشته شدند و خان گرجي بعد از اهللاعبد. برخي ديگر به نواحي مجاور گريختند

١٣

1

ص

رت ي و بناوي وت جام ر و ايي رتي اين ي و دي ش

٢ ررسي سطحي

388يز و زمستان

را با شوري خاص

وطه و در مجاورالحاقي حسينة

مي موجود ازز الحاقي به پهلو و مصالح متفاو از اين فضا انجييرات در ظاهر

ظ كرده، بناـحفصور و از داخل،

ا. ي رفيع دارد گنبدي آجري

پوش دوم گنبد شـوزه در زير پوش

زني و برهاي گمانهه

ل، شماره دوم، پايي

استاني تيرگان

نيمة غربي محو، شاملآباد ذلف

به تصاوير قديمسازنو حسينةكه

كاربري با موادبه اتاق آرامگاه

رغم برخي تغييخود را ح اولية

كل دايره بوده وي قوس جناقيي استوار شدن

.اندفراهم آوردهت كه امروـي اس

.ستتار شده است

.اهاني فر

اهان بر اساس داده

مدرس، سال اول

گندم يا جشن با .دكننرگزار مي

اريخي واقع دررآبمي ولي پ

به با توجه. ستمشخص شده كضايي با همين كشسته و ورود بآرامگاه كه علي

الوده و پالنـشه از خارج به شك

نما هشت طاقط الزم را برايان پوش اول ف

يي و آجرـروطجنس استيل است

د و شهرك صنعتي

آباد فرامحوطة ذلف

شناسي هاي باستان

جشن برداشت گاين امامزاده بر ر

اين بناي تاهانة قنات قديم

تاق آرامگاه است، م)3و 2ويراتص

ثر، بر جاي فضخشتي و گلي نش

اتاق آ. پذيرديشلي، ـماي اص

گونه است كهرجضلعي باتـهشها شرايطنماطاق

عنواه عرقچين بوازده ترك، مخر

مانندي از جسـل

ن، امامزاده احمد

بررسي م

ه پژوهش

دمي

ي بهرضياييوطهمينيسعتن وجهتغربيناييمزاده آثار تير،

جدر

دهاتت(

اثرخ

مينمبرهطعدوفل

ت به شهر فرمهين

پس ديگر مردن86.(

ب استان مركزيمهين و در عر در طول جغرافي

اين محو). 1شهزما يا شهر زير

گسترده، به وسرمهين به آشتيا

حوطه در جط مغـبخش شرقي

اين محوطه، بنعروف به امامزفته كه به ثبت

در روز اول قه

نسبت آبادطة ذلف

ريب كرد و از آن66: 1367لطنه،

در جنوب) 1 يرشرق شهر فرم

ثانيه و 22قه ونقش(يه قرار دارد

هاعنوان خرابه اي گت محوطه

جادة آسفالته فرباً از وسطده تقري

آن را به دو ب جانب غربي ا

ترك، مع 12بدقرار گرف) ع(اظماهالي منطق ساله

موقعيت محوط .1

مي آنجا را تخراعتماد السل(شدند

بادتصوي(آباد ي ذلف

ومتري شمالدقيقه 31درجه و

ثاني 15 دقيقه و الي فراهان به

صورت دارد، بهار، در دو طرف

اين جاد. ه استر كرده و آعبومتمايل به. ست

ايلخاني با گنبن امام موسي كا

هر س .ده است

تصوير

تصرف شهر تمادر آن ساكن نش

آبمحوطة ذلفمحوطة تاريخيفاصلة سه كيلو

د 34جغرافيايي43درجه و 49

كه در ميان اهاآباد شهرتذلفهكتا 100حدود

تفرش واقع شدهجنوبي عـشمالي

تقسيم كرده اسمتبركه از دورة

از نوادگان حمدملي كشور رسيد

تد

ممفج9كذحتشتمام

هاي از ديوارهرار دارد كه در

Boul ( خادمهاي قسمت يراي تارهـس و گ

در احتماالً كه ف اين بنا نيز در شده كه آسيب

حوطه، آن را بهواهد و عناصر معيشت مبتني ي حكايت دارد

هاي پراكندة هكورة سفالگري به توليد سفال ات به مصرف

. مصنوعي

وطه نيز بقاياييمتر قر 5×5عاد Hossein(ن

سايربر خالف رنگالجوردي

نا پراكنده شدهر مركز و اطرافجاز عميقي حفر

. ن در سطح مح

سازد، شوح مين و رونق يك

اقتصادي ة مبادلبر اساس داد

هاي كوره، وازدهر اين محوطه بشي از اين توليد

عوارض طبيعي و

نوب غرب محوشكل به ابعمربع

حسينرامگاه بل.)4تصوير (

ايي وـي چليپدر اطراف اين بن

متأسفانه در. اندي حفاري غيرمج وارد آورده است

ول و با قدم زدن شاخص مطرحت كه از جريانتوليد داخلي و

).98: 1387ن، سرباره، جوش كوص شده كه در

بخش. شدته مي

استقرارها وعت به

در جن. انددهشي بنايي تقريباً م موسوم به آرده احمد است

هاييـه، كاشـطبسياري د ايِزه

ط با اين بنا بودههاين اخير چاله

زيادي را بدانآنچه در نگاه اون يك محوطة

ده در سطح استادل فرهنگي، تهي و صديقيانحي مانند انواع س

د ديگر، مشخصدار و فلز پرداخت

1388ن

آباد نسبتطة ذُلف

ايجادخشتيمحلامامزامحوط

روـفيارتباطساليانبسيار

عنوانپراكندابر تب

شراه(سطحو موادلعاب

وم، پاييز و زمستا

و موقعيت محوط

گيري است؛شممحوطه. ر است

شرق تاو شمال جنوب غرب بهاصلة تقريبي دوتقراري همزمان

وف است و باعر 2.شكل دارد

داشتن ارتفاعيهرگونه دخل و

هايقسمت سايرخاكهاي پشتة.

طبيعياري غيرن قسمت ريخته تجاوز گستردةهاثر اين حفاري

سال اول، شماره د

وپوگرافي منطقه

يا تپة بلند چش ين نيم تا دو متره كه از شمال وفي و از غرب و

آباد نو در فامجدفته و داراي است

حصار مع به گلشري تقريباً مربع

واسطة د اد بهراموني آن، از هولي متأسفانه س. آبي رفته استه داراي ساختا

بري در اين بارمورد ر گذشته

بر اثر هايي پشته

ران

شناسي مدرس، س

نقشة تو. 1نقشه

اد فاقد برجستگيارتفاع بيني كم

فتهجنوب قرارگرباف كارخانة كيسه

م. شودحدود ميآباد قرار گرفذلف

وطه در منطقه،رافي آن، ساختاآبا محوطة ذلف

دي محوطة پير، ور امان مانده

اندكيتا حدود و ع مركز محوطهبه وسيلة ادوات اين بخش درع شده و چنين

صديقيان و ديگر ١

هاي باستان ژوهش

آباذلفمحوطة هايي داراي پشته

جهت شمال به جكمبارك عة آباد و

آباد نو محت مجدذمحوطة متري

اين محو. است نه به نقشة توپوگرهستة اصلير و نيز تا حدوف كشاورزان دزير كشت ديم و

اعارتفسته و كمند كه احتماالً باند و يا اينكه

جاز واقعمان غير

١٣٣

پژ

وليدر جمزرعباغاتكيلوم

آنبا توجه

بيشترتصرفآن زبرجسهستناشدهحفار

١٣

1

بهسي هايستة در ني، ه و خانه ه و

كان ني، گي هاي دن ن و ناي . ست

ش هاي زي ورة

آن بعاد ل و فلز، الي ش نجا

آباد

س شن

ي، ه يا

٤ ررسي سطحي


سطح محوطهق كاوش يا بررس

هاي و بررسيههس يان كرد كه

يعني(ري هج ممشاهي، ايلخان

شكل گرفته) ويده در كنار كارخخر صفويه، زنديه

آباد، امكطة ذلفه بخش مسكونواهد از پراكندگ

هن در دخالتازشخم ي شامل

اي فرهنگي آنبن همجواري با

اصلي بوده است ةن كرد كه بخش

هشته نه بخشط محوطة امروزنهايي استقرار دو

ناصر در سطحهاي سالم با اب

كالـشي در اشهاي ذوب فارهسفا ي تنبوشةها

، جو جمله توپيكه در اين 4اندنده

آذلف طح محوطة .شوندمي سيم

توان بر اساميف، متوسط و خش

نخود طيف رنگاي سوختهه قهو



گي پراكنده دري آنها با مناطقس منابع كتابخانه

توان بي، ميوطهدهمتا ششم ي

سلجوقي، خوارزكمي اوايل صفو

شدكشيده سمتاواخ(هجري 13

ر سطحي محوط مختلف از جمله

شو زيراداشت؛ تورا مي ل آن

ن عوامل انسانيهاجا كردن داده

دليل محوطه بهجادة مسير ي در

بيان تواننها مي محوطه قرار داصنعتي در وسطنه كه تقريباً حد

. بوده استه پراكندگي عن

هآجر) استتر ه، قطعات كاشت سفال، سرباهت شيشه، تكه توليد سفال از

گري، پراكنسفال : ست

پراكنده در سطح بدون لعاب تقسين سفالها را مسفالهاي ظريف

اي از ط، خميرهشده و نيز سبز



هاي فرهنگ دادهاينگاري مقايسه

مچنين بر اساسدر سطح محو ه

هاير فاصلة سدههاي اواخر ستا حدود بسيار ك

ويژه قس آن به3تا 11هاي ده

. ق دارد شواهد و عناصر

هاييك بخشصنعتي وجود ندر بودند كه دليل

اين. جستجو كرد پراكنده و جابج

مح زياد مردم درگيريو قرارحمد

تن ،اي سطحيآن در مركز 3ي

چنين بخش صفته است؛ جايير جانب شمالي،

كه(اصلي هستةتف آن مشخصتهـمتر يا شكس

مختلف، قطعاف سنگي، قطعات

هايط با كارگاههاي كورة سوازده

ها آورده شده است سفالقطعا :ل

دار و هاي لعاباين: بدون لعاب

به سه دستة س

ظريف و متوسط،نخودي قرمز،



وجه بهبا تيژه سفال، گاهن

ديگر و همچ شدةگسترده يمايشي

صلي محوطه درهحكومت اصلة

يموري و شايد تحوطة پيرامون

بافي، به سدكيسهتعلق) وايل قاجار

در بررسيشخيص و تفكيذهبي و يا صسياري برخوردارعوامل انساني جسطح محوطه و

عبور و مروريزامامزاده ا تبركة

هار اساس دادهصنعتي و مذهبي

همچ. جاور آنآباد قرار گرفلف

ياني اسالمي دردر سطح هسبت به اطراف

مانتيـس 20×2هاي رنگيطيف

طعاتي از ظروف شواهدي مرتبط

و و پايهكوره، سهشرح كاملي از آنه

قطعات سفال -ه دو دستة سفاله

قطعات ــلفيهاي فنّيژگي.بندي كردسته

سفالهاي ظخودي مايل به

بررسي م

ه پژوهش

ي يا مونهد وكاني

س از

ويشپياصافتي

محكاو

تشمذبسعسنيمتبرصمجذلمي

نس0طقطوكش1بها ويدس

نخ

اي مبادلة محليي از نمرسد برخ

ني آبي و سفيدو احتماالً از مك

عكساين ( جديد .)رار گرفت

.حمد

.حسين

ر تا حدودي برانين به نظر مي

هاي چين نمونهطقه توليد نشده

.اندده

هايل از بازسازير اختيار هيأت قر

روزي امامزاده اح

حي موسوم به بل

و بخشي ديگر همچن. شدمي ده

محوطه مانند محوطه يا منط

ن منطقه وارد شد

مامزاده احمد قبلزاده درمتولي امام

بناي امر. 3تصوير

بقاياي بنا. 4صوير

رسيدداخلي مياي استفادمنطقه

سطح سفالهايسالدن، در خودبسيار دور به اين

بناي اما .2تصويرسوي م

ت

تصو

دمسسب

ت

صديقيان و ديگران ١٣٥


برخي از قطعات داراي پوشش گلي رقيق . زده دارندسياه دوداين مادة چسبانندة. اندگلي هستند، ولي بيشتر آنها فاقد پوشش

ولي بادي است ماسـه و ماسـة ها تماماً كاني از جملهسـفالاي عالوه بر پز آشپزخانهوهاي مخصوص پختهاي سفالنمونه

امي تقريباً تم. اي رنگ ميكا نيز هستندماسه داراي ذرات نقرهاي آشپزخانههاي بسيار پراكندة ولي نمونه سازند،ها چرخسفال

با توجه . اندساز ساخته شدهمخصوص پخت و پز به صورت دستتوان چنين بيان كرد كه ها مياين سفال به فرم لبه يا ساختار بدنة

در اين ... باز و بسته مثل كاسه، كوزه، خمره و انواع ظروف دهانههاي بسيار ونهها نمدر كنار اين فرم. شده استمحوطه استفاده مي

. مربوط به ظروف فقاع نيز وجود داردهاي اندكي از سفالو بدون نقش بودند؛ اما در هاي بدون لعاب، سادهسفال اغلب

ميان آنها تعدادي با تزئينات مختلف و متنوع قالبي با نقوش دار، استامپي، انواع مختلف هندسي، گياهي، جانوري و كتيبه

گل الله، انواع مختلف تزيين نقش كندة مختلف تزيين كنده مثلفشاري مانند فشاري سوزني، ابزاري مثلثي يا انگشتي، نقش

اي، طنابيِ دكمه واع مختلف نقوش افزوده مثل افزودةبرجسته و انعالوه بر اين، چند نمونة بسيار . اندحلقوي يا نواري تزيين شده

عاب ل كه يك الية شودپراكنده سفال با تزيين مرصع نيز ديده ميبا توجه . اي به صورت تزئين خالدار در سطح آنها وجود داردفيروزه

رسد اغلب سفالها دار، به نظر مياي و تاريخهاي مقايسهبه نمونه .هجري هستند هشتمتا ششمهاي متعلق به سده

اي از طيف رنگ نخودي دارند و سفالهاي خشن، خميرهتوان ها مياي اين سفالهبا توجه به فرم لبه. انداغلب فاقد پوشش

ه بيشتر مربوط به ظروف دهانه بستة بزرگ مثل بيان كرد كاند، اما ها نيز عموماً سادهاين سفال. آذوقه هستند هاي ذخيرةخمره

طنابي، فشاري انگشتي، كندة هايي نيز داراي تزئين افزودةمونهن .خطي و نقش استامپي هستنديا تك ايشانهتوان دار محوطه را ميهاي سفال لعابنمونه: دارقطعات لعاب ــب

دار تكرنگ، ، به سه دستة كلي لعابهاي تزيينيبر اساس ويژگي :بندي كردتقسيمبه شرح زير نقاشي زير لعاب و نقاشي روي لعاب

اي، سبز قطعات داراي لعاب تكرنگ سفيد يا شيري، فيروزه، زرد يا )دنسال(مايل به سياه، سبز روشن يا مايل به سفيد

اي سوخته و سياه كه داراي حنايي، بادمجاني، الجوردي، قهوهاين سفالها بيشتر . خميرة نخودي، سفيد فريتي و پرسالن هستند

هاي محدودي نيز فرم ويژه كاسه دارند، اما نمونه باز بهفرم دهانههاي وازدة كورة سفالگري، به با توجه به نمونه. بسته دارنددهانهمحوطه سفيد فريتي در خودخميرهرسد اغلب سفالهاي ينظر م

رسد نظر ميبه دار، هاي تاريخبا توجه به نمونه. اندتوليد شدههجري توليد تمـهفو شمـشهاي دهـتر اين ظروف طي سـبيش ).1384خليلي و ورونيت، .براي نمونه رك(اند شده

داراي فام كه قطعات داراي نقاشي روي لعاب مينايي و زرينهاي پراكنده در ميان نمونه. خميرة سفيد فريتي يا سنگينه هستند

ي با نقش انساني و سه نمونةميناي يك نمونة در سطح محوطه،ويژه نقوش ويرگولي بررسي فام با نقوش مختلف هندسي بهزرين

باز شدند كه هر چهار قطعه، لعاب سفيد قلعي مات با فرم دهانههاي معروف به فام پراكندة سطحي با نمونهنسفالهاي زري. داشتند

هجري، قابل مقايسه هفتمو ششم سبك كاشان، متعلق به قرن ).1382واتسون، .براي نمونه رك( هستند

هاي آبي و سفيد، قطعات داراي نقاشي زير لعاب شامل نمونهسفيد با تزئين البةزير لعاب تكرنگ يا روي گ كندةنقش

و اي گ هندسي و گياهي سياه، فيروزهچندرنگ، نقوش چندرن سفيد، رنگ در زمينةفيد، نقش هندسي سياهس الجوردي در زمينة

رنگ اي، نقش گياهي سفيدفيروزه نقش سياه هندسي در زمينةنخودي خميرة هااين سفال. روي خميره و زير لعاب شفاف هستند

يا نخودي مايل به قرمز، سفيد فريتي و سفيد چيني داشته و ها كاني تمام سفال مادة چسبانندة. باز هستندانهمعموالً به شكل ده

سفيد داراي مادةزمينههاي نقاشي زير لعاب است و نمونه. اندكه باعث ناهمواري سطح سفالها شده چسبانندة ماسه هستند

هاي آبادي معروفند و نمونهسلطانب 3ها به گروه اين سفالشده مشاهده هاي كاوشا در سطح محوطه و گمانهبسياري از آنه

دار پراكندة سطحي هاي لعابكه بيشترين نمونهشده است؛ چنانهاي اين سفالها، با توجه به نمونه. دهندمحوطه را تشكيل مي

هجري هستند هشتمو هفتمهاي متعلق به سده شدةمقايسهسازي اي مجزا در دست آمادههاي سفالي در مقالهرسي گونهبر(

).استقطعات كاشي پراكنده در سطح محوطه به دو دسته :كاشي -2

هاي تكرنگ فام و كاشيهاي زرينكاشي: شوندتقسيم مي :اي يا الجوردي كه به شرح زير هستندفيروزه

به ويژه بخش مركزي (در سطح محوطه : فامزرين كاشيفام زيادي پراكنده شده كه تزيين بسياري از هاي زرينكاشي) آن

آنها بر اثر شرايط جوي و محيطي، كامالً پاك شده و تنها سطح سفيدرنگي از لعاب سفيد مات يا شفاف قلعي روي آن باقي مانده

ها در طيفي از رنگ نخودي خميرة تمامي اين كاشي. استل ها را از نظر شكيـشاين كا. جسمي استـيـمي يا رسـجسر يا پهشت(اي محرابي و ستارهـايتوان به دو دستة حاشيهمي

١٣٦ زني و بررسي سطحي هاي گمانهآباد فراهان بر اساس دادهبررسي محوطة ذلف


توان به دو همچنين از نظر رنگ، آنها را مي. تقسيم كرد) رپشش اي و الجوردي تقسيمدستة تكرنگ و چندرنگ طالئي، فيروزه

دار نمود كه داراي نقوش مختلف هندسي، گياهي، جانوري و كتيبههاي بررسي كاشي(اند ند و با سبك كاشان قابل مقايسههست ).سازي استاي مجزا در دست آمادهفام در مقالهزرين

داراي ها اين كاشي: اي و الجورديدار فيروزهكاشي لعابضلعي اي، چليپايي و هشتضلعي، لوزي، ستارهاشكال چهار

ساده و جسمي است و معموالً ـخميرة آنها رسي يا رسي .هستندهايي با تزئين قالبي زير بدون هرگونه تزئيني هستند، ولي نمونه

.اي وجود داردلعاب يا نقاشي سياه زير لعاب در زمينة فيروزهسطح بيروني تمامي قطعات مربوط به اين :ظروف سنگي -3

ز پوه كه به احتمال بيشتر كاربرد پختظروف سياه دود زده بودهندسي عمودي يا كندة معموالً داراي تزئيناين ظروف . اندداشته

افقي بر گرداگرد لبه و روي دسته و يا تمامي سطح خارجي بدنه دهندة هايي وجود دارد كه نشانها سوراخدر برخي نمونه. هستند

اي كه حتي در ؛ به گونهاستوصالي و استفادة مجدد از ظروف صالي ظرف و شده برايهاي ايجاددر ميان سوراخ چند نمونه،

. هايي از فلز مورد استفاده باقي مانده استشده، بخششكسته

مانند هاي كورة سفالگريپايه و وازدهجوش كوره، توپي، سه -4سفال چسبيده يا وارفته كه با صنعت سفالگري محوطه در ارتباط

هاي توليد سفال در اين هستند و نشان از وجود كارگاه يا كارگاههاي وازدة كورة سفالگري پراكنده توجه به نمونه با. محوطه دارند

شده، تغيير شكل در سطح محوطه مانند سفالهاي چسبيده، گدازهآباد دو گونه سفال توان بيان كرد كه در ذلفيافته و غيره، مي

دار با خميرة سفيد بدون لعاب با خميرة نخودي و سفال لعابودي بدون لعاب، سفالهاي خميره نخ. شده استفريتي توليد مي

باز مانند كاسه تعلق تماماً بدون نقش هستند و به ظروف دهانهدار خميره سفيد فريتي شامل سفالهاي دارند و سفالهاي لعاب

اي، سفيد يا شيري و الجوردي و نيز دار تكرنگ فيروزهلعاباي، فيروزه رنگ در زمينةنقاشي زير لعاب سياهسفالهاي با تزيين

هاي كوچك و باز مانند كاسهي آنها به ظروف دهانههستند و تمام . متوسط تعلق دارند

هاي ويژه فلز آهن كه در وزن و اندازه به هاي ذوب فلزسرباره -5 .شوندمختلف در سطح محوطه مشاهده مي

متر سانتي 10هاي متفاوت كمتر از با قطر هاي سفاليتنبوشه -6هايي به پراكنده هستند و تنبوشهكه در محوطه، كمتر متعارف يا

متر كه تماماً داراي سانتي 20تا 15هاي تقريباً يكسان بين قطر .خميرة نخودي با مادة چسبانندة ماسه هستند

محوطه در زنيهگمانترين استقرار دشت ها و شايد بزرگترين محوطهيكي از بزرگآباد است كه در نزد اهالي فراهان به تاريخي ذلف فراهان، محوطة

در اين محوطه . شودآباد خوانده ميعنوان شهر زيرزميني دلفيان و تفرش قرار گرفته و به واسطة فرمهين به آشت مسير جادةجادة . ، به دو قسمت شرقي و غربي تقسيم شده استاين جاده

هاي توسعه تعريض دسترسي مذكور كه هر ساله در راستاي طرحشده ياد رساني به محوطةده، در كنار عواملي ديگر، در آسيبش

اين عوامل مخرّب كه بيشتر به منظور فراهم . نقش داشته استاز طرف )ع(ار امامزاده احمد بن عليآوردن تسهيالت براي زو ،

شهرداري شهر فرمهين طي سالهاي گذشته صورت گرفته، به كردن پشت رپ. اندهايي از محوطة مورد بحث آسيب رساندهقسمت

ديوار شرقي امامزاده، تسطيح بخشي از نيمة غربي محوطه در يجاد پاركينگ براي زائرين و تخليةگفته به هدف اكنار جادة پيش

عمراني روي هاي فعاليت هايهاي ساختماني و زبالهنخالهتصرفي بوده كه جدا از دگرگوني منظر ودخل محوطه، عمدة

.هاي تاريخي آن را تخريب كرده استمحوطه، بخشي از اليه، قرارگيري محوطه در ميان تصرفات مذكورعالوه بر دخل و

رغم آگاهي، هر اراضي كشاورزي باعث شده تا كشاورزان عليهايي از اين محوطة كم ارتفاع را شخم زده و به ساله بخش

از اين رو، با افزايش روند دخل و . كشتزارهاي ديم خود بيفزايندهاي بيني اينكه هر لحظه سازمانها و با پيشتصرفات و آسيبها هاي خصوصي، با هدف ايجاد برخي زيرساختدولتي يا شركت

تصرف محوطه و آسيب بيشتر آن دامن خواهند وبه دخل در آينده،زني اضطراري با هدف ساماندهي، تعيين زد، طرح پژوهشي گمانه

د در دستور كار سازمان آباذلف اد حريم محوطةعرصه و پيشنه .ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري قرار گرفت

، به سرپرستي اسماعيل گمانه 47تعداد 1387در سال در نتيجة اين . آباد حفر شددر جهات اصلي و فرعي ذلف شراهي،جنوبي ـشد كه محوطه در جهت شماليمشخص زنيگمانه

در ). 2و 1پالن (دارد هكتار وسعت 100كشيده شده و حدود 50شد كه محوطه وسعتي در حدود كمتر از آغاز كار تصور مي

يباً در كه در پايان كار تقرها ــر دارد، زيرا برخي از گمانههكتافاقد هرگونه آثار فرهنگي بودند؛ اما ــمركز محوطه قرار داشتند

تر مشخص شد كه محوطه در جهت هاي سطحي دقيقبا بررسياي هاي سطحي آن حاكي از وجود دورهلي كشيده شده و دادهشما

اين امر به . تر نسبت به بخش مركزي يا اصلي محوطه بودمتأخراحتمال، داللت بر آن دارد كه بخش استقراري دوران متأخر

صديقيان و ديگران ١٣٧


محوطه به صورت تقريباً جدا از بخش مركزي بوده و بيشتر در قرار داشته، اما ) الاز مركز محوطه به سمت شم(جانب شمالي آن

بخش استقراري دوران مياني آن، بيشتر در بخش مركزي و ته است؛ و يا حتي احتماالً داللت بر آن دارد ـجنوبي آن قرار داشها داراي ة بخشـش مركزي محوطه، بقيكه به غير از بخ

.اندهاي پراكنده و جدا از هم بودهاستقراربه زني محوطه، گمانهكه قبل از به يادآوري استالبته الزم

ها براي منظور شناخت بهتر وسعت آن و تعيين بهترين نقطهزني، ابتدا طي چند روز در سطح محوطه بررسي پيمايشي گمانه

آيد، با توجه به انجام پذيرفت كه برخي از نتايجي كه در پي ميهاي سطحي و نتايج بررسي. هاي سطحي بوده استهمين بررسي

عالوه بر منجر شدن به تعيين عرصه و حريم زني محوطه،گمانهمحوطه انجاميد؛ د ناشناختةآن، به مشخص شدن برخي ابعا

تر از تعيين عرصه و حريم آن كه ابعاد پژوهشي آنرا بايد مؤثرچنان .لحاظ كرد

زني محوطهنتايج بررسي سطحي و گمانهزني آن، هاي حاصل از گمانهبا بررسي سطحي محوطه و داده

حاصل شد كه در دو مقوله جداگانه بررسي قابل توجهينتايج اول نتايجي دربارة تعيين عرصه و پيشنهاد حريم مقولة. شوندمي

ين دوم نتايجي دربارة گاهنگاري نسبي و تبي و مقولةمحوطه فراهان طي دوران مياني آباد در منطقةجايگاه محوطة ذلف

دست آمده و قابل اول به مقولة در باب نتايج زير. اسالمي است :طرح استبه ت تا طولي، ـصورت عرضي اس ترش محوطه بهـگس

ششم هاي محوطه در سده گيري اوليةكه احتماالً شكلاي گونهاما پس از هجري در بخش مركزي محوطه بوده است؛ تا هشتم

شهر يا استقرار در آن در جهت عرضي حركت كرده آن به تدريجتأخر بيشتر به جانب شمال و تا حدود كمي جنوب و در دوران مشناسي چنين اين محوطه، از لحاظ زمينهم. شودآن كشيده مي

با انباشته . در موقعيتي قرار گرفته كه تحت تأثير مسيل بوده استهايي شكل شدن مواد حاصل از سيالب و هوازده شدن آنها پشته

در ارتباط با محوطه و زنيگرفته كه در نگاه اول و تا قبل از گمانهكه برخي از آنها فاقد اند؛ در حالي هاي استقراري آن بودهدوره

. فرهنگي يا استقراري بودند هرگونه دادةدوران محوطة اصلي كه از آن با عنوان ر محوطةعالوه ب

محوطة ديگري در شمال شرق شود،مياني اسالمي ياد ميشده قرار دارد كه احتماالً حاصل توسعه، گسترش و محوطة ياد

احتماالً. گفته استمياني در جهت پيش دورة محوطةحركت . دوران متأخر در اين محوطه متمركز بوده است هستة جمعيتي

مياني و در ها منفصل از محوطة دورةاين بخش در برخي قسمت . هاي ديگر متصل به آن بوده استبرخي قسمت

هايي كه در نيمة غربي ميان ها و فرورفتگييغالب گودط با مرتب استقرار اند، فاقد شواهدي ازها واقع شدهها و بلنديپشته

اصلي محوطه نيز بسياري از ةدر اطراف هست. محوطه هستندبا توجه . هاي آن داراي شواهد استقراري نيستندها و بلنديپشته

ها داراي شواهد شتهاين پ اوليه كه تمامبه اين امر، فرضية توان بيان كرد كه در واقع از و مي اند تا حدودي رد شداستقراري

. هستندداراي استقرار ها برخي ميان اين پشته :دست آمده و قابل طرح هستند به زير دوم نيز نتايج در باب مقولة

فام و ، خصوصاً سفالهاي مينايي، زرينبر اساس شواهد سطحيصورت پراكنده در سفيد فريتي كه بهر خميرة داسفالهاي لعاب

شود، استقرار اولية ها ديده ميسطح محوطه و تعدادي از گمانههجري بوده است؛ اما ششم و هفتم هايمحوطه در فاصله سده

هاي مختلف سفالي نقاشي زير لعاب و با توجه به فراواني گونهرسد اوج شكوفايي استقرار در نظر ميبه آبادي، هاي سلطاننمونه

ايلخاني و (هجري هاي هفتم و هشتمسدهاين محوطه مربوط به گونه كه در باال ذكر در اين ارتباط، همان. است) اوايل تيموري

اند كه در اين دوره،شد، متون تاريخي نيز مشخص كردههمچنين . فراهان وجود داشته است استقراري مهم در منطقة

ويژه در زني، به هاي گمانهي محوطه و نيز دادههاي سطحبررسي 13تا 11هاي دهند كه در فاصلة سدهبخش شمالي آن، نشان مي

هجري در اين بخش از محوطه، استقراري دوباره شكل گرفته دار ويژه سفالهاي لعاب است؛ زيرا شواهد فرهنگي فراواني به

و سياه و نيز اي تيره اي متمايل به سياه، قهوهتكرنگ فيروزه ها بههاي آبي و سفيد مربوط به اين دوره، در اين بخشچيني

در اين ارتباط نيز بر اساس اسناد تاريخي، در . دست آمده است . دورة زند و اوايل قاجار اين محوطه داراي استقرار بوده است

رسد محدودة دوران مياني محوطه در مقايسه با به نظر ميشده اصلي آن مي تنها شامل هستةبوده و فعلي ناچيز كل محوطة

هاي دوره عنوان ديگربا اين توصيف در دوران متأخر، به . استصورت عرضي اصلي به طرفين و به از هستةسكونتي، محوطه

يافته است كه ) هكتار 100حدود (گسترش يافته و ابعاد كنوني را رغم رسد عليبه نظر مي. زني اخير مشخص شدطي گمانه

ند و قاجار در هاي متأخر زشواهدي ناچيز مبني بر وجود دوره متداديافته در مجاورت مزرعةاصلي محوطه، بخش ا هستة

١٣

1

: ران

ريخ

: ران

، حي

آبـاد

بـر هـان

سـن -الل

فـام

ري،

شـم

ح و هند،

٨ ررسي سطحي


اقبـال، تهـر علـي

تـارتـا، ، بـي )ـدمير .خانة خيام

، تهـرفال اسـالمي

مجمـل فصـيح. 13

آـة تـاريخي ذلـف 9- 100.

آباد سفالين سلطانآبـاد فراهـخي ذلـف

حس ، ترجمةريخ قمتحشـيهة سـيدجال

. كتاب

فهـاي زريـن اشـي .

مهـة شـكوه ذاكـر

ـه كوشـش ميرهاش

، تصـحيحاالنسـاب الخامس، اله ء الجز

.آبادذلف



، ترجمـة دكتـرتـر

معروف به خوانـ(ن انتشارات كتابخ: رانمجموعة سـفا. 138

341ـدين محمـد، .چاپ طوس: شهد

محوطـ. 1387ين، 7، صفحات 17ره

هاي سبررسي گونه ي محوطـة تـاريخ

تاري .1313 ن حسن،ق، تصـحيح و ت.هـ

.لس

دنياي: ، تهرانوبليـل و بررسـي كاش

)منتشرنشده( كزي، ترجمفـام ايرانـي ن

، بـبـرين خلـد . 13

ا.1966ن محمـد، ي المعلمي اليماني،

محوطة ذ و سفيد



ژان اوت سـفرنامة . .ت جاويدان

الدينلدين بن همام، تهرخبار افراد بشر

84ورونيت، استفان،

الـحمد ابـن جـالل ية محمود فرخ، مشل و صديقيان، حسي

، شما11، سال پژوه.تابين و ديگران،شناسـياي باسـتان

احمد بن محمد بنه 805مي در سال

مجل مطبعة: طهرانالقلونزهه. 1362هللا،

تحل. تابي ديگران، فراهان، استان مرك

سفال زريـن. 1382 . سروش

379محمديوسـف، .ميراث مكتوب

الكـريم بـنسعد عبددالرحمان بن يحيي

.عارف العثمانيه

هاي آبي وسفال. 6



1363اوتر، ژان، سازمان انتشاراتاالحسيني، غياث

السير في اخحبيبخليلي، ناصر و و

.نشر كارنگ

احخوافي، فصيح تصحيح و تحشيةشراهي، اسماعيل

پژباستانفراهان، صديقيان، حسين

هـااساس كاوش ).منتشرنشده(

حسن بن ، قميبن عبدالملك قمالدين طهراني، طمستوفي، حمداهللامهجور، فيروز و

فمحوطة ذلف آباد2، آليور، واتسونانتشارات: تهران

واله اصـفهاني، مم: محدث، تهران

غيرفارسي) ب، ابي سالسمعاني

تعليق الشيخ عبدمطبعه دايره المع

6تصوير

بررسي م

ه پژوهش

يا دمانوسط .ت

حجه

سيده

نگيفام ن

ي و، در

هاي

شده

يتـي،

دكتـرشـگاه

-

-

-

-

-

-

-

--

-

-

ب-

.باد

جديد ن محوطةشده، احتماالً هم

ار است كه توجخريب شده است

الح بود كه در ذي

ثار ملي كشور رس

هاي فرهن كه دادههاي زرينع كاشي

ارنگ فيروزه تكاند مذهبي بوده

لي كه در بخش .شودديده ميپژوه ارائه شباستان

محمد ابـراهيم آي

، بـه كوشـش دانانتشارات دانش: ران

آبحي محوطة ذلف

ه عنواني كه ب از آن ياد ش

اقاج اوايل دورةشاه قاجار تخحعلي

ضل ساكن بغداد19 :368.(

به ثبت آث 1388

كهبي نيز مي شودمثل انواع. نمايندي

دارهاي لعابشير ارتباط با بنايي

اند؛ در حال شدهمحدودي از آنها دها قبالً در مجلة ب

.

دكتر ، ترجمةبلدان

مـرآه البلـدان. 1367حدث، جلد اول، تهر

فام سطحي زرين

بافيگوني خانةجار در گزارش

او د دورة زندزمان فتحجي در

في از فقيهان فاض

966السمعاني(ت 8صار در تابستان

شاره به بخش مذهي اشاره بدان ميودي برخي از كاش احتمال زياد در فراواني پراكنده

ي بسيار مراكنده مختصري از آنه

.)1387صديقيان

البل. 1347عقوب، .جمه و نشر كتاب

7خان، محمدحسنيي و ميرهاشم مح

هاياز كاشيهايي

آباد وكارمباركقاجزندـ محوطةآبادذلفمحوطةخان گرجعبداهللا

هانوشتپيابودلف يا الدلف .1

ق درگذشت.ه484حصمحوطة گل. 2

.ستاين روي اشاز . 3

سطحي تا حدوديمحرابي و تا حدوالجوردي كه به

ي بهبخش مركزهاي پرديگر نمونه

توصيف بسيار. 4شراهي و ص(ست

كتابنامه

فارسي) الف

احمد ابن ابي يع بنگاه تر: تهران

اعتمادالسلطنه، عبدالحسين نواي

.تهران

هنمونه. 5تصوير

مممع

پ

42ا

3سمالبد4ا

كا-

-

.آبادحوطة ذلف

.آبادحوطة ذلف

.آبادة ذلف

.آبادطة ذلف

ختلف سطحي مح

از مح زمينه سفيد

محوطةسفالگري

محوطوب فلز ذلف

هاي مخي از كاشي

قاشي زير لعاب ز

س وازدة كورةهاي

هاي ذواي سرباره

هايينمونه .8ير

هاي نقسفال. 10ير

هنمونه. 13تصوير

هانمونه .14صوير

1388ن

تصوي

تصوي

ت

تص

وم، پاييز و زمستا

.آبادف

.باد

.آبادطة ذلف

.آبادوطة ذلف

سال اول، شماره د

محوطة ذلففام ين

آاز محوطة ذلف

از محو زن مغولي

از محو ين مرصع

ران

شناسي مدرس، س

هاي زريسفال. 7

هاي قالبيسفال. 9

ز ةمينايي با چهر

بدون لعاب با تزئي

صديقيان و ديگر ١

هاي باستان ژوهش

تصوير

9 تصوير

سفال م .11تصوير

سفال .12صوير

١٣٩

پژ

ت

تص

١٤

1

٠ ررسي سطحي




.دبرخورد كر

.دبرخورد كر



ه آثار فرهنگي ب

ه آثار فرهنگي ب



كه به آبادطة ذلف

كه به آبادطة ذلف

بررسي م

ه پژوهش

در سطح محوط

در سطح محوط

حفرشدههاي نه

حفرشدههاي نه

از گمانه اينمونه

از گمانه اينمونه

ن .1پالن

ن .2پالن

صديقيان و ديگران ١٤١


.آبادذلف هاي سطحي محوطةها و سفالطرح برخي از كاشي

١٤٢ زني و بررسي سطحي هاي گمانهآباد فراهان بر اساس دادهبررسي محوطة ذلف


مطالعه محوطة ذلف آباد فراهان بر اساس داده های گمانه زنی...

Documents

Transcript of مطالعه محوطة ذلف آباد فراهان بر اساس داده های گمانه زنی...