164164

MURAD I

BÝBLÝYOGRAFYA :

Ahmedî, Dâstân ve Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Os-mân (haz. Çiftçioðlu N. Atsýz, Osmanlý Tarihleri Iiçinde), Ýstanbul 1949, s. 14-20; Esterâbâdî, Bezmü Rezm (nþr. Kilisli Muallim Rifat), Ýstanbul 1928,s. 318, 381-383, 387-388; D. Cydonès, Corres-pondance, Vatican 1975, I-II, tür.yer.; Ýstanbul’unFethinden Önce Yazýlmýþ Tarihî Takvimler (nþr.Osman Turan), Ankara 1984, s. 18, 19, 54, 55,70; Ducas, Decline and Fall of Byzantium to theOttoman Turks (trc. H. J. Magoulias), Detroit1975, tür.yer.; N. Gregoras, Rhomäische Ge-schichte (trc. J. L. Dieten), Stuttgart 1973-88, I-III, tür.yer.; a.mlf., “Þehzade Halil’in Sergüzeþti”(trc. Ý. Hoçi), TOEM, I/4 (1328), s. 239-252; Kara-mânî Mehmed Paþa, Osmanlý Sultanlarý Tarihi(trc. Ý. Hakký Konyalý, Osmanlý Tarihleri I içinde),Ýstanbul 1949, s. 346-347; Âþýkpaþazâde, Târih(Atsýz), s. 126-134; Enverî, Düstûrnâme, s. 84-87; Oruç b. Âdil, Târih, Manisa Muradiye Ktp., nr.1373, vr. 41a; a.e.: Tevârîh-i Âl-i Osmân, s. 20-26, 92-97; Neþrî, Cihannümâ (Unat), I, 162-164, 190-196, 210-310; Feridun Bey, Münþeât,I, 89-116; Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmân (nþr. Fr.Giese), Breslau 1922, tür.yer.; a.e. (haz. NihatAzamat), Ýstanbul 1992, s. 21-29; Hüdaven-digâr Livasý Tahrir Defterleri (nþr. Ö. Lütfi Bar-kan – Enver Meriçli), Ankara 1988, s. 26-44; Ho-ca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, Ýstanbul 1279, I,103-125; Phil. Konstantin, Lebensbeschreibungdes Despoten Stefan Lazarevic (ed. M. Braun),‘s-Gravenhage 1956; C. Jirecek, Geschichte derBulgaren, Prag 1876, s. 351-352; a.mlf., Gesc-hichte der Serben, Gotha 1911-18, I-II, tür.yer.;N. Jorga, Geschichte des Osmanischen Reic-hes, Gotha 1908, I, 196-266; a.mlf., “Latins etgrecs d’Orient et l’éstablissement des turcs enEurope, 1342-1362”, BZ, XV (1906), s. 179-222;Amasya Tarihi, III, 63-65; O. Halecki, Un empero-ur de Byzance à Rome, Warszawa 1930, s. 82-85, 169-212, 233, 241-309; P. Lemerle, Phillip-pes et la Macédoine orientale à l’époque chréti-enne et byzantine, Paris 1945, I-II, tür.yer.; Gök-bilgin, Edirne ve Paþa Livâsý, tür.yer.; a.mlf., Ru-meli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ý Fâtihân,Ýstanbul 1957, tür.yer.; F. Thiriet, Régestes desdélibérations du Sénat de Venise concernant laRomanie, Paris 1958, I, 541; a.mlf., “Una pro-posta di lega antiturca tra Venezia, Genova e Bi-zanzio nel 1363”, Archivio storico italiano, sy.113 (1955), s. 321-334; S. Novakovi@, Srbi i Tur-ci, XIV i XV veka, Beograd 1960, s. 197, 437-438; Halil Ýnalcýk, “Stefan Duþan’dan OsmanlýÝmparatorluðuna: XV. Asýrda Rumeli’de Hristi-yan Sipahiler ve Menþeleri”, 60. Doðum YýlýMünasebetiyle Fuad Köprülü Armaðaný, Ýs-tanbul 1953, s. 207-248; a.mlf., “Edirne’ninFethi”, Edirne: Edirne’nin 600. Fetih Yýldönü-mü Armaðan Kitabý, Ankara 1965, s. 137-159;a.mlf., “How to Read Âþýk Pashazâde’s His-tory”, Studies in Ottoman History in Honor ofProffessor V. L. Ménage (ed. C. Heywood – C. Im-ber), Ýstanbul 1994, s. 139-156; a.mlf., “Ahme-di’s Gazaname on the Battle of Kosova”, Koso-va, Paris 2000, s. 21-26; M. C. Þehabeddin Te-kindað, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlýðý,Ýstanbul 1961, tür.yer.; G. Ostrogorski, Serska ob-last posle du•anove smrti, Beograd 1965, tür.yer.; Ayverdi, Osmanlý Mi‘mârîsi I, s. 209, 219-361; I. Beldiceanu-Steinherr, Recherches sur lesactes des règnes des sultans Osman, Orkhanet Murad I, Münich 1967, tür.yer.; a.mlf., “La pri-se de Serrès et le Firman de 1372 en faveur dumonastère de Saint-Jean-Prodrome”, Acta His-torica, IV (1965), s. 15-24; a.mlf., “La conquête

d’Andrinople par les turcs: La pénétration tur-que en Thrace et la valeur des chroniques otto-manes”, Travaux et mémoires, I, Paris 1965, s.439-461; a.mlf., “Un acte concernant la surveil-lance des Dardanelles”, BEO, XXIX (1977), s. 17-24; J. W. Barker, Manuel II Palaeologus (1391-1425): A Study in Late Byzantine Statesmans-hip, New Brunswick 1969, tür.yer.; Yaþar Yücel,Kadý Burhaneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara 1970, s. 103-104, 121; Mustafa Çe-tin Varlýk, Germiyanoðullarý Tarihi (1300-1429),Ankara 1974, s. 57; R. Mihaljci@, Kraj Srpskogcarstva, Beograd 1975, s. 43-45; D. M. Nicol,The Last Centuries of Byzantium (1261-1453),Cambridge 1975, tür.yer.; Cronaca dei Tocco diCefalonia (ed. G. Schirò), Roma 1975, tür.yer.; K.M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), Philadelphia 1976, II, tür.yer.; A. Luttrell,Latin Greece, the Hospillers and the Crusades(1291-1440), London 1982; E. A. Zachariadou,Trade and Crusade, Venice 1983, tür.yer.; a.mlf.,“Marginelia on the History of Epirus and Alba-nia (1380-1418)”, WZKM, LXXVIII (1988), s. 195-210; Th. A. Emmert, Serbian Golgotha: Kosovo1389, New York 1990, s. 39, 43-44, 79-142; S.W. Reinert, “A Byzantine Source on the Battlesof Bileca (?) and Kosovo Polje”, Studies in Otto-man History in Honor of Proffessor V. L. Ména-ge, s. 249-272; N. Malcolm, Kosovo: A ShortHistory, New York 1998, s. 58-80; K. Fleet, Eu-ropean and Islamic Trade in the Early OttomanState: The Merchants of Genoa and Turkey,Cambridge 1999, s. 15-20; a.mlf., “The Treatyof 1387 between Murad I and the Genoese”,BSOAS, LVI/1 (1993); Mükrimin Halil Yinanç, “Fe-rîdûn Bey Münþeâtý”, TOEM, XI/62-77 (1339), s.161-168; XI/63 (1339), s. 77-81; P. Charanis, “AnImportant Short Chronicle of the Fourteenth Cen-tury”, Byzantion, XIII, Bruxelles 1938, s. 335-362; a.mlf., “The Strife Among the Palaeologiand the Ottoman Turks, 1370-1402”, a.e., XVI(1943), s. 286-314; P. Toma@, “Bitka na Marici”,Vojnoistorijski glasnik, VII, Beograd 1956, s. 61-74; R. J. Loenertz, “Jean V Paléologue à Venise(1370-1371)”, REB, XVI (1958), s. 217-232; F. Döl-ger, “Zum Ausstand Andronikos gegen seinemVater Johannes V. im Mai 1373”, a.e., XIX (1961),s. 328-332; G. A. Škrivani@, “Bitka na Márici”,Vojnoistorijski glasnik, XIV (1963), s. 71-94; M.Spremi@, “Harac Soluna XV veku”, Zbornik Ra-dova Vizantolo•kog Instituta, X, Beograd 1967,s. 187-195; J. Chrysostomides, “Studies on theChronicle of Caroldo with Special Reference tothe History of Byzantium 1371 to 1377”, Ori-entalia Christiana Periodica, XXXV, Roma 1969,s. 123-182; P. Schreiner, “Zur Geschichte Phila-delpheias im 14. Jahrhundert (1293-1390)”, a.e.,XXXV (1969), s. 375-431; V. Gjuzelev, “ChronikonMesembrie”, Godi•nik na Sofia Universite Istor.Fakultat, sy. 66, Sofia 1975, s. 145-199; ÝsmailEren, “Kosova’da I. Murad Hüdavendigar Tür-besine Ait Tarihî Bir Belge”, GDAAD, IV-V (1976),s. 67-80; J. Gill, “John V. Palaeologus at the Courtof Louis of Hungary (1366)”, Byzantinoslavica,XXXVIII/1, Prague 1977, s. 31-38; N. Kocev, “Quel-ques reflexions au sujet de la diplomatie de Byzan-ce à l’époque de la pénétration ottomane dansles Balkans”, EB, sy. 2 (1978), s. 101-113; Ýbra-him Artuk, “I. Murad’ýn Sikkelerine Genel birBakýþ”, TTK Belleten, XXXVI/184 (1982), s. 782-794; H. Matanov, “Contribution to the PoliticalHistory of South-Eastern Macedonia after theBattle of Cernomen”, EB, sy. 2 (1986), s. 31-44.

ÿHalil Ýnalcýk

– —MURAD II

��א� ) )

(ö. 855/1451)

Osmanlý padiþahý(1421-1444, 1446-1451).

˜ ™

Zilhicce 806’da (Haziran 1404) Amas-ya’da doðdu. I. Mehmed’in bir câriyedenolma oðludur (H. Hüsâmeddin, AmasyaTarihi’nde [III, 180] annesinin Amasyaâyanýndan Divitdâr Ahmed Paþa’nýn kýzýÞehzade Hatun olduðunu kaydeder). Oniki yaþýna girince Amasya, Tokat, Sivas,Çorum ve Osmancýk bölgelerini içine alanRum vilâyeti beyliðiyle Amasya’ya gönde-rildi. Bir yýl sonra Amasya kuvvetleriyleBörklüce Mustafa isyanýný bastýrmak üze-re Saruhan ve Ýzmir tarafýna hareket emrialdý. O sýrada babasý Çelebi Mehmed Se-lânik’te Düzme Mustafa ile uðraþýyordu;Venedikliler Gelibolu’da Türk donanmasý-ný yakmýþ, boðazý kesmiþlerdi (29 Mayýs1416). Bayezid Paþa Amasya ve Sivas kuv-vetleriyle isyaný bastýrdý. Murad Amasya’-dan ayrýlýnca bu bölgedeki Moðol göçe-beleri (Kara Tatarlar) kargaþalýk çýkardýlar.Þehzade, Bayezid Paþa ile beraber tekrarAmasya’ya döndü. 820-824 (1417-1421)yýllarý arasýnda Rum (Amasya) sýnýrýnda Os-manlýlar’a karþý önemli geliþmeler oldu.Þehzade Murad ve yeni atabeyi Rum bey-lerbeyi Hamza Bey, Samsun’u Ýsfendiya-roðlu’nun elinden aldýlar (Samsun’un Ce-nevizliler’e ait kýsmý daha önce ele geçi-rilmiþ görünmektedir; Neþrî, 1418’de Çe-lebi Mehmed’in baþarýsýz seferiyle 1421’-de Samsun’un fethini karýþtýrýr; krþ. Ýstan-bul’un Fethinden Önce Yazýlmýþ TarihîTakvimler, s. 21 vd.). Bu baþarýdan az son-ra Þehzade Murad ölüm döþeðinde olanbabasý tarafýndan Bursa’ya çaðrýldý. Ora-ya gittiði zaman Çelebi Mehmed ölmüþ-tü. Bizanslýlar’ýn yanýnda bulunan Düzme(Düzmece) Mustafa’nýn harekete geçmesikorkusuyla vezirler padiþahýn ölümünü giz-li tutmuþlar ve yeniçerileri bir bahane ileAnadolu’ya geçirmiþlerdi. Bursa’da erkânve bir kýsým yeniçeriler tarafýndan kendi-sine biat edilen Murad Osmanlý tahtýnaçýktý (23 Cemâziyelâhir 824 / 25 Haziran1421).

O sýrada on yedi yaþýnda bulunan II. Mu-rad, Çelebi Mehmed’in en büyük oðlu olupdört erkek ve yedi kýz kardeþi vardý. Er-kek kardeþleri Mustafa, Ahmed, Yûsuf veMahmud çelebiler idi. Ahmed babasýnýnsaðlýðýnda ölmüþtü. Mustafa on iki yaþýn-da olup bir yýl önce Hamîd-ili sancak bey-

165165

MURAD II

liðine gönderilmiþti. Yûsuf sekiz ve Mah-mud yedi yaþýndaydý. Kardeþ öldürme birâdet þeklinde yerleþmiþ olduðundan Meh-med Çelebi ölümünden önce çocuklarýnýnhayatýný korumak istemiþti. Murad Edir-ne’de Osmanlý tahtýna geçecek, AnadoluMustafa’ya kalacak, Yûsuf ve Mahmud Bi-zans imparatorunun yanýna gönderilecek-ti. Buna karþýlýk imparator Çelebi Meh-med’in kardeþi Mustafa’yý serbest býrak-mayacaktý. Murad kardeþlerinin masrafla-rý için imparatora her yýl para ödeyecekti.

II. Murad tahta çýktýðýnda Bayezid Pa-þa vezîriâzam ve Rumeli beylerbeyi olarakdevlet iþlerini yürütüyordu. Bayezid Paþa,gelen Bizans elçilerine Yûsuf ve Mahmudçelebilerin teslim edilmeyeceðini bildirdi.Bunun üzerine II. Manuel Palaiologos, Lim-ni’de sürgün bulunan Mustafa ile bir an-laþma yaparak onunla birlikte ÝzmiroðluCüneyd Bey’i serbest býraktý ve on gemi-lik bir donanma, Dimitrios Leontarios ku-mandasýnda Bizans askerleriyle onlarý Ge-libolu önüne çýkardý (Ramazan 824 / Eylül1421). Bizans Mustafa’yý meþrû sultan ta-nýyordu. II. Murad’a karþý sadece Bizansdeðil, Anadolu’daki beylikler de ayaklan-mýþtý. Germiyanoðlu Yâkub Bey, onun sul-tanlýðýný tanýmayarak Hamîd-ili sancak be-yi olan Mustafa Çelebi tarafýný tuttu. Ha-mîd-ili arazisi Karamanoðlu tarafýndan iþ-gal edildi. II. Murad elçi gönderip yatýþtýr-ma siyasetine baþvurdu ve durumu kabul-lendi. Çelebi Mehmed’in 818’den (1415)

beri tâbiiyet altýna aldýðý Menteþeoðlu daayaklandý ve baðýmsýzlýðýný ilân etti. Men-teþeoðullarý Ahmed ve Leys, babalarý ÝlyasBey gibi 1421’de bastýrdýklarý paraya Os-manlý padiþahýnýn adýný koymadýlar. Aydý-noðlu ve Saruhanoðlu bu sýrada bir kýsýmtopraklarýný tekrar ele geçirdi. II. Muradelçiler yollayýp Anadolu’daki beyleri yatýþ-týrmaya çalýþtý. Ýsfendiyar Bey de ÇelebiMehmed’in himayesinde Çankýrý, Kalecikve Tosya’da yerleþmiþ olan kendi oðlu Ka-sým Bey’i oradan çýkarmýþtý. II. Murad, Ýs-fendiyar Bey’e karþý kuvvet gönderdi. Si-nop’a kaçan Ýsfendiyar Bey diðer Anadolubeylerinin aracýlýðý ile barýþ yaptý (824/1421sonbaharý veya kýþý). II. Murad, DüzmeMustafa karþýsýnda taht mücadelesi için-de bulunduðundan bu deðiþiklikleri kabul-lenmek zorunda kalmýþtý.

Gelibolu’ya çýkan Mustafa Çelebi ahalitarafýndan iyi karþýlanmýþ, ancak GeliboluHisarý’nda Þah Melik Bey ona karþý çýkmýþ-tý. Mustafa, Gelibolu kuþatmasýný Ýzmiroð-lu Cüneyd’e býrakarak kendisi Edirne’yeyürüdü. Onu her tarafta Yýldýrým’ýn oðluve sultan olarak tanýdýlar. Mustafa’nýn Edir-ne’ye girmesini önlemek için harekete ge-çen Bayezid Paþa, Sazlýdere’de karþýsýnaçýktýysa da emrindeki Rumeli askerlerininMustafa Çelebi tarafýna geçmesi yüzün-den ona itaat etmek mecburiyetinde kal-dý, ancak Cüneyd Bey’in tahrikiyle idamedildi. Mustafa Edirne’ye girdi, bu haberüzerine Gelibolu Hisarý da teslim oldu. Fa-kat Mustafa ile Cüneyd, daha önceki an-laþmaya uyup kaleyi Bizanslýlar’a teslim et-meye yanaþmadýlar. Bu durumda Bizansile II. Murad arasýnda bir yakýnlaþma ol-duysa da (Dukas, s. 95) anlaþma saðlana-madý. Gelibolu geçidine ve donanmaya hâ-kim olan Mustafa Çelebi Ýstanbul Boða-zý’ný da tutmuþ bulunuyordu. II. Murad ozaman denizde bir müttefik buldu. YeniFoça podestasý Giovanni Adorno, Manisaþap madenlerinden kalan borçlarýnýn affýkarþýlýðýnda, II. Murad için gemi ve askerhazýrlamayý taahhüt etti. Ceneviz yardýmýII. Murad’ýn baþarýsýnda önemli bir âmilolacaktýr.

Mustafa, 26 Muharrem 825’te (20 Ocak1422) 12.000 sipahi ve 5000 piyade ile Ge-libolu üzerinden Anadolu’ya geçti (Noteset extraits, I, 316). Bursa yolunu ona ka-patmak için Ulubat gölünün ayaðý üzerin-deki köprü yýktýrýldý. Mustafa Ulubat su-yunun öbür tarafýnda kaldý. Onun 4000 ki-þilik bir kuvvetle yapmak istediði baskýnyeniçeriler tarafýndan sonuçsuz býrakýldý.O zaman Mihaloðlu Mehmed Bey uç bey-lerini II. Murad tarafýna geçmeye teþvik

etti. Cüneyd’e gizlice Ýzmir beyliði ve Ay-dýn-ili vaad edilerek kaçmasý saðlandý. Buson tedbir Mustafa’nýn ordusunda bozgu-na yol açtý. Mustafa geri çekilince HacýÝvaz Paþa yapýlan tahta köprüden yeniçe-rilerle geçip onun yaya askerini, azeblerinikýlýçtan geçirdi. Rumeli uç beyleri de ge-lip II. Murad’a itaatlerini arzettiler. Mus-tafa Gelibolu’ya geçmeyi baþardýysa da II.Murad’ýn, Ceneviz gemilerinin yardýmýylaGelibolu’ya geçmesine engel olamadý. Ar-dýndan Edirne’ye ulaþtý, oradan Eflak ta-raflarýna hareket etti; ancak KýzýlaðaçYenicesi’nde yakalandý ve Edirne’de idamedildi (825 / 1422 kýþý). Diðer bir rivayetegöre ise Mustafa Eflak’a, oradan Kefe’yekaçmayý baþarmýþtý.

II. Murad bunun arkasýndan Bizans üze-rine yürüdü (Receb 825 / Haziran 1422).Elli günden fazla süren kuþatma sonuçvermedi. Kardeþi Küçük Mustafa (o za-man on üç yaþýndaydý), Karaman ve Ger-miyan beylerinin yanýna kattýklarý bir kuv-vetle gelip Bursa’yý kuþatmýþtý (Ramazan825 / Aðustos 1422). Bu durumda II. Mu-rad Ýstanbul’a karþý son bir genel taarruzyapmýþ ve þehri kuþatmaya devam ede-cek bir kuvvet býrakarak Edirne’ye gitmiþ-ti. Onun baþarýlarýndan endiþeye düþenAnadolu beylerinden yalnýz Karaman veGermiyanoðullarý deðil, Ýsfendiyar Bey desaldýrýya geçip Mustafa’yý desteklemektegecikmedi. Rumeli’de Candaroðullarý’nýnmüttefiki olan Eflak beyi ayný zamanda sal-dýrýya geçti. Venedik ve Macaristan da buittifakta yerini aldý. Küçük Mustafa vak‘a-sý gerçekte II. Murad’a karþý yapýlan genelsaldýrý hareketinin bir yönünü teþkil eder.Bursa’yý kuþatan Mustafa, II. Murad’ýngönderdiði Mihaloðlu kuvvetleri karþýsýn-da kaçýp Ýstanbul’a sýðýndý. Ýmparator ilegörüþerek Silivri’ye geçti; fakat Rumeli as-keri karþýsýnda tekrar kaçýp Kocaeli’ne git-ti. Oradan Ýznik’e gelince þehir ona kapýla-rýný açtý; Bursa ovasýnýn bir kýsmýný da elegeçirdi. Bursalýlar, bir taraftan II. Murad’aimdatçý gönderdikleri gibi diðer taraftanþehir büyüklerinden Ahî Yâkub ve Ahî Ka-dem’i rica için Mustafa’nýn lalasý Þarab-dar Ýlyas Bey’e yolladýlar. Bunlar Ýlyas Bey’iBursa kuþatmasýndan vazgeçirdiler. Ýznik’-te yerleþen Mustafa’ya Anadolu’nun önem-li bir kýsmý itaat etmiþ görünmektedir. II.Murad lalasý Yörgüç’ün ýsrarý ile Bursa’yagitmeye karar verdi. Önce Mihaloðlu gön-derildi, arkasýndan kendisi Bursa’ya gel-di. Oradan hareketle Ýznik’i muhasara et-ti. Kýþ yaklaþtýðýndan Mustafa’nýn kuvvet-leri daðýlmýþtý. Ýlyas Bey kendisine Ana-dolu beylerbeyliði verilmek suretiyle elde

II. Murad’ý tasvir eden yaðlý boya tablo (TSM, nr. 17/391)

166166

MURAD II

edilmiþ, halk da tekrar II. Murad’a dön-müþtü. Mihaloðlu Ýznik’i kuþattý ve þid-detli çarpýþmalar oldu. Bir çýkýþ hareketi sý-rasýnda içeri dalan Mihaloðlu aðýr þekildeyaralandý. Ele geçen Ýznik yaðmaya uðra-dý. Ýlyas Bey’in getirip teslim ettiði Mus-tafa idam edildi (9 Rebîülevvel 826 / 20 Þu-bat 1423). II. Murad, Ýznik’i aldýktan hemensonra Taraklý Borlu’ya kadar ilerlemiþ olanÝsfendiyar Bey kuvvetleri üzerine yürüyüponun kuvvetlerini daðýttý. Küçük Musta-fa’yý Bursa’ya gönderen Karamanlýlar’danMehmed Bey ise Antalya’yý kuþattýðý sýra-da kaleden atýlan bir top güllesiyle vuru-larak öldü (Safer 826 / Ocak 1423). Kara-man tahtý için çýkan iç mücadeleden II.Murad faydalandý ve tahta çýkmasýna yar-dým ettiði Ýbrâhim Bey’e bir antlaþma im-zalattý. Karamanoðlu 1421’de babasýnýnaldýðý Hamîd-ili’ni býraktý ve Osmanlý tâbi-liðini kabul etti.

Macar yardýmý ile Tuna üzerinde geçityerlerinden saldýran Eflak beyi, II. Mu-rad’ýn Anadolu’daki baþarýlarýný öðrenin-ce iki oðlunu rehine gönderip barýþ istedi.Öte yandan padiþahýn Bizans’a karþý bas-kýsý sürüyordu. Cemâziyelâhir 826’da (Ma-yýs 1423) Turahan Bey, Hexamilion (Kerme)surunu zaptederek Mora’ya girmiþ, Selâ-nik kuþatma altýna alýnmýþtý. Venedik, Bi-zans’ýn ümitsiz durumundan faydalanýpbir anlaþma ile Selânik þehrinin idaresinidevralýnca (826/1423 yazý) yeni bir buna-lým çýktý.

Venedik, Osmanlýlar’ýn Selânik iþgalinitanýmasý için bir taraftan yýllýk haraç ver-meyi (1500-2000 duka) teklif ediyor, diðertaraftan Pietro Loredano kumandasýndadonanmasýný Gelibolu karþýsýna gönderi-yor, nihayet genel bir taarruz için ÝzmirBeyi Cüneyd, Eflak beyi ve Macar kralý ileittifak hazýrlýyordu. Osmanlýlar, Ýstanbul’unda Venedikliler’e teslim edileceði endiþe-sine kapýldý. Cenevizliler’in aracýlýðý ile II.Murad, Bizans imparatoru ile barýþ ant-laþmasý imzaladý (21 Rebîülevvel 827 / 22Þubat 1424). Ýmparator yýllýk 300.000 ak-çe haraç ödemeyi, Silivri ve Terkos hisar-larý hariç Marmara, Ege ve Karadeniz ký-yýlarýnda 1402’den sonra aldýðý yerleri gerivermeyi kabul etti.

Ýzmir Beyliði’ni ve Aydýn-ili’ni ele geçi-ren, ancak Osmanlý tâbiliðini reddeden Cü-neyd Anadolu beylerini ve Bizans’ý tahrik-ten geri kalmadýðý gibi Venedik ile iliþkiyegirdi; ona karþý 828’de (1425) Anadolu bey-lerbeyliðine tayin edilen Hamza Bey’in Ha-lil Bey idaresinde sevkettiði kuvvetler onuAkhisar civarýnda Gülnas’ta yendi. Ýpsili

(Hypsela) Kalesi’ne sýðýnan Cüneyd teslimolmak zorunda kaldý ve soyu sopu ile bir-likte imha edildi. Osmanlýlar o yýl yalnýz Ýz-mir ve Aydýn-ili’ni zaptetmekle kalmadý-lar, Menteþeoðullarý’nýn ve Hamîdoðulla-rý’nýn Teke’deki kolunun topraklarýný dailhak ettiler. Bu sýrada Venedikliler, Baye-zid’in oðlu olduðu iddia edilen bir DüzmeMustafa’yý daha meydana çýkardýlar. 828(1425) baharýnda Selânik’ten yola çýkanMustafa Venedik donanmasý ile iþ birliðiyaptý. Kassandra ve Kavala Venedikliler’ineline düþtü. Böylece Osmanlý -Venedik sa-vaþý (1425-1430) baþlamýþ oluyordu. Erte-si yýl Osmanlýlar kayýplarýný giderdiler. Se-lânik’ten tekrar çýkan Mustafa’ya Pazarlýve Sarýca beyler karþý koydular. Savaþ Ar-navutluk’a da yayýldý. Osmanlýlar buradaVenedik’e ait Draç’ý (Dyrrachium) kuþattý-lar. Zilhicce 828’de (Ekim 1425) Venedikile Macarlar arasýnda Osmanlýlar’a karþý it-tifak görüþmeleri baþladý (Notes et extra-its, I, 409).

824’ten (1421) beri Eflak ve Sýrbistanüzerinde Macar nüfuzu kuvvetlenmiþti.II. Murad bu iki memlekette tekrar Os-manlý hâkimiyetini kurmaya çalýþtý. Macarhimayesinde olan Eflak Beyi II. Dan’ýn ye-rine Radu’yu getirmek için 827’de (1424)Osmanlý uç kuvvetlerinin yaptýðý harekâ-ta karþý Macar Kralý Sigismund Orsova’yageldi. Osmanlýlar 1426’da Dan’ý ve Macarkumandaný Pippo’yu bozguna uðrattýlar.Bir Sýrp kaynaðýna göre Sofya’ya gelen II.Murad, Vidin’den Tuna’yý aþtý ve Macarlar’aönemli kayýplar verdirdi. Sýrp Despotu Ste-fan Lazarevic Ýþkodra, Drivasto, Dulcigno(Ölgün) gibi limanlarý zaptetmiþ olan Ve-nedik’e karþý 1421’den beri savaþ halindeolup II. Murad ile dostluða önem veriyorve Arnavutluk’taki Osmanlý uç beyleri ken-disine yardým ediyordu. Fakat çok geçme-den Stefan, Venedik ile bir antlaþma yap-tý (12 Aðustos 1423) ve bunu 1426’da tas-dik etti. Onun her yýl Macar kralýnýn yaný-na gitmesi ve Osmanlýlar’a tâbiiyetini unut-muþ görünmesi Edirne sarayýnýn gözün-den kaçmýyordu. 829’da (1426) Sýrbistan’agiden Osmanlý elçisi onun Macaristan’dandönmesini bekledi, ancak despot tarafýn-dan kabul edilmedi. Bunun üzerine Sof-ya’da bulunan II. Murad bir ordu yollayýpAlacahisar’a (Kruþeva@) kadar memleketi-ni yaðmalattý. Despot hemen bir elçi gön-dererek Alacahisar’a kadar olan yerleriterkedeceðini, her yýl haraç vereceðini, Ma-carlar veya kendisi tarafýndan Osmanlý top-raklarýna tecavüz edilmeyeceðini bildirdi.Osmanlýlar da Bosna’ya karþý kendisine yar-dým etmeyi kabul ettiler. Stefan, Srebre-

ni@a’ya (Serebrenik) yürürken Osmanlý uçkuvvetleri de güneyden Bosna’ya girdilerve Hýrvatistan’a kadar ilerlediler (829/1426yazý). Stefan’ýn ölümüyle (19 Temmuz 1427)onun mirasý meselesi Sýrbistan üzerindeOsmanlý -Macar mücadelesini birdenbireþiddetlendirdi. Stefan, despotluðu yeðeniGeorg Vulkovi@’e (Výlkoðlu Brankovi@) bý-rakmýþtý. Fakat II. Murad, Olivera’nýn Yýl-dýrým Bayezid ile evliliðini öne sürerek ken-disinin meþrû vâris olduðunu söyledi. Buarada Sigismund gelip Belgrad’ý iþgal et-ti. Osmanlý kuvvetleri de Alacahisar ve Tu-na üzerindeki Güvercinlik (Goluba@) Kale-si’ni ve Macar adasýný aldýlar. O kýþ Macarkralý Güvercinlik’i kuþattýysa da, Vidin uçbeyi Sinan’ýn yaptýðý baskýn üzerine geriçekildi; kuvvetlerinin önemli bir kýsmý Tu-na’da boðuldu veya esir edildi. Yeni des-pot Výlkoðlu elçi gönderip Stefan ile padi-þah arasýnda yapýlmýþ eski antlaþmayý ye-niledi, ayrýca kýzýný padiþaha zevce olarakvermeyi kabul etti. Osmanlýlar Eflak’ta daüstün geldiler. Sigismund 830 (1427) ilk-baharýnda Dan ile birlikte tekrar Eflak’agirmiþ ve Yergöðü’yü almýþtý. Fakat ertesiyýl Osmanlý hücumlarý sebebiyle Dan, pa-diþaha sadakatini arzetti (Jorga, I, 392).Bundan sonra II. Murad ile Macar kralýarasýnda üç yýllýk bir ateþkes imzalandý(831/1428).

Devletin Tuna üzerinde meþgul olduðuyýllarda (1426-1428) Venedik yeni barýþteklifleriyle Selânik iþini kabul ettirmeyeçalýþmýþ, yýllýk vergiyi 300.000 akçeye ka-dar çýkarmýþtý. Bu sýrada doðuda baþ gös-teren geliþmeler onlarý tekrar ümitlendir-di. Macar kralý ile iliþki kuran Karamanoð-lu, Macarlar Güvercinlik’i muhasara eder-ken Anadolu’da harekete geçmiþ, Beyþeh-ri’ni iþgal edip Þarabdar Ýlyas’ý esir almýþ-tý (Âþýkpaþazâde, s. 107). Rumeli’den ay-rýlamayan padiþah Hamîd-ili’ni Karaman-lýlar’a býrakmak zorunda kaldý. Venedik,Karamanlýlar ile Kýbrýs Kralý Janus vasýta-sýyla bir ittifak için iliþkiye girdi. Diðer ta-raftan Þâhruh’un büyük bir ordu ile Ana-dolu’ya doðru yürüdüðü haberi Timurdevrinde olduðu gibi bütün Hýristiyanlýkâleminde sevinçle karþýlandý. Venedik 832’-de (1429) savaþý þiddetlendirdi. Aðustos-ta Venedik Amirali Pietro Mocenigo, Geli-bolu Limaný’na saldýrdý; limaný kapatan du-varý yýktýysa da burayý alamadý. Gelibolukarþýsýnda beþ gemi býrakarak çekildi. II.Murad, Selânik’e karþý yine kesin bir hare-kete giriþemeyip doðudaki geliþmeleri en-diþe ile izlemeye baþladý, Þâhruh’a karþýonun ölümüne kadar (850/1447) mûtedilbir siyaset güttü, Timurlular’ý tahrik et-

167167

MURAD II

mekten kaçýndý, daima baðlýlýðýný teyit et-ti. Þâhruh’a karþý cephe alan kuvvetler Ka-rakoyunlular ile Memlükler idi. Malatya veDivriði’ye kadar Anadolu içine sokulmuþolan Memlükler’in de belli bir Anadolu si-yaseti vardý. Onlar, Dulkadýrlýlar’la Kara-manoðullarý’ný kendi himayeleri altýndatutmak ve Osmanlýlar’ýn birleþtirme, do-ðuya doðru geniþleme siyasetine karþý koy-mak istiyorlardý. 832’de (1429) Þâhruh ikin-ci defa büyük ordusu ile batýya doðru yürü-dü. Müþterek tehlike karþýsýnda Osmanlý -Memlük iliþkileri dostane bir hal aldý. Biryýl önce Altýn Orda Haný Uluð MuhammedHan da II. Murad’a bir mektup göndere-rek Toktamýþ ile Bayezid arasýndaki dost-luðu anýyor ve Eflak Beyliði’ni ortadan kal-dýrmak için birleþme teklifinde bulunu-yordu (Kurat, s. 6-16). Þâhruh’un SelmasMeydan Muharebesi’nde Karakoyunlukuvvetlerini periþan etmesi (17-18 Zilhic-ce 832 / 17-18 Eylül 1429), önünde Ana-dolu ve Suriye yolunun açýlmasý Memlük-ler gibi Osmanlýlar’ý da kaygýya düþürdü.Ancak Þâhruh’un Azerbaycan’dan Herat’ageri dönmeye karar vermesi onlara rahatbir nefes aldýrdý.

II. Murad, Selânik meselesini çözmekiçin o kýþ hazýrlýklarýný tamamladý. Cemâ-ziyelevvel 833’te (Þubat 1430) bütün or-dusu ile Selânik üzerine yürüdü. Beyler-beyi Hamza kumandasýnda Anadolu kuv-vetleri de bu sefere katýldý. Venedik do-nanmasý yetiþmeden 4 Receb’de (29 Mart)sabaha karþý yapýlan genel bir taarruzlakale alýndý.

Osmanlýlar Selânik’i fethettiði sýrada Ve-nedik Amirali S. Morosini, Epir sahillerin-de oyalanýyordu. Þehrin düþtüðü haberinialýnca senato Arnavutluk’taki topraklarýiçin de korkmaya baþladý. Morosini’ye ve-rilen tâlimatta barýþ görüþmeleriyle bera-ber Gelibolu’ya saldýrabileceði bildiriliyor-du. Þâhruh’un Azerbaycan’da bulunduðuhaberi gelince (1430 baharýna kadar Ka-rabað’da kalmýþtýr) Venedik Selânik’i gerialma ümidine kapýlarak oraya taarruz em-ri gönderdi. Morosini, Gelibolu’ya gelip Emîr-Süleyman- Burgazý denilen hisarý kuþat-tý ve Osmanlýlar’a önemli kayýplar verdir-di (833/1430 yazý). Venedik donanmasý Bo-ðazlar’da Osmanlýlar’ýn her türlü askerî veticarî gidiþ geliþini durdurdu. Bunun üze-rine Hamza Bey, Lapseki’de ilk barýþ ka-rarlarýný imzaladý (Þevval 833 / Temmuz1430, tasdik tarihi 15 Zilhicce 833 / 4 Ey-lül 1430). Selânik ve civarýndaki Osmanlýhâkimiyeti tanýnýyor, buna karþý Arnavut-luk’taki þehirlerle Ýnebahtý’da (Lepanto)Venedik hâkimiyeti yýllýk 236 duka haraç

karþýlýðýnda kabul ediliyor ve Boðazlar’daTürk gemileri için serbet gidiþ geliþ taah-hüt ediliyordu (metni için bk. Notes et ex-traits, I, 526). Venedik, II. Murad ile barýþyapýnca hemen Ceneviz’e karþý savaþa gir-di. Osmanlýlar eski müttefiklerine erzak vegemi vererek her türlü yardýmda bulun-dular. Osmanlý -Venedik iliþkileri bozuldu,savaþýn yeniden baþlama tehlikesi belirdi.Fakat o sýrada Osmanlýlar Arnavutluk’taönemli sorunlarla karþýlaþtýlar; Venedik’intarafsýzlýðý büyük önem kazandý. Osman-lýlar, Arnavutluk’un güney ve merkez ký-sýmlarýnda kendi idarelerini kurmuþlar,kuzeyde ve daðlýk bölgelerde kabileleredayanan Arnavut beylerini haraçgüzâr tâ-biler olarak býrakmýþlardý. Bunlarýn içindeen kuvvetli kiþi, Akçahisar (Kroya) kuzeyin-de Yuvan-ili’nde hâkim bulunan Ývan (Yu-van) Kastriota idi. Diðer Arnavut beyleri gi-bi o da yýllýk tahsisat vaadi alýnca Venediktarafýna dönmekten ve onlara hizmet et-mekten çekinmedi. 1428’de Venedik hi-mayesine girmiþti ve oðlu Ýskender Bey,bir Osmanlý beyi sýfatýyla Venedik arazisi-ne saldýrýrsa bundan kendini sorumlu tut-mamalarýný rica ediyordu (a.g.e., I, 474 vd.).Selânik’ten sonra Yuvan-ili’ne gelen Os-manlý kuvvetleri ona tekrar boyun eðdir-diler. Ayný zamanda Rumeli Beylerbeyi Si-nan, Epir’de Toccolar arasýnda çýkan an-laþmazlýktan faydalanarak Yanya ve hava-lisini ilhak etti. Carlo Tocco, despotluðunkalan kýsmýnda (merkezi Arta) Osmanlýlar’ayýllýk haraç ödemeyi kabul etti (1430). Os-manlýlar bu önemli fütuhattan hemensonra bölgede 835’te (1431-32) yeni birtahrir yaptýlar. Arnavutluk’ta köylerin ti-mar olarak taksimi esnasýnda mukave-metler görüldü. Âsilere karþý hareket edenEvrenosoðlu Ali Bey bir boðazda pusuyadüþürülerek aðýr kayýplara uðratýldý. Os-manlýlar bu isyaný Venedikliler’in tahrik et-tiðini tahmin edip ihtarda bulundular. Biz-zat II. Murad, Serez’e gidip harekât saha-sýna yakýn bulunmak istedi (836/1432-33kýþý). Ýsyan bastýrýldý. Venedik Senatosu,âsilere yardým edilmemesi için Arnavut-luk’taki makamlara emir göndermiþti. Ozaman daðlara sýðýnan Arnavut âsi sen-yörleri Macar kralý ile iliþkiye girdiler. Kral,Balkanlar’da Osmanlýlar’a karþý yeni birmüttefik bulduðuna inanarak onlarý teþ-vik etti. Hatta 838’de (1435) yanýnda bu-lunan Osmanlý saltanat iddiacýsý Kosova’-da idam edilen Þehzade Yakub’un oðluDâvud Çelebi’yi gizlice Arnavutluk’a sok-tu. Bu suretle Osmanlýlar’ý yarým yüzyýluðraþtýran Arnavut meselesi ortaya çýk-mýþ oldu.

II. Murad, Selânik fethinden sonra Bal-kanlar’da Yýldýrým Bayezid’in imparatorlu-ðunu ihya etmiþ sayýlabilirdi. Eflak ve Sýr-bistan sýký bir þekilde Osmanlý tâbiliði al-týna sokulmuþ, Arnavutluk ve Epir’de Os-manlý hâkimiyeti yerleþmiþti. Bosna kra-lý, Arta ve Mora despotlarý, nihayet Bizansimparatoru haraç ödeyen tâbiler duru-mundaydý. Venedik dahi Balkanlar’da elin-de tuttuðu yerler için haraç ödüyordu. Bi-zans ve Sýrp despotluðu fetret devrindeOsmanlýlar’dan aldýklarý yerleri geri vermiþ-lerdi. 1432’de Edirne’ye gelen B. de la Bro-quière padiþahýn kudretini þöyle tasvir et-mektedir: “Bana söylendiðine göre o, sa-vaþtan hoþlanmaz. Bana da öyle görünü-yor; zira elindeki kuvvetleri ve büyük ge-liri kullanmak istediði takdirde, hýristiyanâleminden gördüðü az mukavemet gözönüne alýnýrsa Avrupa’nýn büyük bir kýs-mýný fethetmek onun için iþten deðildir”(Le Voyage d’outremer, s. 181 vd.).

1431’de Macarlar’la mütareke sona er-miþti. Sigismund’un elçisi sultandan, kra-lýn Bosna, Sýrbistan, Eflak ve hatta TunaBulgaristaný üzerinde üstün hâkimiyetininresmen tanýmasýný istedi. II. Murad bu is-tekleri sert bir þekilde reddetti. Macarlar,Balkanlar’da mücadele için hazýrlýða geç-tiler. Kralýn yanýnda II. Murad’a karþý kul-lanmak üzere saltanat iddiacýlarý toplan-mýþtý. Bunlar Osmanlý þehzadesi DâvudÇelebi’den baþka Yanya üzerinde hak iddiaeden Memnon Tocco, Bulgar tahtýný isteyenFrujin idi. 1434’te Bosna Kralý II. Tvrtko veSýrp Despotu Výlkoðlu Georg, Sigismund’unyanýna geldiler. Aslýnda Sýrp despotu, 1433’-te kýzý Mara’yý II. Murad’ýn zevcesi olarakbüyük bir çeyizle (400.000 duka) Edirne’-ye göndermiþ, oðlu Gregor, uç beyi ÝshakBey’le Ýþkodra’ya kadar ilerleyerek Vene-dikliler’e karþý Zeta’da eski iddialarý gün-deme getirmiþti. Despotun Osmanlýlar’abu kadar baðlý olduðu bir sýrada Macar-lar’a iltihakýnýn sebebi tamamen belli de-ðildir. Bunda defterdar Fazlullah’ýn önem-li etkisi olmuþ görünmektedir. Semendi-re’yi inþa ve tahkime izin vererek Sýrp des-potuna yumuþak davrandýðý iddia edilenSarýca Paþa azledilmiþ, amansýz fetih vesavaþ taraftarý Fazlullah devletin siyaseti-ne hâkim olmuþtu. Kral II. Tvrtko’ya ge-lince onun topraklarý Osmanlý akýnlarýnauðramýþtý. 1435’te Eflak’ta sadýk bir Os-manlý tâbii olarak ölen Aldea’nýn yerineMacar yardýmý ile I. Vlad Drakul geldi. II.Murad, Osmanlýlar aleyhine bozulan den-geyi saðlamak için harekete geçti. Uç bey-lerini Eflak ve Erdel üzerine gönderdi (839/1436). Fakat bu sýrada Anadolu’da du-

Türk gemileri için serbest gidiş geliş taah-

168168

MURAD II

rum tekrar karýþtýðýndan harekâta devamedilemedi.

838’de (1435) Þâhruh’un tekrar batýyahareketi Macarlar’da ve Osmanlýlar’a baðlýmemleketlerde heyecan uyandýrdý. Þâh-ruh, bütün Anadolu hükümdarlarýný ken-di himayesi altýnda göstermek istiyordu.Zilhicce 838’e (Temmuz 1435) doðru Ka-rayülük ve oðullarýna, Dulkadýrlý Nâsýrüd-din Mehmed’e, Karamanoðlu Ýbrâhim Bey’eve nihayet II. Murad’a hil‘atler gönderipkendi memleketlerinde onun nâibleriymiþgibi bu hil‘atleri giymelerini istedi. Osman-lý sultanýnýn hil‘ati giymesi ve Þâhruh’a tâ-bi görünmesi Mýsýr sultanýnýn canýný sýk-tý. Zira Timurlular’a karþý Anadolu’da engüvenilecek kuvvet Osmanlýlar idi. Bu sý-rada Karakoyunlu Ýskender’i takip edenTimurlular Osmanlý sýnýrýnda durdular. To-kat’a sýðýnan Ýskender bir süre burada kal-dý. 839 (1436) baharý gelince Osmanlýlarbu tehlikeli misafirden bir an önce kurtul-ma çaresine baktýlar. Þâhruh, bütün Ana-dolu hükümdarlarýna Ýskender’i kendi top-raklarýna kabul etmemeleri ihtarýnda bu-lunmuþtu. Þâhruh tehlikesi kalkýnca Os-manlýlar, Kayseri’yi ele geçirmiþ olan Ka-ramanoðlu’na karþý Dulkadýrlýlar’ý destek-lediler. Cemâziyelâhir 840’ta (Aralýk 1436)Karaman kuvvetleri Amasya BeylerbeyiYörgüç Paþa’yý sýkýþtýrdýlar (Ýbn Hacer, II,vr. 197a). Bunun üzerine II. Murad, Dulka-dýrlýlar’la beraber doðudan ve batýdan Ka-raman ülkesine saldýrdý. Tokat’tan gelenbir Osmanlý ordusu Dulkadýrlý Süleymanile birlikte Kayseri’yi kuþatýrken II. Murad,Rumeli ve Anadolu kuvvetleriyle Akþehir’egirdi (Ramazan 840 / Mart 1437). Kara-man kuvvetleri maðlûp edilerek Konya,Beyþehir (Beyþehri) ve bütün Hamîd-ili elegeçirildi. Taþ-ili’ne sýðýnan Ýbrâhim Bey Os-manlý kuvvetleri tarafýndan orada da ta-kip edildi. Bunun üzerine Karamanoðlu Ýb-râhim Bey, Mevlânâ Hamza’yý ve Murad’ýnkýz kardeþi olan karýsýný gönderip barýþ is-tedi. II. Murad Konya halkýný Karahisar’asürmekten vazgeçtiðini, Hamîd-ili arazi-sini yanýnda bulunan Ýbrâhim’in kardeþiÎsâ’ya verdiðini bildirdi (muahede tarihiZilkade 840 / Mayýs-Haziran 1437; bk.a.g.e., II, vr. 199a). Karamanoðlu Îsâ Beykardeþine karþý baþarýlý olamayarak mak-tul düþtü. Osmanlýlar Akþehir, Beyþehir veyöresini muhafaza ettiler.

Macar Kralý Sigismund’un ölümü (9 Ara-lýk 1437) ve Macaristan’da taht için mü-cadelenin baþlamasý üzerine II. Murad,1437’den sonra üç yýl içinde Sýrp Despot-luðu’nu tamamýyla ortadan kaldýrmayý veEflak’ta hâkimiyet kurmayý baþardý. Sigis-

mund’un ölümünün ilk sonucu, Eflak Be-yi Drakul’un oðullarýný Edirne’ye getiriprehine býrakarak Osmanlý tâbiiyetini ka-bul etmesi olmuþtur. Ertesi yýl II. Muradbizzat büyük bir ordunun baþýnda Maca-ristan’a sefere çýktý. Sefer sýrasýnda II. Mu-rad Tuna’yý aþarak Erdel’in merkezi Zibin(Hermannstadt / Sibiu) önlerine gelmiþ, onbeþ gün kadar burayý kuþatmýþ, etrafaakýncýlar göndermiþ, ardýndan Eflak’a gir-miþ, oradan Edirne’ye dönmüþtü (TSMA,nr. E 6374). II. Murad bu seferde Macar-lar’dan hiçbir karþýlýk görmedi. Bu durum-da Sýrbistan’ýn ve Eflak’ýn iþgali mümküngörünüyordu. Drakul ile Výlkoðlu Edirne’-ye çaðrýldýlarsa da gelmediler. II. MuradÞevval 842’de (Mart 1439) Sýrbistan’ý elegeçirdi ve despotun merkezi Semendire’-yi zaptetti (16 Rebîülevvel 843 / 27 Aðus-tos 1439). Výlkoðlu daha önce burasýný oð-lu Gregor’a býrakýp Macaristan’a kaçmýþ-tý. Segedin’de küçük bir orduyla bekleyenyeni Macar Kralý Albert hiçbir yardýmdabulunamadý. Osmanlý kuvvetleri, ayný yýlÜsküp uç beyi Ýshak Bey oðlu Îsâ Bey ida-resinde Bosna kralýnýn merkezi Yayça’yý(Jaice) almaya çalýþtý. Kral II. Tvrtko yýl-da 2500 altýn haraç vermeyi kabul etti.Nihayet 844’te (1440) II. Murad, Sýrp mira-sýnýn Macarlar’ýn elinde kalan kuvvetli nok-tasý Belgrad Kalesi’ni de zaptetmeye ça-lýþtý. Altý ay süren kuþatma bir sonuç ver-medi. Ýlk defa Türkler’e karþý kullanýlan tü-fek ateþi bu baþarýsýzlýðýn âmillerinden bi-ri gibi görünmektedir. Ancak o yýl yeni Ru-meli Beylerbeyi Þehâbeddin Þahin Paþaönemli gümüþ madeni merkezi olan No-voberda’yý (Novobrdo) ele geçirdi.

Belgrad baþarýsýzlýðý II. Murad için birdönüm noktasý oldu. Îsâ Bey Bosna’dan çý-karýldý. Macarlar, Yanko’nun idaresinde Os-manlý kuvvetlerine karþý baþarýlý harekâttabulundular (845/1441). Sýrbistan uç beyiMezid Bey pusuya düþürüldü. Ertesi yýlÞehâbeddin Paþa’nýn ordusu yukarý Yalo-mitza’da baskýna uðrayýp daðýtýldý. Bu ye-nilgiler hýristiyan âleminde Türkler’e karþýbir Haçlý seferi açma þevkini uyandýrdý.Yanko’nun zaferi Venedik’te büyük mera-simle kutlandý (Jorga, I, 428). Osmanlý bas-kýsý altýndaki Bizans da yeni ümitlere ka-pýldý. Daha 1437’de imparator, bütün yük-sek Ortodoks rahiplerini yanýna alarakKatolik kilisesiyle birleþme iþini görüþ-mek için Avrupa’ya gitmiþ, Floransa Kon-sili’nde kilise birliðini imzalamýþ, bir Haç-lý seferi düzenlenmesini planlamýþtý.

Osmanlýlar Floransa Konsili’ni kaygýylakarþýlamýþ, imparator Ýstanbul’a döner dön-mez II. Murad elçilerini gönderip güven-

ce istemiþti (Ducas, s. 215). 1442’de im-paratorun temsilcisi Janaki Torzello, Ýtalyave Macaristan saraylarýna giderek Haçlýtasarýsýnýn bir an önce uygulanmasý içinbüyük faaliyet gösterdi. Bizans imparato-ru Karamanoðlu ile de temasta idi. Erdel’-deki bozgun haberini alan KaramanoðluÝbrâhim Bey, Akþehir ve Beyþehir üzerineyürüdü (846/1443). II. Murad hemen kapý-kulu askeriyle harekete geçti. Diðer taraf-tan Amasya kuvvetleriyle þehzade Alâed-din yürüdü. Bu defa Osmanlýlar, Konya veLârende dahil Karaman-ili’ni yaðma vetahrip ettiler; ancak Rumeli’deki durumugöz önüne alan II. Murad barýþ imzaladýve Edirne’ye döndü.

Büyük kýsmý timarlýlardan oluþan Os-manlý ordusunun sonbaharda daðýldýðýnýiyi bilen Yanko (Hunyadi János), yanýnda Sýrpdespotu ve yeni Macar Kralý Ladislas oldu-ðu halde Tuna’yý aþtý (Receb 847 / Ekim1443); Rumeli kuvvetlerini bozarak Niþ veSofya’yý aldý, Meriç vadisine yol veren sonBalkan geçitlerine dayandý. II. Murad bun-larý Zlati@a / Zlatitsa (Ýzladi) geçidinde kar-þýladý ve durdurdu (1 Þâban 847 / 24 Ka-sým 1443). Macarlar’ýn Balkan içlerine ka-dar ilerlemesi Batý’da olduðu gibi Balkan-lar’da ve Anadolu’da yeni hareketlenme-lere yol açtý. Ýskender Bey kaçýp Arnavut-luk’a koþmuþ, isyaný alevlendirmiþti. Gü-ney Arnavutluk’ta Araniti tekrar faaliyetegeçti. Bu sýrada II. Murad’ýn çok sevdiðive güvendiði oðlu Alâeddin Ali Çelebi’ninAmasya’da öldüðü haberi geldi. Bu haberMurad’ý çok sarstý. Padiþah, Macarlar’a kar-þý gerektiði þekilde savaþmamýþ ve daðý-lýp gitmiþ olan uç kuvvetlerinin büyük beyiTurahan Bey’i yakalatýp Tokat’a hapsegönderdi. Devletin siyasetini idare edenÇandarlý Halil Paþa, her tarafta fedakârlýk-larda bulunarak barýþ saðlamaktan baþ-ka çare göremiyordu. Anadolu’da Kara-manlýlar tekrar harekete geçmiþ, Sivrihi-sar, Beypazarý, Ankara ve Karahisar’a ka-dar ilerlemiþ, Akþehir ve Beyþehir bölge-sini iþgal etmiþti (848/1444 baharý).

II. Murad, 1444 Ocaðýnda bir mütare-ke için Macarlar’la temasa geçmiþti. Sýrpdespotunun kýzý padiþahýn karýsý MaraSultan bunda önemli rol oynadý. Macarkralý ile Yanko ve despotun elçileri Edir-ne’ye gelerek bir anlaþma yaptýlar (24 Sa-fer 848 / 12 Haziran 1444). Sýrp Despotlu-ðu, 1427’de Stefan’ýn ölümündeki haliyle(Güvercinlik dahil) Výlkoðlu’na geri verile-cek, her iki taraf Tuna’yý aþmayacak, Bul-garistan üzerinde padiþahýn hâkimiyeti ta-nýnacak, Eflak beyi padiþaha tâbi olmayadevam edecek, vergi verecek, fakat ken-

169169

MURAD II

disi padiþahýn yanýna gitme görevindenaffolunacaktý.

Bu tarafta barýþý saðlama baðladýðýnainanan II. Murad kapýkulu ile Karamanlý-lar’a karþý Anadolu’ya geçti. Karaman’ý is-tilâya giriþmeyip Bursa Yeniþehri’nde Ýb-râhim Bey’in elçileriyle bir “sevgendnâme”imzaladý. Ýbrâhim Bey, Murad Bey ve oð-lu Mehmed Bey’e her yýl oðlunu bir kuv-vetle göndermeyi taahhüt ediyordu. II.Murad 1438’de aldýðý yerleri (Beyþehir,Seydiþehir, Oklukhisarý, Akþehir) Ýbrâhim’egeri veriyordu.

II. Murad böylece batýda ve doðuda al-dýðý önemli yerlerden çekilmiþ oluyor, fa-kat devleti tehlikeli durumdan kurtararakher tarafta barýþý saðladýðýna inanýyordu.Bu inançla Cemâziyelevvel 848’de (Aðus-tos 1444) Mihalýç’ta kapýkulu ve beylerönünde oðlu II. Mehmed lehine resmentahttan indi ve Bursa civarýnda kendisini

zühd ve takvâ hayatýna verdi (Ýnalcýk, Fâ-tih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesikalar I,s. 35-37). Son olaylar, büyük oðlunun ölü-mü, uç beylerinden gördüðü muhalefetkendisini bu karara sevketmiþ olmalýdýr.Çaðdaþ kaynaklar onu duygusal, iyi kalp-li, tasavvufa, sanata ve ilme meraklý oldu-ðu kadar azimli bir þahsiyet olarak tasvireder. Fakat II. Murad eðlenceye ve iþretefazla düþkündü. Çaðdaþ Osmanlý takvim-lerinden Rum ve Arap tarihlerine kadarbütün kaynaklar bu noktada birleþir. Sonfelâketler, halk ve asker arasýnda onun bukusurlarýný daha göze batar hale getirmiþolmalýdýr. Ayrýca saltanattan çekilerek ken-dini ibadete ve riyâzet hayatýna vakfet-mesi dikkat çekicidir.

II. Murad’ýn tahtýný on iki yaþýnda birçocuða býrakarak çekilmesi devleti aðýrbir bunalýma sürükledi. Devlet içinde Çan-darlý Halil Paþa büyük bir kudret kazandý.Diðer vezirler, bilhassa Þehâbeddin ile II.Mehmed’in lalalarý Zaðanos ve Ýbrâhim onakarþý cephe aldýlar. Haçlý taarruzu her za-mankinden daha aðýr bir þekilde kendinigösterdi. Bizans imparatoru, Venedik, pa-palýk ve Yanko, Türkler’e karþý kesin dar-beyi vurmanýn tam zamaný olduðunu dü-þünüyordu. II. Murad, despota toprakla-rýný iade ettiði ve antlaþma maddeleriniyerine getirdiði halde onlar, Macar kralýnaSegedin’de verdiði yemini bozdurdular. 4Aðustos 1444’te kral Türkler’e karþý Haç-lý seferine çýkacaðýný teyit etti. Bu þartlaraltýnda Edirne’de halk telâþlanmaya ve ile-ri gelenler Anadolu’ya kaçmaya baþladý. Oyaz Rumeli’yi ayaklandýrýp tahtý küçük Meh-med’in elinden almak üzere saltanat id-diacýsý Orhan Çelebi Ýstanbul’dan çýkarakÝnceðiz’e geldi. Orada tutunamayýnca Dob-ruca’ya çekildi. Þehâbeddin Paþa’nýn sýkýtakibi neticesinde hiçbir baþarý kazana-madan tekrar Ýstanbul’a kaçtý (a.g.e., s.37-38). Macarlar’ýn Tuna’yý aþtýðý gün Edir-ne’de hurûfî katliamý yapýldý ve bedes-tenle 7000 evi kül eden büyük bir yangýnçýktý. 4-8 Cemâziyelâhir 848’de (18-22 Ey-lül 1444) Tuna’yý aþan Macar-Eflak ordu-su Kuzey Bulgaristan üzerinden Varna ci-varýna kadar sokuldu. Ayný zamanda kuv-vetli bir Venedik donanmasý Gelibolu Bo-ðazý’ný kesmiþ, ancak Sýrp despotu taraf-sýz kalmýþtý. Edirne’de savunma hazýrlýk-larý yapýlýrken diðer taraftan II. Murad’aadam gönderildi. Kýrgýn hükümdar gel-mek istemediyse de ýsrar üzerine hareke-te geçti, süratle Edirne’ye yetiþti. Þehâ-beddin ile Zaðanos onu Edirne’de býrak-mak ve II. Mehmed’i ordunun baþýna ge-çirmek istediler. Nihayet Halil Paþa’nýn ýs-

rarýyla II. Murad baþkumandan olarak ha-reket etti; II. Mehmed ise resmen padi-þahlýðý muhafaza ediyordu.

Varna Meydan Savaþý’nda (28 Receb848 / 10 Kasým 1444) Macar kralýnýn aðýrsüvari kuvvetleriyle yaptýðý þiddetli taar-ruz baþlangýçta baþarýlý oldu. Osmanlý hat-larý daðýldý. Macarlar II. Murad’ýn karar-gâhýna çok yaklaþtýlar. Murad’ýn ric‘at et-mesine Karaca Bey engel oldu. Asker pa-diþahýn bayraðý etrafýnda tekrar toplan-dý. Macar Kralý Ladislas yeniçeriler tara-fýndan sarýldý, atýndan düþürülüp baþý ke-sildi. Osmanlýlar’ýn karþý saldýrýsý zaferleneticelendi. Haçlý ordusu baþkumandanýYanko güçlükle kaçabildi. Zafer, Edirne’-ye ve bütün Ýslâm memleketlerine beþâ-retnâmelerle duyuruldu. Bir Balkan tarih-çisine göre bu zafer, Bizans’ýn kaderini ta-yin etmiþ, Balkanlar’da Türk hâkimiyetinikesinleþtirmiþtir.

Çandarlý Halil Paþa, Murad’a daima ger-çek padiþah muamelesi yapýyordu. FakatMurad, Ýstanbul’daki taht iddiacýsýna kar-þý oðlu Mehmed’in durumunu sarsmak is-temedi. Edirne’de kýsa bir süre kalýp Ma-nisa’ya döndü. Aydýn, Menteþe ve Saru-han illerinin geliri kendisine tahsis edildi.Varna’dan sonra memlekette nüfuz ve ik-tidarý tekrar kurulmuþ olduðundan Ma-nisa’da bir padiþah gibi yaþýyordu. Bu dö-nemde Çandarlý ile rakipleri arasýnda mü-cadele þiddetlendi. II. Mehmed’i Bizans,Sýrp despotu ve Anadolu beylerine karþýsert bir siyaset takibine teþvik eden Zaða-nos ve Þehâbeddin paþalar Murad’ýn mü-dahalesine sebep oldular.

Dýþ tehlike bütünüyle ortadan kalkma-mýþtý. Macarlar Tuna üzerine harekete geç-tiler. Onlarla iþ birliði yapan Eflak beyi Yer-göðü’yü ele geçirdi. Osmanlý tahtýnda hakiddia eden Dâvud Çelebi Dobruca’ya çýka-rýldýysa da bir þey yapamadý. Bu sýradabir yeniçeri isyaný patlak verdi. Görünüþenazaran Halil Paþa’nýn tahrik ettiði isyangeniþledi; isyancýlardan bir kýsmý Ýstanbul’-daki taht iddiacýsý Orhan’ýn yanýna gitmetehdidinde bulundu. Ýsyan halkýn yardýmýy-la bastýrýldý. II. Murad’ýn tekrar saltanattahtýna gelmesi devletin iç ve dýþ güvenli-ði için gerekli görülüyordu. Halil Paþa onugizlice tahta çaðýrdý. II. Murad 8 Safer850’de (5 Mayýs 1446) Manisa’dan aceleyola çýktý. Ardýndan, belki Edirne’deki is-yan sebebiyle fikrini deðiþtirerek Bursa’-ya geldi. Aðustos sonlarýnda oðlunun ha-beri olmaksýzýn Rumeli’ye geçip Edirne’-ye ulaþtý. II. Mehmed’e tahttan babasý le-hine vazgeçtiðini söylettiler. Zaðanos ve

II. Murad’ýn tuðrasýný taþýyan ilâmý (TSMA, nr. E 6465)

170170

MURAD II

Þehâbeddin paþalar bu deðiþikliði istemi-yordu. II. Murad iki yýllýk bir aradan sonratekrar saltanata geçmiþ oldu; Mehmedveliaht sayýldý. Zaðanos ve Þehâbeddin pa-þalar onunla birlikte Manisa’ya gönderildi(a.g.e., s. 76-104).

II. Murad tahta çýkýnca ilk olarak, yeniHaçlý taarruzlarýna cesaret veren Arna-vutluk isyanýný bastýrmak, Eflak voyvoda-sý ile Mora despotunu itaat altýna almak-la uðraþtý. Mora’ya sefer yaparak 8 Ra-mazan 850’de (27 Kasým 1446) Hexamilia(Kerme) suru önünde göründü. Surlar elegeçirilip yýkýldý (21 Ramazan / 10 Aralýk).Akýncýlar yarýmadanýn her tarafýna yayýlýr-ken kendisi Petras ve Klarentza’ya kadarilerledi, oradan Edirne’ye döndü. Paleolog-lar tekrar Osmanlý tâbiiyetini tanýdýlar.Türkler’in yeniden güçlendiðini gören Ef-lak Beyi I. Vlad Drakul padiþahla anlaþmakistediyse de Yanko tarafýndan öldürüldü(851/1447). Papa ve Macar kralý ile iliþkiyegeçip yardým alan Ýskender Bey, Arnavut-luk yolu üzerinde Kocacýk Hisarý’ný (Sve-tigrad) ele geçirmiþti. Onun Venedik ilearasýnýn açýlmasý üzerine 852 (1448) yazýn-da II. Murad büyük bir ordu ile Arnavut-luk’a gelerek Kocacýk Hisarý’ný geri aldý; fa-kat az sonra Yanko’nun Arnavutluk’a doð-ru yürüdüðü haberi alýndý. Sofya’ya çeki-len padiþah ordusunu yeniden düzene sok-tuktan sonra Kosova ovasýnda onlarý kar-þýladý. Üç gün süren çetin bir muharebe-den sonra Macarlar yenildi (18-21 Þâban852 / 17-20 Ekim 1448). Yanko, 1444’te ol-duðu gibi ateþli silâhlarla takviye edilmiþarabalarýn himayesinde (tabur cengi) çe-kilebildi. Sýrplar bu defa da Macarlar’la iþbirliði yapmadýlar ve Karamanlýlar Murad’aaskerî yardým gönderdiler. Yanko Kosova’-ya doðru yürürken Eflak Beyi Dan oðluVladislav, Niðbolu’dan geçip Osmanlý top-

raklarýna taarruz etmiþti. 853’te (1449)yeni Rumeli beylerbeyi Dayý Karaca BeyYergöðü’yü geri aldý.

854 (1450) yazýnda II. Murad oðlu Meh-med’i yanýna alýp Arnavutluk’a ikinci sefe-rini yaptý. Bu defa Akçahisar’ý (Croia, Kru-ye) kuþattýysa da Yanko’nun tekrar saldý-rýya geçeceði söylentisi üzerine uzayan ku-þatmayý kaldýrarak kuvvetlerini geri çek-ti. O senenin kýþýnda Murad’ýn oðlu Meh-med’in Dulkadýroðlu Süleyman Bey’in kýzýSitti Hatun ile evlenmesi dolayýsýyla Edir-ne’de muhteþem bir düðün yapýldý. Düðü-nün ardýndan II. Murad hastalanarak ve-fat etti (1 Muharrem 855 / 3 Þubat 1451).Öldüðünde kýrk sekiz yaþýndaydý. 9 Cemâ-ziyelevvel 850’de (2 Aðustos 1446) tanzimettirdiði vasiyetnâmesinde, “Þöyle buyur-du ki: Bursa’da merhum oðlum Ali yanýn-daki kabrin katýnda koyalar ... Üzerimebir çâr dîvâr türbe yapalar, üstü açýk olaki üzerime yaðmur yaða ... Soyumdan so-pumdan her kim ki ölecek olursa benimyanýmda komayalar, katýma getirmeye-ler” diye vasiyet ediyordu; ayrýca bütünkullarýný âzat etmiþti (a.g.e., s. 206-207).

Çaðdaþ Arap tarihçisi Ýbn Taðrîberdî’yegöre (el-Menhelü’½-½âfî, II, vr. 215a) hü-kümdarlýðý uzun sürmüþ, yükselmiþ, haþ-met kazanmýþ, saadete ermiþ ve Rum(Anadolu) hükümdarlarýnýn en büyüðü ol-muþtur. Cihaddan asla geri kalmamaklaberaber eðlenceye ve zevke düþkündü.Halka karþý âdil olup onlarýn iþleriyle yakýn-dan ilgilenirdi. Ayný zamanda cömert veiyi huylu idi. Eðlence ve çalgý erbabýný se-verdi. Bu hali civar memleketlerde yayýl-mýþ, her taraftan çalgýcýlar onun yanýnaakýn etmeye baþlamýþtý. Fakat bir cihadhaberi gelince derhal kalkar, her þeyi bý-rakýrdý.

Dedesi Yýldýrým Bayezid ve oðlu FâtihSultan Mehmed gibi fütuhatçý bir padi-þah olmayan II. Murad’ýn barýþ severliðin-de, Çandarlýlar’ýn ihtiyat siyaseti kadar si-yasî þartlar da rol oynamýþtýr. Fakat zama-nýnda devlet tehlikeleri karþýlayacak ve so-nuçta ülkeyi geniþletecek bir güce eriþ-miþti. Onun döneminde Osmanlýlar’ýn Bal-kanlar’da yayýlmasý ve yerleþmesi kesin-leþmiþtir. Ducas, “Bugün Gelibolu Boða-zý’ndan Tuna’ya kadar olan yerlerdeki Türk-ler Anadolu’da bulunan Osmanlý tebaasýTürkler’den fazladýr” der (Decline, s. 83).

II. Murad devrinde merkezde hakiki ik-tidarý ve merkezle eyaletler arasýndaki iliþ-kileri belirleyen güçler ve þartlar sonrakidevirlerden oldukça farklý idi. Gerçi Bro-quière (Le voyage, s. 273) padiþahýn çok

kuvvetli olduðunu belirterek, “Bildiðim hü-kümdarlar arasýnda Osmanlý padiþahý te-baasý tarafýndan en ziyade itaat gösteri-len hükümdardýr” demekteyse de onun ik-tidarýný fiilen belirleyen güçler merkezdevezîriâzam ile kapýkulu, eyaletlerde ise uçbeyleridir. II. Murad döneminde Çandar-lýlar’ýn devlet içinde üstün yeri kuvvetlen-miþtir. Rebîülevvel 823 (Mart -Nisan 1420)tarihli Oruç Bey vakfiyesine göre, birincivezir Bayezid, ikinci vezir Çandarlý Ýbrâhim,üçüncü vezir Hacý Ývaz paþalardý. Çandar-lýlar, Rumeli’de Çelebi Mehmed’in rakiple-rine hizmet ettikleri için eski nüfuzlarýnýkaybetmiþlerdi. Çelebi Mehmed, BayezidPaþa’ya güveniyordu. Bayezid Paþa, II. Mu-rad tahta çýktýðý zaman vezîriâzam ve Ru-meli beylerbeyi olarak bütün devlet iþleri-ne hâkimdi. Ulemâdan olan ve asker üze-rinde doðrudan doðruya bir nüfuzu bu-lunmayan Çandarlý Ýbrâhim, Hacý Ývaz ileberaber Bayezid Paþa’dan kurtulmayý ba-þardý ve vezîriâzamlýðý ele geçirdi, ölümü-ne kadar (24 Zilkade 832 / 25 Aðustos 1429)bu mevkide kaldý. Ýkinci vezir mevkiine ge-çen Hacý Ývaz Paþa da bertaraf edildi. Mu-rad, Çandarlý Ýbrâhim’in, ondan sonra Faz-lullah Paþa’nýn, en sonra da Çandarlý Ha-lil’in etkisinde kalmýþ görünmektedir. Ve-nedik belgelerine göre 1428 AðustosundaÝbrâhim Paþa birinci, Mehmed Aða ikincivezir, Sinan Bey Rumeli beylerbeyi olarakdevletin en nüfuzlu þahsiyetleri idiler. Çan-darlý’nýn ardýndan Amasyalý Mehmed Aða(Hoca veya Koca Mehmed Paþa) vezîriâ-zam olmuþtur (Þevval 833 / Temmuz 1430tarihli II. Murad’ýn imaret vakfiyesinde Ho-ca Mehmed Paþa vezîriâzam sýfatýyla vak-fýn nâzýrý tayin edilmiþtir). Raguza belge-lerine göre 1431 Ekiminde Sarýca Paþa ikin-ci ve Halil Paþa üçüncü vezirdi. MehmedPaþa, vakfiyelerine göre 1440’ta hâlâ ve-zîriâzam görünmektedir (5 Ramazan 843 /9 Þubat 1440 tarihiyle Bursa’da tanzim et-tiði vakfiyeleri). Bu devirde baþlangýçta,Rum aslýndan olan Sarýca Paþa büyük nü-fuz kazandý, fakat 1435 veya 1436’da azle-dildi. O sýrada gazâ ve fütuhat siyasetininateþli taraftarý olan Kadý Fazlullah’ýn nü-fuzu üstün geldi. Fazlullah 840’ta (1436-37) divanda vezir olmuþ görünmektedir.Ducas’a göre II. Murad onu birinci vezir(vezîriâzam) yapmýþ (Decline, s. 126 vd.)ve o da Sýrbistan ve Macaristan’a karþý sa-vaþ siyaseti izlemiþtir. 846 yýlý sonlarýnda(1443 baþlarý) Çandarlý Halil’in birinci ve-zir ve Fazlullah’ýn ikinci vezir olduðu tes-bit edilmektedir. 1443’te vezirler Halil veFazlullah paþalarla Fenârîzâde Hasan Pa-þa idi ve bunlarýn hepsi de ulemâ kökenin-

II. Murad’ýn türbesi – Bursa

171171

MURAD II

den geliyordu. Halil Paþa, Mehmed ve Faz-lullah paþalar azledildikten sonra 1453’ekadar mevkiini tam bir yetkiyle iþgal et-miþtir. 1446’da II. Murad, Halil Paþa’nýnçabasýyla tekrar tahta çýktýðý zaman Sarý-ca Paþa ikinci ve Ýshak Paþa üçüncü vezir-diler.

II. Murad devrinde uç beyleri devlet için-de önemli bir rol oynayacak kudret ve nü-fuza sahipti. Baþlangýçta Mihaloðlu Meh-med Bey, onun ölümünden (825/1422)sonra Paþa Yiðitoðlu Turahan Bey uç kuv-vetlerinin baþý oldu. Turahan Bey, Týrhalave Yeniþehir merkez olarak Yunanistan veMora’ya yapýlan akýnlarý idare ederdi. Ýkin-ci uç bölgesi baþlangýçta Selânik’e karþýSerez ve Arnavutluk’ta Ergiri idi. Bu böl-ge Evrenosoðullarý’ndan Ali, Îsâ ve Barak’aaitti. Ali ve Îsâ beyler sýrayla Arnavut-iliuç beyi oldular. Üçüncü uç bölgesi Üsküp’-tü. Burada Paþa Yiðit Bey’den sonra evlât-lýðý Ýshak Bey, onun ölümünün ardýndanoðlu Îsâ ve Mustafa beyler hâkimdi. Bun-larýn faaliyet alaný Sýrbistan ve Bosna idi.Ýshak Bey akýnlarýný Hýrvatistan’a ve Dal-maçya’ya kadar geniþletti. Dördüncü böl-genin merkezi Vidin olup buradan Sýrbis-tan, Macaristan ve Eflak’a karþý seferleryapýlýrdý. Niðbolu’da Fîruz Bey’in oðlu Meh-med Bey ve Silistre’de Gümülüoðullarý fa-aliyetteydi.

Bu uç sancaklarý, eski Osmanlý geleneði-ni devam ettiren irsî ve yarý feodal bir ya-pýya sahipti. Uç beyleri padiþaha ve mer-kezî kuvveti temsil eden beylerbeyine kar-þý gelmekten, saltanat iddiacýlarýný dahidesteklemekten çekinmezdi. Ýzlâdi sava-þýnda Kasým Paþa’ya gerektiði þekilde yar-dým etmedikleri için padiþahýn emriyleTurahan Bey yakalanýp Tokat’a hapse gön-derilmiþ, fakat Varna muharebesinden son-ra mevkiine iade edilmiþti. Murad uç bey-lerine hiçbir zaman güvenmedi. Bu dö-nemde hýristiyan kuvvetlerinin gittikçedaha fazla ateþli silâhlar kullanmasý veYanko gibi güçlü bir düþmanýn ortaya çýk-masý üzerine uç beyleri zaaflarýný anla-mýþlar ve merkeze daha sýký baðlanmakgereðini duymuþlardýr. II. Murad’dan son-ra onlarýn 1420 yýllarýndaki kudret ve nü-fuzu tarihe karýþmýþtýr.

Osmanlý ilim hayatý II. Murad devrindebüyük bir ilerleme göstermiþtir. Bu dö-nemde müftü ve kadý Molla Yegân’ýn ki-þiliði hâkimdir. Fâtih Sultan Mehmed dev-rinin birçok üstadý, bu arada Hýzýr Bey veHatibzâde Tâceddin Ýbrâhim onun yetiþ-tirmelerindendir. Murad döneminde Ara-bistan, Türkistan ve Kýrým’dan birçok de-

ðerli ulemâ gelmiþtir. Baþlýcalarý MollaGürânî, Alâeddin et-Tûsî, Þerefeddin Kýrî-mî, Seydi Ahmed Kýrîmî, Ba¼rü’l-£ulûmsahibi Alâeddin es-Semerkandî, Seydi AliArabî ve Acem Sinan’dýr. Çoðu Seyyid Þe-rîf el-Cürcânî’nin ve Sa‘deddin et-Teftâ-zânî’nin talebeleri olup bu iki üstat ara-sýndaki ilmî tartýþma konularýný Anado-lu’ya getirerek ilmî hayata canlýlýk vermiþ-lerdir. Osmanlýlar arasýnda tasavvufa eði-lim kuvvetle devam etmekteydi. Bu de-virde Zeyniyye ile Mevleviyye yüksek mah-fillerde raðbet görmüþtür. Bayramiyye deçok yayýlmýþtý. II. Murad’ýn Hacý Bayrâm-ýVelî müridlerine vergi baðýþýklýðý tanýma-sý bu tarikatýn yayýlýp geliþmesine yardýmetmiþtir. 1438-1458 yýllarý arasýnda esirolarak Türkiye’de kalmýþ olan Fr. Georgiusde Hungaria, II. Murad’ýn derviþlerle sýkýiliþkisine temas etmekte ve dâniþmendler,derviþler, sûfîler ve hurûfîler olarak dört di-nî zümreden söz etmektedir. Bu dönem-de Hacý Bayram hulefâsýndan Yazýcýzâdeailesi Türk kültür tarihinde seçkin bir yeresahiptir. Yazýcýzâde Mehmed’in Muham-mediyye’si ve Ali’nin Murad’a ithaf etti-ði Selçuknâme’si devrin iki kuvvetli aký-mýný temsil eden eserlerdir. Birincisindetasavvuf, ikincisinde Oðuz geleneði belir-mekte, her ikisi de o devir Türkçe nesrininmükemmel örneklerini oluþturmaktadýr.Bu dönemde hâkim olan Oðuz-Kayý gele-neði daha ziyade pratik siyasî bir gayeyehizmet etmekte olup bu da Osmanlý hâ-nedanýný Timurlular karþýsýnda yükselt-mek ve Türkmen çevrelerinde nüfuz sað-lamaktýr. II. Murad devrinde birçok eserinArapça ve Farsça’dan Türkçe’ye çevrilme-si Osmanlý Türk kültürünün geliþmesi ba-kýmýndan önemli olmuþtur.

II. Murad, Bursa’da Simavlýlar mahalle-sinde Muharrem 830’da (Kasým 1426) ta-mamlanmýþ olan camisinin etrafýnda birzâviye ile bir medrese yaptýrmýþ, bunlarýn22 Þevval 833 (14 Temmuz 1430) tarihli vak-fiyesi günümüze ulaþmýþtýr. II. Murad’ýnve oðlu Alâeddin’in türbeleri de buradadýr.Bursa’nýn bu köþesi Murâdiye adýný taþýr.II. Murad büyük eserlerini Edirne’de yap-týrmýþtýr. Tunca kenarýnda dârülhadisi in-þa ettirdikten dört yýl sonra (vakfiyesi Þâ-ban 838 / Mart 1435) Þeyh Þücâeddin Ka-ramânî için mescid ve zâviye kurdurmuþ-tur. Bu devrin büyük mimari eserleri Ye-nicami ile (sonra Üç Þerefeli adýný almýþ-týr) Ergene Köprüsü’dür (Uzunköprü). ÜçÞerefeli Cami’de imparatorluk dönemininbüyük cami tipinin ilk örneði görülür. II.Murad 1438’de Macaristan seferine çýkar-ken caminin temelini atmýþ, fakat bina an-

cak 1447’de bitirilebilmiþtir. Caminin avlu-sunda yapýlan Üç Þerefeli Medrese, Fâtihdöneminde Sahn-ý Semân kurulduktansonra da imparatorluðun yüksek medre-sesi mevkiini muhafaza etmiþtir. Bu kül-liye bir dârülfakr ve imaret ilâvesiyle ta-mamlanmýþtýr. Ergene Köprüsü, Üç Þere-feli Cami ile beraber yapýlmaya baþlanmýþve 1443’te tamamlanmýþtýr. 392 m. uzun-luðunda 174 gözden oluþan köprünün ba-kým ve güvenliði için bir ucunda mescid,imaret, hamam ve pazarlar yaptýrýlarakErgene kasabasý kurulmuþ, halkýn bir kýs-mý vergilerden muaf tutulmuþ ve köprüyezengin vakýflar baðlanmýþtýr. Ayrýca onunManisa Sarayý’ný inþa ettirdiði, Üsküp, Ala-cahisar, Selânik, Merzifon’da adýný taþýyancamiler ve diðer hayratýnýn bulunduðu be-lirtilir. II. Murad bu muazzam eserleri dola-yýsýyla “ebü’l-hayrât” unvanýný kazanmýþtýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

TSMA, nr. E. 6374; Ýbn Hacer, Ýnbâßü’l-³umr,Köprülü Ktp., nr. 1008, II, vr. 187b, 197a, 199a; B.de la Broquière, Le Voyage d’outremer (ed. Ch.Schefer), Paris 1892, s. 181, 184, 207, 265, 273;Bedreddin el-Aynî, £Ýšdü’l-cümân (nþr. Abdür-râzýk et-Tantâvî el-Karmût), Kahire 1409/1989,s. 206, 329, 333, 406, 484, 552, 631; Ýbn Taðrî-berdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VI, 649, 733-734,747, 755, 778; a.mlf., el-Menhelü’½-½âfî, Nuru-osmaniye Ktp., nr. 3428, II, vr. 215a, 415a; Ducas,Decline and Fall of Byzantium to the OttomanTurks (trc. H. J. Magoulias), Detroit 1975, tür.yer.;G. Sphrantzes, Chronicon minus. GeorgiosSphrantzes, Memorii 1401-1477 (ed. V. Grecu),Bucharest 1966, s. 64, 74-78; L. Chalkokandyles,Historiae (ed. E. Darko), Budapest 1922-27, II,102, 107, 110, 147; Þükrullah Çelebi, Behcetü’t-tevârîh (trc. Nihal Atsýz, Osmanlý Tarihleri I için-de), Ýstanbul 1949, tür.yer.; Âþýkpaþazâde, Târih(Giese), s. 93, 99, 107-120; Oruç b. Âdil, Tevâ-rîh-i Âl-i Osmân, s. 18, 51-53, 114; Gazavât-ýSultân Murâd b. Mehemmed Hân (nþr. HalilÝnalcýk – Mevlûd Oðuz), Ankara 1978; Neþrî, Ci-hannümâ (Unat), II, 557-683; a.e. (Taeschner),I, 154, 163-164; Anonim Tevârîh-i Âl-i Osmân(nþr. F. Giese, haz. Nihat Azamat), Ýstanbul 1992,tür.yer.; Feridun Bey, Münþeât, I, 150, 153-156,169, 195-212, 303-305; Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-tevârîh, Ýstanbul 1279, I, 305-408; Sarý AbdullahEfendi, Münþeât, Süleymaniye Ktp., Esad Efen-di, nr. 3333, vr. 23a-28a; Zinkeisen, Geschichte, I,500-798; Notes et extraits pour servir à l’histoiredes croisades au XV e siècle (ed. N. Iorga), Paris1899, I, 312, 316, 324-325, 373-394, 409, 474vd., 485-488, 505-526; N. Jorga, Geschichte desOsmanischen Reiches, Gotha 1908, I, 377-486;Amasya Tarihi, III, 180, 201; D. A. Zakythinos,Le despotat grec de Morée, Paris 1934, s. 193-196, 231-232; Akdes Nimet Kurat, Topkapý Sa-rayý Müzesi Arþivindeki Altýn Ordu, Kýrým veTürkistan Hanlarýna Ait Yarlýk ve Bitikler, Ýs-tanbul 1940, s. 6-16; P. Wittek, Menteþe Beyliði(trc. Orhan Þaik Gökyay), Ankara 1944, s. 158;K. D. Merdjos, Mnimeia Makedonikes Ýstorias,Selanik 1947, III. kýsým; Fr. G. de Hungaria, Trac-tatus de Moribus condicionibus et nequiciaTurcorium (ed. A. B. Palmer, Bulletin of the John

ve 1443'te tamamlanmıştır. 1392 m. uzun-

172172

MURAD II

Rylands University Library of Manchester için-de), XXXIV/1, London 1951, s. 44-68; Gökbilgin,Edirne ve Paþa Livâsý, s. 203-299; Ýstanbul’unFethinden Önce Yazýlmýþ Tarihî Takvimler (nþr.Osman Turan), Ankara 1954, s. 21-62; Lebens-beschreibung des Despoten Stefan Lazarevic(ed. M. Braun), Gravenhage 1956, s. 58; HalilÝnalcýk, Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vesi-kalar I, Ankara 1987, s. 16-28, 33, 35-38, 52,56, 59, 70-104, 206-207; a.mlf., “Murad II”, ÝA,VIII, 598-615; D. M. Nicol, The Last Centuries ofByzantium (1261-1453), Cambridge 1993, s.339-374; St. Stanojevi@, “Die Biographie StefanLazareviç’s von Konstantin”, Archiv für Slavi-sche Philolagie, XVIII, Berlin 1896, s. 409-470;B. Flemming, “The Reign of Murad II: A Survey(I)”, Anatolica, XX, Leiden 1994, s. 249-267; J.H. Kramers, “Murad II”, EI 2 (Ýng.), VII, 594-595.

ÿHalil Ýnalcýk

– —MURAD III

��א� ) )

(ö. 1003/1595)

Osmanlý padiþahý (1574-1595).

˜ ™

5 Cemâziyelevvel 953’te (4 Temmuz1546) babasý II. Selim’in Saruhan sancakbeyliðiyle Manisa’da bulunduðu sýrada Boz-dað yaylaðýnda doðdu. Asýl adý Cecilia Baf-fo olan Venedik asýllý Nurbânû Sultan’ýn oð-ludur. Ýlk eðitimini Manisa sarayýnda aldýve Cemâziyelâhir 964’te ( Nisan 1557) sün-net düðünü burada yapýldý. Küçük yaþta

iken Aydýn-ili sancak beyliðine tayin edil-di. Babasýnýn 966’da (1558) Karaman eya-letine nakli üzerine onunla birlikte gitti vekendisine Akþehir sancak beyliði verildi.Burada iken babasý ile amcasý Bayezid ara-sýnda taht çekiþmesi yüzünden Konya ova-sýnda meydana gelen savaþ sýrasýnda Kon-ya Kalesi muhafazasýnda bulundu. Büyükbabasý Kanûnî Sultan Süleyman’ýn kendi-sini görmek istemesi üzerine bir ara Ýstan-bul’a gitti. Onun merkeze çaðrýlmasý, muh-temelen oðullarý arasýndaki taht verasetimücadelesinin sonucunu bekleyen Kanû-nî’nin tahtýn tek vârisi olarak kalan Selim’eyönelik bir manevrasý idi. Nitekim ortalýkyatýþýnca Selim’in Kütahya valisi olmasýnýnardýndan Murad da Receb 969’da (Mart1562) Saruhan sancak beyliðine gönderil-di, padiþah oluncaya kadar burada idare-cilik yaptý. On iki yýl süren bu vazifesi sý-rasýnda kendisine lala olarak önce FerruhBey, ardýndan Câfer Bey tayin edildi. Uzunsüre baðlý kalacaðý hasekisi olan Arnavutasýllý Safiye Sultan ile burada iken tanýþtý-rýldý ve ondan olan oðlu Mehmed (III) 973’-te (1566) dünyaya geldi. Ayrýca diðer oðluMahmud ve kýzlarý Ayþe ile Fatma da bu-rada doðdu. Manisa’daki þehzadeliði dö-neminde özellikle hocasý Hoca SâdeddinEfendi, defterdarý Kara Üveys Çelebi veharemi idare eden Râziye Kalfa’nýn etkisialtýnda kaldý. Bilhassa bu sonuncusu da-ha sonra padiþahlýðý sýrasýnda da nüfuzu-nu sürdürdü. Þehzadelik yýllarýnda idarîiþlere pek karýþmadý, tahtýn tek vârisi ola-rak rahat bir hayat sürdü, vaktini Manisayaylalarýnda geçirdi. Bu arada þehirde Mu-râdiye Camii’nin inþasýný baþlattý. JacopoRagozzoni’nin 1571 tarihli raporuna göreMurad yetenekli, iyi eðitim görmüþ, dini-ne son derece baðlý, babasý ve diðer ilerigelenler tarafýndan çok sevilen bir þehza-deydi.

Babasýnýn vefatý haberini Vezîriâzam So-kullu Mehmed Paþa ve annesi NurbânûSultan’ýn gönderdiði adamlardan alan vebüyük oðul sýfatýyla tahta davet edilenMurad alelacele yola çýkarak Mudanya Ýs-kelesi’ne geldi. Burada kendisini almakiçin gönderilen kadýrgaya rastlayamadýðýn-dan fýrtýnaya raðmen iskelede bulunanniþancý Feridun Ahmed Bey’e ait bir ge-miye binip Ýstanbul’a hareket etti. Zor biryolculuktan sonra Sarayburnu’na ulaþtý veburada Sokullu Mehmed Paþa ile buluþa-rak gece yarýsý saraya girdi. Ertesi gün 8Ramazan 982’de (22 Aralýk 1574) II. Se-lim’in ölümü ve III. Murad’ýn tahta cülû-su resmen ilân edildi, biat merasimi ya-pýldý. O gece saltanat sistemi gereði boð-durulan beþ þehzade ile II. Selim’in cena-

ze merasimleri ayný güne rastlar. Babasý-nýn cenaze namazýna katýlan Murad he-men ardýndan askere cülûs bahþiþi daðýt-týrdý, ilk icraat olarak Kâbe’nin duvarlarýnýntamirini emretti. Ýlk cuma namazýný bü-yük merasimle Ayasofya’da kýldý. 22 Ra-mazan’da (5 Ocak 1575) önce Eyüp SultanTürbesi’ne giderek kýlýç kuþandý, ardýndanEdirnekapý’dan þehre girip sýrasýyla YavuzSultan Selim, Fâtih Sultan Mehmed, Þeh-zade Mehmed, Kanûnî Sultan Süleyman,II. Bayezid ve babasýnýn mezarlarýný ziya-ret etti.

Saltanatýnýn ilk yýllarýnda III. Murad, uzunsüredir vezîriâzamlýðý elinde tutan Sokul-lu Mehmed Paþa’ya karþý olan grubun et-kisiyle hareket etti. Saltanatý atalarý gibitam anlamýyla kendi eline almasý yolundasürekli teþvik ediliyordu. Özellikle ÞemsîAhmed Paþa ve Dârüssaâde aðasý Gazan-fer Aða onu bu yolda tesir altýna alýyordu.Bununla birlikte Sokullu’yu görevde býra-karak, tecrübesinden faydalandý, ancak za-manla gücünü zayýflattý ve onu etkisizleþ-tirdi. Baþlangýçta Sokullu’nun devletin sý-nýrlarýna yönelik siyasî faaliyetlere verdiðiaðýrlýk sürdürüldüyse de giderek yeni pa-diþahýn saltanatýnýn teminatý olabilecekbüyük bir sefer açýlmasý yolundaki fikirlergüçlendi. Sokullu’nun rakipleri, böyle birsefere taraftar olarak kolayca kazanýlabi-lecek bir baþarýnýn yaþlý sadrazamýn ber-taraf edilmesini saðlayacaðýný ve kendile-rine iktidar yolunu açacaðýný hesaplamak-taydý. Padiþahýn da böyle bir seferi arzuettiði anlaþýlmaktadýr.

III. Murad’ýn tahta çýkýþý üzerine çeþitlidevletler, Ýstanbul’da bulunan veya bu mü-nasebetle gönderilen elçileri vasýtasýyla teb-rikte bulunarak eski anlaþmalarý yeniledi-ler. Meselâ Venedik elçisi Soranzo, Vene-dik “doc”unun tebrikleriyle beraber divana50.000 altýn takdim etti. Lehistan elçisi Ta-ranowsky de hükümeti adýna tebrikte bu-lundu. Raguza Cumhuriyeti elçisi padiþa-ha 12.000 altýn ve gümüþten bir sofra ta-kýmý sundu. Özellikle Ýran elçilik heyeti hemkalabalýk oluþu hem göz alýcý hediyeleriy-le ön plana çýktý. Ýran elçisi Tokmak Mu-hammed Han daha Ýstanbul’da iken ÞahI. Tahmasb, uzun süren bir saltanattansonra hânedan üyesi ve devlet ricâli ara-sýnda iki yýldýr devam eden ihtilâflar sonu-cu zehirlenmiþ (984/1576) ve Safevîler bü-yük bir karýþýklýk içine sürüklenmiþti. Budurum açýlmasý düþünülen seferin yönü-nü de belirledi. II. Ýsmâil’in Anadolu’ya yö-nelik siyasî ve dinî faaliyetlerinin artmasý,sýnýrda iki taraf ümerâsý arasýnda meyda-na gelen çatýþmalar ve ilticalar seferin gö-

III. Murad’ý tasvir eden bir resim (Galleria degli Uffizi)III. Murad’ı tasvir eden bir resim (Galleria degli Uffizi–Floransa)