İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 10

554
DÛMETÜLCENDEL r DUMETULCENDEL ( ) Kuzey Arabistan'da Hicaz-Suriye kervan yolu üzerinde bulunan eski bir ticaret merkezi. J Bugün Cevf adl ı idarî bölgenin belli ba ş l ı yerle ş im merkezlerinden biri olan Dûmetülcendel'in ad ı n ı Hz. İ smâil'in o ğ - lu Dûme'den (Dûm, Dûmân) ald ığı riva- yet edilir. Tihâme'de Hz. İ smâil'in çocuk- lar ı ço ğ al ı nca Dûme Vâdissirhân yöre- sine gelmi ş , burada bir kale in ş a ettir- mi ş tir ve ta ş tan (c endel) yap ı lan kale "Dûmetü'l-cendel" ad ı yla an ı lagelmi ş tir. Baz ı ara ş t ı rmac ı lar ise ş ehrin ad ı n ı bu- rada ya ş ayan Cendel (Benî Cendel) adl ı bir kabileden ald ığı n ı iddia ederler  (At- lâl,X,  65). Nabatîler'in ba şş ehri Petra'n ı n 400 km. do ğ usunda bulunan Dûmetülcendel en parlak devrini Nabatîler ve Romal ı lar dö- neminde ya ş am ış t ı r. Ş ehir stratejik açı - dan önemli bir mevkide bulunuyordu ve do ğ u ve kuzeydo ğ udan gelecek sald ı r ı - lara kar şı Kuzey Arabistan' ı n yegâne kalesi durumundayd ı . Ayr ı ca Yemen-Irak ve Vâdissirhân-Suriye kervan yollar ı n ı n kesi ş ti ğ i bir noktada yer ald ığı ndan es- kiden önemli bir ticarî konuma sahip olan Dûmetülcendel'de Arabistan' ı n en önemli panay ı rlar ı ndan biri kurulur ve her yı l rebîülevvel ayı boyunca faaliyeti- ni sürdürürdü. Burada kurulan devlet- lerin güçlü olu ş u ve komş u kabileler üze- rinde otorite tesis etmeleri de ş ehrin önemini artt ı r ı yordu. Ved adl ı puta tah- Sakaka Kalesi - Dûmeti ı lccndel /  r ı uuc ı Arabistan m '»ir m T* '  -  , fptc  m & S * sis edilmi ş bir mabedin de bulundu ğ u Dûmetülcendel ve civar ı nda İ slâmiyet'in ortaya ç ı k ışı s ı ras ı nda Hı ristiyanl ığı be- nimsemi ş olan Kelb, Tay ve Cedîle kabi- leleri mensuplar ı oturmaktayd ı . Kaynaklarda Hz. Peygamber dönemin- de Dûmetülcendel'e üç askerî sefer dü- zenlendi ğ i kaydedilmektedir. Bunlar ı n ilki, S. yı l ı n Rebîülevvel ayı nda (Ağustos 626) bizzat Hz. Peygamber'in kumanda- s ı nda yap ı lmış t ı r. Bu seferin sebebi, Dû- metülcendel'in h ı ristiyan hâkimi Ükey- dir b. Abdülmelik'in bölgeden geçen Me- dine kervanlar ı na sald ı rmas ı idi. Hz. Pey- gamber Fezâre ve Gatafân kabilelerine ait topraklardan geçerken bunlar ı n Mek- keli mü ş riklerle beraber Medine'ye sald ı - r ı düzenleme haz ı rl ığı içinde olduklar ı n ı haber alm ış ve süratle geri dönmü ş tür. İ kinci sefer, 6. yı l ı n Şâban ayı nda (Ara- l ı k 627  -  Ocak 628) Abdurrahman b. Avf kumandas ı nda gerçekle ş tirilmi ş tir. Bu seferin sonunda h ı ristiyan Kelb kabilesi reisi Asba ğ b. Amr el-Kelbî ve kabile- sinden baz ı ki ş iler müslüman olmu ş lar- d ı r. Üçüncü sefer ise Tebük Gazvesi mü- nasebetiyle yap ı lmış t ı r. Hz. Peygamber 9 (630) y ı l ı nda Tebük'ten Hâlid b. Velîd kumandas ı nda 400 ki ş ilik bir askerî bir- li ğ i Dûmetülcendel'e gönderdi. Hâlid Dû- metülcendel'deki kaleyi ele geçirdi ve Ükeydir'i esir alarak Medine'ye götürdü. Hz. Peygamber Ükeydir ile cizye ödeme- si ş art ı yla bir antla ş ma yapmış ve onun memleketine dönmesine izin vermi ş tir. Baz ı kaynaklar ise Ükeydir'in müslüman oldu ğ unu ve Hz. Peygamber'in kendisi- ne bir ahidn âm e* verdi ğ ini kaydederler (Hamîdullah,  el-Veşâ'iku's-siyâsiyye,  s. 293-294). Bu son askerî hareketle Dûme- tülcendel İ slâm hâkimiyeti alt ı na al ı nd ı . Fakat Ükeydir Hz. Peygamber'in vefa- t ı ndan sonra irtidad etti ve antla ş may ı bozarak hilâfet merkeziyle ba ğ lar ı n ı ko- pard ı . Bunun üzerine Hz. Ebû Bekir böl- geye önce İ yâz b. Ganm kumandas ı nda bir askerî birlik gönderdi; daha sonra da Hâlid b. Velîd'i ona yard ı m için Dû- metülcendel'e ş evketti. Sonunda Ükey- dir yakalanarak ölüm cezas ı na çarpt ı r ı l- d ı ve Dûmetülcendel yeniden İ slâm top- raklar ı na kat ı ld ı . S ı ffîn Sava şı 'ndan sonra ortaya ç ı kan Hakem Vak'as ı sebebiyle Ebû Mûsâ el- Eş 'arî ile Amr b. Âs' ı n Ezruh veya Dûme- Omer Camii'nin kal ı nt ı lar ı - Dûmetülcendel / Suudi Arabistan tülcendel'de topland ı klar ı na dair rivayet- ler yan ı nda önce Dûmetülcendel'de son- ra Ezruh'ta olmak üzere iki defa bir ara- ya geldikleri de kaydedilmektedir. İ lk İ slâm fetihleri s ı ras ı nda büyük öne- me sahip olan Dûmetülcendel, devlet merkezinin Emevîler devrinde Suriye'ye, Abbâsîler devrinde de Irak'a nakledilme- si ve ticaretin kendine ba ş ka yollar bul- mas ı sonucu bütün önemini kaybetmi ş - tir. Ancak XVIII. yüzy ı lda ba ş lat ı lan Veh- hâbî hareketi s ı ras ı nda Arabistan ile Su- riye aras ı ndaki s ı n ı rda yer almas ı sebe- biyle yeniden önem kazanmaya ba ş la- d ı . Avrupal ı ara ş t ı rmac ı ve seyyahlar da Cevf'ten geçen karayollar ı n ı tercih eder oldular. Osmanl ı Devleti'nin son zamanlar ı nda Dûmetülcendel'de otorite Vehhâbîler'in eline geçti. Bir ara Ş emmer Emîri Talâl ile Ruvelâ kabileleri ş eyhi Nûrî b. Şa'lân buraya hâkim oldular. Ancak 1921 y ı l ı n- da Abdülazîz b. Suûd Dûmetülcendel'i topraklar ı na katt ı . Bundan k ı sa bir süre sonra Ürdün topraklar ı n ı güneye do ğ ru geni ş letmek için te ş ebbüse geçti, fakat ba ş ar ı l ı olamad ı . Bu anla ş mazl ı k 1923- 1924'te Küveyt'te toplanan kongrede de çözümlenemedi. Sonunda Suûdîler'le İ n- gilizler aras ı nda yap ı lan Hadde Antla ş - mas ı 'yla Dûmetülcendel Necid'e ba ğ lan- dı (2 Kası m 1925). Dûmetülcendel'deki en eski tarihî eser- lerden biri Ömer Camii (Mescid-i Ömer) olup bugün harabe halindedir. Arkeolog- lar mimari plan ı hakk ı nda bilgi edinmek için kaz ı lar yapmaktad ı r. Yâküt  Mu'cemü'l-büldâri da  Dûme ad ı n ı ta şı yan iki yer daha zikretmekte- dir. Bunlardan biri Dı ma ş k yak ı n ı nda, di- ğ eri Hîre'dedir. 1 Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi : Dûmetülcendel-Elbise Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

Transcript of İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 10

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    1/553

    DMETLCENDEL

    r D U M E T U L C E N D E L( )Kuzey Arabistan'daHicaz-Suriyekervan yolu zerinde bu luna neski bir ticaret mer kezi. J

    Bugn Cevf adl idar blgenin bellibal yerleim merkezlerinden biri olanDmetlcendel'in adn Hz. smil' in o-lu Dme'den (Dm, Dmn) ald riva-yet edilir. Tihm e'de Hz. smil' in ocuk-lar oalnca Dme Vdissirhn yre-sine gelmi, burada bir kale ina ettir-m itir ve ta tan (cendel) yaplan kale"Dmet' l-cendel" adyla an lagelmitir.Baz aratrmaclar ise ehrin adn bu-rada yaayan Cendel (Ben Cendel) adlbir kabileden aldn iddia ederler (At-ll,X, 6 5 ) .

    Nabatler'in baehri Petra'nn 400 km .dousunda bulunan Dmetlcendel enparla k devrini Nabatler ve Rom allar d-nem ind e yaam tr. ehir stratej ik a-dan nemli bir mevkide bulunuyordu vedou ve kuzeydoudan gelecek saldr-lara kar Kuzey Arabistan' n yeg nekalesi durumundayd. Ayrca Yemen-Irakve Vdissirhn-Suriye kervan yollarnnkesitii bir noktada yer aldndan es-kiden n em li bir t icar kon um a sahipolan Dmetlcendel 'de Arabistan' n ennemli panayrlarndan biri kurulur veher yl reblevvel ay boyunca faaliyeti-ni srdrrd. Burada kurulan devlet-lerin g l oluu ve komu kabileler ze-rinde otorite tesis etmeleri de ehrinnemini arttryordu. Ved adl puta tah-

    S a k a k a K a l e s i - D m e t i l c c n d e l / r u u c A r a b i s t a n

    m' i r

    mT * ' - ,f p t c m & S *

    sis edi lmi b i r mabedin de bulunduuDmetlcendel ve civarnda slmiyet' inortaya k srasnda Hristiyanl be-nimsemi olan Kelb, Tay ve Cedle kabi-leleri mensuplar oturmaktayd.

    Kaynaklarda Hz. Peygamber dnemin-de Dmetlcendel 'e asker sefer d-zenlendii kaydedi lmektedir. Bunlarnilki, S. yln Reblevvel aynda (Austos626) bizzat Hz. Peygamber' in kumanda-snda yaplmtr. Bu seferin sebebi, D-metlcendel ' in hristiyan hkimi key-dir b. Abdlm elik' in blgeden geen Me-dine ke rvanlarna saldrm as idi. Hz. Pey-ga mb er Fezre ve Ga taf n kabi lelerineait topraklardan geerken bunlarn Mek-keli mriklerle beraber Medine'ye sald-r dzenleme hazrl iinde olduklarnhaber alm ve srat le ger i dnmtr .kinci sefer, 6. yln ban aynda (Ara-lk 627-Ocak 628) Abdu rra hm an b. Avfkumandasnda gerekletiri lmitir. Buseferin sonunda hristiyan Kelb kabilesireisi Asba b. Amr el-Kelb ve kabile-sinden baz kii ler mslman olmular-dr. nc sefer ise Tebk Gazvesi m-nasebetiyle yaplmtr. Hz. Peygamber9 (630) ylnda Tebk'ten Hlid b. Veldkum and asnd a 400 kiil ik bir asker bir-lii Dmetlcendel'e gnderdi. Hlid D-metlcendel 'deki kaleyi ele geirdi vekeydir'i esir alarak Medine'ye g t rd .Hz. Peygamber keydir ile cizye deme-si artyla bir antlama yapm ve onunmemleket ine dnmesine i z in vermit i r .Baz kaynaklar ise keydir' in mslmanolduunu ve Hz. Peygamber' in kendisi-ne b i r ah idn m e* verdiini kaydederler( H a m d u l l a h , el-Ve'iku's-siysiyye, s.293-294). Bu son asker hareketle Dme-tlcendel slm hkimiyeti altna al nd .Fakat keydir Hz. Peygamber' in vefa-tndan sonra irtidad etti ve antlamaybozarak hi lfet merkeziyle balarn ko-pard . Bunun zerine Hz. Eb Bekir bl-geye nce yz b . Ganm kumandasndabir asker birl ik gnderdi; daha sonrada Hlid b. Veld'i ona yardm iin D-metlcendel 'e evketti . Sonunda key-dir yakalanarak lm cezasna arptr l-d ve Dmetlcendel yeniden slm top-raklarna katld.

    Sffn Sava 'ndan sonra ortaya kanHakem Vak'as sebebiyle Eb Ms el-E'ar ile Am r b. s'n Ezruh veya Dme-

    O m e rC a m i i ' n i n

    k a l n t l a r -D m e t l c e n d e l /S u u d i A r a b i s t a n

    tlcendel'de toplandklarna dair rivayet-ler yannda nce Dm etlcen del 'de son-ra Ezruh'ta olmak zere iki defa bir ara-ya geldikleri de kaydedi lmektedir.

    lk slm fetihleri srasnda by k ne-me sahip olan Dmetlcendel, devletmerk ezinin Emevler devrinde Suriye'ye,Abbsler devrinde de Irak'a nakledilme-si ve ticaretin kend ine ba ka yollar bul-mas sonucu btn nemin i kaybetmi-tir. Ancak XVIII. yzylda balatlan Veh-hb hareketi srasnda Ara bistan i le Su-riye arasndaki snrda yer almas sebe-biyle yeniden nem kaza nm aya bala-d. Avrupal aratrm ac ve seyyahlar daCevf'ten geen karayollarn tercih ederoldular.

    Osmanl Devleti 'nin son zamanlarndaDmetlcendel 'de otorite Vehhbler' inel ine geti . Bir ara emmer Emri Tallile Ruvel kabileleri eyhi Nr b. a'lnburaya hkim oldular. Ancak 1921 yln-da Abdlaz z b . Sud Dmetlcendel ' itopraklarna katt . Bundan ksa bir sresonra rdn topraklar n gneye dorugeni letmek iin teebbs e get i , faka tbaar l olamad. Bu anlamazlk 1923-1924'te Kveyt' te toplanan kongrede dezmlenemedi. Sonunda Sudler' le n-gi l izler arasnda yaplan Hadde Antla-mas 'yla Dmetlcendel Necid'e balan-d (2 Kasm 1925).

    Dm etlcendel'deki en eski tarih eser-lerden biri mer Camii (Mescid-i mer)olup bu gn harabe hal indedir. Arkeolog-lar mimari plan hakknda bi lgi edinmekiin kaz lar yapmaktadr.

    Y k t Mu'cem'l-bldri da D meadn tayan iki yer daha zikretmekte-dir. Bunlardan biri Dmak yaknnda, di-eri Hre'dedir.

    1Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    2/553

    DMETLCENDELB B L Y O G R A F Y A :Vkd , el-Mez, I, 402 -40 3 ; II, 560 - 562

    II I , 1025-1030; bn Him, es-Sre, I, 80; III, 224IV, 169-170; bn Sa 'd. et-Tabakt, I, 288 -2 89II , 62, 89, 166; I I I , 129; bn Habb, el-Muhab-ber, s. 114, 262-263, 31 6; Be lzr , Fth (Rd-van ) , s . 72-75; bn Dreyd, Cemheret'l-lua(n r . F . Krenkow v .dr . ) , Ha yda r b d 1344 Ba dad , ts II, 30 1; Tehztbul-lua, X IV, 21 2;Bekr, Mu'cem, I I, 564 -56 5; Ykt , Mu'cem'l-bldn, I I, 48 5-4 89 ; Makr z , mt'u'l-esmKahire 1941, s . 267, 463 -4 67 ; Diyarbekr , 7a-rhu'l-hamts, I I, 11, 128 ; Ham du l lah , slmPeygamberi, I, 564 -57 5 ; a .m l f ., Hz. Peygam-berin Savalar, s . 126, 129- 130, 136, 23 9;a .ml f . , el-Vesa' iku's-siysiyye, B e y r ut 140 5/1985 , s . 293 -294 ; M u h a m me d B e yy m M e h -rn, Dirst f trhi'l-'Arabi'l-kadm, R iyad1400/ 1980 , s . 487 -49 0 ; A bd la z z b . b r h ime l -me r , el-Hiref ve'-n't fi'l-Hicz f 'a-ri'r-Resl Ibask yeri yok] 1985, s . 163; G. King,The Historical M osues of Saudi Arabia, L on -don 1986 , s. 117 -120 ; a .m l f ., "A M o s q u e A t t r -b u t e d t o 'U m a r B . A l - K h a t t b i n D m a t a l -J a n d a l i n a l - J a r f , S a u d i A r a b i a " , JRAS, sy. 2(1978 ), s . 109 -123 ; A bd l v e h h b M u h a m me dA li e l- Ad v n , " e l - G a z a v t ' n - n e b e v i y y e , s e -n e v t h e ' l - h i c r i y y e v e h r u h e ' l - k a m e r i y -y e " , el-Meurid, I X/ 4 , B a d a d 1401/ 198 1 , s.542 ; Kh al e d A bdu la z i z a l -Da ye l - A bdu la z i z A l -S h a du k h i, " E x c a v a t i o n a t - D u m a t a l - J a d a l " ,Atlal, X , Dumat a l -Jand a l 198 6, s . 64 -7 9; J .Sch le i f e r , " C e v f S i r h n " , A, I I I , 123-124; L .Ve c c i a Va g l i e r i , "D ma t a l -D ja n da l " , El 2 (ng.) ,I I, 62 4-6 26 .

    l l i A H M E T G N E R

    D U N L O P , D o u g l a s M o r t o n(1909-1987)slm tarihi ve felsefesi alan nd aki

    aratrmalaryla tannanngiliz arkiyats. J

    skoya'nn Renfrevvshire blgesinde-ki Pa is ley kasab as nda do du. Y ks ekrenimin i 0xford nivers i tes i 'nde ta-mamlad (1932); daha sonra Glasgovvniversitesi 'nde brnce ve Ara pa -renimi grd (1934-1937). Bunu takipede n iki y l boyunca Bon n niversitesi 'n-de ve zel l ikle o dnemde slm l im-ler B lm 'nde hoca o lan Zeki Vel id iTogan ' n yannda s lmiyat ve arkiyataratrmalar yapt . Bir aral k Trkiyeve Sur iye'ye seyah at lerde bu lun du kta nsonra Glasgovv niversitesi'ne tayin edil-di (1939). Burada al t srenin soniki ylnda (1947-1948) yine bir sko ni-versitesi olan St. Andrevvs'da Sm di l-ler zer ine ders ler verdi . 19 50 'de n son-ra Cambridge niversitesi 'nde on iki y ls lm tar ih i okut tu ve son o larak daAmerika Birleik Devletleri 'nin Colum-bia nivers ites i 'nde tar ih profe sr l yapt .

    Eserleri. alma sahasyla ilgili ms-taki l ki taplarn yan sra ok sayda ma-ka le, ter cm e vb. i lm yayn lar da bu lu-nan Dunlop 'un tar ih konusundaki te l i f-leri arasnda The History of the JewishKhazars (Prince ton 1954; New York 1967)yayg n bi r ne sahipt i r . s lm, brn veB i zans kaynak l a r na dayana rak ka l emeald bu eser inde Msev Hazar Trkle-ri 'nin tarihini olduka ayrnt l eki lde in-celemitir . Yahudi as l l olmad zel l iklebel irt i len ( E J d V I I I , 562) Dun lop ' un Trktar ih in in byle zel b i r a lan na e i lme-s i nde , an l an kaynak l an deer l end i rme-s ine imkn veren l i san bi lg is i yanndahocas Zeki Velidi Togan' n ynlendirme-ler i de etk i l i o lmu grnmektedi r . Ni-tek im bu eser i nde bavurduu ve Ha-zar Trkleri 'yle i lgi l i blmnn ngi l iz-ce tercmesini verdii (s. 109-114) bnFazlan Seyahatnamesi Tog an ' n dok-to ra tez i n i n konusudur (ibn Fadlan's Re-iseberichte, Leipzig 1939). Dorudan s-lm tar ih i zer ine yapt ara t rmalar-da dikkatini genell ikle i lgi ekici ayrnt-lar zerinde younlatrd grlen Dun-lop i in ms lma nlar n gerek Avrupa ge-rekse Uzakdou i le olan i l iki leri srarl bir inceleme konusu teki l etmitir . Dun-lop'un bu konular da ok say da maka-les i bu l un mak tad r . D ou Trk i s t an ' nm s lm anla rca f eth i ve Ta la Sava 'y lai lg i l i b i r eser i de Ysuf Ya 'kb Mesk-n t a ra f ndan Fethu'l- cArab li'-n vema'reket Tala evi't-Talah li-az-vi bildi'-n (Badat 1968) bal ylaArapa'ya evri lmitir (bk. Bibliyorfy,I, 374).

    s lm i l imler i ve medeniyet i konusun-da Arabic Science in the West (Karai1958) ve Arab Civilizaon to A.D. 1500(Lon don 1971) adl ki taplarn n yan sraayn saha i le i lgi l i eit l i makalelerin deyazar olan Dunlop, Eb Zeyd el-Belh '-nin rencisi bn Fergn'un i l imler tari-hine da i r Cevmi cu'l- culm adl ese-rini hocas Zeki Velidi Togan i in yaym-lanan anma k i t ab nda t an tm t r (ZekiVelidi Togan'a Armaan, s. 348-3 53). s-lm felsefes i a lan nda Dunlop 'un ze-r i nde en ok du rdu u ve hakk nda eserverdii ki i Frb 'dir . Bu fi lozoftan yap-t tercmeler eletir i lse de (bk. Butter-worth, s. 12) The Fusl al-Madam ofal-Frbi (Camb ridge 1961) adl terc-m e ve ner iy le y ine onu n ma nt a da i rbaz eserlerinin tercme ve neirleri (bk.Ab durr ahm an Badawi, 11, 485-486) F rbara t rmalar na neml i katk larda bu-l u nmu t u r . Fusl'l-meden'nin Hani-

    f i zcan taraf ndan yap lan Trke ter-cm esi d e (zmir 1987) Du nlop 'un an lanne r i ne dayanmaktad r . Onun zer i ndedurduu bir baka slm fi lozofu daTed-br'l-mtevahhid adl eserini terc-mes iy le bi r l ikte neret t i i (JRAS, 1945,s. 61-81) bn Bcce'dir . ki incelemesinidaha bn Bcce'ye ayran (IQ, II, 100-116;BSOAS, XIV, 463-477) Dunlop, Eb Sley-m an es-Sicis tn 'ye n isbet edi len jv-n'l-hikme adl koleksiy onla ilgili olar akyap t The Muntakhab Siwan al-Hik-mah of Ab Su laiman as-Sijistn (TheHag ue 1979) bal kl neir dolaysyla dakonuyla i lg i l i eser veren uzmanlar tara-f ndan kayda deer g r lm t r ( bk .Kraemer, s. 3). Dunlop'un kitaplar ve kr-ka yak n maka les i nden baka Encyclo-paedia of slam (new edit ion) ve Encyc-lopaedia Iranica'da da bi rok ma dd es ibu lunmaktadr . Ar is to teles ' in Ethica Ni-comachea'snn Ara pa ter cm es i (I-Vl.k i taplar ) zer ine ka leme a ld maka leis e (Oriens, XV 119621, s. 18-34) ka yp birme tn i or taya karm o lmas ba kmnda nayr ca an lmaya deer bi r a l madr .

    BBLYOGRAFYA:D. M. Dunlop, The History of the Jevish Kha-

    zars, P r in c e t on 1954 , s . 109 -1 14 ; a .m l f . , "A r a bRe la t i on s w i th T ibe t i n th e 8 th a n d Ea r l y 9 thC e n t u r i e s A . D . " , TED, V (1973) , s . 301-318a .ml f . , " Th e Ga wa mi ' a l -u l m o f i bn Fa r g n "Zeki Velidi Togan'a Armaan, s tanbu l 195055, s . 34 8-3 53 ; A . S . Fu l ton - M. L ings , Second Supplementary Catalogue of Arabic Prin-ted Books in the British Museum, Londo n 1959,s . 601 ; A bdu r r a h m a n B a da vv i , Histoire de laphilosophie en slam, Par is 1972, I I, 48 5- 48 6;S. H. Nasr, An Annotated Bibliography of Isla-mic Science, Tahr an 1975, I , 12; Nec b e l -Akl-k , el-Msterikn, Kah ire 1980, I I, 139 -14 0;Bibliyorfy: el-Vahdet'l-'Arablyye (1908-1980), Beyrut 1983, f , 37 4; J . L . Kra em er . Hu-manism in the Renaissance of slam, L e ide n1986 , s. 3 ; C . E. Butte rvvor th , " Th e St ud y o fA r a b i c P h i l o s o p h y T o d a y " , MESA Bulletin, XVII( 1983 ) , s . 12 ; C . Ro th , "H i s t o r i o g r a p h y " , EJd.,VIII, 56 2. m .LASL LH AN KUT LU ERr

    L

    D U P N t EBat Bu lgar is tan 'dabugnk ad S tanke Dimi trov o lankk bir ehir.

    Bu lgar is tan ' n bat s nda Struma (Ka-rasu) neh r ine kar an Dzer man nehr in inkenar nda , Dupnie ovas nn gney ucun-da , Sofya 'dan Seln ik 'e uzanan karayo-lu ve demiryolu zerinde yer al r . Bura-nn bi r kasaba ha l ine gel i i , Osmanl h-kimiyet i d n em ind e XV. yzy ln ik inciyar s nda o lmutur . Osmanl lar zamann-daki ad o lan Dupnie Bulgarca Dupni t-

    2

    Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-ElbiseAnkara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    3/553

    DUPNEsa 'dan gel ir . Bu ad 1949-1950'de Ma-rek, bu tarihten sonra ise Stanke Dimit-rov eklinde deit ir i lmit ir . Osmanl h-kimiyeti altnda Kstendil sancana ba-l bir kadln ikt isad ve idar merkeziolmas yann da b ulu ndu u blge nin sl-m merkez i ha l ine gelmes iy le de nemkazanmt r .

    Dupnie hakkndaki i lk kayt lara, birky olarak getii, Sofya'da bulunan 144Starihli bir Osmanl tahrir defteri para-snda rastlanr . 1480 tarihli bir bakadefter parasnda burann art k bir ida-r merkez haline geldiini gsteren "na-hiye-i Dupnie" eklinde kaytlar mevcut-tur . Dupnie'n in kasaba o luunda, muh-teme len Ah me d Bey taraf nd an yaptr-lan klliye nemli rol oynamtr. zerin-de bir kpr ina ett ir i lmi olan nehrinkenarnda geit noktasnn yaknnda yap-t r lan byk kubbel i cami , hamam vemektepten ibaret bu klliye vastasylakasabann ana iskn nvesi tekil edile-rek gelime yn belir lenmiti. Yeni ka-sabann temelini oluturan bu klliyeninina yeri, ayn zamanda Sofya-Selanikana yolu ile nceleri nemli bir gzergholup daha sonralar Balkan savalarndanberi nemini kaybetmi olan Edirne-Fili-be-Samakov- Kstendi l-skp ynndeMakedonya ve Arnavut luk 'a uzanan yo-lun kavak noktas nd a bulun uyordu.

    1499'da buray gren Alman valye-si Klnl Arnold van Harff, Tobinitsaadyla and Dupnie'yi gzel bir kasa-ba o larak tar i f eder . Kasabann nfu suhakknda ayrntl kayt lara XVI. yzylbalarna ait bir tahrir defterinde rast-lanr. Buna gre cemaat bal alt ndakaydedi len ms lman nfus krk ik i h-ne, hristiyan nfus ise 141 hne idi (BA,MAD, nr. 170, vr. 99 a b) . Ms lman n fusiinde yer alan on h ne iht id a e tmi h-rist iyanlardan oluuyordu. Hne says-na gre kasabann toplam nfusu bu s-ralarda 900-1000 kii civarnda olup bu-nun % 23 'n ms lman n fus t ek i lediyordu. 1S7 3 tarihli bir bak a defter-den kasabann daha da gelit ii anlal-maktadr. Bu tarihte 120 hne yirmi m-cerred (bekr) mslman nfusa kar-lk 160 hne krk bir mcerred hr is-t iyan bulunuyordu. Bu rakamlara grekasabann nfusu yakla k 1500-1600civar nda idi ve bun un % 43 ' ms l-ma n n fu sta n oluuyo rdu. XVI. yzy-ln ikinci yarsnda mslman ve hr ist i-yan nfusta gr len bu denge Osmanl hkimiyet i boyunca hemen hemen aynkald.

    1573'te Dupnie'de Ahm ed Bey'in yap-trd bir cami i le Mehmed elebi, Diz-dar Hasan ve Turhan elebi mahalle mes-cidleri yer alyordu. 998'de (1589-90) bu-ray ziyaret eden k Mehmed, Dupnie'-yi kalesi bulunmayan, cuma namaz kl-nabilecek bir cami i le bir hamam olankk bir kasaba ve pazar yeri olarak be-lirtir. Ayrca bu srada kasa ban n zengin-lerinden bir inin bir hamam ina ett ir-mek te o lduu ndan da bahseder . Bu bi lg iKtib elebi'nin eserinde de aynen yeralr. 1071'de (1660-61) buraya gelen Ev-liya elebi Dupnie'de birka cami, med-rese, mektep , ham am ve hann bulundu-unu yazarsa da fazla ayrntl bilgi ver-mez. Ev says hakknda verdii rakamise olduka mbalaaldr . Evliya elebiayrca biri Bekta dedesi Hsam Dede'yeait iki tekkenin varlndan da sz eder.

    XVIII. yzyl sonlarnda Dupnie, yarbamsz bir idare kuran Arnavut asll Voyvoda Sleyman Kargalja 'nn merke-zi oldu. 1813'te len bu derebeyi, 100yl sonra dahi b lgede u nutu lm ayaca kkadar ac htralar brakmt. 1828'dekasabay gren seyyah J. Htz burada6000 kiinin yaadn, bir cami i le bir-ok Rum Ortodoks kilisesinin yer ald-n belirt irken 1836'da Fransz corafya-c Am i Boue birok k k cami grd -n i f ade eder . Kasabadak i um um amahsus bina lar hakknda daha ayr nt l ve tama mla yc bir liste mah all tarihiBiserov tarafndan verilmektedir. Bise-rov 1867'de Dupnie'de 1432 ev, dr tmahzen, hamam, on bir cami, iki ima-ret-medrese, yedi mektep, dokuz tek-ke, iki kilise ve bir sinagogun mevcut ol-duunu bel ir t i r .

    XVI. yzyl boyunca d enizd en 5 20 m.ykseklikteki Dupnie ovasnda ve Stru-m a ne hri boy unda Ah-i Bl, Ah-i Zr(imdi Jahinovo), Barakl (Barakovo), Gk-lemez (Usoika), Halidler (harap). Hamza-beyli (Zelen Dol), Hasanobas (harap), Ka-ramanobas (harap). Resuller (Resilovo),Samurhanl (Samoranovo), Sarlar (harap),Sendelobas (harap), Sleyman (harap) gi-bi Trke isimler tayan birok msl-man ky kurulmutu . Defter lerde bukyleri kuranla rn ve yerleen lerin ou-nun asker h izmet lerde kul lan lan yrkgruplar olduu ak bir ekilde ifadeedilir. Ayrca bazlarnn da Selnik y-rklerine bal bulunduklar anlalmak-tadr. Bunlarn Struma vadisini takip ede-rek Gney Makedonya yoluyla Dupnieblgesine gelip yerletikleri tahmin edil-mektedir .

    XIX. yzyla kad ar idar duru mu nu ko-ruyan Dupnie kazas, 1860'taki eyaletdzenlemeleri srasnda bal bulundu-u eski Kstendil sanca paralanncaiki ana ksma ayrld. Kuzeydeki ksmnmerkezi Dupnie, gneydeki ksmn mer-kezi ise Cum'a-i Bl (Gorna Dzumaja,1950'de Blagoevgrad) oldu. Her iki ksmda Tuna vilyetine balyd. Bu vilyeteait 1290 (1873-74) tarihli salnamede, ka-sabada ve blgede yaayanlarn saylarhakknda ayr nt l b i lg i bu lunmaktadr .Buna gre Dupnie'de 660 hanede top-lam 2906 ms lman , 583 hnede i setoplam 2836 gayr i ms l im nfus ya -yor , kazadaki el l i dokuz kyde 20.314kii bulunuyor, bunun yalnzca 766'snms lmanlar teki l ediyordu. XVI . yz-ylda grlen ok saydaki yrk kybu s ra larda tamamyla or tadan ka lkmdurumdayd .

    Dupnie 1878'de yeni Bulgar devleti-ne kat ld . Ms lman-Trk nfusun he-men hemen t amam Osman l t oprak la-rna g ett i . Kasabadaki slm binalarihmal sebebiyle yirmi otuz yl i inde or-tadan ka lkt . Ms lman aha l in in eki l-mesiyle boalan yerlere civardaki dalar-da yaayan Bulgarlar yerletir i ldi. Gneykesimdeki Cum'a-i Bl kasabas 1912'-ye kad ar Osmanl idares inde ka ldk tansonra Bulgar is tan 'a terkedi ldi . BugnDupnie, hibir modern zellii olmayankasvet l i b ir kasaba durumundadr . Sa-dece merke zde yer a lan Ah me d Bey Ca-mii bu kasvet l i havay yumuatmakta-dr. Bu cam i XVI. yzyl iiliini ha trla-tan mukarnas ss lemeler i , byk kub-besi, gir ite kubbeli revaklar i le dik-kati eker. XV. yzyldaki orijinal eklin-den sadece minaresi kalan cami, aslnauygun olarak bir sonraki yzylda yeni-den ina edi lmi t ir . Yakn zamanlardadikkatlice restore edilen cami ve yann-daki trbe bugn bir sanat galerisi ola-rak kul lan lmaktadr .

    Osmanl hkimiyet ine g irmeden nceDupnie b lges inde ou Ortaa yaps duvarlar resimlerle ssl Saparevo-Ban-ja, Bobosevo yaknnda Strum a zerinde-ki Todor ve 1950'de tahrip edilen Mar-vodol gibi Bizans-Bulgar kiliseleri Os-manl idaresi boyunca ayakta kalm,ayrca XV-XVI ve XVII. yzyllarda, baz-lar Bulgar mahall duvar resimlerininen iyi rneklerine sahip birok kilise vemanastr n inasna da iz in verilmit ir .Bilhassa II. Selim'in kz ve Sokullu Meh-med Paa 'n n hanm Esmihan Sultan ' nvakf ky Bobosevo'da bu tr duvar re-

    3Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    4/553

    DUPNE

    D u p n i e ' d e O s m a n l t a s k p r s i i e A h m e d B e y K l l iy e -s i 'n i gsteren XX . yz y l basl ar nda eki l m i b i r fo toraf( J . Pe tkov , Bulgarien, Sofia 1932, s. 43)

    D U R H(bk. BEYTLMA'MR).L J

    r nD U R A KKur 'n- Ke r m' in hat ve tezhibindeyetlerin sonlarndakidur ak yerlerini bel irtmek zerenok ta yerine gel itir ilmi ge ometrikkom pozisy onlara veya sti lize bitkimotiflerine veri len a d

    (bk. TEZHP).L J

    simlerinin en iyi rnekleri yer alr. 1573'-te B obosevo en az 330 h neye sa hip, y-ren i n en byk yer l eme yer i du rumun-dayd. Civarndaki Vukovo ve Pastuh ky-ler i nde de Osman l dneminde yap lm bi rok k i l i se mevcuttu . Ayr ca Dupniekazasnda, Aynaroz (Mount Athos) dn-da Ba lkanlar ' n en byk manast r o lanmehur R i l a Manas t r bu l unmakta o l upburas zengin ktphanesiyle Bulgar ede-b rnekler in in serg i lendi i en sekinmerkez lerden bi r id i r . Hat ta Y ld r m Ba-yez id dneminden ba layan Osmanl bel-geler i de burada korunmaktadr . Bu ma-nast r , 1830' lard a eski Bulgar ve B izanssan atnn eit l i unsu rlar i le sa f Osm anltarz n n kar m b i r s lpta yeniden ta-mir edi lmi t i r . Btn bu bina lar n mev-cudiyeti , Osmanl din s iyasetinin bu bl-gede ki en ne ml i gs terges idi r .

    BBLYOGRAFYA:B A, MAD, nr . 170, vr . 9 9 a b ; TK , TD , nr . 85,

    9 0 ; k M e h m e d , Menzirul- avalim, S ley-man iye Ktp. , H le t Efend i , nr . 616, H, v r . 22 a ;Ev l iya e lebi , Seyahatname, V , 56 7 -5 68 ; J .H t z , Beschreibung der europischen Trkei,M n c h e n 1 828 , s . 250 -251 ; J . l v a n ov , SevernaMakedonija ( ed. D. I . B ise r ov ) , So f i a 1906, s .18 3 -1 89 ; D . l h c ie v , Turskite Dokumenti naRilskija Monastir, So f ia 191 0; 1. Kepo v , Mina-loto i segasno Bobosevo, S o f i a 1935 ; A . M e d-z id iev , Istorijatana Grad Stanke Dimitrov/Dup-nitsa, i pokrainata mu ot XVI vek do 1963 g.,S o f i a 1969 ; C e v de t u lpa n , Trk Ta Kpr-leri, Anka ra 197 5, s . 156 -157 , r s . 94 ; T . Drem -s izova Ne lc inova 1. L . S lokos ta , Archeolo-giceski pametnitsi ot Kustendilski Okrg, S o -f ia 1978; E. F loreva , Tsarkvata Prorok lliya vBobosevo, S o f i a 1978 ; M . S oko l o s k i , TurskiDokumenti za Istorijeta na MakedonskiotNarod, Opsirni popisni defteri od XVI vek zaKstendilskiot Szandzak, S k o p j e 1 9 8 3 , V / l ,tr .ye r . ; Mach ie l K ie l . Art and Society of Bul-garia in the Turkish Period, Ass en 1985, s .108 -111 , 15 9 -164 ; B . Ra jkov v . d r. , SlavjanskiRkopisi v Rilskija Manastr, So f i a 1986, ] ,

    Y H M A C H I E L K I E L

    r D U R A KTrk din msikisinintekke m s ik is ineait formlarndan biri .L J

    Mevlev l ik dndaki tarikatlarn hemenheps inde, z ikr in bi r inc i b lmn teki leden kel ime-i tevhidden sonra " ism-icel l " z ikr ine ge i lmeden nce ver i lenarad a bi r veya ik i zki r tara f nd an oku-nan , serbes t o l a rak bes te l enmi T rkemanzumelere du rak den i r . Bun l a ra , i k iz ik i r aras ndaki durma s ras nda okun-duundan bu adn ver i ld i i kabu l edi l-me ktedir. Durak gfte leri , dervileri ism-icel l z ikr ine haz r lamak zere daha okAllah' n ycel ii , kudreti , s fatlar gibikonular i leyen mutasavvf air lerin i-irlerinden sei lmitir . slp ve ri t im ba-k m ndan a ra l a r nda b ir f a rk bu l unma-yan duraklar ve na ' t lar sadece gftele-rinin konular i le birbir inden ayr l r . Du-rak g f te l er i nde ok de fa d r t m s ra l kmanzumeler t erc i h ed i lm i o l up bun l a-r n da sade ce bi r inc i ve n c msra la-r farkl namelere sahiptir. kinci ve dr-dnc msra lar b i r inc i msra n bestes iy-le okunur , nc msra i se eser in me-yan n t ek i l eder . Tere nnm bu l unma-yan dur aklar da arzu edi len yer lere "Hakdost , dost , h , h , y Hak" g ib i la fz te-rennmler in yer le t i r i ld i i gr lmek-tedi r .

    Her ma ka md an bes te leneb len du rak-lar n tar ih boyunca usu lsz o larak bes-telendi i ve serbest b i r eki lde okundu-u kanaat i yayg nsa da mz iko log-bes-tekr Subhi Ezg i bu eser ler in durak ev-fer i u su l y le l l d kanaa t i nd ed i rve tesb i t et t i i durak lar n nota lar n d abu eki lde yaymlamtr (bk. bibi .) .

    Durak okurken i l h i lerde o lduu g ib ii inde bulunulan kameri ayn eit l i zel-l iklerine uygun gftel i olanlarnn sei l-mes ine bi lhassa dikkat edi ld i i nakledi-

    l i r . Mesel muharremde Hz . Hseyin veEhl-i beyt sevgisini, reblevvel ve reb- l h i r ay l a r nda Hz . Mu ha mm ed ' i n do-u mu nu , z i l kade ve z i lh i c cede hac a ko-nu alan eserler sei lmitir .

    Mevcu t e l yazmas g f te mecmua l a-nndaki kay t lardan hareket le durak for-mundaki i lk rnekler in XVI I . yzy ldani t i ba ren g r lmeye ba l and ve z ama-nmza kadar 500 c ivar nda durak bes-te l end i i s y l enmekteyse de bun l a rdanby k b i r k sm unu tu l d uu nda n Subh iEzg i ancak otuz dokuz adedin in notas -n yay mlayabi lm i t i r . Cumhu r iyet dne-minde tekkeler in kapat lmas na (1925)ramen bu form yeni eser ler le hayat i-yet i n i b i r m d de t daha deva m e t t irm i -t i r . Bu dnemde bes te l ed i i 108 ade tdurakla Hseyin Sadettin Arel'in (. 1955)ayr bir yeri vardr.

    Durak okunmas zel b i r s lp ve ma-har et i s ter . Bu sebeple d in ms ik i i cra-c s o larak durak okumakla hret bu l-mu msikiinaslar vardr. Bunlar arasn-da Mu taf zd e Ah m ed Efe ndi ( . 1883),Beh ll Ef end i (. 1895) ve "Dura k" la-kab i le ta n na n Hac Nfz Bey (. 1898)en nl ler id i r . Durak as l nda tekke m-s ik is ine a i t b i r fo rm o lm akla bera bervakf iyeler inde ar t kou lduu i in baz cami l erde cuma namaz ndan nce b i rveya ik i k i i tara f ndan okunduu da g-r l m t r .

    BBLYOGRAFYA:Ezg i , Trk Musikisi, I II , 60 -63 ; a .ml f . . Trk

    Musikisi Klasiklerinden Temcit Na't - Salt -Durak, s tanbu l 194 5; Ergun . Antoloji, I I, 719 -723 ; Ka r a de n i z , Trk Musiksi, s . 199, 71 0;Nur i zcan, XVIII. Yzylda Osmanllarda DinMsik (do kto ra te z i , 1982) , M Sosy a l B i l imle rEn s t it s , s . 37 - 38 ; Ha li l C a n , "D n T r k M u -s ik i s i L ga t i " , MM , s y . 218 (1966) , s . 56; a .ml f . ," Ta s a v v u f/ Ta r ika t l a r M u s ik i s i " ( r po r ta j : E t e mRu h i n g r ) , a.e., s y . 29 5 (1974) , s. 20 ; Pak a-l n , I, 483 ; ztuna, BTMA, I , 232 -233 .

    S N U R I Z C A N

    F D U R A K E V F ER n^ Trk ms ikisi usul lerinden. ^

    Y i rmi b i r zamanl ve sekiz vuru lu bi rb y k usu ldr . er is inde Tr k aksa usu l bu l unan yegne i k i u su l den b i r iolmas da dier bir zel l i idir . Bata birTrk aksa i le onu takip eden dr t adetsofyan dan m eyd ana g elmi o lup 21 / 4 '-lk ik inc i mertebes i ku l lan lm t r . Buusu l le l ld kabul edi len durak for-mu nd ak i eserl er, u su l e dah i l o lmayanve a l t nda genel l ik le "dost" sznn yer

    4Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    5/553

    DRa ld 4 / 4 ' l k bi r not i le ba lar . Notayaz m nda bu 4 /4 ' l k no tun ba na usu lsays olara k 4 / 4 ve ard nd an da l-nn says olan 2 1 / 4 i fadesi yaz l r . Usu-ln emat ik gster i l i i y ledi r :

    t e t e d m d mj j 2 - 3 - 4 2 - 3 - 4 r f , i r i r i t 5

    ke k tek tek2 2-3-4 2-3-4Durak evfer i t a m am en d i n ms i k i ye

    ait bir usuldr. Durak, na't , mersiye, tev- h g ib i form lar n bu usu l le l ld kanaat i , notaya a ld eser ler i bu usu l lene reden bes tek r ve mz i ko log Subh iEzgi 'ye aitt ir . Subhi Ezgi 'nin, tarih bo-yunca usu lsz ve serbest o larak okun-du u sz l gele nek yoluy la bil inen buformlar durak evfer i usu l i le tesbi t i-n in , bunlar n zaman i inde bozu lmas n n lemek ve as l na en yakn bi r eki ldeicras n sa lamak dnces inden kay-na k l a nd n s y l emek m m k n d r .

    BBLYOGRAFYA :Ezg i , Trk Musikisi, I I, 56 -63 ; I II , 60 -63 ; z-

    ka n . TMN, s . 651 ; S a de dd in He pe r , " T r kM u s i k i s i n d e U s u l l e r " , MM , s y . 34 5 (1978) , s .14; sy. 346 (1978), s . 15.

    S S M A I L H A K K I Z K A N

    F D U R A K I N F Z B E Y n^ (bk. NFZ BEY, Dura k).

    r ~D U R I( j r j u J )

    Eb m er Hafs b. m er b. Abdi lazzel -Ezd ed-Dr el -Badad

    ( . 24 8/ 86 2 [?])K raat l imi ,k ra t- i seb'a imamlar ndanEb Amr i le Kis kraatlerinin mehurikier rvisinden biri .L J

    150 (767) y l ndan sonra Badat' n do-usunda bi r maha l le o lan Dr 'da do-du. Daha sonra Smerr 'ya g et t i veorada yaad . Kaynaklarda k raat i lmin irenmek zere muhi t in in d na kt - ndan sz edi ld i ine ve fayda land hoca lar daha ok Kfe, Basra ve Badatkurrs o lduuna gre zel l ik le bu yer-lere seyahat ler yapm o lmal d r . Medi-ne'n in m e hu r k raat imam Nf i ' b . Ab-dur rahman 'dan bahsederken , "N f i ' i nzam an n a ye t i t im ; 10 d i rhem pa ra molsayd mut laka ona g ider , k raat in i b iz-za t kend i s i nden ren i rd im" de mi t i r

    (Zeheb, A c lmun-nbel', XI, 543). Dr k raat i lmin i en eski kaynaklar ndan -renebi lmek i in h ibi r fedakr l ktan e-kinmemi , u laabi ld i i kadar devr in intannm kurrs ndan yedi k raat in ta-ma m n tahs i l etm i , z * k raat ler i derenmeyi ihmal etmemi t i r (Ykt , X ,217).

    D r me h u r k r a t - i s eb ' a * i ma m-larndan Kis 'nin kraatini bizzat kendi-s inden , Eb Am r b. Al 'n nkin i bu k ra-at in Eb Am r 'da n sonra i lk kaynaklar n-dan olan Yahya el-YezdFden, Hamza ez-Zeyyt ' n k raat in i y ine i lk kaynaklardansaylan Sleym b. s 'dan, Nfi ' inkini s-mi l b. Ca'fer el-Medenrden ald . sm'nrvis i Eb B eki r u 'be b. Ayy ' tan dafaydaland. Ayrca aslen Belhl i olup Ba-dat'a yerletii anla lan c' b. Nasrel-Horasn de bu i l imdeki hocalarndan-dr. Ykt el-Hamev, Dr 'nin kraat ho-calar aras nda Eb Am r b. Al 'y zikret-mekteyse de Dr Eb Amr ' n vefa t et-tii 154 (771) y l dolaylarnda dodu-u na gr e onu n k raat in i b izzat kendi-s i nden a lm o lmas mmkn de i l d i r .Ni tekim Dr , Eb Amr ' n k raat in i ta le-besi Yah y el-Yezd 'den alm tr .

    Dr n in , gerek bn Mchid ' in ( . 324/936) Kitb's-Seb V s n d a K is k raati-nin rvi leri arasnda yer almasnn, ge-rekse daha sonra te l i f edi len ve k ra t- iseb'a imamlarnn rvilerini iki ile snrla-yan kraat kitaplarnda (mesel bk. Mek-k b. Eb Tlib, s. 175-194; Dn, s. 3) hem

    hocas K isrn in hem de kendis inden biz-za t k raa t renm emi o lmas na r am enEb Am r b. Al 'nm iki rvisinde n biri ola-rak terc ih edi lmes in in sebebi , h i p-hes iz onu n genel an l am da bu i l imdekis tn l yan nda , Eb Amr ed-Dn ' -nin de bel irtt ii gibi (et-Teysr, s. 3), heriki imamn kraatiyle i lgi l i r ivayetine g-veni lmes i ve buna ba l o larak Eb Amrve Kis kraatlerinin bu rivayetle yaygnbi r eki lde okunmas d r . Dr , k raat tekisened i n i n yed i imama do rudan veyaen ksa yo ldan u lama s sebebiy le, ken-di evresi dndaki kraat l imleri tara-f nd an da bavuru lan bi r kay nak ha l inegelmi , etra f nda k raat mtehass s lar -nn topland b i r s ta t o larak hretyapm t r . Eb ' l -Hasan Ahmed b . Yez de l-Hu lvn , Eb ' z-Za ' r Ab dur rah ma nb. Ab ds , Ah me d b . Ferah, Hasan b. Be- r , mer b . Muhammed e l-K d , Ka-s m b. Zeker iyy el-Mutarr i z ve dahapek ok k i i kendis inden fayda lanm-tr . Kraatleri i lk defa toplayp bunlarlai lgi li bir eser tel i f eden in Dr old uu ile-r i s r lm se de bu i dd iay do ru l a ma km m k n o lm ad g ib i by le bi r eser ihakknda bi lg i de yoktur . bn Sa 'd onunKur 'an ve tefs i r l imi o ldu un u da be-l i r tmektedi r .

    Dr , ba ta k raat i lmindeki hoca la-r ndan smai l b . Ca ' fer o lm ak zer e Eb smi l e l-Meddib, Mervn b. Muviyeel-Fezr , Yah y b . Eb Kesr, Sf yn b.Uyeyne ve Ah m ed b. Hanbel g ib i l im-

    D r f n i n M i l l e t Ktphanesi'ndeki bir mecm ua iinde bulunan Kr^t'n-nebadl ese rinin i lk iki sayfa s(Feyzu l l a h E f end i , nr . 50 6 /9 , vr. 12 6 ' -1 27 ' )

    1j j

    ( , 3 j ^ u ^ j

    v - j t ^ j *

    fau, >

    4 U , . - j j j . j t - j i o t e s j t e j ^ hv r - ' j k -

    - ^ U j . j ^ j M j j l f ^ t . i . ; ,

    fol fa i r ^ '

    5Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    6/553

    DRl e rden ve o l u Eb Ca ' fer Muhammed '-den hadis r ivayet etmi , kendis inden deakran say lan Ah me d b. Hanb el , EbHatim er-Rz , Eb Zr'a er-Rz , Fazlb. zn g ib i l imler r ivayet te bu lun-mu lard r . bn Mce onun r ivayet ler inees-Snen ' i nde yer vermi t i r .Dr 'n in k ra at i lmindek i kes in o tor i-tesine kar l k hadis i lmindeki yeri ze-r inde de i ik deer lendi rmeler yap l-mtr . Eb Ali el-Ahvz ve Ukayl ken-dis in i s ika* kabul ederken Drekutn za-y f o lduunu sylemi , Zeheb i se Dre-kutn 'n in bu i fade i le onun hadis ler i ez-ber lemedeki yeters iz l i ine i aret et t i i-ni i ler i srmtr (A c lm'n-nbelXI,543).

    Dr b i r asra yaklaan mrnn son-larna doru gzlerini kaybetti ve kay-naklarn ouna gre evval 246'da (Ara-IIK 860) ve fa t e t t i . Zeheb , 248 ' de (862) ldne da i r baz kaynaklarda (meselbk. bn H ibb n, VIII, 200) yer alan rivayetiA clm'n-nbel' da (XI, 543) ve Ma 'ri-iet'l-kua da (I, 192) bir ha ta eseri ola-rak deer l end i rm i se de Ma'rifet'l-kuram daha sonra kend i s i t a ra f n dangeni let i len yazma nshas nda (vr . 65 a)hocas H asan b . Al i 'den se nediyle birl ik-te rendi i b i r hadise yer vererek busenette ad geenlerden Hcib b. Erkin' in( . 306/918) "Bu hadis i ben 248'de Ebmer ed-Dr 'den duydum, o da ayn y l ld" i fades ine i aret le 248 'de ld -ne da i r r ivayet in doru luuna inand -n sylemitir .

    Dr 'n in gnmze u la t b i l inen tekeser i Kr't'n-neb'lr. Kur ' an ' dak ibaz kel imeler i b izzat Hz . Peygamber ' innas l okuduunu bi ldiren rivayetleri top-layan risale sre srasna gre tertip edil-mi t i r . Eserde bi r veya bi rka rneklede o lsa 114 srenin k rk dokuzuna yerver i lmi t i r . B i linen ik i yaz ma nshas n-dan biri am'da (Zhiriyye Ktp. , nr. 348,vr. 129a- 148b) , sondan bi rka varak ek-sik olan dieri ise stanbul'da (Millet Ktp.,Feyzullah Efendi, nr. 506/9, vr. 126a-139b)bu lunmaktadr . Dr 'n in ayr ca f kha da i res-Snen'\ ile Me'ttefekat elfzuh v eme'nhi mine'l-Kur'n, Ecz''l-Kur'n ve Fez'il'l-Kur'n adl eser-ler in in mevcut o lduu kaynaklarda z ik-red i lmekted i r . Osman b . mer en-N-sr (. 848/1445), Dr i le Kln arasn-daki k raat iht i l f lar n n Hilf Klnve'd-Dr ve ed-Drr'n-nzm li-ri-vyeti Kln ve'd-Dri adl eserlerin-de (yazma nshalar i in bk. el-Fihris'-mil mahttt'l-kra ' t , I , 418, 420),

    Cum'a Sheyl de Dr i le Hafs b. Sley-man aras ndaki k raat iht i l f lar n Me-vz'u'l-ihtilf beyne rivyetey Ebcmer ed-Dr v e Haf b. Sleymanadl yksek l i sans tez inde ele a lm t r(Mekke m mlku rr niversitesi, 1 400/1980).BBLYOGRAFYA:

    bn Sa 'd, et-Tabakt, VII , 36 4; bn Eb Ha-t i m , el-Cerh ue't-ta' cdl, I II , 18 3-1 84 ; bn Hib-b n , e-ikt, V II I, 200 ; bn 'n -N e d m , el-Fih-rist ( T e c e d d d ) , s . 39, 287 ; Mek k b. Eb T-lib, et-Tebra fl'l-kr'ti's-seb' ( n r . M u h a m -m e d G a v s e n - N e d v ), B o m b a y 1 4 0 2 / 1 9 8 2 , s .175 -194 ; D n , et-Teysr (nr. O t t o P re tez l ), s-tanbul 1930, s . 3; Hatb, Trhu Badad, I I, 284 -285; VI I I , 203-204; bn ' l -Bz i , el-lkn', I , 94 ;Y k t , Mu'cemul-deb', X , 216 -218 ; Z e h e -b , A'lmun-nbel', X I , 541 -543 ; a .m l f . . M-zn'l-i'tidl, I , 56 6; a .ml f . , Ma'rifet'l-kur-r, M i l le t Ktp. , A l i Emr , nr . 2500, v r . 64 -65 a ;a.e. ( Be r ) , I , 191 -192 ; S a f e d , el-Vf, XIII,102 -103 ; a .m l f . , Nektul-himyn ( n r. A h m e dZeki ) , Kah ire 1329 , s . 146 ; bn ' l -Ce ze r , Ga-yet'n-nihye, I, 255 -25 7 ; a .m l f . , en-Ner, I,134; bn Hacer , Tehzb't-Tehzb, I I, 40 8; D-vd , Tabakt'l-mfessirn, I , 162 -16 3; Sez-g in . GAS, I , 13; Kehh le . Mu'cemul-m'elli-fn, IV, 69 ; el-Fihris'-mil: mahttt'l-k-r't, A m ma n 1407/ 198 7 , I, 418 , 420 .

    S T A Y Y A R A L T I K U L A

    F D U R S U N B E Y n(. 896 /149 1'de n sonra)

    Ft ih Su l tan Mehmed dnemine a i tTrih-i Eb'l-Feth adl

    eseriyle tannan Osmanl tarihisi .Hayat hakk nda g erek yaad de-

    vi rde yaz lm o lan tar ih lerde, ge reksesonraki biyografik ve bibl iyografik eser-lerde herhangi bir bi lgi yoktur. Bu ko-nuda bugn bi l inenler daha z iyade ken-di eser ine dayanmaktadr . As l ad Tr- S n o lup bund an bozm a Tursun Bey ve-ya Dursun Bey ekl inde an l r . Hal i l nal-ck' n Bursa kad sici l lerindeki kaytlar-dan te sbi t et t i ine gre babas , 1. Mura ddne minin me hur kum andan lar ndan F-ruz Bey' in (. 1421) olu, 142 4'te Anado-lu beylerbeyi li inde bu lun mu o lan Ham-za Bey'dir (WZKM, LXIX i1977], s. 56-58).Bundan da onun nde gelen bi r a i leyemensup o l duu an l a lmak tad r . DursunBey mu hte me len 1426 c i var nda do-mu t u r .

    Eser inde yer a lan bi lg i lere gre genyata t im ar sahibi o lan Du rsun Bey iy ib i r t ahs i l g rm ve amcas n n yan ndayet imi t i r . N i tekim s tanbul 'un fet ihtensonraki i skn s ras nda da t lan eml-kin say m ve konulan verg iy i yazma i ince amcas Bursa Beyi Cebe Ali Bey'e

    veri lmiken onun i lerinin okluu sebe-biy le bu grev kendis ine tevdi edi lmi-tir. Grevini lykyla yerine getirip hazr-l ad de f ter i F t i h Su lt an Me hm ed 'esu nm u ve by lece su l t an n m uh i t i n dene ml i b i r yere sahip o lm ut ur (1456-1457). Ayn zam an da yaya ve m sel le mtahrir ini de yapan ve grevi "yazc" ola-rak bel i r t i len Dursun Bey 1456 y l ndakiBelgrad Sefer i 'ne kat lm t r . Bundansonra on ik i y l sreyle Ma hm ud Paa'-nn yannda divan k t ib i o larak grevyapm ve onun l a b i r l ik te hem en b t nsefer lerde bu lunmutur . Bunlar n i lk i1458 Srbistan seferidir . Kendi i fadesi-ne gre, Srbistan' n kesin i lhak i le so-nu l anan bu se fer s r as nda M ah mu dPaa Gvercinl ik Kalesi 'nin fethinin ar-dnd an Tuna i le Sava nehr i aras nda kiS i rem b lges ine dzenlet t i i akna onu"emn" o larak gndermi t i r . Daha son-ra divan ktibi s fatyla kat ld sefer-lerde Mahmud Paa ' n n emr i y l e b i r okh k m ka lem e a l d . 1462 E f l ak ve M i-di l l i seferlerine itirak etti , ganimetle-r in da t m s ras nda kendis ine de payveri ldi . Bir y l sonr a 146 3 Bo sna seferi-ne de kat ld , bu savan cereyan hak-knda verdi i b i lg i lerden anla lmakta-d r. F t ih Su l t an Me hm ed ' i n 1464 ' tek iikinci Bosna seferinde onun maiyeti ara-s nda yer a lan Dursun Bey ' in b un da nsonrak i 1466 -146 7 Arnavu t l uk se fer i,1470 Er iboz 'un feth i , 1473' te Uzun Ha-san zer ine yap lan sefer , 1476 Bo da nseferi , 1478 skenderiye (Arnavutluk) se-feri gibi eit l i seferlere itirak ettii an-la lmaktaysa da bu sefer lerde k iminh imayes i nde bu l unduu , hang i g rev le-r i s t l end i i b i l i nmem ekted i r .

    lk yed i yln ze tled ii 11. Baye zid dev-ri olaylarn anlatrken kendi hayat i lei lgi l i baz bi lgi ler de veren Dursun Bey,bu s rada K il i ve Ak ki r ma n' n fe th i ha-beri zerine II. Bayezid iin bir iir yaz-dn bel irt ir . Defterdarl k y l larnn, ke-s i n be ll i o lm ama k l a beraber 1470-1480tar ih ler i aras nda k sa dnemler ha l in-de olmas muhtemeldir. I I . Bayezid' in sal-tanat dneminde, yaklak krk y l l k hiz-met i sonras nda ya l b i r devlet emekl i-s i o larak Bursa 'da yaayan Dursun Beybu rad a iken a mca s Cebe Ali Bey ' in va-k f mtevel l i l i inde bu lunmu ve tar i-hin i de bu s rada yazmaya ba lam t r .Eser in in te l i f ine ba lad esnada a l tmya lar nda o lan Dursun Bey ' in lm ta-r ih i kes in o larak bi l inmemekle bi r l ikte1491 ' den sonra uzun s re yaamad sylenebi l ir .

    6Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    7/553

    DURSUN FAKHDursun Bey ' in bugn elde mevcut o lan

    tek eseri , esas i t ibariyle Ftih SultanMe hm ed'in g az ve fetihlerini ihtiva edenve kendis i tara f nda n Trh-i Eb'l-Fethad veri len tarihidir . Ftih Sultan Meh-med ad na ka l eme a l nan eser , 848 ' de(1444) Ftih' in i lk clusu i le balayp Ha-dm Ali Paa'nn 893'teki (1488) M em l kseferiyle sona ermekte, bylece krk drty l lk olaylar i ine alm akt adr . Ai lesi, tah-sil i ve bulu nd u u grevler sayesinde dev-r in in tan nm devlet ve i l im adamlar y-la bi r l ikte bu lunma imknn e lde edenDursu n Bey, devlet kad em eler inde n i lo lduu mevki lerden do lay minnet bor-cunu demek zere kendi arzusu i le ese-r in i yazd n bel i r tm ekte di r .

    Eserin yaz l tarihi hakknda ak birkay t bu lunmamakla bi r l ikte devlet er-knn n mans p lar ve bunlar i in ku l-l an l an unvan l a rdan ha reket l e 902 ' den(1496) nce yaz lm olabi leceini i leris r mek m mk nd r . E s e r n s z , g i r i ve as l me t in k sm o lma k zere anab l mden o l umaktad r . Me l l i f nsz-de eser in te l i f sebebin i an la t r . Gi r i teze ll ik l e pad i ah ve sa l t ana t ku r um uhak knd a bi lg i ler ver ip yoru mla r yapa rve konuyla i lgi l i hikyeler anlatr . Bu b-lm , i lim ve hik me t sahibi k im seler ingr ve f ik i r ler inden fayda lanarak yaz-d n bel i r t i r . Bunun sonunda yer a lanzeyi l ks m ise bi lha ssa on iki y l hizme-t i nde bu l u ndu u ve m rn n en verim l idn em ini soh bet ve tavs iyeler in i d in le-yerek ge i rdi i Mahmud Paa 'n n gr-ler ine ay rm t r . Burada Ft ih Su l tanMehmed' in ahs iyet iy le i lg i l i ima l i fa-de le r e v e h k m da r - t e ba a m na s ebe t -lerine dair fikir lere de yer veri lmitir .Dursun Bey, F t ih Su l tan Mehmed dev-ri asker faal iyetlerinin anlat ld as lme tn i n ba na , I I. Mur ad' n taht o lunadevret t ikten sonra yeniden tahta kma-s had ises iyle II. Bay ezid d evr inin ilk ye-di y l ndaki asker faal iyetlerin bir ksm-n da eklem i t i r .

    Tar ih inde, "Mhede et t im ve bey-ne'n-ns tevtr i le sabi t t i r " g ib i i fade-ler ku l lanarak bi rok o lay b i r grg a-hidi o larak veren Dursun Bey ' in eser i ,Kema l Paazde ' n i n Tevrh-i l-i Os-man ' n n F t i h Su l t an Mehmed 'e ay r -lan yedinci defteri i in en nemli kaynako lmu tu r . Trh-i Eb'l-Feth'in bir ba-ka zel l i i de lkelerin fiz ik corafyasi le asker ve ikt i sad bakmdan nem ta-yan pek ok mevki hakknda bi lgi ler ih-t iva etmes idi r . Bazan k sa cmleler , ba-zan da uzun paragraf lar ha l inde naklet-

    tii bu bi lgi ler esere bir tarih corafyani te l i i kazandrmaktadr . Ayr ca bu bi l-gi ler Ftih' in fetih siyaseti ve stratej is ihakknda da ipu lar vermektedi r .

    Dursun Bey ' in eser inde bu devr in bi rksm hadiselerini ihmal ett ii grlmek-tedi r . Bu husus ik i sebebe ba lanabi l i r .Birincisi, mellifin yazl ve szl kaynak-lara bavurarak ve ara t rarak bi r ta-r ih yazmaktan z iyade mahedeler ine vei i t t ik ler ine dayanm o lmas d r . k inc is ide olaylar kar snd a ihtiyat yolunu se-mes i ve devaml za fer grmeye a l mbir kim se ola rak baz baa rsz l k ve ye-ni lg i ler i ve rm ek is te mem esidi r .

    Trh-i Eb'l-Feth, di l ve sl p zel-l ik ler i bakmndan ayn dnemde yaz -lan kpa azd e, O ru ve Ner tar ih le-r ine h i benzemez . Bu tar ih lerde gr-len k sa cmleler , sssz kuru i fadeleryer ine Dursun Bey ' in eser inde Farsa veArapa sen taksa uygun uzun cmle l e-re, tasvirler srasnd a bol bol sfatla rarastlanr. Mell i f Arapa ve Farsa ke-l ime ve eki l lere yer vermekle bi r l ikteTrke'y i h ibi r za m an ihm al etm emi-t i r . Bu bakmdan onun eser iy le Kemal-paazde'n in eser i aras nda byk bi ryakn l k gz leni r .

    Eser in bugn be nshas b i l inmekte-d i r . Bun l a rdan S l eyman iye K tphane-si Ayaso fya ns has I I. Bayezid' in m h-rn ta d nd an o devi rde yaz ld b i-l inen nshadr . D ier nsha lardan Topkap Saray Mzes i Ktphanes i 'nde-dir. Bu nshalarn yaz l ve istinsah ta-r ih ler in i tesb i te yaraya cak herh ang i b i rkay t bu lunmamakla bi r l ikte yaz , im-l zel l ikleri ve kt cinslerine bak la-rak XV. yzyl sonlarn da k opya edi ldik-leri sylenebilir. Bylece Trh-i Eb'l-Feth'm bu dr t nsha s ayn dnem -de yaz ld i in aralarnda nemli say-labi lecek muhteva farkl l k lar yoktur .Eserin beinci nshas ise stanbul ni-vers i t es i K tphanes i ' nde bu l unan okdikkats izce yaz lm mu ah ha r bi r ns-hadr .

    Trh-i Eb'l-Feth ze rin de eitli a-l malar yap lm t r . Eser nce MehmedAr i f Bey taraf ndan Trh-i Osmn En-cmeni Mecmuas nn i lvesi olara k1330 y l nda yaymlanm t r . Daha son-ra A. Merto l Tulum, bt n nsha lar kar- la t rarak eser in tenki t l i ner in i yap-m , sonuna da indeks ve lgate ekle-m it ir (stanbul 1977). Ayrca H. nalckve R. Murphey eserin t pkbasm i le bir-l ikte zet ha l inde ng i l i zce tercmes in ineretmilerdir (Chicago 1978).

    BBLYOGRAFYA:Tursun Bey, Trh-i Eb'l-Feth (n r . Meh -

    med Ar i f ) , TOEM i lvesi, stanbul 1330; a.e. (haz.Me r to l Tu lum ), s tanbu l 197 7; bn Kem al , Tev-rh-i l-i Osmn, tr.ye r.; H. nalc k R. Mur p-hey, Tursun Beg, The History of Mehmed theConqueror, C h i c a go 1978 ; H . n al c k , " Tu r s u nB e g , H is t o r i a of M e h m e d t h e C o n q u e r o r ' sT i m e " , WZKM, LXIX (1977) , s . 55-7 1.

    S M E R T O L T U L U M

    F D U R S U N F A K H ""(. 726 /132 6'dan sonra)

    Osman Gaz i ad nai lk hutbeyi okuyan kad, l im ve air.

    Hayat hakknda kaynaklarda fazla bi l-g i bu l u nm aya n Dursun Fak i h Ka raman l o lup eyh Edeb l i 'n in ( . 726/1326) da-mad ve Osm an Gaz i ' n i n bacana d r .eyh Edeb l i 'den tefs i r , hadis ve f k hokudu-, ona mrid oldu ve seyr slk-n onun yan nda t amamlad . Osman Ga-zi i le bir l ikte savalara kat l r ve gazi le-re imaml k yapard . Karacahisar ' n (bu-gn Eskiehir'in merkez ilesi merkez bu-cana bal bir ky olan Karacaehir) fet-h i nden (688/1289) sonra Osman Gaz itara f ndan ehr in kad l na ve k i l i sedenevri len caminin imamlna getir i ldi . Bu-rada onun adna i lk cuma hutbes in i oku-du. Kaynaklara gre bu hutbe Osmanl -lar ' n i s t ik l l a lmet i o larak okunan i lkhutbedir (kpaazde, s. 18).

    Osman Gaz i fethet t i i yer ler i bee b-lerek B i lec ik ' i kay npeder in in idares inebrakm t (1302) . Bunun zer ine DursunFakih Edeb l i 'n in yannd a ka ld ve onu nvefa t zer i ne makamna geerek fe tvai ler in i yrt t . lm tar ih i hakkndakes in bi lg i bu lunmamakla bi r l ikte baz kaynaklar eyhin in yer ine get ikten bi rm d de t sonra ve fa t e t t i in i kaydeder .Kabri , Bi lecik'te eyh Edebl i Zviyesii indeki trbededi r . Trbede eyh Ede-b l i , Dursun Fakih ve Muhl is Baba 'danbaka Edeb l i ' n i n ah fad ndan baz k im-seler medfundur (ca l , s . 130) . DursunFak i h ' e bundan baka i k i t rbe-makamdaha isnat edi lmektedi r . Bunlardan bi r iKa racah i sa r' da k k b i r t epe zer i nde(nver, s. 497), dieri ise St'n Kreky c ivar nda bak a bi r tep e zer inde-dir (cal, s. 129).

    Y nu s Em re, k Paa ve G lehr i le ada olan Dursun Fakih ayrca Os-manl devr in in i lk a i r ler indendi r . Onanisbet edi len tek eser o larak tan nanGazavatnme, ed eb zel l i inde n ziya-de din mahiyet i ve Eski Anado lu Trk

    7Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    8/553

    DURSUN FAKH

    D u r s u nF a k i h ' i nGazauatrtme adl eser i n i n

    i lk iki sayfas( Ktp. ,TY, nr . 311)

    i i ^ ^ o k / .

    r j t ^ . j l jj.j^'Sj. ^ w * '.^J -^ j f j -Jj^ j ' ,

    f ^ d c ^ j ?Oj? a"\> j.

    * ^ i f l v iX , . - ^^ t r o ^ ' t s / j j .

    ^ J & y j J

    okij'.gV^JjJ t>V

    es i 'ne a i t i lk rneklerden bi r i o lmas bakm ndan nem l id i r. Sadet t in Bulu 'unbi r tebl i le tan tar ak zet in i verdi i Ga-zavatnme'de (bk. bibi.), Hz. Peygam-ber ' in b a ta Hz . Al i o lm ak zere H l idb. Veld ve dier sahb lerle bir l ikte, pu-ta tapan Ben P inhn kabi les in in reis iMukaffa 'a kar g i r i t i i sava lar an la-t lmak tad r . Eserde k sa b i r m n c t vena 'tt an sonra as l kon uya giri l ir . Ayr-ca dier baz mel l i f lerce manzum vemensur o larak i lenen ve ha lk aras nda"Mukaffa ' Ceng i " ady la da tan nan bi rkonuyu i leyen eserde olaylar. Ben Pin-h n kabi les inden bi r genc in babas n nms lman o lduu i in kabi le reis i Mu-ka f fa ' t a r a f ndan l d r lmes i y l e ba l a r .Bu gen durumu Hz . Peygamber 'e bi l-dirince Resl-i Ek rem , Hz. Ali 'ye yazdr-d s lm'a davet mektubuyla bi r l ikte,o diyarlar bi ldiini ve Mukaffa' tand-n syleyen Hl id b. Veld' i Ben Pin-hn kab i l es i ne gnder i r . H l i d mektubuMu ka ffa 'a ver ir , o da oku ma bi lmedi- i nden k z H t t m ' a r p m ek tub uoku tu r . Faka t Muka f fa ' n , i nanc ndandnmeyece i n i ve bu uu rda mca de leedece in i b i ld i ren mektubuyla Medine'-ye dn en H l id bu arada H t t m 'a kolur. Bunun zerine Hz. Peygamber, ara-lar nda Hz . Eb Beki r , mer , Osman veA l i ' n i n de bu l unduu ashap tan 4000 k i- iy le bi r l ikte Ben P inhn 'a kar sefere kar . Uzun mcadeleler sonunda H t tmmslman olup Hl id' le evlenir. zel l ikleHz. Ali etraf nd a cereyan e den eitli ola-an s t hadiseler kar s nda daha faz ladi renemeyen Mukaffa ' da s lmiyet ' i ka-oul eder ve k sa bi r mddet sonra lr .

    Mu teb er s lm kayna klarda ras t lan-ma ya n olaylarn konu ed i ldii eser, di-er baz gazava tnmelerde o l duu g i b imuhtemelen Anado lu ' da ms l man Trkbi r l i in in sa lanmas i in gayret sar fe-di len bi r dnemde din heyecan ve c i-had uurunu peki t i rmek i in yaz lm-

    K r e k y y a k n n d a D u r s u n F a k i h ' e i s n a t e d i l e n m a k a mkabr i - St / Bi l ec i k

    t r . Mesnevi tarz nda ve aruzun " f i l -tn f i l tn f i ln" ka l b i le nazmedi lenyaklak 640 beyit hacmindeki eserin bu-gne kada r b i r i M i l l e t K tphanes i ' nde(Ali Emr, Manzum, nr. 1222, vr. 79 b-108 a),bir i stanbul niversitesi Ktphanesi 'n-de (TY, nr. 311, vr. 60 b-71a), dieri de Kon-ya 'da Koyuno lu Mzes i Ktphanes i 'n-de (nr. 11.930) ol m ak ze re ns has tesbit edi lmitir . Agh Srr Levend, Mil-l e t K tphanes i ' ndek i Gazavt- Res-lullah adn ta yan nsh ann DursunFakih 'e a i t o lduunu bel i r t i rken s tan-bul nivers i tes i Ktphanes i 'ndeki Ga-zavt- Kssa-i Mukaa' adl bir ba kanshann mel l i f in in b i l inmedi in i sy-lemekte, bylece ortaya iki ayr eser -karmaktadr . Ancak yap lan kar la t r-ma sonucunda , bun l a r n a s l nda DursunFakih ' in Gazavatnme'sinin epe yce de- i ik l ie uram farkl ik i nshas o l-duu tesbi t edi lmi t i r .

    BBLYOGRAFYA:Dursun Fakih, Gazavatnme, Millet Ktp., AliEmr , Manzum, nr . 1222; kpaazde , Trih, s.

    18-19, 199; Mnecc imba , Sahif'l-ahbr, III,274 ; Ta kpr i z de , e-ek'ik, s . 5; Mecd , e-kik Tercmesi, s. 30 -31 ; N e r , Cihanrm(Unat), I , 108-109; Kprl, lk Mutasavvflar, s.235, 241; Levend, Trk Edebiyat Tarihi, I , 127;A . Sheyl nver , "Osmanl la r n lk s t ik l l Hut-b e s i n i O k u y a n D u r s u n F a k i h " , Tarih DnyasDergisi, 11/12, stanbul 1950, s. 49 5-4 97 ; Sde t-t in B ul u . " D u r s u n F a k i h ' i n G a z a v t - n m e -si", X. Trk Dil Kurultaynda Okunan BilimselBildiriler 1963, Ankara 1964, s . 11-22; Safa cal," D u r s u n F a k i h " , TDA, 1/6 (1980) , s . 117-130;Kamusu Ta'lm, I V, 302 0 ; Ha s a n A ks oy . "Du r -s u n Fa k ih " , TDEA, II, 38 7. [

    S H A S A N A K S O Y

    D U R U M A(bk. MRFAA). ^

    r ' nD U Y UCanl larda iten ve dtan gelenuyar lar almaym mk n k lan ruh g .

    s lm dnce ve bi l im tar ih i boyun-ca teekk l eden termino lo j i i inde du-yu his ve hsse (oulu havs) kel imele-riyle i fade edi lmi, bi lgi problemiyle i l-gi l i olarak duyu ve alg konular his, ha-vs, havss- hams, havss- zhire, ha-vss- btne, havss- sel me, el-kuv-vet' l-hassse, el-kuwet' l-mdrike, en-nefs ' l-hayvniyye ve esbb ' l- i lm g ibiba l k lar a l t nda incelenmi t i r . B i r duyugcnn herhang i b i r etkenle uyar lma-s na ihss , bun a ba l o larak ne sneninz i h i ndek i kavramna m a ' r i fe t ve feh im ,ba ms z b i lg i ha l ine gelmes ine idrakdenir. Duyu objeleri ve genel olarak du-yulara konu olan eyler i in mahss (o-ulu mahsst) ve hiss (oulu hissiyyt)kavramlar kul lan l r .

    s l m dnce t a r i h i nde duyu mese-lesiyle i lgi l i olarak teekkl eden l i tera-t r n kap sam ve der i n li in i ka vram akncelikle modern perspektife ihtiya gs-ter i r . nk s lm Ortaa 'nd a mese-lenin ele al n tarz , modern anlaylapara lel l ik ta mas yannda onun haber-cisi de olmutur. Genel bir bakla duyu-lar n ve du yu m hadise s in in a k lanm a-

    8Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    9/553

    DUYUs nda f i z ik de ike nler in ro ln h ibi reki lde gz ard etmedi i gr len ms-lman dnr ler , duyu a lg s n n iha nokt ada ruh glere balamlardr. Aris-to ' nun De Anima (Kitbun-Nefs) ve DeSensu et Sensato (el-His ve'l-mahss)adl eserlerinin zel bir etkiye sahip ol-duu bu a k lamalarda esasen nef is " ta-bi i-organik c ism in i lk kem al i " o larak ta-nm land i in ruh g ler in beden e a i torganlar la i grd kabul edi lmi o l-maktad r . Bu sebep le modern an l ay auygun o larak duyu organlar , s in i r ler vebey i n merkez l er i duyumun a k l anma-s nda da ima neml i o lmutur . Ayr ca du-yularn salad bi lginin deeri ve araz-lar ekl ind e kavra nan d uyu ver i ler in inontoloj ik ispat gibi konular ele alan ke-l mc l a r da konuya modern fe l se fedeh l tar t m alar sren yeni boyut lar ka-zandrm lard r .

    Sz kon usu tar t m alar n te crb ve-r iler zem inindeki g rn m mod ern psi-ko lo ji t a r a f nda n o l u tu ru lmak tad r . Budisiplin, duyum (sensation) hadisesini psi-ko f i z ik b i r fonks i yon o l a rak t an m lam ae i l imind edi r . Bu fonks iyon ps iko lo j ik(zihn-ruh) de ik en i le fiz ik de ik en(uyar younluu) arasndaki i l ikiyi i fa-de etmektedi r . Ayr ca tecrbe ve hesap-lamalar nda duyular n mut lak ve de-iken duyu eikleriyle snrl olduu ze-r i nde nemle du ran modern ps i ko lo j i ,a lg yan lm alar hus usu nd aki d ikk at iy lede duyular la edin i len bi lg in in deer i ko-nusuna yeni b i r bak a s get i rmi t i r .Psikoloj inin derinletirmeye al t mo-dern renk teor i ler i , k las ik araz lar mese-lesine kazandr lm yeni bir ereve ola-rak grlebi l ir . Duyu organlarnn, al c-lar n ve beyindek i duyu mer kez ler in inanatomik ve f i zyo lo j ik yaps ps iko lo j ikaklamalarda tabiatyla nemli say lmak-tad r (H i lgardv .dr. , s . 104-127).

    Modern felsefe evreler inde de duyu-nun t am b i r t an m zer i nde an l a mayavar lm de i ld i r . ncel ik le duyum hadi-ses in in f i z ik mi ruh mi o lduu hususufarkl gr lere yo l am t r . B i r grupd n r du y u m s rec in i n t a m a m en ru -h (z ihn) olduunu i leri srerken aksifikirde olanlar, duyulan eylerin zihin-den bamsz var olabi len fiz ik nitel ik-l er o l duunu savunmaktad r . Bu t a r t -ma la r n o l u tu rab i lece i mu hte me l kav-ram kar k l k lar n n lemek amacy ladu yu m srec in in ruh ve z ihn vehes in ii f ade e tmek zere duyum, duyu l an n i-telikler iin de duyu verileri (sense-data)ter imi ku l lan larak n isb b i r kavram uz-

    lamas na g id i lmi t i r . Ancak y ine de du-yum srec in i a k larken ruh hadiseler ifiz ik erevede ele alma ei l iminde olanma tery a l i zme ram en ok say da d-nr , duyumlar ve idrak ps iko lo j i s in in te-me l ine ruh ve z ihn a k lamalar yer le-t i rm i t i r (EBr.,XX, 222).Ms l man dn r l er i n yak ndan t a-nd ant ik fe lsefeye da i r f ik i r ler i indeEmp edok les ve a tomc u l a ra a i t duyu te-or i ler i , madd duyulur nesneler le duyuorganlar aras ndaki mekanik bi r a k-lam a i le temel len di r i lmi t i . zel lik le De-mokr i t a tomcu luunun duyu lu r n i t e l i k-ler in hr ic var l k lar n kabul etm eye ng r l er i hem s l m ke l mc l an hem def i lozof lar tara f ndan reddedi ld i . Bu ko-nu da m s l ma n d n r l e r i n o l d u k area l i s t b i r tu tu m taknd gr l r . Ke-lmclar i in arazlarn ispat meselesi-n i n nemi i nk r ed i l emezd i ; nk by-lece kend il e r in i Dem okr i t a tomcu luun -dan ayrm olacaklard . bn Sn, Demok-r i t ' i n b izzat adn z ikrederek ona a i t"mahss keyf iyet ler in hr ic var l k lar -nn o lmad ekl indeki gr reddet-mi t i r (De Anima, s . 62). slm kelmc-lar da insan her eyin ls sayan so-fistlerin (zel l ikle Protagoras), duyu tec-rbeler in i a lg layana gre i z f addedengr ler ine h i yakn l k duymad . n-k onlar n yayg n kabulne gre Sfes-tiyye'ye ait yaklamlar temeli i t ibariy-le genelde bi lg in in , zelde de duyular lasa lana n bi lg in in imk ns z l na yo l a-maktayd . Ancak hiss idrakler in kes inbi lg i sa la m ak i in yeter l i o lamayac a husu sunu da be l i r tmeden edememi l er-di (Sbn, s. 56-57).

    E f l t u n ' u n , Devlet (Kitb's-Siyse)diya logunda duyu tecrbeler in in ya ln zcabir zan (opinion) i fade ettiini , bi lgi sa-lamadn , bi lginin, deien duyulur dn-yann duyular seviyes indeki tecrbes in-den deil aklla edinilebileceini ileri sr-d m s lm anla rca bi l in iyordu . Bu se-beple Ef l tuncu etk i ler in younluu n is-bet inde e i t l i f i lozof ve mutasavv f ndnce ler i nde " l em- i mahss "un de- iken ver i ler ine kar l k akl lem in de- imez bi lg i formlar daha ok tevecc-he mazhar o lmutur . Ar is to 'ya gre iseher duyunun bel l i bir objesi , zel bir du-yulur nesnesi vardr. i tmenin objesi ses,g rm en i nk i r enk t i r . B t n nesne lerdek ihareket, eki l , hacim, say gibi ortak ni-tel ikleri de ortak duyum alg lar. Her du-yu i le objesi aras nda zo run lu bir ba o lduu i in duyular n yan lmas imkn-s zdr . Anc ak du yu iin bu y an lmaz l k

    pasif al c s fatyla sz konusudur. Bell ib i r hkme u l a t r an ak t i f duyum had i-sesi i in yan lma sz ko nus u olabi l ir (TheEncyclopedia of Philosophy, VII, 415). Ruhve ruh g l er konu sund a m s l m an f i-lozof lara i lham ve ren Ar is to 'nu n duyu-lara ait fikir lerinin iz leri mesel bn S-n ps iko lo j i s inde gz lenebi lmektedi r .

    Ar is to 'daki pas i f a l c o larak yan lma-yan, ancak duyum srec i i inde bel l i b i rd n m e u r a y a r a k y a n l h k m l e r evaran duyu anlay , modern felsefe veps iko lo j ide de problem teki l etmeye de-vam etmitir. Fizyolojik ve psikolojik ara-t rmalara gre duyu organ ve s in i r ler induyu ver i ler in i ar t landrmas ve hat tao lu turmas , ha l ls inasyon ve i l lzyonunbi rer z ihn haya lden ibaret o luu , n iha-yet du yu m da beyin fonks iyonlar n n i ekarmas, duyu veri lerinin objekti f alg-lan f ikr in i sarsmaktadr . Ayr ca duyuver i ler in in kes in o lmad , b tn kuat-mad da d i kka te a l nd nda duyu l a radayan larak ver i lecek hkmlere sonu-na kadar gveni lemeyece i daha ok an-l a lmak tad r (a.g.eVII , 411-412). B t nbu tesbi t ler , Gazz l 'n in duyular n ver-d i i b i l g i den kuku l anmakta ne kada rhak l o l duun u gs term ekted i r . Ona g-re p lak gz n bi r d inar apnd a a lg la-d y ld z lar n arz dan da b y k o ldu-u as t ronomin i n ma tema t i k de l i l l e r i y-le b i l i nmekted i r (el-Mnkz mine'd-da-ll, s. 7-9).

    lk slm fi lozofu Kind 'ye gre duyu,nefsin duyu organlarndan biri arac l -yla nesnelerin formlarn alg lad g-tr veya nefs in nesneler i a lg layan g-c d r (Res'il, s. 167). Du yul ur nesnele-rin devam, hareket, nicel ik, nitel ik, id-det g i b i yn l erden de i ken o lmas naba l o larak duyu idrakler i de de iken-dir. te yandan duyu objeleri daima mad-d veya madd olana bal bir eydir. Bu-na kar l k K ind 'n in " tabia t" dedi i e-yann gereklik ve akl i lkeleri ancak ak-ln bi lgi alanna girer. Zira bu temel var-lklar sadece, insan akl deni len "yetkinnefs in g ler i " kuatabi l i r (a.g.e., s. 106-108) . s lm dnce tar ih in in y ine erkend ne m ese r ler inden hvn- Saf 'ya a i tRes'il'de duyu hadises in in " f i'1-Hsve'I- ma hs s" (alg layana ve alglanan nes-nelere dair) bal n tayan zel bir b-l mde i nce lend i i g r lmekted i r . hvn ,duyu lu r nesne ler in c i sman o l duunu veduyulara konu olan eylerin cisman araz-l a rdan i ba re t bu l un du unu nce li k le be-lirt ir . An cak b un a kar l k duyu lar alg-layan g ler ruhandi r . Duyular ve duyu

    9Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    10/553

    DUYUorganlar arasndaki i l iki onlar zdesayacak kadar ileridir . Bunlarla ruhanduyu gleri duyum hadisesinin psiko-fizik karakterini yanstrlar. hvn- Sa-f'nn getirdii tarife gre duyu (his) ,dorudan doruya duyulur nesnenin uya-rsyla duyu organlarnn mizacnn de-imesidir. Duyum ise (ihsas) duyu g-lerinin duyu organlarnn mizacndaki ni-telik deiikliini alglamasndan iba-ret t ir . Bu duyum srec in i tamamlayanaama, duyu gcnn beyne i let t i i de-iiklii veya modern deyimle uyary mu-hayyilenin farkedip alglamasdr . n-k muhayyile bu deiiklii normal du-rumla karlat rma melekesine sahip-tir. itme olaynda, tpk su dalgalar gi-bi i ie gemi kreler eklinde yaylanses dalgalarnn farknda olan hvn, gr-me o laynda da gzn anatomik yaps -nn ne kadar nemli olduunun bilincin-de grnmektedir . Genel o larak duyum,d ortamdaki deiikliin duyu organ-n uyarmas ve bu uyarnn organn nor-mal mizac nda o lu turduu de i ik l i inmuhayyile taraf nda n deerlendiril ip ruhtaraf ndan a lg lanmas ekl inde kavran-m a k t a d r (Res'il, II, 401-409).

    Frb, el-Cem c beyne e'yeyi'1-ha-kmeyn'e Aristo'nu n, zihinde bilgilerinancak duyular yardmyla olutuu ek-lindeki grn hatr latarak nefsin aklgc ne kend isinde tecrbelerin bir ikme-siyle ulatn, buna gre de akln tec-rbele rden baka bir ey olma dn be-lirtmektedir. Frb'ye gre ilke olarakakln duyudan bamsz ve kendine mah-sus hibir fiili yoktur. u var ki duyu var-l olduu gibi alglad halde akl, tektek nesnelerin tesinde bir btn olarakzt laryla bir likte ve old uu nd an bak atrl ekillerde de dnebilir veya ta-sarl aya bilir (s. 22-24). Ayrca F rb , var-l a a i t kavramlar n teekklnde duyugc n n arac bir g durum und a bu-lunduunu, as l soyut lama yapann a lg gc o lduunu isabet le bel ir t i r (et-Ta't-kat, s. 3-4). bn Sn'ya gre ise alg g-c d ve i olmak zere ikiye ayrlr. Dalg gleri be duy udu r. alg gleriise ortak duyu (el-hiss'l-mterek), ta-savvur gc (el-kuvvet'l-musavvire/ el-hayl), tahay yl g c (el-kuvvetu 1-mte-hayyile / mfekkire Imtefekkirel), v eh imgc (el-kuvvet'l-vehmiyye) ve hatrla-m a g c d r (el-kuw et'z-zkire/ el-h-fza). Duyu algs srecinde bu glerini lk dorudan doruya i ba ndadr ;daha sonraki glerse ilk nden fay-dalanan hayal ve akl alglara il ikindir.

    Dolaysyla duyu verileri topyekn algsreci iinde i alg glerince deer-lendirilmektedir (a. bk.) . Grld gi-bi bn Sn Frb'nin grn destek-ler ve onu d aha da netletir ir . Bylecefilozoflar zihinde duyu verilerini deer-lendirecek be ayr merkezin bulundu-unu, t ikel olan duyu verilerinin i duyuve alg gleri tarafndan deerlendiril-dikten sonra tmel bilgi haline geldii-ni savunurlar. Fakat kelmclar, objektifgereklii bulunmad gerekesiyle iduyu ve alg glerinin varln kabuletmezler; onlar alglama olaynn arac-sz zihn bir i lem olduunu, yani zihninduyu verilerini dorudan doruya alg-layp onlar deerlendirdiini sylerler(Teftzn, s. 16). Kelmclar be duyu,haber-i sdk ve akldan ibaret bilgikayna kabul etmiler, ayrca kesinlikbakmndan yapt k lar bi lg i tasni f indebe duyu ile elde edilen bilgileri, "zar-riyyt" diye nitelendirdikleri alt bilgi e-idinin ilki olarak gstermilerdir (Bkl-ln, et-Temhd, s. 35 vd .; el-lnf, s. 14vd.). Mutasavvflara gelince, zellikle fel-sefenin etkisiyle bilgi problemine yenibir boyut get irme amacndan kaynak-lanm olacak ki onlar da be d duyu-ya karlk, metafiz ik varlk alannda bi-rer bilgi kayna olan akl, kalp, ruh, srve haf gibi terimlerle ifade edilen bei du yun un var old uu nu idd ia ederler-se de kelmclar mutasavvflarn bu g-rlerini i lm ve objektif bir ls bu-lunmad gerekes iy le kabul etmemi-lerdir.

    slm felsefesinde bilhassa bn Sn'-dan it ibaren d duyular, insan ve hay-vandak i teek kl srasna gre yle tas-nif edi lmi t ir :

    1. Do ku nm a duy usu (hsset'l-lems).Bir hayvan veya insann var olmasn sa-layan duyularn ilkidir. Bir canl dier du-yulardan mahrum kalsa da varln sr-drebi l i r , fakat dokunma duyusunu y i-tiren canl yaayamaz. nk teki du-yular n fonks iyonunu kaybetmesi duru-munda dokunma duyusu b i r l de on-lar telfi ett ii halde dier duyular do-kunma duyusunun kaybn telfi edemez.Bata bn Sn olmak zere (De Anima,s. 67-68) slm dnrleri, dokunma du-yusunun dier ler ine gre hayat bakm-dan daha nemli o lduu zer inde ehem-miyetle durmulardr. lk ve Ortaa fi-lozoflarnn anlayna gre dokunma du-yusu deri ve sinir lere yaylm vaziyettebulunur ; do lays y la dier duyulardanfarkl olarak bunun zel bir organ yok-

    tur. Duyum, sinir lerin, kendilerine temaseden ve kendi younluklar ndan farkl younlukta olan eyleri alglamas, bueylerin farkl niteliine uygun olarakdei ik l ie uram as ve etki lenmesi su-retiyle gerekleir . Dokunma duyusu,duyulanlardaki farkl niteliklere gre drtveya daha ok duyudan meydana gel ir .Bunlar soukluk-scakik, kuruluk-ya-lk, sertlik-yum uaklk, k abalk-d zgn-lk ve ar lk-hafif lik gibi birbir ine ztzellikteki uyarclar alglayan ve vcu-dun de i ik yer ler ine da lm o lan du-yulardr.

    2. Ta tm a d uy usu (hsset'z-zevk). Di-lin zerine yaylm sinir lerde bulundu-u kabu l edilen bu d uyu ile yiyecek veieceklerin tad ve lezzeti alglanr. Tat-ma olaynn nasl gerekletii hususun-da farkl aklamalar yaplmtr . Bazla-r tatmann, dildeki s lak cevherle tad-lan eydeki slak cevherin birbirine ka-rmas sonucu olduunu ileri srerler.Dier baz lar da ta tmann, a zdan di ledoru giden damarlar vastasyla dilde-k i yum ua tm a ve pa ra lama sonucundagerekletiini sylerler. bn Sn ve Gaz-zl 'nin de benimsedii ortak gre g-re dile te ma s eden besinler, dilde bulu-nan tkrk salgsyla kararak para-lanr, sonuta tat ortaya kar ve dil ze-rindeki sinirlere ular, sinirler de bu ta-d a lg lar . Bu duyunun ceninde doumannda ortaya kt kabul edilmekte-dir. Abdlkhir el-Badd, bir ksm in-san la r n t a tma duyusunu dokunma du-yusu iinde yer alan bir duyu olarak ka-bul ett iklerini syler. Ayrca Naz zm 'nda cins zevkin idrak ed ildii bir ba kaduyunun varln kabul ett iini nakle-derek bu g r t enk i t eder (Usl'd -dn, s . 10). bn Sn, dokunma duyusu ileta t m a d uyusu aras nda bir yakn l k gr-mtr . Z ira bu duyu da dokunma g ibiounlukla di l in tad lan nesneye temasetmesiyle faaliyet gsterir . Ancak do-ku nm ad a dok unan (der i) ve dokun ulannesne aras nda ser t l ik-yumuakl k g ibibir nitelik bir lii bulunduu halde tat al-m ad a byle bir bir lik yok tur; bu sebep-le idrak, tat almay salayacak zel birorgan sayesinde gerekleir (De Anima,s. 75).

    3. Koklama duyusu (hsset'-em). Buduyu ile gzel ya da ho olan ve olma-yan eit li kokular alglanr . slm kay-naklarda bu duyunun, beynin n yzn-de yay lm bulun an ve ik i me me ucunabenzeyen bir knt ierisinde olduukabul edi l i r . Koku a lma duyumunun na-

    10Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    11/553

    DUYUsil gerekletii hususunda deiik g-rler ileri srlmtr. Bazlar, organ-larn bann beyinde bu lun du u nu vebylece onun nefes yoluyla kokular ken-disine cezbett iini kabul ederler. Baz-lar ise koklamann, koklanan eyin bu-har sebebiyle nefesteki hava t itreim-leri vastasyla vuku bulduunu ileri s-rerler. bn Sn'ya gre bu duyu, nefesyoluyla ieriye alman hava vastasylakendisine iletilen kokuyu alglar. Bu ko-ku, ya hava ile kark olarak bul una nbuharda veya kokulu cismin bir deii-me urayarak etkiledii havada bulu-nur. Gazzl daha ziyade ikinci grterc ih etmi grnmektedir . nk onagre hava, kokuyu koklanan eyden du-yuya tam az; ate ve souk birbir ine te-mas ettiklerinde nasl bir deiiklik mey-dana geliyorsa ayn ekilde hava ile ko-kunun temas sonucunda da bir mahi-yet deiiklii ortaya kar (Me'ric'l-kuds, s. 33). Koklama duyusu hayvanlar-da daha kuvvetlidir .

    4. itme duyusu (fsset's-sem'). Buduyu ile b tn sz ve seslerin algland- kabul edi li r. i tme duyu mu nun ma-hiyeti konu sunda da farkl grler mev-cuttur. bn Sn, bunu hava t itreimleri-nin kulak bo luunda meydana get irdi-i hareketle aklar. Gazzl de benzerbir gre sahiptir . Buna gre dardaiddetli arp ma ve skmalar sonucuoluan basnl hava dalgas, kulak bo-lu un da harek etsiz ve skm olara kduran havaya ulanca bu havay kendi-sininkin e benzer bir tarzd a har ek et et-tir ir . Kulak boluundaki havann t itre-mesi kulakta yaylm olan sinir lere do-kununca ses i it i lmi olur. Sesin, mahi-yeti itibariyle bir tr cisim olduunu ile-ri srenler olmutur. Bunlar, "her failve me f 'u l n c is im o lduu" ka ides indenhareket ederler. Bu anlay erevesin-de ses kendis in i duymamz , i i tmemizi in faa l iyet te bulunur ; ms iki name-leri bizi harekete geirir, msikisi olma-yan sesler sknt verir. Ses harekete ge-er ve yumuak dokulara arpar , t pkduva ra arp an bir top gibi tek rar geriyedner .

    s. G r m e duyu su (hsset'l-basar). Ci-simlere ait renk, ekil ve miktar gibi ni-telikleri alglayan bu duyu, gzellik veirkinlik gibi estetik deerleri de alg-lar. Kelmclar, grme duyusu ile btnvar lk lar a lg lamann m m k n o lduu-nu kabul ederken baz f i lozoflar, renklicisimlerin grntleri dnda bir eyinidrak o lunmad n , Mu'tez i le 'den Eb

    Him grme duyusu ile sadece cisim-ler ve renklerin, Eb Ali el-Cbb isecisimler, renkler ve tab iatta ki h er trl deimenin idrak edildiini i leri srm-lerdir. Ehl-i snnet kelmclarnn, gr-me duyusunun var olan her eyi algla-yabilecei eklindeki grleri r'yetul-lah hakkndaki dncelerinden kaynak-lanma ktadr . Z ira onlar hiret te A l lah 'ngz le gr lebi lece in i sav unmulardr .Grme duyumunun nas l meydana gel-di i konusunda de i ik gr ler or tayaat lm t r . Ef l tuncular 'a gre gzdenbir k huzmesi kmakta ve gr leneylerin iine yaylm aktadr. El b ede nindnda olan bir eye nasl dokunuyorsagz de ayn eki lde gr len eye temasederek onun g rn ts n a lg l amakta-dr. Aristocular ise tam tersi bir akla-ma get irmi t ir . Onlara gre grme o la-y, nlarn gzden kp grlen eye te-mas ile deil grlen eyin suretinin say-dam bir arac vastasyla gze ilet i lme-siyle gerekleir. Gazzl ise orta bir yoltutara k bir mtekabiliyet teorisi ne sr-mtr . Ona gre renkl i nesnelerdengze bir ey ulat gibi gzden de renk-li nesnelere nlar ulamaktadr. Fakatn, yanstma zellii olan nesnedeki su-reti alglamak iin yeni bir sret mey-dana get irmektedir . Bylece grme hu-sus i bir mtekabi l iyet ve gz merce ivastasyla meydana gelir . Gz merce-inde sre t hs l o lunca o bun u gznortasndaki sinire ulatr r . Bu sinirdekiruh, durgun suya akseden ekil gibi la-tif bir cisimdir. Bu ruh ald sreti bey-nin n tarafnda gze bit i ik iki kanalnbulutuu yere ilet ir . Burada ortak du-yu vastasyla iki sret tek sret hlin-de alglanr (Me'ric'l-kuds, s. 34-35).Ancak konuyla ilgili asl katklarn Gaz-z l nces i dnemde bn S n taraf ndanyapld belirt i lmelidir . Anatomi konu-sunda byk bir otorite oluu, onun gr-me psikolojis inde nemli baarlar kay-detmesini sa lam t r . Grme o layn nf izyo lo jik opt ik a s ndan m ate ma t ik te-mellendirilii ise bn Sn'nn ada olanbn 'l-Heysem ta ra f ndan mkem mel-letirilm itir (Sayl, s. 206, 228).

    i tme ve grme d uyular ndan hangi-sinin daha nemli ve deerli olduu me-selesi tart malara konu olmutur. Filo-zof lar , i i tmenin grmeden nemli o l-du unu , nk o nunla karan l kta ve ay-dnlkta alt cihetten seslerin algland-n, bun a karlk grm e duyusu ile an-cak kar ynden ve gne nlar vas-tasyla uyaranlarn alglanabildiini be-

    lirt ir ler. Kelmclarn ounluu ise gr-me duyusunu n i i tme duyus una stn-ln kabul eder ; nk i i tme yoluy-la sadece sesler ve szler idrak edilir,grme duyusu ile cisimler, renkler vebtn grntler alglanr . Fahreddin er-Rz, Ynus sresinin 48. yetini tefsirederken bn Kuteybe'nin bu yete da-yanarak i itme duyusunun grmeden da-ha stn o lduunu kabul et t i in i nakle-der . Rz gerek bu gr gerekse ak-sini destekleyen delilleri ayrntl olarakzikreder.

    Belli eyleri idrak eden bir duyu or-gannn bunun dnda kalan eyleri id-rak edip etmemesinin imkn da tar t -lmt r . Filozoflar ve Mu'tezile bununmmkn o lamayaca n i ler i srerkenEhl-i snnet kelmclar alglamay cizgrerek bu cevaz u gre dayandrr-lar: Alg olay duy ular n tesiri olm aks-zn srf Allah'n yaratm asyla gerekle-ir; byle olunca teorik olarak bir duyuorgannn baka bir duyu organna aitduyumu sa lamas , mesel gzn faa l i-yeti neticesinde seslerin iitilmesi gi-bi bir du rum un yarat lmas imk ns zde i ldir . Fakat f i i l o larak bunun mm-kn o lmayaca hususunda gr bir l i-i vardr.

    alg glerinden o rtak duy unu n fonk-siyonlar, duyu algsnn gereklemesin-de ok nemli bir rol oynar. Aristo'nunzel ve ayr bir duyu deil de d duyu-larn or tak tabia t o larak tanmlad bug (De Anima, 11, 7, 41 8 a, 20-26; III, 1,42 5a, 14-17;a.e.|trc. J. Tricotl, s.425-450),bn Sn'nn kaleminde ayrntlaryla e-killenen felsef slm psikolojis inde, beduyunun tes inde onlardan ayr ve hat-ta onlarn i lkesi olan bir i duyu olaraktanmlanm t r . Bu duyu, beynin n b-lmnde yer alan zel bir organa sahip-tir . bn Sn'ya gre ortak duyu be du-yunun yneticisi olup bunlarn ortak al-g merkezidir . Duyu verileri orada top-lanr, orada bir leir ve oradan ayrlarakd duyu algsn ynlendirir . Ortak du-yu, ayn zamanda duyu formlar n o ldu-u gibi saklayp depolayan tasavvur g-c ile bu formlar alp i leyerek hayalformlar na dntren mtehayyi le g-cnn ie karmasyla arm, algyanlmas, hallsinasyon, rya gibi beduyuyu aan i yaant larn duyumlan-d gtr . Ortak duyunun, hem duyuhem de hayal formlar n n a lg lanmas-na ynelik bu ekran zellii sebebiylebn Sn bu gc, Aristo'nun "hayal, ta-hayyl gc" anlamnda kulland "ban-

    11Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    12/553

    DUYUtasya" (phantasia) olarak da adlandrm-tr (De Anima, 41-44, 152-153, 163-165;ayrca bk. DRAK).

    Kur'n- Kerm'de, hiret hayat i le i l-gi l i olarak ska zikredi len cennet nimet-leriyle cehennem azab zel l ikle duyula-ra hitap etmektedir (mesel bk. el-Bakara2/ 2 5; e l-A'r f 7/ 50 ; brahim 14/16-17;el-Kehf 18/31; el-Hac 22/19-22; Ysn36/55-57) . Ehl- i sn ne t ' in , h i ret te kiyeniden di r i lmenin ruh-beden btnl- i inde gerekleece i gr esasa l nd nda madd ve ruhan lezzet veelemler in her ik is in in de yaanmas ge-rekecekt i r . Bu du rum da , dnya da insa-nn sahip o lduu duyular n hi ret te devar l k lar n devam et t i rece i sonucunaula lmaktadr .

    BBLYOGRAFYA:et-Ta'rft, " e l - b a s a r " , " e l - h f z a " , " e l - h i s -s ' l - m t e r e k " , " e l - h a y l " , " e z - z e v k " , " e s -

    s e m c " , " e - em m " , " e l - l e m s " , " e l - m t e h a y -y i l e " md . l e r i ; T e h n e v , Keaf, " e l - h i s s " , " e l -h i s s ' l - m t e r e k " , " e l - h i s s " , " e l - h i s s i y y t " ," e l -ma h s s " , " e l - i h s s " md . l e r i ; C e mi l S a l b ,eTMu'cemil'T felsef, B e y r u t 1982 , " e l - h i s s "md . ; A r i s t o t e l e s [Aristo], De Anima, 11, 7, 41 8 a ,20 -2 6; I I I, 1, 425 , 14 -27 ; a.e. ( trc. ) . Tricot) ,Par is 1947, s . 425-4 50; K indT, Res'il, s. 1 0 6 -108, 167; Frb, et-Ta clkat, Haydarbd 1346,s . 3-4; a .ml f . , Fussul-hikem, Ha yda r b d1345, s . 11-13; a .ml f . , el-Cem c beyne re'ye-yi'l-hakmeyn [el-Mecm'iinde), Kah ire 1325/1907, s . 22-24; Makdis , el-Bed' ue't-trh, I,27; I I , 130-132; hvn- Sa f , Res'il, Beyrut1376-7 7/195 7, I I, 396 -417 ; Bk l ln , et-Temhd(Eb R d e ) , s . 35-38; a .ml f . , el-nf, s . 14 vd. ;bn Sn, De Anima ( n r . F a z l u r Rah m a n ) , Lon-don 1 970, s . 41-44, 59 -19 4; a .ml f . , en-Mect,Ka h i r e 1357/ 1938 , s . 158 -163 ; B a d d , -lud-dn, Beyrut 14 01/ 19 81 , s . 8- 11 ; Cveyn ,el-rd ( M u h a m m e d ) , s . 173, 185; Gazz l , h-ya', Kahire 1967 , I II , 8; a.m lf. , Me'ric'l-kuds,Kahire, ts . (Ma tbaa t ' l - Is t i k m e) , s . 32-3 9; a.m lf. .Mznul-'amel ( n r . S l e y m a n D n y ) , Kah ire1964, s . 202-203, 211, 213; a .ml f . , el-Mnkzmine'd-dall ( n r. M . M u h a m m e d C b i r ) , Ka -h ir e , ts . , s . 7-9; Nreddin es -Sbn , Mtrdiy-ye Akaidi ( t rc . Bek ir To p a l o l u ) , Ank a ra 1979,s . 56-57; Fahreddin e r -Rz . Mefthu'l-ayb,stanbul 1307, IV, 84 9-8 50 ; a.mlf. , en-Nefs ue'r-rh, L a h o r 1388/ 1968 , s . 76 -77 ; mid . el-M-bin, s . 103-106; bn ' l -Arab , el-Ftht, I , 20 5;II, 90 -10 1 ; I V , 211 -212 , 31 6 -3 18 ; bn S e b ' n .Bddul-'rif {nr. C . K e t t re ) , Beyrut 1978, s .233 -274 ; Te f t z n , erhu'l-'Ak'id, Kah ire1408/1988, s . 15-17; E. R. Hi lgard v .dr . , Intro-duction to Psychology, New York 1979, s . 104-127 ; A bd lke r m Os ma n . ed-Dirset'n-nefsiy-ye cinde'l-mslimn, Ka h i r e 1981 , s . 288 -308 ;Aydn Sayl , " b n S n ' d a I k , G r m e v e G k -k u a " , bn Sn: Doumunun Bininci YlArmaan, A n kar a 1984 , s . 203 -241 ; "S e n s a -t i o n " , EBr., XX , 222 -224 ; "S e n s a " , The Encyclo-pedia of Philosophy ( n r . Pau l Edw ards ) , N e wY o rk 1972 , VI I, 407 -415 ; "S e n s a t i on a l i s m" , a.e.,VI I, 415 -41 8. m

    M H A Y A T I H K E L E K L

    D A L Z M(bk. SENEVYYE).

    i .. nD U B E Y( ^ )

    Birleik Arap Emirl ikleri 'ni oluturanyedi emirlikten biri. ^Dbey (Duba i ) Basra kr fez in in gney

    kysnda, Ebzab 'nin (Abudabi) dousun-da yer a l r . Emir l i in yz lm 3900k m 2 , n fusu 266 .000 ' i emi r l i i n mer-kez i o lan Dbey ehr inde o lmak zere50 1.0 00 'di r (1991) . Ara p o lan ha lk n ya-n nda b l geye g ederek va tanda l khakk alm ran, Hindistan ve Belcis-ta n kkenl i o lan lar da vard r . Ara p ha lk ,bugn b i rer a i l e hkmnde ka lm b i r-ok kabi leye mensuptur . Hkim a i le Ru-veyid kabi lesinin l-i B Felse kolunaba l d r ve Snn ' d i r . 1912 ' den 195 8 ' ekadar emr o lan eyh Sa d b. Mektm'un lmnden sonra yer ine eyh R id b.Sad geti . Birl i i teki l eden dier emir-l ik lerde o lduu g ib i burada da s n r larta m m n as i le bel ir l i dei ld ir . rika i leara lar nda bu lunan havaa lan d ier baz tesisler gibi ortak kul lan l r; ayn eki l-de Dbey Liman 'nda ki tes is ler de b-tn emir l ik lere h izmet ver i r . Dbey i leEbzab emir l ik ler i aras nda bu lunan isnr Cebelial i i le Re's Gande arasn-dan geerek sahi lde bi ter . r ika emir-l ii i le Dbey arasndaki i snr ise Dey-ra 'n n kuzeydousunda sona erer . m-m ssuk aym ve Cmeyre ad l a r ndak i i k isahi l kasa bas i le sah i lden 8 0 km . ie-r i de Vd ha t t a ' da bu l unan ve on l a rdanbi raz daha byk o lan Hacereyn, Dbeyemir l i in in topraklar ndan ayr ka lmala-

    D b e y52 54o 190

    3AHREYN

    km. . j

    BASRA

    R A NHr

    V

    KRFEZ

    EBZA

    RE'SLHAYME; R K A t f ^01DBEY tB U R E Y M { /stFCEYRE0

    S U U D

    v B R L E KX E M R L

    A R A B S T

    A R A P } VTC L E R TJ U A

    A F T - A ^

    jg.clanenvKSjL A N

    r ina ramen ona ba l d r lar . Hurma z i-raat yap lan b lgede su ok azdr .

    XIX. yzy l nce sine ait blg e tarihiyleilgili bilgiler ok snrldr ve sadece mev-cut emir l ik ler in , ara lar nda kabi le ba-lar ndan do lay yakn l k bu lunm as n aramen bi rbi r ler iy le devaml eki lde ih-t i l f l o lduklar b i l inmektedi r . Hurma z i-raat ve deve besici l i i yannda s olandenizlerde bal k l k ve bi lhassa inci av-cl ve ticareti yap lmtr . O dnemler-de Dbey ' in dousuna doru sahi l bo-yunca ve Eb zab tara f lar nda h urm a zi-raat , blgedeki t icarete ynelik en nem-li faal iyet idi . Ayrca bu sahi l lerde kor-sanl k ok yayg nd ve eski d nem lerde nXIX. yzy l n ortalarn a ka da r ahal i zel-l ik le bu yo ldan ge imin i sa lam t . Da-ha sonralar ieri lerden ky lara doruyaylan Sudler ' in de bu faal iyete kat l-dklar, hatta korsanla er'an cevaz ver-dik ler i b i l inmektedi r . Nihayet ha lk n di-renmes i ne r amen b lgeye hk im o l-m ak is teyen ng i l i z ler le emr ler aras n-da imza lanan bi r d iz i an lama i le kor-sanl k yasaklanm t r (1799). Lor im er 'egre Dbey bu tar ihte Ebzab 'ye ba l o larak gr lm ekte di r . Db ey Val is i Mu-ha m m ed b. Hezza ' b . Za ' l ' i n k z karde- iy le evlenen Kavs im kabi les inden -r ika Emr i eyh Su l tan b. Sakr , 1 825' tensonraki y l larda b lgede nfuzunu ar t-trd . Dbey, 1833'te l-i B Felse ka-bi les inden 800 ki in in Mektm b. Bat b . Sheyl bakanl nda Ebzab 'y i ter-kederek Dbey 'e gemeler i ve kontro lele ge i rmeler i zer ine mst aki l emir l ikoldu. l-i B Felse'nin bal olduu Be-n Y s kabi lesi i le Kav sim kabi lesi ara-s nda bu t a r i h l erde ba l ayan rekabetXX. yzy ln ba lar na kad ar dev am et t i .Bu sre i inde bazan rika (Kavsim),baza n da Eb zab (Ben Ys) tara f n ndeste in i a larak kendin i da ima kuvvet l itutmasn bi len Dbey, kk blge emir-l ik ler i o lan Acmn ve mmlkayveyn i lede zaman zaman i b i r l i i i ine g i rmi-t i r . Ba l k la ve mal dep o lam aya uygunolmas dolaysyla blgede ticaret ksazamanda gel i t i . kt i sad hayat n gel i -mes ine ba l o larak nfusu ar tan D-bey b lgede g l bi r emir l ik ha l in i a ld ve kr fez boyundaki d ier emir l ik ler g i-bi o da ngi l tere i le baz t icar anlama-lar imzalad; 1892 y l nda ise ngi l tere'-n i n muva faka t i o lmadan baka b i r l kei le herhangi bir siyas i l ikiye girmeye-ce in i taahht et t i . ng i l tere bu tr an-lamalar la b lgeye nfuz etmek ve idar konularda h l h issedi len Osmanl var-

    12Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi : Dmetlcendel-Elbise

    Ankara : TDV, 1994. 10. c. (16, 559 s.)

  • 8/12/2019 SLAM ANSKLOPEDS 10

    13/553

    DBEY

    l na son vermek istiyordu. Ancak Os-ma nl Devleti blg e i le tem as n so n d-nemlere kada r can l t u tmu tu r .

    1873'ten i t ibaren Line Liman ze-rinden yaplan Hindistan ticareti , 1903'-ten sonra buharl gemilerin Dbey'e u-ramas y la buraya yneldi ve kr fezdeBahreyn i le b i r l ikte Dbey Um an danem kazanmaya ba lad . 1904 y l u-bat nda Dbey ' i z iyaret eden seyyahBurckhard t , % 5 o lan l iman verg is in inDbey eyhi tara f nd an ka ld r ld n vebunun neticesinde ticaretin, dolaysylada ehr in ok gel i t i in i k aydetm ekte-di r . 1895-1920 y llar aras nda Um an'd aortaya kan karkl klar sonucu MaskatLim an i le i kesim lerin te ma sn n kesil-mesi zerine ihtiyalarn Dbey Lima-n 'ndan gideri lmeye al lmas da bura-y biraz daha nemli bir seviyeye getir-mi t i r .

    1922'de yap lan anlama lar la b lge-de petrol arama haklar ngi l iz ler 'e b-rak ld ; ancak 1961 y l na kadar yap lansonda j lardan o lumlu sonu a l namad .Petro l ihracat na ba lanmas ve b lge-nin ar bir zengin l ie kav um as 1969'-dan sonra gereklem i t i r . O zam an akad ar inc i ve ku ru tu l m u b a l k sa t g i-bi dar bir erevede y rt le n m il let-leraras t icaret, petrol gel ir inin salad- imknlarla gel imi ve blgeyi Orta-dou 'nun t icaret merkez i ha l ine get i r-mitir . Dbey 2 Aral k 1971'de eski Ant-

    D b e y ' d eb u g nm z e o l a r a kku l l an l aneski birk a l e n i n b u r c u

    O b e y ' d e nb i r g r n

    l amal Emir l ik ler 'den a l t s n n buradatoplanarak Birleik Arap Emirl ikleri dev-let in i kurmalar ndan sonra daha hz l gel i meye ba lad . Bugn serbest t i ca-r b lgeler i , antrepo lar , banka lar , hava ,kara ve deniz u la m imknlar y la D-bey, Uzakdou i le Ortadou ve Afr ika '-y b i rbi r ine ba layan ve dnya t icare-t i i inde neml i yere sahip o lan mi l let-leraras b ir t i caret me rkez idi r . ehi rdebelediye mecl is i , gmrk idare mir l i i ,ma hke me ler , ta pu da i releri ve su i ler im d r l nem l i ida r ku ru l u l a r ara-s ndadr . Krfez lkeler in in ounda o l-duu g ibi Dbey 'de de ehr in su iht i-yac deniz suyunu ar t ma tes is ler inden(gnlk 71 milyon litre kapasiteli) kar-lanmaktadr . Petro lden elde edi len ge-lir ler dier sahalara kaydr lm ve eh-rin 30 km. batsna Cebelial i Liman (M-n Cebeliali) yaplarak civar sanayi bl-ges i ha l ine get i r i lmi t i r . Byk tona j l gemilerin yanaabi lecei derin su l iman-larnn ina karar 1976 y l nda a l indi ;1981 or ta lar nda 15 km . uzunlu a va-ran rhtmlarn a l yap ld ve DbeyLim an tesisleri sadec e o y l i inde 1091gemiye hizmet verdi . Daha nce mev-cut olan Rid Liman (MTn Rid) ile Ce-bel ial i , B ir le ik Arap Emir l ik ler i 'nde kia l t neml i l iman aras nda en i lek o lan-lardr ve 1983 y l nda Cebelial i Liman 'n-dan 10.030 adet konteyner mal ihraca-t gerekle t i r i lmi t i r . Dbey 'de sanayi-leme h areket ler i de ba lam o lup zel-l ikle petrol dolaysyla ucuza mal edi lenelektr ik ene j i s ine daya l imento , de-mir ve a lminyum sanayi ler ine yat r myap lm t r . 19 79 y l son und a faa l iyetegeen ve y lda 135.0 00 ton kle almin-yum elde etmeyi p lan layan Duba i Alumi-nium Co. (DUBAL) irketinin 1983 y l n-daki ihracat (% 45' i Japony a'ya, % 24 'ran'a) 609 milyon dirheme (166.000.000do lar ) u la t ve 1985' te p lan lanan mik-tar da aara k 150.6 77 ton a kt . 1979yl nda tel ve kablo imalt i in ngi l izB1CC firm as i le ortak ne ml i bir yatr myap ld . 1983 y l nda dev tanker ler in ba-

    kmn yapabi len dnyann en byk ha-vuzlama tesisleri , Rid Liman evre-s inde de ok say da kk sanayi tes is-ler i kuru ldu . Mays 1980 tar ih inde D-bey ' in t icaret kapas i tes in i ar t t rmak ga-yesiyle Cebelial i 'nin serbest t icar blgeo lmas karar la t r ld . N isan 1982'deni t ibaren Dbey ve r ika 'da gmrk ver-gi leri % 3'te n % 1'e indiri ldi ve 1985 y-l ba n da da Cebelial i ser be st blge sit amamen yabanc l a r n ynet im inde fa-al iyete geti .

    1985 y l nda , Uzakdo u ve Ort ado u lkeler i aras nda t icar merkez o lma du-rumu gitt ike gel ien Dbey kendine zelyeni bir havayolu irketi kurdu. Ksa za-manda mi l let leraras havayo lu i rket ler iaras na kat lan Emirates adl bu i rket ,b i rok dou ve bat merkez i aras ndaTrkiye'ye de urayan sefer ler yapmak-tadr. Birleik Ara p Emirl ikleri 'nde he nzdemiryolu balants bulunmayan Dbey' ic ivar merkez lere ba layacak bi r demir-yo lu pro jes i zer inde duru lmaktadr .

    BBLYOGRAFYA:Deltt'l-Haltc (T r ih) , 11, 107 9-10 86, 117 1;

    C e m l e dd in Ze ke r i yy K a s m , el-Halcul-'Ara-b (1840-1914), Kah ire 1966, s . 51, "55 ; M. Tom-k i n s o n , The United Arab Emirates, L o n d o n1975 , s. 127 v d . ; M u h a m ma d M or s y A bdu l l a h ,The United Arab Em irates: A Modern History,Lon don 1978, s . 134 vd. , 141, 23 2; P. B on n e n -f a n t , La Peninsule Arabique d'Aujourd'hui, Pa -r is 1982, H, 523-558; The Middle East and Nor thAfrica 1988, L on do n 1987 , s . 838 -840 v d . ; R .J . S a id , " T h e 1 9 3 8 R e f o r m M o v e m e n t i n D u -b a i " , el-Abhath, XXI II , Beyrut 1970, s . 24 7-2 63 ; d ri s B


SEKOLAH PENDIDIKAN ISLAM TERPADU DI KABUPATEN …eprints.ums.ac.id/30433/10/10.NASKAH_PUBLIKASI.pdf · v SEKOLAH PENDIDIKAN ISLAM TERPADU DI KABUPATEN SUKOHARJO Santy Setyawati Fakultas

SEKOLAH PENDIDIKAN ISLAM TERPADU DI KABUPATEN …eprints.ums.ac.id/30433/10/10.NASKAH_PUBLIKASI.pdf · v SEKOLAH PENDIDIKAN ISLAM TERPADU DI KABUPATEN SUKOHARJO Santy Setyawati Fakultas

ABDÜLKERİM [il. - TDV İslam Ansiklopedisi

ABDÜLKERİM [il. - TDV İslam Ansiklopedisi

BAB 10 - BANGUN DAN BANGKITLAH WAHAI PEJUANG ISLAM! 11 SMA

BAB 10 - BANGUN DAN BANGKITLAH WAHAI PEJUANG ISLAM! 11 SMA

10 Sumber-Sumber Sampingan Perundangan Islam

10 Sumber-Sumber Sampingan Perundangan Islam

materi pendidikan agama islam teknik pertambangan pertemuan 10

materi pendidikan agama islam teknik pertambangan pertemuan 10

PERILAKU TERCELA agama islam kelas 10

PERILAKU TERCELA agama islam kelas 10

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 27

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 27

10. Pembaharuan Dalam Islam Part 1

10. Pembaharuan Dalam Islam Part 1

Pelajaran 10 Bersuci Tuntutan Islam

Pelajaran 10 Bersuci Tuntutan Islam

Pengumuman 10 Besar Finalis Lomba Desain Cover Buku Islam · Pengumuman 10 Besar Finalis Lomba Desain Cover Buku Islam ... Calon peserta wajib mendaftarkan diri dengan mengirimkan

Pengumuman 10 Besar Finalis Lomba Desain Cover Buku Islam · Pengumuman 10 Besar Finalis Lomba Desain Cover Buku Islam ... Calon peserta wajib mendaftarkan diri dengan mengirimkan

KÜÇÜK KAYNARCA’DAN YAŞMASI’NA KADAR ĞDAN ÜZERİNDE … · 2019. 9. 2. · danı ve idarecisi anlamlarını taşır. Mihai Maxim, "Voyvoda", Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,

KÜÇÜK KAYNARCA’DAN YAŞMASI’NA KADAR ĞDAN ÜZERİNDE … · 2019. 9. 2. · danı ve idarecisi anlamlarını taşır. Mihai Maxim, "Voyvoda", Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,

10. komunisme musuh islam sepanjang sejarah

10. komunisme musuh islam sepanjang sejarah

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 8

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ 8

Islam Ansiklopedisi (MEB) Cilt 03 CA-DVİN (1977) 703s 66 MB

Islam Ansiklopedisi (MEB) Cilt 03 CA-DVİN (1977) 703s 66 MB

UPAYA MENINGKATKAN MUTU PENDIDIKAN AGAMA ISLAM …e-repository.perpus.iainsalatiga.ac.id/1004/1/Tesis... · 2016. 10. 10. · Pelatih Ekstrakurikuler di SD Islam se-kota Salatiga.

UPAYA MENINGKATKAN MUTU PENDIDIKAN AGAMA ISLAM …e-repository.perpus.iainsalatiga.ac.id/1004/1/Tesis... · 2016. 10. 10. · Pelatih Ekstrakurikuler di SD Islam se-kota Salatiga.

10.Konsep Taqwa Dlm Islam

10.Konsep Taqwa Dlm Islam

lampiran 10 surat keputusan direktur jenderal pendidikan islam ...

lampiran 10 surat keputusan direktur jenderal pendidikan islam ...

Islam Ansiklopedisi Cilt 20

Islam Ansiklopedisi Cilt 20

Huri - TDV İslam Ansiklopedisi

Huri - TDV İslam Ansiklopedisi

AL-ISLAM KEL.10

AL-ISLAM KEL.10