Post on 22-Apr-2023
1
T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
EDEBİYAT FAKÜLTESİ
SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ
18. ve 20. YÜZYIL OSMANLI MİMARİSİ
DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ -
CİLT II
DANIŞMAN
PROF. DR. İNCİ KUYULU ERSOY
HAZIRLAYAN
DENİZ ÖZKAN
07-10-469
İzmir, 2015
2
İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM: İSTANBUL’UN COĞRAFİ KONUMU VE KISA TARİHÇESİ ................... 5
I.I. İstanbul’un Coğrafi Konumu ............................................................................................ 5
I.II. İstanbul’un Kısa Tarihçesi ............................................................................................... 6
II. BÖLÜM: SULTAN III. AHMED DÖNEMİ YAPILARI ................................................ 7
II.I. Eğitim Yapıları ................................................................................................................ 7
II.II. Yapı Kompleksi .............................................................................................................. 8
II.III. Sivil Yapılar .................................................................................................................. 9
II.IV. Su Yapıları .................................................................................................................. 14
III. Bölüm: Sultan I. Mahmud Dönemi Yapıları ................................................................. 17
III.I. Sivil Yapılar .................................................................................................................. 17
III.II. Su Yapıları ................................................................................................................... 18
IV. Bölüm: Sultan III. Mustafa Dönemi Yapıları ............................................................... 20
IV.I. Dini Yapılar .................................................................................................................. 20
IV.II. Eğitim Yapıları ............................................................................................................ 22
IV.III. Ticari Yapılar ............................................................................................................. 23
V. Bölüm: Sultan I. Abdülhamid Dönemi Yapıları ............................................................ 24
V.I. Dini Yapılar ................................................................................................................... 24
V.II. Su Yapıları .................................................................................................................... 26
VI. Bölüm: Sultan III. Selim Dönemi Yapıları .................................................................... 30
VI.I. Kamu Yapıları .............................................................................................................. 30
VI.II. Sivil Yapılar ................................................................................................................ 32
VI.III. Su Yapıları ................................................................................................................. 35
VII. Bölüm: Sultan II. Mahmud Dönemi Yapıları ........................................ 36
VII.I. Dini Yapılar ................................................................................................................. 36
VII.II. Kamu Yapıları ........................................................................................................... 37
VII.III. Eğitim Yapıları ......................................................................................................... 38
3
VIII. BÖLÜM: SULTAN ABDÜLMECİD DÖNEMİ YAPILARI ............. 39
VIII.I. Dini Yapılar ............................................................................................................... 39
VIII.II. Kamu Yapıları .......................................................................................................... 40
VIII.III. Sivil Yapılar ............................................................................................................ 41
VIII.IV. Su Yapıları .............................................................................................................. 44
IX. BÖLÜM: SULTAN I. ABDÜLAZİZ DÖNEMİ YAPILARI ................. 49
IX.I. Kamu Yapıları .............................................................................................................. 49
IX.II. Kültürel Yapılar .......................................................................................................... 50
IX.III. Eğitim Yapıları .......................................................................................................... 51
IX.IV. Sivil Yapılar ............................................................................................................... 53
X. BÖLÜM: SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ YAPILARI ............. 56
X.I. Dini Yapılar ................................................................................................................... 56
X.II. Eğitim Yapıları ............................................................................................................. 58
X.III. Kamu Yapıları ............................................................................................................. 60
X.IV. Sivil Yapılar ................................................................................................................ 63
X.V. Ticari Yapılar ............................................................................................................... 68
XI. BÖLÜM: SULTAN V. MEHMED DÖNEMİ YAPILARI ..................... 70
XI.I. Dini Yapılar .................................................................................................................. 70
XI.II. Eğitim Yapıları ............................................................................................................ 71
XI.III. Kamu Yapıları ........................................................................................................... 73
XI.IV. Ticari Yapılar ............................................................................................................. 75
XII. BÖLÜM: DÖNEMİ BELLİ OLMAYAN YAPILAR ............................ 76
XII.I. Dini Yapılar ................................................................................................................. 76
XII.II. Eğitim Yapıları .......................................................................................................... 77
XII.III. Kamu Yapıları .......................................................................................................... 78
XII.IV. Sivil Yapılar ............................................................................................................. 79
XII.V. Su Yapıları ................................................................................................................. 81
XII.VI. Ticari Yapılar ........................................................................................................... 82
4
XIII. BÖLÜM: DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ CİLT
II SANATÇILAR .............................................................................................. 87
XIII.I. Mimarlar .................................................................................................................... 87
BİBLİYOGRAFYA ........................................................................................... 89
5
I. BÖLÜM: İSTANBUL’UN COĞRAFİ KONUMU VE KISA
TARİHÇESİ
I.I. İSTANBUL’UN COĞRAFİ KONUMU
İstanbul, Asya kıtası ile Avrupa kıtasının birleştiği noktada, son derece stratejik bir
konumda yer almaktadır. Şehir, iki yarımadadan meydana gelmektedir. Kocaeli ve Çatalca
Yarımadaları olarak adlandırılan bu yarımadaların ortasında İstanbul Boğazı bulunmaktadır.
İstanbul Boğazı‟nın şehri ortadan ikiye ayırması, Avrupa Yakası ve Anadolu Yakası şeklinde
iki kavramın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. İstanbul‟un kuzeyinde Karadeniz, güneyinde
Marmara Denizi bulunmaktadır.
Harita 1. İstanbul Görünüm
İstanbul, doğusunda Kocaeli ili ile batısında ise Tekirdağ ve Kırklareli illeri ile
komşudur. Bu sebepledir ki; Marmara Bölgesindeki şehirlerin coğrafi olarak da merkezi
konumundadır. İstanbul, 280 01’ ve 290 55’ Doğu boylamları ile ‘410 33 ve 400 28’ Kuzey
6
enlemleri arasında yer almaktadır. İstanbul’u doğuda Kocaeli Sıradağlarının yüksek tepeleri,
batıda ise Ergene Havzasının su ayrım çizgisi sınırlamaktadır.1
I.II. İSTANBUL’UN KISA TARİHÇESİ
İstanbul çevresinde ilk yerleşmenin Kadıköy’de Kurbağalıdere kenarında, Truva’nın
erken katlarıyla eş zamanlı bir kültüre mensup olduğu, bazı kalıntılardan anlaşılmaktadır.
İstanbul Yarımadasının burnunda Trakyalı Kavimler tarafından Lygos olduğu yazılan bir
yerleşmeye ait duvar kalıntılarına Sarayburnu’ndaki ilk demiryolu inşaatı sırasında
rastlanılmıştır. İstanbul’u kuran Megaralı Greklerdir. Grekler önce Chalcedon (Kadıköy)
sonra Byzantion şehirlerini kurmuştur. Byzantion, Septimus Severus tarafından M.S. 196’da
tahrip edilmiştir, Severus daha sonra şehri yeniden imar ettirmiştir. Konstantin kendi şerefine
yaptırdı şehri sayısız yeni yapıyla doldurmuştur. Şehrin yeni kuruluşu sırasında bir yandan
eski pagan tapınakları yenilenirken öte yandan yeni Hristiyan tapınakları inşa edilmiştir.
Konstantin devrinde şehir surların dışına pek fazla taşınmamıştır. Konstantin kentin adını
kendi adıyla özdeşleştirerek 330 yılında Konstantinopolis olarak ilan etmiştir. Konstantin’in
yeni Roması 324-336 yılları arasında kurulmuştur. 476’da Batı Roma’nın yıkılmasından sonra
Doğu Roma imparatorluğu Bizans İmparatorluğun dönüşmüş ve İstanbul’da bu
imparatorluğun başkenti olmuştur. 1453 yılında Osmanlı Devleti tarafından İstanbul’un
fethedilmesiyle Osmanlı İmparatorluğunun en büyük politik amaçlarından biri
gerçekleşmiştir. Fakat ele geçirilen şehir hemen başkent olamayacak kadar bakımsız ve
haraptı. Surlar, son Bizans imparatorlarının sarayı, şehir işgali sırasında tahrip edilmiştir.
Fatihin imar ve iskanla ilgili olarak ilk işi, şehirde kalan nüfusu barındırmak ve şehri yeni
nüfus yerleştirmek olmuştur. Bunun için de şehirdeki evleri ellerine geçirenlere veya
dışarıdan gelenlere mülk olarak dağıtmıştır. Surlar onarılmış ve Topkapı sarayının inşasına
başlanmıştır. İstanbul 1457 yılında, yani fetihten 4 yıl sonra Osmanlı Devletinin başkenti
1 Ali Gürel-Arif Emre Gündüz, “İstanbul’un Ekolojik Yapısı Üzerine Bir Araştırma”, Marmara Sosyal
Araştırmalar Dergisi, S.1, İstanbul, 2011, s.2-3.
7
olmuştur. 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla İstanbul’un başkentlik dönemi
sona ermiştir.2
İstanbul Şehir Gravürü
2 D. Kuban, İstanbul’un Tarihi Yapısı Raporu, Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu, İstanbul.
8
II. BÖLÜM: SULTAN III. AHMED DÖNEMİ YAPILARI
II.I. Eğitim Yapıları
ENVANTER NO: 1
YAPI ADI: Damat İbrahim Paşa
Darülhadisi
TARİHİ: 1726
DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed
BANİSİ: Damat İbrahim Paşa
MİMARI: Kayserili Mehmed Ağa
ADRESİ: Cağaloğlu’nda, Cemal Nadir Sokağı üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dikdörtgen planlı bir avlu çevresinde U oluşturacak biçimde
sıralanan on iki hücre ve bir dershaneden oluştuğu anlaşılmaktadır. Avlunun güneybatı
köşesine, hücre dizisinin bir ucuna yerleştirilen dershanenin girişi güneydoğu kenarı
üzerindedir. Plan düzeni Osmanlı klasik dönemi medreseleri arasında yaygın değildir. Dış
cephedeki özensizliğe karşın, avlu çevresindeki mermer sütunlara oturan revak düzen,
külliyesinin medresesinin kalitesine ulaşmaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 546 - 547]
Zeynep AHUNBAY
9
II.II. Yapı Kompleksi
ENVANTER NO: 2
YAPI ADI: Damat İbrahim Paşa
Külliyesi
TARİHİ: 1726 - 1727
DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed
BANİSİ: Damat İbrahim Paşa
MİMARI: Mehmet Ağa ve
Seyid Mustafa Ağa
ADRESİ: Şehzadebaşı ve Dede Efendi Caddelerinin kesiştiği köşededir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Yapılar bir avlu içerisine dizilmiştir. Bunlar Damat İbrahim
Paşa Darülhadisi olarak anılmaktadır. Taç kapının sağındaki oda, mescit işlevindedir.
Kitaplık, mescidin karşısında, kare planlı kubbelidir. Güney ve batısı revaklıdır. Yapının
kalem işi süslemeleri Lale Devri özellikleri göstermektedir. Medrese odaları avluyu U biçimi
çevrelemektedir. Sekiz köşeli, mermer şadırvan barok süslemelidir. Beş sütunlu sebil Lale
Devri özelliğinde mukarnas, rumi, palmet ve kalem işi bezemelidir. Sebilin yanındaki sivri
kemerli, mermer çeşme barok üsluptadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 547 - 548]
Doğan KUBAN
10
II.III. Sivil Yapılar
ENVANTER NO: 3
YAPI ADI: Başhavuz Köşkü
TARİHİ: -
DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed.
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Kırkhane ve Kâğıthane suyollarının birleştiği Başhavuz’un yanında yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Köşkün küçük ölçüde ve ahşaptan olduğu Başhavuz içerisindeki
suları seyretmek ve sesini dinlemek için yapıldığı sanılmaktadır. Başhavuz’un yanındaki
duvarlar üzerinde kâgir bir kaide üzerine oturtulmuş ve havuz yönüne doğru teraslarla
genişletilmiştir. Böylece havuz ile bütünlük sağlanmıştır. Kasır kareye yakın dikdörtgen planlı
olup, çevresi ahşap dikmelerle çevrelenmiştir. Bunların arasındaki açıklıklara da pencereler
yerleştirilmiştir. Üzeri geniş saçaklı basık bir çatı ile örtülmüştür.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 79]
M. Baha TANMAN
11
ENVANTER NO: 4
YAPI ADI: Bebek Kasrı
TARİHİ: 1725
DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Beşiktaş semtinde, Bebek Bahçesi’nde yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Sultan I. Abdülhamit döneminin sonlarında iki kez onarım
geçirir İstanbul’a gelen Fransız Büyükelçisi Choiseul Gouffier tarafından yaptırılmış
gravürden ve Jouannin imzalı kopyasından bu kasırla ilgili kısmen de olsa bilgi edinilir. A.
Du Beaumont’un 1849’da yaptığı bir gravürde bu kasrın mimari yapısı kısmen de olsa
görülür. Bu gravüre göre kasrın alt katı iki taraftan bahçe duvarları ile uzatılmış, ortasına kasır
yerleştirilmiştir. İki katlı olan kasrın alt katında ikinci derece odalar ve giriş holü
bulunmaktadır. Kasrın asıl oturulan mekânı ikinci kattadır. Burada ortada denize taşkın üç
sofalı büyük bir divanhane, bunun iki tarafında ve daha arkasında odalar bulunmaktadır. Aynı
dönemde Antoine-Ignace Melling’in yapmış olduğu gravürde de kasrın üç bölümden
meydana geldiği, ortadaki bölümün diğerlerine göre çıkıntılı olduğu anlaşılmakta ve diğer
bilgileri de pekiştirmektedir. Gravürlere göre denize taşkın üç sofalı büyük divanhanenin
cephesi tümü ile sıra halinde pencere dizisi ile kaplı idi. Bunların üzerinde kapaklar
bulunuyordu. Bu kapaklardan üsttekiler gölge yapsın diye alttakilerden daha geniş
tutulmuştur. Kasrın mimari bezemesi ampir özelliklerini taşıyordu.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 117-118]
Tülay ARTAN
12
ENVANTER NO: 5
YAPI ADI: Büyük Bent Kasrı
TARİHİ: 1717
DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed
BANİSİ: Sultan III. Ahmed
MİMARI: -
ADRESİ: Belgrad Ormanı’nda, Büyük Bent’in yanında yer almaktadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Tek katlı ahşap kasır, simetriye ve aksiyaliteye riayet etmeyen
ilginç tasarımı ile emsallerinden ayrılmaktadır. Bendin üzerindeki platforma da geçit veren
giriş bölümü bir dağılım merkezi niteliğindedir. Bunun sağında kalan ve göle bakan kanat
hünkâra, solunda kalan ve vadiye bakan kanat ise kızlarağasına ayrılmıştır. Hünkâr odası ve
kızlarağası odası, eliböğründelerin taşıdığı çıkmalarla genişletilmiş, dikdörtgen eçıklıklı ve
kepenkli pencerelerle donatılmıştır. İki parçalı olarak tasarlanan kepenklerin yatay eksenler
üzerinde aşağıya ve yukarıya doğru açıldıkları anlaşılmaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 345]
M. Baha TANMAN
13
ENVANTER NO: 6
YAPI ADI: Çadır Köşkü I
TARİHİ: 1723
DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed
BANİSİ: Nevşehirli Damat
İbrahim Paşa
MİMARI: -
ADRESİ: Kâğıthane Deresi kıyısındadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Köşk mermer kaplı bir döşemenin üzerinde yer almakta ve
hafifçe kavisli üç çıkıntıya sahiptir. Yirmi adet barok başlıklı sütun, geniş saçaklı çatıyı
taşımaktadır. Dışı kurşun kaplı çatının içinde ahşap bir kubbe bulunmaktadır. Köşkün etrafını
çevreleyen mermer korkuluların iç kısmında ise sedirler yer almaktadır. Geniş saçağın alt
kesimleri ve kubbe zengin saçaklarla bezenmiştir. Sütunların arasına ise eski geleneklere
uygun olarak rüzgâra karşı koruyucu perdeler asılmıştır.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 456]
Semavi EYİCE
14
II.IV. Su Yapıları
ENVANTER NO: 7
YAPI ADI: Büyük Bent
TARİHİ: 1723
DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed
BANİSİ: Sultan III. Ahmed
MİMARI: -
ADRESİ: İstanbul’un kuzeyindeki Belgrad Ormanı’nda, Kâğıthane Deresi’nin bir kolu olan
Topuz Deresi üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İnşa edildiği noktadaki 4. yüzyıl bendi, 7. yüzyılda kenti
kuşatan kavimler tarafından tahrip edilmiştir. Kanuni Dönemi içinde onarılan bent zaman
içinde tahrip olunca, Sultan III. Ahmet tarafından 1723 yılında yeri bizzat seçilerek, Belgrad
Deresi üzerine yeniden yaptırılmıştır. Bendin 1730 - 1754 yılları arasında onarıldığı
bilinmektedir. 1900 yılında yükseltilerek su hacmi arttırılmıştır. Yüksekliği 12,5 metre, taban
genişliği ise 9,75 metre olan bendin uzunluğu 84,5 metredir. Su kapasitesi 1.318,162
metre3 olan gölün uzunluğu 1440 metredir. Sultanahmet Meydanı’ndaki Yerebatan Sarnıcı’na
su Büyük Bent'ten gelmektedir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 344 - 345]
Kâzım ÇEÇEN
15
ENVANTER NO: 8
YAPI ADI: Damat İbrahim Paşa Çeşmesi I
TARİHİ: 1723
DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed
BANİSİ: Damat İbrahim Paşa
MİMARI: -
ADRESİ: Ortaköy Camii’nin önündeki
meydandadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dikdörtgen prizma
gövdeye sahip olan çeşmenin denize dönük dar cephesi mermer kaplı ve bezelidir. Cephe üç
bölümden oluşmakta, ortada dışarı taşmaktadır. Ora bölüm ana musluğa, yan bölümler ise
müsenna kurnalarına ayrılmıştır. Musluğu bir dikdörtgen silmeyle çerçevelenmiştir. İki
yanında birer servi ve üzerinde iri bir rozet bulunmaktadır. Bu grup S kıvrımlı bir kemer
biçiminde bir silme içine alınmıştır. Musluk az derin bir niş içindedir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 546]
Ayla ÖDEKAN
16
ENVANTER NO: 9
YAPI ADI: Damat İbrahim
Paşa Çeşmesi II
TARİHİ: 1728
DÖNEMİ: Sultan III.
Ahmed
BANİSİ: Damat İbrahim
Paşa
MİMARI: -
ADRESİ: Üsküdar İmrahor Caddesi’nde, Şifa Hamamı’nın önünde, Kavaklı İskele Sokağı
girişindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Cephesi mermer kaplama olup çeşmenin büyük haznesi ahşap,
dört eğimli ve kiremit kaplı bir çatı ile örtülüdür. Saçak seviyesinde, mermer cepheyi
stalaktitlerden oluşan bir bordür sınırlar. Ayna, dilimli sivri bir kemere sahip olup kemer
alınlıklarında bitkisel tezyinatlı bir çift rozet yer alır. Ayna da musluk çevresi yükseltilmiş,
beşgen bir bölüm halindedir. Tekne mermer olmakla birlikte, yol kotlarının yükselmesi
sonucu zemine gömülmüştür.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı harap bir haldedir
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 546]
Ziya Nur SEZEN
17
III. BÖLÜM: SULTAN I. MAHMUD DÖNEMİ YAPILARI
III.I. Sivil Yapılar
ENVANTER NO: 10
YAPI ADI: Bayıldım Köşkü
TARİHİ: 1748
DÖNEMİ: Sultan I. Mahmud
BANİSİ: I. Mahmud
MİMARI: -
ADRESİ: Dolmabahçe Sarayı’nın
arkasındaki yamaçta, bugünkü Taşlık Kahvesi’nin yakınında bulunur.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1748’de I. Mahmut tarafından yaptırılan köşk, rivayete göre
kadınların “bayıldım” diyerek beğenilerini belirtmeleri sonucunda bu adı alır. 1755’te bir
yangın geçirir ve aslına uygun halde yeniden yaptırılır. Küfeki taşından temeller üzerine ahşap
malzemeli köşk, doğu – batı doğrultulu uzanan girintili çıkıntılı bir plana sahiptir. 2 katlı
yapının, deniz tarafındaki doğu ucunda, her iki katta sedirli birer divanhane bulunur.
Divanhaneler, kareye yakın dikdörtgen planlı olup üç yönde ahşap dikmelerle kuşatılmıştır.
Dikmelerin arasındaki açıklıkları çifte kepenklerle donatılmıştır. Köşk, ilk şekliyle ele
alındığında, Osmanlı mimarisinde batıdan gelen etkilerle barok üslubun ortaya çıktığı,
geleneksel sivil mimariyi yaşatır.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 98]
M. Baha TANMAN
18
III.II. Su Yapıları
ENVANTER NO: 11
YAPI ADI: Bereketzade Çeşmesi
TARİHİ: 1732
DÖNEMİ: Sultan I. Mahmud
BANİSİ: Defterdar Mehmed Efendi
MİMARI: -
ADRESİ: Galata’da Kuledibi
Meydanı’nda Büyükhendek Caddesi ile Fırçacı Sokağı’nın kesiştiği noktada Galata Kulesini
çeviren sur duvarına bitişik bulunmaktadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bir duvar çeşmesidir. Çeşme 1957 yılında caminin yanından
sökülerek kulenin dibine taşınmıştır. Çeşme mermerden inşa edilmiş olup duvara bitişik
olarak düzenlenmiştir. Geniş sağcın alt kısmında çiçek motifleri yer alır. Saçağın hemen
altında lotus ve palmet süslemeli bir korniş ve mukarnaslı bir silme bulunur. Çeşme üç
bölümlüdür. Ortadaki kısmın yanlarında ince bir silme geçer. Köşeleri pahlıdır ve birer ince
silindir sütun yerleştirilmiştir. Tüm cephe rokoko tarzı yoğun süslemelerle kaplıdır. En üstteki
silmenin altında bir dizi alçak kabartmalar bulunmaktadır. Bu kabartmalar da kase içinde
meyveler ve çiçek desenleri bulunur. Kitabenin iki yanında dalgalı kemer motifi içinde vazo,
lale, gül çiçeklerle oluşturulmuş demet kompozisyonları bulunur. Kitabe altındaki silme
kıvrık dallarla süslenmiştir. Kemerin iki yanı da süslemelerle doludur
ŞU ANKİ DURUMU: Bugün çeşmeden su akmamaktadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 156]
Ayla ÖDEKAN
19
ENVANTER NO: 12
YAPI ADI: Cağaloğlu Hamamı
TARİHİ: 1741
DÖNEMİ: Sultan I. Mahmud
BANİSİ: Sultan I. Mahmud
MİMARI: Hüsrev
ADRESİ: Yerebatan Caddesi’nin sağ tarafındadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bir çifte hamamdır. Daha büyük olan erkekler kısmının girişi,
cadde kotunun yükselmesi sebebiyle çukurda kalmıştır. Burada Osmanlı mimarisinin hiçbir
dönemine uymayan üslupta mermerden bir dış kapı vardır. Üstünde kitabe olan bu kapıdan
kare planlı soyunmalığa geçilir. Bu mekânı, geçişi dilimli tromplarla sağlanan büyük bir
kubbe örter. Soyunmalığın orasında barok üslupta mermer bir şadırvan havuzu bulunur. İki
kapıdan geçilerek girilen ılıklık bölümü klasik hamamlardan farklıdır. Birbirlerine ve
duvarlara kemerlerle bağlanmış dört sütun, ortadakiler geniş, yanlardakiler dar olarak dokuz
bölüm meydana getirir. Perde kapıları barok profillidir. Hamam, dört eyvanlı ve dört halvet
hücreli tipin çok değişik ve yeniliklerle dolu bir örneğidir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 371 - 372]
Semavi EYİCE
20
IV. BÖLÜM: SULTAN III. MUSTAFA DÖNEMİ YAPILARI
IV.I. Dini Yapılar
ENVANTER NO: 13
YAPI ADI: Büyükdere Camii
TARİHİ: 18. Yüzyıl
DÖNEMİ: Sultan III. Mustafa
BANİSİ: Mehmed Ağa
MİMARI: -
ADRESİ: Büyükdere’de, Çayırbaşı
Caddesi üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Fevkani
yapının duvarları kâgir, çatısı ahşaptır.
Harim üç adet betonarme sütunla kuzeye doğru genişletilmiş ve doğu duvarına kadınlar
mahfili eklenmiştir. Son cemaat yerinden bir merdivenle mahfile çıkılır. Harim, önde enine
dikdörtgen bir alan ve buna üç sütunla bağlanan dik bir dikdörtgen alandan oluşmaktadır.
Mihrap duvarında iki sıra halinde dört pencere bulunur. Caminin doğusunda küçük bir hazire
vardır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 363]
Tarkan OKÇUOĞLU
21
ENVANTER NO: 14
YAPI ADI: Cafer Ağa Cami
TARİHİ: 1760 - 1773
DÖNEMİ: Sultan III. Mustafa
BANİSİ: Cafer Ağa
MİMARI: -
ADRESİ: Kadıköy’de Moda Caddesi üzerinde, kendi
adını verdiği sokaktadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Küçük bir avlunun içine
çapraz bir konumda oturtulan cami kâgir duvarlı ve ahşap çatılıdır. Caminin güney, doğu ve
batı duvarına ikişer adet, ince uzun ve sivri kemerli neogotik tarzda pencereler açılmıştır.
Kare olan harim mekânı kuzey yönden genişletilmiş ve fevkani bir mahfil eklenmiştir.
Kuzeybatıdan bir merdivenle çıkılan ahşap mahfil; kuzeye doğru dikdörtgen kesitli bir sütun,
iki duvar payesi ve en arkada üç adet sütunla taşınır. Tavanın etrafını alçıda prizmatik
üçgenler kuşağı dolaşır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 363]
Tarkan OKÇUOĞLU
22
IV.II. Eğitim Yapıları
ENVANTER NO: 15
YAPI ADI: Cedid Abdürrahim
Efendi Medresesi
TARİHİ: 1757
DÖNEMİ: Sultan III. Mustafa
BANİSİ: Abdürrahim Efendi
MİMARI: -
ADRESİ: Fatih’te, Darüşşafaka Caddesi ile Yeşil Sarıklı Sokağı’nın kesiştiği köşededir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bir külliyeye bağlı olmayan tek medrese türüne girmektedir.
Osmanlı barok dönemi içinde yapılmakla birlikte, mimarisinde klasik dönem özellikleri hala
etkilidir. Girişin güneydoğu yönünde, daha sonra cepheleri örülerek odaya dönüştürülen üç
göz tonozlu dükkân yer almaktadır. Medrese, kare planlı bir avluya giriş dışındaki üç yönde
çevreleyen revakların gerisinde “U” plan oluşturacak biçimde sıralanan hücreler ve bir
dershaneden oluşmaktadır. Mermer söveli kapı lentosuna barok bir kemer biçimi verilmiştir;
üzerinde natüralist çiçek desenleri ve bir kartuş içinde besmele yer almaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 391]
Zeynep AHUNBAY
23
IV.III. Ticaret Yapıları
ENVANTER NO: 16
YAPI ADI: Büyük Yeni Han
TARİHİ: 18. Yüzyıl Ortaları
DÖNEMİ: Sultan III. Mustafa
BANİSİ: Sultan III. Mustafa
MİMARI: Mehmed Tahir Ağa
ADRESİ: Kapalıçarşı ile Mısır
Çarşısı arasındadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Hanın planı düzgün olmayan bir dikdörtgen şeklindedir. Üç
katlı olan bu yapının iki avlusu olup bu avlulara üç ayrı yerden girilmektedir. Avlular
birbirlerine kemerli ve beşik tonozlu geçitlerle bağlanırlar ve her katta üç taraftan yuvarlak
kemerli revaklarla çevrilidir. Çakmakçılar Yokuşundaki cephedeki giriş ana giriştir. Çok
hareketli olan bu cephede yokuşun eğiminden dolayı zemin kat üzerinden başlayan ve cephe
boyunca devam eden beş çıkma yapılmıştır. İkinci katta bu çıkmalar konsollarla biraz daha
genişletilerek cephede daha bir hareketlilik sağlanmıştır. Cephedeki pencereler dikdörtgen taş
sövelerin üzerinde sağır sivri kemerlerle dekore edilmiştir. Hanın bütün cephe mimarisinde
küfeki taşı arasında iki sıra tuğla hatıllar kullanılmıştır. Hanın her iki avlusundaki revakların
üzerleri beşik ve çapraz tonoz ile örtülüdür. Odaların üst örtüleri ise çapraz tonozdur. Büyük
Yeni Han yapıldığında içeride sarraf dükkânlarının bulunduğu bilinmektedir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 349 -
350]
Gönül CANTAY
24
V. BÖLÜM: SULTAN I. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ YAPILARI
V.I. Dini Yapılar
ENVANTER NO: 17
YAPI ADI: Beylerbeyi Camii
TARİHİ: 1778
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülhamid
BANİSİ: Sultan I. Abdülhamid
MİMARI: Mehmed Tahir Ağa
ADRESİ: Boğaziçi’nin Anadolu
yakasında, Beylerbeyi İskelesi’nin önündeki meydanın doğusunda, tam deniz kıyısında yer
almaktadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Daha önceleri burada yükselen İstavroz Sarayı’nın 18. yüzyıl
ortalarında yıkılmasından sonra cami, I Ahmed’in İstavroz Sarayı’na taşıdığı Hırka-ı Şerif
dairesinin bulunduğu yere inşa edilmiştir. Cami barok üslupta olup taşıyıcı duvarları kesme
taştan inşa edilmiştir. Merkezi tek kubbeli mihrap üstü yarım bir kubbe ile vurgulanmış
sekizgen tabana oturan bir yapıdır. Osmanlı hem de Avrupa çinileri göze çarpar. Caminin ana
mekânının tavan örtüsü bir tam ve beş yarım kubbe ile örtülü olup; kubbeli tavan örtüsü sıra
dışı bir şekilde iki kasnağa oturtulmuş, üsteki kasnağın çevresini dolanan yirmi pencere ile
kubbe aydınlığı sağlanmıştır. Sivri, yuvarlak, “S” ve “C” kıvrımlı dört farklı kemer örneğinin
kullanıldığı cami; iki kez kapsamlı bir şekilde restore edilmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 203 - 204]
Selçuk BATUR
25
ENVANTER NO: 18
YAPI ADI: Cezayirli Hasanpaşa
Camii
TARİHİ: 1782
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülhamid
BANİSİ: Cezayirli Gazi Hasan
Paşa
MİMARI: -
ADRESİ: Kasımpaşa’da Kalyoncular Kışlası içerisindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Kâgir duvarlı, kırmızı boyalı camiyi, kiremit örtülü ahşap kırma
bir çatı tamamlamaktadır. Cephelerinde yer alan ikişer sıralı dörder pencereden üst sıradakiler
sivri kemerli ve revzenli alt sıradakiler ise kare şeklindedir. Yapının doğusunda
yükselen minare, cami ile aynı renge boyanmıştır. Kesme taştan yapılan minarenin konik bir
pabuç üzerine oturduğu ve geniş silindir bir gövdeyle basık bir görünüme sahip olduğu dikkat
çeker. Dört ahşap sütuna oturan düz ahşap örtülü, açık bir son cemaat yerinden sonra, küçük
bir kapıdan dikdörtgen planlı harim bölümüne geçilir. Burada ahşap direklerle taşınan küçük
fevkani bir mahfil mevcuttur. Son derece sade olan mihrap ve tamamen
yenilenen minber harimi tamamlayan diğer unsurlar olarak karşımıza çıkar.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 425]
Ergün EĞİN
26
V.II. Su Yapıları
ENVANTER NO: 19
YAPI ADI: Beylerbeyi Hamamı
TARİHİ: 1778
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülhamid
BANİSİ: Sultan I. Abdülhamid
MİMARI: Mehmed Tahir Ağa
ADRESİ: Boğaziçi’nin Anadolu yakasında, Beylerbeyi semtindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Soyunma bölümü kareye yakın dikdörtgen planlı olup zemini
mermerle kaplıdır. Yenilenmiş olan bu bölümün ahşap tavanı oldukça yüksek tutulmuştur ve
bir aydınlık fenerine sahiptir. Ayrıca yedi adet pencere ve soyunma bölümünün
aydınlanmasına katkıda bulunur. Soyunmalıktan soğukluk bölümüne geçilen kapının sağ
tarafında, geniş mermer tekneli bir çeşme ve üzerinde bitki kıvrımlı ahşap çerçevesi ile bir
ayna mevcuttur. Soğukluk, kabaca üçe bölünmüştür. Orta bölüm geniş, tonoz örtülüdür.
Ilıklık koridor şeklinde tonozla örtülü bir ara bölümün iki yanında yer alan iki bölümden
oluşur. Daha sıcak olan hararet bölümüne yine yonca kemer biçiminde düzenlenmiş girişten
girilir. Bu bölüm dikdörtgen planlıdır. Köşelerinde bitkisel kıvrımlar bulunan orijinal
kurnalardan sadece iki tanesi günümüze gelmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 205]
Rezan ÇELEBİ
27
ENVANTER NO: 20
YAPI ADI: Canfeda Kadın Çeşmesi
TARİHİ: 1780
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülhamid
BANİSİ: Canfeda Kadın
MİMARI: Şevk-i Nihâl Usta
ADRESİ: Gedikpaşa’da Divan-ı Ali Cami
karşısındadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Cephe kare
şeklinde ele alınmış ve tamamıyla beyaz mermerden inşa edilmiştir. Çeşmenin ayna taşı
yuvarlak kemerli bir niş içine alınmış ve ortasına kabartma olarak stilize bir menekşe motifi
işlenmiştir. Sağ ve sol üst köşelerde ikişer adet girland motifi, bunların altlarında ise ışınsal
çiçek demeti şeklinde stilize Osmanlı yıldızı yer alır. İki alt köşeye birer küçük çeşme
yerleştirilmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Haznesiyle birlikte sağlam bir şekilde günümüze gelen çeşmenin suyu
akmamaktadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 383 - 384]
Doğan YAVAŞ
28
ENVANTER NO: 21
YAPI ADI: Cezayirli Hasan Paşa Çeşmesi I
TARİHİ: 1786
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülhamid
BANİSİ: Cezayirli Gazi Hasan Paşa
MİMARI: -
ADRESİ: Beyoğlu’nda, Cezayirli Mektebi Sokağı’ndadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bütünüyle beyaz mermerden olan çeşme iki yandan kompozit
başlıklı sütuncelerle kuşatılmış, bunların üzerine, alttan ve üstten silmelerle sınırlandırılmış
olan, lento görünümündeki kitabe yerleştirilmiştir. Çatık kaş biçiminde kemerciklerle
sonuçlanan kartuşlar içine istifle sülüsle kitabe yazılmıştır. Osmanlı barok üslubunun belli
başlı motiflerinin gözlendiği ayna taşı, kaval silmelerle çerçevelenmiş, cepheden geri çekilmiş
dikdörtgen bir yüzeyin içindedir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 425]
M. Baha TANMAN
29
ENVANTER NO: 22
YAPI ADI: Cezayirli Hasan Paşa Çeşmesi II
TARİHİ: 1781
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülhamid
BANİSİ: Cezayirli Gazi Hasan Paşa
MİMARI: -
ADRESİ: Beyoğlu’nda, Paşa Çeşmesi Yokuşu’ndadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dikdörtgen prizma biçimindeki haznesi bir sıra küfeki taşı ve
iki sıra tuğla ile almaşık düzende örülmüş, köşeler kesme taş örgü ile takviye edilmiştir.
Beyaz mermerle kaplanmış ve kısa bir saçakla donatılmış olan çeşme yüzeyi, yatay silmelerle
eşit olmayan üç kesime ayrılmıştır. Alttaki bölümde Osmanlı barok üslubuna özgü bileşik bir
kemerin içinde, aynı üsluba bağlanan S ve C kıvrımlarının yanı sıra yaprak kabartmaları ile
süslü ayna taşı yer alır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 425]
M. Baha TANMAN
30
VI. BÖLÜM: SULTAN III. SELİM DÖNEMİ YAPILARI
VI.I. Kamu Yapıları
ENVANTER NO: 23
YAPI ADI: Balıklı Rum
Hastanesi
TARİHİ: 1795
DÖNEMİ: III. Selim
BANİSİ: Carite Froco
MİMARI: -
ADRESİ: Yedikule’de sur dışında yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Yedikule’de sur dışında yer alan özel bir hastanedir. İlk olarak
Karaköy’de, Büyük Balıklı Han’da faaliyete geçer. Ahşap bina daha sonra kâgir olarak
yenilenir. Hastanenin mülkiyetinde olan ve günümüzde işyeri olarak kullanılan binanın geliri
hastaneyi aittir. Galata Limanı’na yakın olması nedeniyle gemilerden gelen veba gibi bulaşıcı
hastalıklar nedeniyle daha sonradan sur dışına nakledilir. Bugün hastanenin bulunduğu arazi
cariye Froso tarafından satın alınarak hastaneye tahsis edilir. İstanbul’daki en büyük
servislerden olan hastane birçok alanda hizmet verir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 25]
Nuran YILDIRIM
31
ENVANTER NO: 24
YAPI ADI: Beykoz Deri ve
Kundura Fabrikası
TARİHİ: 1805
DÖNEMİ: III. Selim
BANİSİ: Devlet tarafından
yaptırılır.
MİMARI: -
ADRESİ: Beykoz
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Beykoz’daki geniş düzlüklerin ve zengin su kaynaklarının
yakınında kurulu bulunan debbağhanenin, adım adım Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası’na
dönüşmesidir. Projenin başlangıcı 1805 yılında Beykoz yakınındaki Akbaba Köyü’ndeki bir
özel mülk değirmeninin suyunun, Kâğıthane’ye verilmek üzere devlet tarafından satın
alınmasıdır. 1810 yılında tabakhane olarak kurulan Beykoz Deri ve Kundura
Fabrikası İstanbul’un en eski fabrikalarından biridir. Fabrika Osmanlı ve Türk ordusuna
ayakkabı deri ürünlerinin tedarikini sağlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu dönemine (II.
Mahmut döneminden imparatorluğun yıkılışına kadar), Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna
ve birçok tarihi olaya şahitlik yapan fabrika 1933 yılında Sümerbank’a devredilmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 197]
Önder KÜÇÜKERMAN
32
VI.II. Sivil Yapılar
ENVANTER NO: 25
YAPI ADI: Beyhan Sultan Sahilsarayı I
TARİHİ: 1800
DÖNEMİ: III. Selim
BANİSİ: Beyhan Sultan
MİMARI: Mimarbaşı Mustafa ve Şehremini Hayrullah Ağa’nın yanı sıra Kirkor, Yağcıoğlu
Nikola, Sarkis, Senkir ve Minas Kalfalar çalışmıştır.
ADRESİ: Boğaziçi’nin Rumeli kıyısında Arnavutköy Akıntıburnu’ndadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Julia Pardoe “Said Paşa’nın geniş cepheli, asimetrik, pembe
renkli sarayı, güzel bir koyun başında inşa edilmiştir.” derken Beyhan Sultan Sahilsarayı’ndan
söz etmektedir. Dar bir rıhtımda yükselen saray yüksek bir sağır duvar üzerinde 2 katlıdır. Bu
duvara oturan, sahilsaraylarda sık görülen balıkhaneler benzeri çokgen planlı bir köşk ya da
kameriyeden sonra beş adet birbirinin aynı çıkma ve bu çıkmaların düşey hareketi cepheyi
canlandırmaktadır. İlk katlarda duvara yüksek ahşap furuştalarla oturan çıkmalar, ikinci
katlarda bir kademe daha ileri çıkmaktadır. Böylece üçlü bir kademelenme ile yükselen
sarayın tüm cephesi pencerelerle boşaltılmıştır. Tümü kafesli olan pencerelerin arasına
plasterler yerleştirilmiştir. Süslemede Batı orijinli plasterler, üçgen alınlıklar, iç bükey ve dış
bükey kıvrımlar kullanılmıştır.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 191]
Tülay ARTAN
33
ENVANTER NO: 26
YAPI ADI: Beyhan Sultan Sahilsarayı II
TARİHİ: 1795
DÖNEMİ: III. Selim
BANİSİ: Beyhan Sultan
MİMARI: -
ADRESİ: Boğaziçi’nin Rumeli kıyısında Beşiktaş Çırağan’daydı.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dallaway’in tasvirlerinden yola çıkarak, çıkmalarla denize
taşkın ahşap sahilsarayın cephesinin 100 metreye yaklaştığı anlaşılmaktadır. Tüm yüzeyin
aşırı parlak renklerle, yaldızlı boyalı, gösterişli pirinç süslerle bezeli olduğunu söyleyen
Dallaway, ilk kattaki salondan diğer dairelere geçildiğini söyler. Yazar iç mekanlarda
renklerin ve yaldızın aşırı kullanımını rahatsız edici bulmuştur; kakma süslemeler, düzgün
olsalar da kabadır ve pesrpektif uygulamaları eleştirmeye dahi değmeyecek kadar zayıf
görünmektedir. Fakat tavanlar görkemlidir; zarif ahşap geçme motifleri pirinç rozetlerle
süslenmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Sarayın yerine daha sonra Çırağan Sarayı yaptırılır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 192]
Tülay ARTAN
34
ENVANTER NO: 27
YAPI ADI: Beyhan Sultan
Sahilsarayı III
TARİHİ: 1791
DÖNEMİ: Sultan III. Selim
BANİSİ: Beyhan Sultan
MİMARI: Antoine Ignace
Melling?
ADRESİ: Bostan İskelesi
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İki katlı olduğu anlaşılan sarayın bir iç avluyu sarmaladığı
görülmektedir. Geniş deniz cephesinde dört adet birbirinden farklı çıkma bulunmaktadır.
İmaretin hemen yanındaki dar cepheli çıkma denizle hemzemin olurken, ikinci çıkmaya
bitişik olarak denizin üzerine kazıklarla oturtulan bir balıkhane köşkü yapılmıştır, üçüncü
çıkma dar rıhtım üzerinde dört zarif sütun ile taşınmaktadır ve böylelikle burada dar bi rıhtım
oluşmuştur. Gene denizle hemzemin olan dördüncü çıkmanın cephesi ise oldukça gniş
tutulmuştur. Sarayın kara tarafındaki bölümünün tam ortasına avluya doğru bir çıkma
yapılmıştır. Bu çıkmanın üzerinde küçük bir kubbe yer almaktadır. Sarayın arkasında yüksek
bir duvarla çevrili bir bahçenin bulunduğu anlaşılmaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Sarayın daha sonra Feshane yaptırılır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 192 - 193]
Tülay ARTAN
35
VI.III. Su Yapıları
ENVANTER NO: 28
YAPI ADI: Beyhan Sultan Çeşmesi
TARİHİ: 1804
DÖNEMİ: Sultan III. Selim
BANİSİ: Beyhan Sultan
MİMARI: -
ADRESİ: Boğaziçi’nde Arnavutköy
Akıntıburnu’nda mevcut olduğu bilinir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1960lı yıllarda yol çalışması esnasında sökülen çeşmenin bir
kısmı hemen arkasındaki caminin bahçesindedir. Osmanlı rokokosu üslubundaki iki cephesi
mermer kaplı olan çeşmenin deniz tarafına bakan cephesi üç adet oymalı aynaya ve üç yalağa
sahiptir.
ŞU ANKİ DURUMU: Kısmen sökülerek yer değiştirilmiş olan yapıdan bugün su
akmamaktadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 191]
Ziya Nur SEZEN
36
VII. BÖLÜM: SULTAN II. MAHMUD DÖNEMİ YAPILARI
VII.I. Dini Yapılar
ENVANTER NO: 29
YAPI ADI: Baltalimanı Camii
TARİHİ: 1826 - 1827
DÖNEMİ: Sultan II. Mahmud
BANİSİ: Zahire Nazırı Arif Efendi
MİMARI: -
ADRESİ: Baltalimanı Deresi’nin
kuzey kıyısında, Emirgan
Caddesi’nin deniz tarafındadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Camii, dikdörtgen biçiminde klasik Osmanlı semt camilerine
uygun tek minareli tek şerefeli bir yapıdır. Yol kodundan bakıldığında iki kat gibi gözükse de
aslında üç katlıdır. Avlunun bulunduğu giriş katı ve camii içerisine girdikten sonra sol taraftan
çıkılan yukarıda bayanlar mahfili bulunmaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımda olmasına karşın özgünlüğünü neredeyse
tamamen yitirmiş vaziyettedir.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 34]
Tarkan OKÇUOĞLU
37
VII.II. Eğitim Yapıları
ENVANTER NO: 30
YAPI ADI: Cemaran Ermeni Okulu
TARİHİ: 1838
DÖNEMİ: Sultan II. Mahmud
BANİSİ: -
MİMARI: Garabet Amira Balyan ve Ohannes Amira
Serveryan
ADRESİ: Üsküdar, İcadiye’dedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İlk yapım üç katlı ahşap bir bina olan okul yatılıdır ve paralı
öğrencilerin katkısıyla yaşatılır. Giriş cephesinin ampir motifleri kısmi bir restorasyonu akla
getirir. Üç katlı, tamamen kâgir bir yapıdır. Girişin hemen karşısında üst kata ulaşımı
sağlayan merdiven bulunur. Biri anasınıfı olmak üzere altı sınıf bu merkez hollere simetrik
şekilde yerleştirilmiştir. Okulun alt katı, yemek, spor ve kültürel çalışmalara ve servise
ayrılmıştır. Genel olarak yapıya neoklasik üslubun egemen olduğu görülür. Giriş aksında
geniş bir kapı, üstündeki balkon ve çift sütunla taşınan örtüsü ampir bir biçimlenme oluşturur.
Bütün bu ampir biçimlere karşın giriş ve balkon kapılarında art nouveau biçimlerden kalma
seper kulpu kemerler kullanılmış ve kemer aynalarına yine o üsluba özgü küçük kare bölümlü
kayıtlamalar yapılmıştır. Geniş giriş kapısının ayrıca ‘S’ kıvrımlarından oluşan oryantalist
kökenli bir profili vardır.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüzde Semerciyan – Cemaran İlkokulu olarak kullanılmaktadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 391]
Zeynep AHUNBAY
38
VII.III. İdari Yapılar
ENVANTER NO: 31
YAPI ADI: Beyazıt Yangın Kulesi
TARİHİ: 1828
DÖNEMİ: Sultan II. Mahmud
BANİSİ: II. Mahmud
MİMARI: Senekerim Balyan
ADRESİ: Beyazıt’da, İstanbul Üniversitesi’nin merkez binası bahçesinin doğu kesimindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1749’da yaptırılan ilk kula ahşaptandır. Kule Cibali yangınında
yanınca yerine yine ahşaptan ikinci bir kule dikilir. Tulumbacı Ocağı kaldırılırken ikinci kule
yıktırılır fakat aynı yıl çıkan bir başka yangından sonra tekrar üçüncü kez ahşap olarak
yaptırılır. Bu kez de kule yeniçerilik yandaşları tarafından yıkılır. Nihayet 1828’de II.
Mahmud’un emriyle bu kez kâgir olarak yaptırılır. 85 metre yüksekliğinde olan kule, ilk
yapımında geniş saçaklı ve ahşap örtülüyken, 1849 yılında değiştirilerek bugünkü sekizgen
planlı, yuvarlak pencereli üç kat eklenmiştir. Kule deprem gibi nedenlerle çeşitli onarımlar
geçirir. Köşeleri yuvarlatılmış kesik piramit biçimli bir taban üzerinde yükselir. Gövdesi
pilastr benzeri eğrisel dilimlerle bölümlenmiştir. Dilimler ayrıca üstte dışa doğru kıvrımlıdır.
Gövdede aynı zamanda halka görünümü veren profilli kuşaklamalar görülür. Yarım daire
kemerli pencereler gözetleme katını çevreler. Yapının buraya kadar olan bölümü Osmanlı
barok üslubunun çizgilerini taşımaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 189]
Havva KOÇ
39
VIII. BÖLÜM: SULTAN ABDÜLMECİD DÖNEMİ YAPILARI
VIII.I. Dini Yapılar
ENVANTER NO: 32
YAPI ADI: Beykoz Çayırı
Tekkesi
TARİHİ: 1845
DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid
BANİSİ: Şeyh Edhem Sırrı
Efendi
MİMARI: -
ADRESİ: Beykoz ilçesinde, Yalıköy Mahallesi’nde, Beykoz Çayırı’nın sınırında, Yalıköy
Çayırı Sokağı’nda bulunmaktadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dikdörtgen bir alanı kaplayan tevhidhanenin duvarları tuğla ile
örülmüş, üzeri kiremit kaplı bir çatıyla örtülmüştür. Uzun zamandır mesken olarak
kullanıldığı anlaşılan yapının gerek içi gerekçe cepheleri bilinçsizce tadil edilerek
özgünlüğünü kaybetmiştir. Cephelerde yer yer, basık kemerli büyük pencerelerin izleri
seçilmekte, aslında tek katlı olan yapının içine sonradan bir katın ihdas edildiği, cephelerde,
son derece düzensiz bir biçimde farklı büyüklükte pencerelerin açıldığı görülmektedir.
Yapının kuzeydoğu yönündeki küçük hazirede Seyh Edhem Sırrı Efendi’nin mezarının yanı
sıra, tekkenin mensuplarının olması gereken az sayıda insanın kabrini barındırmaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı metruk durumdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 196]
M. Baha TANMAN
40
VIII.II. İdari Yapılar
ENVANTER NO: 33
YAPI ADI: Çinili Karakol
TARİHİ: 1842
DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid
BANİSİ: Sultan Abdülmecid
MİMARI: -
ADRESİ: Üsküdar Bağlarbaşı, Gazi Caddesi ile Yeni Dershane Sokağı’nın kesiştiği mevkide
yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İki sıra tuğla bir sıra taş malzemenin kullanılmasıyla inşa
edilmiş olan karakol binası, genel olarak T planlıdır. Mermer söveli kapısının önünde, her iki
taraftan onar basamakla yükseltilmiş, mermer bir giriş sahanlığı bulunur. Sahanlık dört
mermer sütuna oturan düz bir çatı ile örtülüdür. Pencereler hafif yuvarlatılmış tuğla kemerler
altında taş sövelidirler ve kemer alınlıkları tuğla dolguludur. Yapının arka cephesine bitişik,
malzeme ve üslup olarak aynı, fakat ana kütleden daha alçak tutulmuş bir bölüm vardır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 516]
Rezan ÇELEBİ
41
VIII.III. Sivil Yapılar
ENVANTER NO: 34
YAPI ADI: Baltalimanı Sahilsarayı
TARİHİ: 19. Yüzyıl
DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid Dönemi
BANİSİ: Mustafa Reşid Paşa
MİMARI: Sarkis Balyan
ADRESİ: Baltalimanı Boğaziçi’ndedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Mustafa Reşid Paşa’nın ahşap yalısıdır. Daha sonra Mustafa
Reşid Paşa bu yalının yanına, mimarı Sarkis Balyan olan bir saray inşa ettirir ve bugün hala
kullanılan bina da budur. Cumhuriyet döneminde bir süre boş tutulan saray, Balıkçılık
Enstitüsüne devredilir. 1925’te ise Damat Ferit Paşa’nın zengin kitaplığı, sarayın değerli
eşyaları, tabloları müzayede ile satılır. Bir avlu etrafında mekânların yer aldığı yapıda, geniş
bahçesinde deniz hamamları, havuz ve köşkler de bulunur. Birinci katın ortasında bulunan
sofa, dikdörtgen ve kare şekillerle süslü tavanıyla, mermer kaplamasıyla, renkli mermerden
şömineleri ve büyük aynalarıyla binanın en görkemli mekânıdır. Avlu, hem zemin hem de
birinci katta dört yönden koridorla çevrilidir. Meşk odası, mutfak, hamam, tuvalet koridor
üzerindedir. Zemin kat, bol ışık alacak şekilde düzenlenmiş pencerelerle kaplıdır. Sarayın
avlu duvarında yer alan çeşme 1955’te onarılarak yenilenir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı bugün, Kemik Hastalıkları Hastanesi’dir.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 34]
Ayla ÖDEKAN
42
ENVANTER NO: 35
YAPI ADI: Beykoz Kasrı
TARİHİ: 19. Yüzyıl Ortaları
DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid
BANİSİ: Kavalalı Mehmed Ali Paşa
MİMARI: Nigoğos ve Sarkis Balyan
ADRESİ: Beykoz’da, Hünkâr İskelesi’nin hemen güneyinde kalan tepeciktedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Kare planlı yapı, uzunlamasına üçe bölünür. Ortadaki iki katlı
sofa, bir kenardan diğerine uzanır. Sofasının ortasındaki camekân fener, yapının üç kaştı
algılanmasına neden olur. Her iki katta da köşelerde birer oda yer alır. Deniz ve kara
cephelerine 4 kolon üzerinde taşınan dikdörtgen, geniş balkonlar eklenir. Kasra giriş, deniz
tarafındaki cepheden gerçekleşir. Kasrın duvarlarına ise büyük boyutlarda aynalar
yerleştirilmiştir. Zemin katta birbirini kuşatan teraslarla kuşatılan yapı, kademeli bir piramit
şeklinde gittikçe genişleyen bir teras kaidesi üzerine oturur. Kasır, ayrıca oldukça geniş bir
koru içerisine yapılmıştır. Koru içerisinde yaz sıcaklarından korunmak için yapılmış bir
‘grotto’ mevcuttur. Dar ve dolambaçlı bir yol ile girilen bu yapay mağaranın kubbeli iki
küçük odası yer alır. Duvarları istiridye kabukları ile süslüdür ve üst tarafında devamlı
akmakta olan sular mevuttur. 18. yüzyıl Avrupa bahçe mimarisinde bu yapay mağaralara
sıklıkla rastlanır. Yapı bugün, Beykoz Çocuk Göğüs Hastalıkları Hastanesi’dir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı bugün, Beykoz Çocuk Göğüs Hastalıkları Hastanesi’dir.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 199 - 200]
Tülay ARTAN
43
ENVANTER NO: 36
YAPI ADI: Çifte Saraylar
TARİHİ: 1856 - 1859
DÖNEMİ: Sultan
Abdülmecid
BANİSİ: Cemile ve Münire
Sultan
MİMARI: Garabet Amira Balyan
ADRESİ: Fındıklı’da, Meclisi Mebusan Caddesi üzerindedirler.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Molla Çelebi Camisi’ne yakın olanı Cemile Sultan’a aittir. Çifte
Sarayların diğer bölümünü oluşturan Münire Sultan Sarayı’nda Sultan Abdülmecid’in kızı
Münire Sultan yaşamıştır. Sultanın 1862’de ölümünden sonra Abdülaziz’in kızlarından Saliha
Sultan¸ ardından II. Mahmud ‘un kızı Adile Sultan bu sarayda yaşamıştır. Çifte Sarayların her
ikisi de denize paralel olarak yapılmış ve bu plan düzenlemesi iç mekânda da aynen
uygulanmıştır. Birbirlerine simetrik olan eksenlerin ortada kesiştiği alanda büyük ve denize
paralel dikdörtgen planlı bir sofaya yer verilmiştir. Bu sofa ikişer direkle yan sofalara
açılmıştır. Sarayın odaları deniz ve karaya yönelik cephelere peş peşe sıralanmıştır.
Bezemelerde ve mimari yapıda ampir üslubunun egemen olduğu görülmektedir. Bu nedenle
pencerelerin üzerine yer yer üçgen alınlıklar¸ kat silmeleri ve geniş saçaklar eklenmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 512]
Oğuz CEYLAN
44
VIII.VI. Su Yapıları
ENVANTER NO: 37
YAPI ADI: Bezmiâlem Valide Sultan
Çeşmesi I
TARİHİ: 1841
DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid
BANİSİ: İlk banisi meçhulken, daha sonra
Bezmiâlem Valide Sultan tarafından
onartılır.
MİMARI: -
ADRESİ: Beyoğlu ilçesinde, Kasımpaşa’da, Kara İmam Camii olarak anılan yapının avlu
duvarının önünde yer almaktadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Osmanlı baroğunu yansıtan ayrıntılarından dolayı, ilk yapımı
18. yüzyılın sonlarına veya 19. yüzyılın başlarına tarihlendirilebilir. Tamamen kesme küfeki
taştan inşa edilmiş olan tek cepheli çeşmenin haznesi, kesme taş kaplamalı piramidal bir örtü
ile kapatılmış; üzerine, yine kesme taştan hilalli bir alem oturtulmuştur. Ön yüzünde, yıkılmış
olan, demir konsollarla taşınan, barok profilli kesme taştan bir saçağın varlığı bilinmektedir.
Söz konusu cephenin ortasında, burmalı bir silmenin kuşattığı, dikine bir dikdörtgen içine
yerleştirilmiş olan çeşme niş, Osmanlı baroğuna özgü bir bileşik kemerle taçlandırılmıştır.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüzde yol seviyesinin yükselmesi sonucunda epeyce çukurda
kalmıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 225]
Belgin DEMİRSAR
45
ENVANTER NO: 38
YAPI ADI: Bezmiâlem Valide Sultan Çeşmesi II
TARİHİ: 1845
DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid
BANİSİ: Bezmiâlem Valide Sultan
MİMARI: -
ADRESİ: Fatih ilçesinde, Çapa Arpaemini
Mahallesi’nde, Gureba Hastanesi Camii’nin yakınındadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Osmanlı ampir üslubunda tek cepheli, tümüyle mermerden inşa
edilen bu çeşmenin yüzeyi silmelerle dört bölüme ayrılmıştır. En alttaki dışa taşkın yalak ve
yanındaki sekilerin yüzeyleri “Sultan Mahmud Güneşi” denilen beyzi göbekli ışınsal
motiflerle bezenmiştir. Onun üzerindeki ayna taşının olduğu bölüm iki yandan düşey yivli
plasterlerle sınırlanmış olup ortada antik Yunan mimarisinden alınma, uçları yukarı kıvrık,
içinde bir meşale bulunan, simetrik yaprak kabartması ile dekorlanmıştır.
ŞU ANKİ DURUMU: Bugün üzerinde musluk bulunmayan çeşmenin suyu akmamaktadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 226]
Belgin DEMİRSAR
46
ENVANTER NO: 39
YAPI ADI: Bezmiâlem
Valide Sultan Çeşmesi III
TARİHİ: 1841
DÖNEMİ: Sultan
Abdülmecid
BANİSİ: Bezmiâlem Valide
Sultan
MİMARI: -
ADRESİ: Fatih’te, Silivrikapı’da, Uzun Yusuf Mahallesi’nde, Lâlezar Camii Sokağı
üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Klasik Osmanlı üslubunu yansıtan oranları ve ayrıntıları 16.
yahut 17. yüzyıla ait olduğunu kanıtlamakta, Valide Sultan’ın, muhtemelen harap halde olan
çeşmeyi onarttığı anlaşılmaktadır. Kesme küfeki taşından tek cepheli olarak inşa edilmiştir.
Arkada, üç sıra tuğla ve bir sıra kesme taşla örülmüş su haznesi bulunur. Sivri kemerli nişin
üzerinde bulunan, enine dikdörtgen kitabe dönemin ünlü şairlerinden Ahmed Sadık Ziver
Paşa’ya aittir. Çeşme nişi ve kitabe dıştan çepeçevre düz silmelerle kuşatılarak
belirginleştirilmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Bugün oldukça harap halde olan çeşmenin suyu akmamakta, yol
seviyesinin yükselmesiyle de yalağın üst hizasına kadar olan bölümü toprak altında kalmış
bulunmaktadır.
47
ENVANTER NO: 40
YAPI ADI: Bezmiâlem Valide Sultan
Çeşmesi IV
TARİHİ: 1841
DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid
BANİSİ: Bezmiâlem Valide Sultan
MİMARI: -
ADRESİ: Fatih’te, Silivrikapı’da, Uzun
Yusuf Mahallesi’nde yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Abdullah Ağa Çeşmesi olarak da bilinen yapı, klasik Osmanlı
üslubunda olması sebebiyle 16. yahut 17. Yüzyıla tarihlenir. Zamanla harap olduğu için
Valide Sultan tarafından yeniden yaptırılır. Kesme küfeki taşından yaptırılan çeşmenin su
haznesinin sokak köşesi pahlanarak yumuşatılmıştır. Çeşmenin cephesi dıştan sade silmelerle
kuşatılmış olup, sivri kemerli nişin içinde, üzerinde su kabı koymak için ufak bir niş bulunan,
mermerden ayna taşı bulunmaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 226]
Belgin DEMİRSAR
48
ENVANTER NO: 41
YAPI ADI: Bezmiâlem Valide Sultan Çeşmesi V
TARİHİ: 1843
DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid
BANİSİ: Bezmiâlem Valide Sultan
MİMARI: -
ADRESİ: Topkapı’da sur dışında, Topkapı-
Edirnekapı Caddesi üzerinde, mezarlık duvarının
önünde yer almaktadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Döneminin Osmanlı
ampir üslubunu yansıtan çeşme tamamen mermerden yapılmış ve iki yanında yekpare birer
sütun yükselmektedir. Kitabesinin üstünde, birkaç sıra silmenin oluşturduğu saçak çeşmeyi
çevrelemektedir. Bunun da üzerinde, kıvrımlı bir girlandın kuşattığı beş adet oval
madalyondan oluşan bir tepelik bulunmaktadır. Çeşme yüzeyinin zemini yatay yivlerle
hareketlendirilmiş, yuvarlak kemerli ayna taşının ortasına, yivli bir sütun üzerinde, etrafa
ışıklar saçan bir küre oturtulmuştur.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 227]
Belgin DEMİRSAR
49
IX. BÖLÜM: SULTAN I. ABDÜLAZİZ DÖNEMİ YAPILARI
IX.I. Eğitim Yapıları
ENVANTER NO: 42
YAPI ADI: Boğaziçi Üniversitesi
Kütüphanesi
TARİHİ: 1863
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülaziz
BANİSİ: Alexander van Millingen
MİMARI: -
ADRESİ: Boğaziçi Üniversitesi Kampüsü’ndedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İtalyan Rönesans stilinde tasarlanmış ve avlunun etrafındaki
diğer kolej binaları gibi aynı mavi kireç taşından inşa edilmiş olan Van Millingen Hall'ün dış
duvarları beton yerine çelik çerçevelerle desteklenmiştir. Kampüs meydanı etrafındaki
binaların seviyesinde önden iki kat ve girişin altında yer alan 3 katla birlikte toplam 5 katlıdır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 290]
İSTANBUL
50
IX.II. Kamu Yapıları
ENVANTER NO: 43
YAPI ADI: Bekirağa Bölüğü
TARİHİ: 1870
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülaziz
BANİSİ: -
MİMARI: Gaspare Fossati
ADRESİ: Beyazıt’da, Harbiye Nezareti’nin kuzeydoğusundadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Siyasi suçluların kapatıldığı tutukevi adını, ilk müdürü olan
Binbaşı Bekir Ağa'dan almıştır. 1870-1922 arasında, yaklaşık yarım yüzyıl
boyunca İstanbul'un korku uyandıran tutukeviydi. Resmi adı İstanbul Muhafızlığı Dairesi iken
halk arasında ve basında Bekirağa Bölüğü olarak ünlenmişti. Tasarımı 1841 yılında Gaspare
Fossati tarafından eskiz olarak yapılmış ve sunulmuştur. Bölük, Tanzimat yöneticilerinin
mimarlık eğitimi görmüş bir mimara yaptırdıkları ilk yapı olması bakımından önemlidir.
Tuğla yığma sistemle inşa edilmiştir. Köşelerinde kademeli köşe çıkmaları ile
hareketlendirilen yapı büyük ölçülerine rağmen alçak nispetleri ve geniş çatısıyla çevreye
uygun bir kütlededir. Eğimli bir arazide yer aldığından bahçe cephesi 1, Marmara cephesi 2
katlıdır. Her iki cephede de sütunlar üzerinde öne çıkan alınlıklı giriş saçakları yer alır.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 127 - 128]
Necdet SAKAOĞLU – Cengiz CAN
51
IX.III. Kültürel Yapılar
ENVANTER NO: 44
YAPI ADI: Basın Müzesi
TARİHİ: 1870
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülaziz
BANİSİ: Maarif Nazırı Safvet Paşa
MİMARI: Fossafi?
ADRESİ: Çemberlitaş’ta, Yeniçeriler
Caddesi üzerinde yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Neo-klasik tarzda inşa edilmiş olup, Maarif-i Umumiye
Nezareti ve İstanbul Darülfünun hizmetlerinde kullanılmıştır. Darülfünun olarak hizmet
verdiği sıralarda (1875 Yılında) Uluslararası Resim Sergisi burada açılmıştır. II. Abdülhamit
döneminde sansür binası olarak kullanılmıştır. 1908 yılında Şehremaneti’ne [İstanbul
Belediyesi] devredilmiştir. 1983’de dönemin Belediye Başkanı Abdullah Tırtıl ve Gazeteciler
Cemiyeti Yönetim Kurulu’nun birlikte yaptıkları görüşme sonunda Basın Müzesi olarak
hizmet vermesi kararlaştırılmıştır. 4 kattan oluşan Basın Müzesi’nde, birinci katta 1729'da
İbrahim Müteferrika'nın kurduğu Türkiye'nin ilk matbaasının dokümanlara dayanarak aynı
ölçülerle yapılmış maketi, bu matbaada basılmış örnekler, ilk gazetelerimiz ve yazılı
belgelerimiz, gazetecilerimizin bilgi ve tabloları, baskı araç ve makineleri, ayrıca 80 kişilik bir
cep tiyatrosu bulunmaktadır. İkinci katta altı adet sergi salonundan oluşan sanat galerisi
vardır. Üçüncü katta kütüphane ve dokümantasyon merkezi vardır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 73]
İSTANBUL
52
ENVANTER NO: 45
YAPI ADI: Concordia Tiyatrosu ve
Bahçesi
TARİHİ: 1871
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülaziz
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Beyoğlu’nda İstiklal
Caddesi’ndedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İçinde
dernek balolarının yapıldığı, ulusal
bayramların kutlandığı birahane
kısmının açılışı 1882’dedir.
Genellikle Rum müzisyenlerin ve oyuncuların çalıştığı bir yerdir. Concordia 1904'te elden
geçirilerek yenilenmiştir. Tiyatronun o dönemki yönetmeni Livadas, kışlık tiyatronun içinde
yeni düzenlemeler yapar; alçak olan tavanı yükselttirir, yer kaplamaları ve halılar yenilenir,
localar yeniden döşenir. Bu tamirden sonra Concordia'da, bir Fransız operet topluluğu düzenli
gösterimler vermeye başlar. Concordia'nın asıl ünü, bir tiyatro olmasından çok, dönemin
yazar ve sanatçılarını da kendisine çeken, bohem bir batakhane olmasındadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 439]
Seza DURUDOĞAN
53
IX.IV. Sivil Yapılar
ENVANTER NO: 46
YAPI ADI: Çadır Köşkü II
TARİHİ: 1871
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülaziz
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Yıldız Parkı içerisindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Koyu kırmızı renkte boyalı olan bu köşk, zemin üzerine tek kat
olarak inşa edilmiştir. Köşkün Boğaz'a bakan cephesi üç bölümdür. Cephenin ortasında,
önünde dört desteğe oturan bir balkon yer almaktadır. Süslemeli ve yuvarlak kemerli olan
balkon kapısının iki yanında iki çift pencere bulunmaktadır. Köşkün havuza bakan cephesi iki
kollu merdivenli bir girişe sahiptir. Merdivenin iki kolu arasındaki bölümde zemin kata, girişi
sağlayan bir kapı açılmıştır. Abdülmecit döneminde Neo-Klasik, Neo-İslam, Neo-Osmanlı
olarak Yıldız Sarayları’nda yabancı sanatçıların saray çevrelerinde çalışmaları ve Avrupa
mimarisinde meydana gelen gelişmeler duvar resmini etkilemiş ve yağlı boya tekniğinde doğa
görünümleri, çiçek, meyve ve av hayvanlarının resimleri yaygınlaşmıştır. Bodrumda büyük
iki oda, salon, hol, tuvalet mevcuttur. Bodrum katı mutfak olarak kullanılmak amacıyla
yapılmıştır. Büyük salonun tavanı salkım çiçeklerle donatılmıştır, köşe ve aralara çiçekten
çerçeveler içine ördek, zürafa, geyik, at ve çiçek sepetleri yağlı boya ile resmedilmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 457]
Çelik GÜLERSOY
54
ENVANTER NO: 47
YAPI ADI: Çağlayan Kasrı
TARİHİ: 1862 - 1863
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülaziz
BANİSİ: Sultan I. Abdülaziz
MİMARI: Agop ve Sarkis Balyan
ADRESİ: Kâğıthane Deresi’nin kanala dönüştüğü yerde bulunur.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Derenin suları kasrın önünde, kanalın içinde inşa edilmiş iki
bent üzerinden akarak çağlayanlar oluşturur. Kasrın duvarlarını çevreleyen bir havuz içinde
toplanır ve oradan da kanal içine akıtılır. İki katlı olan ahşap kasır, bir kanadı kanal üstüne,
diğer kanadı park tarafında olmak üzere ‘L’ biçimindedir. İki kanadın birleştiği köşede valide
sultan dairesi yer alır. Kanal bölümü harem tarafıdır. Kanala bakan cephede barok konsollara
oturtularak su üstünde taşan yalnızca dört çıkma bulunur. Avlu cephesi de simetrik değildir;
her bir dairenin girişi ayrıdır. Bahçeye bakan taraf ise selamlık dairesidir ve cephe düzeni
simetriktir. II. Abdülhamid döneminde de zaman zaman onarılan yapı 1940’a kadar ayakta
kalmış fakat bu tarihte birkaç ay içerisinde sökülerek malzemesi dağıtılmıştır.
ŞU ANKİ DURUMU: 1952’de yerine İstihkâm Mektebi inşa edilmiştir.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 461]
Tülay ARTAN
55
ENVANTER NO: 48
YAPI ADI: Çırağan Sarayı
TARİHİ: 1860 - 1872
DÖNEMİ: Sultan I. Abdülaziz
BANİSİ: Sultan I. Abdülaziz
MİMARI: Sarkis Balyan
ADRESİ: Beşiktaş ile Ortaköy
arasında, kendi adıyla anılan cadde üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dıştan neoklasik bir stil verilen yeni sarayın ana binasında,
arabesk ve klasik Osmanlı üslubu süslemeler esas tutulmuştur. Renkli ve masif mermerden
sütunların azameti ve içeride arabesk nakışlı süslemeler, fildişi ve sedef kaplamalar, göz
kamaştırıcıdır. Malzeme beyaz mermer, bordo ve yeşil porfir gibi değerli antik taşlara
dayanmaktadır. Salonların tavanlarındaki yağlıboya peyzajlarının, kuş ve çiçek resimlerinin,
dönemin tiyatro dekoratörü olan İtalyan Marlo tarafından yapıldığı bahsedilir. Zengin stilistik
gösterisinin gerisinde, planında ve kitlesinde şaşırtıcı bir açıklık ve sadelik görülür. Planın ana
motifi olan eyvanlı merkezi sofaların üçü de ‘zülvecheyn’ denilen iki cepheli ve haçvari
biçimli mekânlardır. Bu sofaların cepheleri çıkmalı kolon dizileriyle işaretlenmiştir. Cephede
klasik yapı ve barok vurgular arasındaki gerilimi adeta nötralize eden bir dekoratif örgü
vardır. Sarayın içinde kimi Osmanlı motiflerinin de yer aldığı oryantalist bir iç mekân
düzenlemesi ve dekorasyonu gerçekleştirilmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 503 - 506]
Kutluay ERDOĞAN
56
X. BÖLÜM: SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ YAPILARI
X.I. Dini Yapılar
ENVANTER NO: 49
YAPI ADI: Bodrumi Ömer Lütfü
Efendi Camii
TARİHİ: 1891
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: Bodrumi Ömer Lütfü Efendi
MİMARI: -
ADRESİ: Küçükçamlıca’nın doğusunda, Bulgurlu Mahallesi’nde, kendi adını taşıyan sokağın
üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bodrumi Ömer Lütfi Efendi Camii, yığma taştan yaptırılmıştır.
Dört penceresinden ışık alan basit bir yapıdır. Minberi ahşap olup tahta minaresi 1970
senesinde yıkılmıştır. Şerefesinin üzerinde tahta çubuklar üzerine oturtulmuş bir saçağı vardır.
Tarihi nitelik arz eden Bodrumi Ömer Lütfi Efendi Camii’nin, küçük ve cemaat kapasitesi az
olması nedeniyle aynı arsada eski Mescid’e ilave olarak 350 m² yeni bir camii yapılarak 1999
yılında ibadete açıldı. Söz konusu yeni cami betonarme olup, bodrum katla birlikte 4 kattan
oluşmaktadır. Yüzeyi kurşun kaplı bir adet büyük kubbesi, bu kubbenin etrafında yine
yüzeyleri kurşun kaplama 8 adet küçük kubbecikler bulunmaktadır. Tek şerefeli bir adet
minaresi mevcuttur.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 265]
Tarkan OKÇUOĞLU
57
ENVANTER NO: 50
YAPI ADI: Cihangir Camii
TARİHİ: 1889
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: Sultan II. Abdülhamid
MİMARI: Sarkis Balyan
ADRESİ: Beyoğlu’nda, adını verdiği
semtte, Boğaziçi’ne hâkim yüksek bir
tepededir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İlk cami Kanuni Sultan Süleyman tarafından Şehzade Cihangir
için Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. Sonra cami deprem ve yangınlarda defalarca yıkılıp
yapılmış, en son 1889'da II. Abdülhamid yenilemiştir. Bugünkü cami dikdörtgen planda,
eğimli arazide kurulmuştur. İstinat duvarlı avlunun iki kapısı vardır. 14 m çaplı kubbenin 4
kemerinin köşeleri kulelidir. Kemer duvarları geniş yelpaze pencerelerle kaplıdır ve üst
taraflar süslemelidir. Kubbe ve pandantifler kurşun kaplıdır. Caminin çeşmesi duvara
bitişiktir. Hazirede tekke şeyhi Hasan Cihangiri yatmaktadır. Doğu duvarında bir sarnıç ve
kuzey duvarında bir mermer levha üzerinde kabartma işi bulunmaktadır. Son cemaat yeri
kapalı olup iki yanı kubbe, ortası çapraz tonozdur. Caminin iki köşesinde tek şerefeli ikiz
minareleri vardır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 431 - 432]
Hakan ARLI
58
X.II. Eğitim Yapıları
ENVANTER NO: 51
YAPI ADI: Bakteriyolojihane-i
Şâhâne
TARİHİ: 9. Yüzyıl Sonları
DÖNEMİ: II. Abdülhamid
BANİSİ: II. Abdülhamid
MİMARI: -
ADRESİ: Demirkapı’da bulunan Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’nin bahçesine yapılmıştır. 1913’ten
sonra bakteriyolojihane, dâülkelp tedavihanesi, telkihhane ve kimyahane birleştirilmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 5 – 6]
Nuran YILDIRIM
59
ENVANTER NO: 52
YAPI ADI: Beyazıt Devlet Kütüphanesi
TARİHİ: 1884
DÖNEMİ: II. Abdülhamid
BANİSİ: Sadrazam Said Paşa ve Maarif
Nazırı Mustafa Nuri Paşa
MİMARI: -
ADRESİ: Beyazıd Külliyesi’nin ahır olarak kullanılan imareti.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Devrin Sadrazamı Sait Paşa ile Maarif Nazırı Mustafa Paşa
Saray'dan karar çıkartarak, 1501 -1506 tarihleri arasında inşa edilen Beyazıt Camii
Külliyesinin imaret kısmında 27 Eylül 1882 tarihinde restorasyona başlanmasını
sağlamışlardır. Restorasyonda; bugün "Kitap Okuma Salonu" olarak kullanılan kütüphanenin
ilk kurulduğu bölüm, devrinin sanat anlayışına uygun süslemeleriyle bezenmiştir.
"Kütüphane-i Umumi-i Osmanî" adıyla hizmete açılmıştır. Kütüphanenin ilk açılışındaki
tören sırasında raflara bir takım "Nâima Tarihi" konmuş, daha sonra da Beyazıt Camiinden
getirilen kitaplar, civar tekke ve zaviyelerden toplananlar, satın alman ve bağış yoluyla
kütüphaneye giren kitaplar ile kütüphanenin koleksiyonu zenginleştirilmiştir. Ancak,
kütüphanenin çeşitli yayın ve kitaplar açısından esas zenginleşme kaynağı; 1934'den itibaren
kütüphanenin derleme nüshalarından yararlanması sonucu okuyucu sayısı da artmış ve tek bir
salonda verilen hizmet alanının genişletilmesi zorunlu hale gelmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 189]
Havva KOÇ
60
X.III. Kamu Yapıları
ENVANTER NO: 53
YAPI ADI: Balat Musevi Hastanesi
TARİHİ: 1886
DÖNEMİ: II. Abdülhamid
BANİSİ: Musevi Halk
MİMARI: Gabriel TEDESÇİ
ADRESİ: Balat Ayvansaray
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1885’te Or-Ahayim (Yaşamın Işığı) adıyla ufak bir dispanser
kurulur ve daha sonra yanındaki evin de kiralanmasıyla 8 yataklı bir binada tedaviye devam
ederler. Böyle işlevsel bir yapının cemaatleri için önemini gören Musevi topluluk,
yardımlarını esirgemez ve Balat-Ayvansaray’da bir arsa satın alırlar. Projesi ve inşası
dönemin oldukça ünlü mimarlarından Gabriel Tedesçi’ye yaptırılır ve 11.000 altına mal olur.
I. Dünya Savaşı sırasında da hastane 30 yatağını Kızılay’ın hizmetine verir. Hastanenin
ayrıca, gönüllülerden oluşan; yemekhane, çamaşırhane ve hastaların bakımını üstlenen
kadınlar kolu mevcuttur. Hastanenin 1947’den 1970’li yıllara kadar yardı toplamak için
düzenlemiş olduğu balolar İstanbul sosyetesinde büyük ilgi uyandırır. Hatta birçoğuna
dönemin başbakanları bile katılır. Haliç çevre düzenlemelerinde deniz kenarında kalan ender
binalardan olan hastane, bugün hala Balatlılara ve Musevi hastalara hizmet verir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 13 - 14]
Silvyo OVADYA
61
ENVANTER NO: 54
YAPI ADI: Büyükada Rum Yetimhanesi
TARİHİ: 1898 - 1899
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: Fransız şirket tarafından yaptırılır.
MİMARI: Alexandre Vallaury
ADRESİ: Büyükada’nın Hristo Tepesi’ndedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Otel olunmak üzere inşa edilip tasarlanan bina, işletme izninin
alınamaması sebebiyle Rum bir kadın tarafından satın alınır. O tarihe kadar Balıklı Rum
Hastanesi’nde işlevini sürdüren yetimhane, 1902 yılında buraya taşınır. Ahşap karkas
sistemde inşa edilmiştir. Yapı yan bölümlerinde 6, diğer bölümlerinde 5 katlıdır. Cephe
mimarisi olabildiğince sadedir. Birbiri üzerine tekrarlanan çıkmalar ile cephelere hareket
getirilmeye çalışılmıştır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı metruk durumdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 354]
Oğuz CEYLAN
62
ENVANTER NO: 55
YAPI ADI: Cerrahpaşa
Hastanesi
TARİHİ: 1893
DÖNEMİ: Sultan II.
Abdülhamid
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Cerrahpaşa’da bugün İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’ne bağlıdır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Tıphane ve Cerrahhane 1836 yılında Topkapı Sarayı
yakınındaki Kırmızı Kışla olarak da adlandırılan Otlukçu Kışlasına taşındılar. Fakat bu bina
tıp eğitimi için küçük ve yetersiz olduğundan Galatasaray’daki Enderun Ağalarına ait binaya
taşınılmasına karar verildi. Bina onarıldıktan sonra 1838 tarihinde Tıphane ve Cerrahhane,
Galatasaray Tıbbiyesi olarak isimlendirdiğimiz binaya taşındı ve bir süre sonra eğitimleri
birleştirildi. Kadavra üzerinde anatomi öğretimi başladı. Bitki koleksiyonu, tabiat müzesi,
jeolojik oluşumlar koleksiyonu, tıp kütüphanesi, hidrolik basınç aletleri, deneyler için tüm
araçlara sahip fizik laboratuvarı, botanik gravür ve resimleri ve kimya laboratuvarına sahip
Galatasaray Tıbbiyesi 1849’da yandı. Salgın sebebi ile öğretime bir süre ara verildi. Tıp
mektebi 1866’da Sirkeci’de bulunan Demirkapı Kışlasına taşındı 1874 yılına kadar burada
eğitimine devam etti. 1874 yılında 1849’da yanan Galatasarayı binasının yerine yapılan yeni
binaya taşındı.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 418]
Nuran YILDIRIM
63
X.IV. Sivil Yapılar
ENVANTER NO: 56
YAPI ADI: Botter Apartmanı
TARİHİ: 1900
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: J. Botter
MİMARI: Raimondo D’Aronco
ADRESİ: Beyoğlu İstiklal Caddesi’nin
Tünel’e yakın kesiminde no. 475 – 477’de
bulunur.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Art nouveau
mimarlığının en tanınmış örneklerindendir.
Dar cepheli ve derin parsellerden birndedir.
Bodrum kat üzerine iki katı atölye, üç katı ve bir çekme kat ile terası konuta ait olan toplam 7
katlı bir binadır. Dönemin gelişmiş yapım teknikleri kullanılarak inşa edilmiştir; dökme demir
strüktürlüdür, dolgu duvarları tuğladır ve cephesi ise taş kaplıdır. Giriş yandandır. Eliptik
planlı bir merdiven holü, eğrisel çizgili merdivenleri ve sahanlıkları vardır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 312 - 313]
Afife BATUR
64
ENVANTER NO: 57
YAPI ADI: Cemil Topuz Köşkü
TARİHİ: 1900
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: Cemil Topuz
MİMARI: Alexandre Vallaury
ADRESİ: Kadıköy’de, Göztepe
Çiftehavuzlar’da, aynı isimle anılan cadde
üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Köşk, kuzeydoğu-
güneybatı doğrultusunu eksen alan konumda
geniş bahçesinin merkezine yerleştirilmiştir. Giriş aksı, aks üzerindeki verandaları çevreleyen
büyük ve iki kat yüksekliğinde anıtsal bir kemer formu ile vurgulanmıştır. Ahşap malzeme
kullanılarak yapılan kemerin iki merkezli ve üstten teğetli bir biçimi vardır. Yapının plan
şeması, kitlesi ve cepheleri asimetriktir. Geç Viktoryen tasarım öğeleriyle; kemerler veya
çıkmalar gibi Doğu – Osmanlı biçimlerin bileşimini tanımlamaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 402 - 403]
Zeynep AHUNBAY
65
ENVANTER NO: 58
YAPI ADI: Cercle d’Orient
TARİHİ: 1882
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Grand Rue de Pera’da Abraham Paşa’ya ait büyük binada kurulmuştur.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Aksiyal ve simetrik bir anlayışta düzenlenmiş cadde cephesi,
zeminde dükkânlar, birinci kata gotik rozetler ve gömme yivli sütunlarla belirginleşen on bir
modüle ayrılmıştır. Cephe, dekoratif taş konsollarla desteklenen geniş bir silme ve yapı
boyunca devam eden parapetle tamamlanmıştır. Cephe tezyinatı içinde yer verilen yüksek
kabartma tekniği ile yapılmış insan ve hayvan figürlü düzenlemeler de yapının dikkate değer
öğelerindendir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 409]
Cengiz CAN
66
ENVANTER NO: 59
YAPI ADI: Cevad Paşa Türbesi
TARİHİ: 1900
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: Cevad Paşa’nın karısı
MİMARI: Kemaleddin Bey
ADRESİ: Fatih’te, Emir Buhari Sokağı’nda,
Emir Buhari Cami’nin haziresinde yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Kare planlı, kubbeli
bir türbe odasıyla bunun önünde yer alan,
dikdörtgen planlı bir giriş bölümünden oluşan
bina kesme küfeki taşıyla yapılmış, taç kapı için
beyaz mermer kullanılmış, üst örtü kurşunla kaplatılmıştır. İki basamak daha yüksek olan
türbe odası, girişten, üç açıklıklı bir kemer dizisiyle ayrılmış, kubbe, duvar kenarlarına
yerleştirilen sekizgen sütunların taşıdığı kemerler üzerine yerleştirilmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 419 - 420]
Yıldırım YAVUZ
67
ENVANTER NO: 60
YAPI ADI: Con Paşa Köşkü
TARİHİ: 1880
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: Trasivolos Yannaros
MİMARI: Ahileus Poliçis
ADRESİ: Büyükada’da, Çankaya
Caddesi’nin üzerinde bulunur.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Üç katlı ahşap bina, doğu-batı doğrultusunda caddeye paralel
uzanan dikdörtgen bir alana oturur. Özgünlüğü, iç ve dış süslemesinden kaynaklanır.
Özellikle zemin katta, birbiriyle bağlantılı kabul salonlarının tavanlarında görülen
neorönesans bezemeler dikkat çeker. Tavanların yüzeyi sekizgen kasetlere bölünmüş ve bu
kasetler damlalık ve yumurta frizleriyle sınırlandırılmıştır. İçerisine ise yaldızlı çerçeveler
içinde çeşitli resimler yerleştirilmiştir. Resimler arasında çoğu hayali manzaralar, gündelik
hayat sahneleri, alegorik kompozisyonlar, ayrıca eski Mısır uygarlığının kalıntılarını konu
eden tasvirler bulunur. Cephelerde, inşa edildiği dönemde sıklıkla kullanılan eklektik üslubun
özellikleri görülür. Ahşap panjurlarla donatılmış olan dikdörtgen açıklı pencerelerin bazıları
ampir üslup özellikleri gösterir. Köşkün bahçesine, muhtemelen bir İstanbul konağından veya
bir boğaz yalısından getirilmiş olan mermer selsebil konulmuştur.
ŞU ANKİ DURUMU: Borovalı ailesi tarafından yazlık olarak kullanılmaktadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 438]
M. Baha TANMAN
68
X.V. Ticari Yapılar
ENVANTER NO: 61
YAPI ADI: Bristol Oteli
TARİHİ: 1896
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: -
MİMARI: Manoussos
ADRESİ: Tepebaşı, Meşrutiyet Caddesi no.
141’dedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Geniş bir alana yayılan yapıda ana malzeme taştır. Giriş katı
dâhil beş katlı yapıya Esbank tarafından beton kazıklarla iki kat daha ilave edilmiştir.
Cephelerde heykel kullanımı dikkat çekicidir. Sütunlar, sütunceler, plasterler, üçgen alınlıklar,
balkonvari çıkmalar ve bunlardaki korkuluk dizilerinden oluşan zengin cephe düzenlemesinin
arasına iki tane de insan başı eklenmek suretiyle hareketli cephenin süs öğeleri daha da
artırılmıştır. Cephe pencere dizileriyle yatay-dikey çeşitli büyüklükte bölümlere ayrılmıştır.
Dor nizamı başlıklarıyla üçüncü kat pencereleri sütünce ve alınlıklarıyla birer Yunan
tapınağını andırır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 324]
Pelin AYKUT
69
ENVANTER NO: 62
YAPI ADI: Büyük Şişeci Han
TARİHİ: 1896
DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Eminönü’nde, Çelebioğlu
Alaattin Mahallesi’nde, Alacahamam Caddesi üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Ufak bir orta avlu üzerine, zemin katta doğrudan, üst katta ise
revaklı bir koridor vasıtasıyla açılan han odalarından oluşmaktadır. Ön cepheye gelen
bölümde, sokağa bakan dükkânlar bulunmaktadır. Yapının çeşitli bölümlerinde sıklıkla
görülmekte olan ve farklı devir özellikleri gösteren yapım teknikleri ve malzemeleri kesin
tarihleri bilinmeyen onarımları göstermektedir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 348]
Can BİNAN
70
XI. BÖLÜM: SULTAN V. MEHMED DÖNEMİ YAPILARI
XI.I. Dini Yapılar
ENVANTER NO: 63
YAPI ADI: Bebek Camii
TARİHİ: 1913
DÖNEMİ: Sultan V. Mehmed
BANİSİ: Mustafa Hayri Efendi
MİMARI: Başmimar Kemaleddin Bey
ADRESİ: Bebek – Rumelihisarı yolunun deniz tarafında, Bebek vapur iskelesinin batısında
yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bebek Câmii, kare plânlı kesme küfeki taşından inşa edilen,
dört duvar üzerine oturtulmuş yüksek bir kasnak üstünde bir kubbe ile örtülü harim ile üç
bölümlü son cemaat yeri revakından oluşan bir yapıdır. I. Ulusal Mimari Üslubu’nun önemli
bir örneğidir. Bu bölüm son yıllarda kapalı bir mekân haline getirilmiştir. Kemerli bir kapıdan
girilen harim, duvara gömülü sekiz yarım paye ile desteklenen bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe
geçişlerinde çeyrek kubbeler kullanılmıştır. İstalaktitli mermer mihrabı mukarnas kavsaralı
olup, bitkisel motifli kalem işleri ile bezenmiş temiz bir taşçılık eseridir ve güzeldir. Minberi
ile vaaz kürsüsü ahşaptır. Son cemaat yerinin sağ tarafında batı duvarına bitişik olan taş
minaresi yüksek kaideli ve çokgen gövdeli olup şerefesinin altı üç sıra mukarnaslıdır.
Minarenin girişi dışarıda, son cemaat yerinin sağ tarafındadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 116]
Hakan ARLI
71
XI.II. Eğitim Yapıları
ENVANTER NO: 64
YAPI ADI: Beşinci Vakıf Hanı
TARİHİ: 1911
DÖNEMİ: Sultan V. Mehmed
BANİSİ: -
MİMARI: Kemaleddin Bey
ADRESİ: Vefa’ya inen Dede Efendi Caddesi üzerindeki Vefa Lisesi bahçesindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Vakıf Hanı olarak anılan öğrenci yurdudur. Beş katlı bir bina
olarak tasarlandığı halde, 1923’e kadar ancak ilk üç katı tamamlanmıştır. 1923’te üstten iki
katı eksik olarak işletmeye açılır. I. Ulusal Mimarlık üslubuna göre tasarlanmış olan bina,
zaman içinde değişikliklere uğramış, ilk planlandığında zemin katta yer alan büyük toplantı
salonu üçe bölünerek burada bir kantin ve iki adet yatakhane oluşturulmuştur. Binanın tüm
cepheleri simetrik biçimde düzenlenmiştir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 173 - 174]
Yıldırım YAVUZ
72
ENVANTER NO: 65
YAPI ADI: Darülmuallimat Binası
TARİHİ: 1914
DÖNEMİ: Sultan V. Mehmed
BANİSİ: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu
MİMARI: -
ADRESİ: Çapa’da, Millet Caddesi üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Kısmi bir bodrum
ile üç kattan oluşan ana yapı caddeye paralel
olarak yerleştirilmiş, ön ve arka cepheleri yapının
ekseninde ve uçlarında yer alan çıkmalarla hareketlendirilmiştir. Ön cephede sıralanan sınıflar
koridorlara açılmakta, koridorların uçlarında arka cephedeki yan çıkmaların içine
yerleştirilmiş tek kollu merdivenler bulunmaktadır. Çini süslemenin yanında yapının
genelinde hâkim bir bezeme unsuru da alçı süslemedir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 568]
Hakan ARLI
73
XI.III. İdare Yapıları
ENVANTER NO: 66
YAPI ADI: Beşiktaş İskelesi
TARİHİ: 1913
DÖNEMİ: Sultan V. Mehmed
BANİSİ: Şirket-i Hayriye
MİMARI: Ali Talat Bey
ADRESİ: Günümüzde Beşiktaş – Üsküdar arasında işleyen şehir hatları vapurunun yanaştığı
iskeledir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İki katlı ve yağma olan iskele binası zaman içinde birçok
onarım ve değişiklik geçirmiştir. Birinci Ulusal Mimarlık Üslubu'nun uygulayıcılarından olan
Ali Talat Bey'in binası hem genel biçimlenişi açısından, hem de cephelerinde kullanılmış olan
sivri kemerler ve gerek iç, gerekse de dış cephelerdeki bezemeleri ile, tümüyle dönemin
mimarlık anlayışını yansıtmaktadır. Zemin katı birinci kata bağlayan merdivenin içinde
bulunduğu kule, giriş cephesinin sağında estetik nedenlerle tekrarlanmıştır. Binanın deniz
cephesinin iki yanındaki kuleler ise özgün binada birer kubbe ile sonlanmakta iken 1970'lerin
sonunda yapılan restorasyondan sonra bu kubbeler yıkılmış, kuleler kırma çatı ile örtülmüştür.
İç mekânlarında, tavan kenarlarında alçı mukarnas sıraların, duvarlarda ise kalem işi
bezemelerin bulunduğu binanın dış cephesinde taş kabaralar, pencere kemeri içlerinde ve
bantlar halinde çini panolar yer almaktadır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 167]
Yıldız SALMAN
74
ENVANTER NO: 67
YAPI ADI: Büyükada İskelesi
TARİHİ: 1914
DÖNEMİ: Sultan V. Mehmed
BANİSİ: -
MİMARI: İzmitli Mihran Azaryan
ADRESİ: Büyükada
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1899’da açılan ahşap vapur iskelesinin yerine yapılmış olan
bugünkü yığma binadır. Birinci katında bilet satış gişeleriyle bekleme salonunun bulunduğu
binanın üst katı çeşitli işlevlerde kullanılmıştır. İstanbul iskelelerinde özgün durumunu
koruyabilmiş ender eserlerden olan binanın alt katında sekizgen bir hol ve bu holün etrafında
da gişeler yer alır. Yer döşemesi mozaik olan yapıda, bazı mekanların tavanlarında ve kemer
çevresinde alçı bezemeler yer alır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 353]
Yıldız SALMAN
75
XI.IV. Ticari Yapılar
ENVANTER NO: 68
YAPI ADI: Birinci Vakıf Hanı
TARİHİ: 1918
DÖNEMİ: Sultan V. Mehmed
BANİSİ: -
MİMARI: Kemaleddin Bey
ADRESİ: Sultanhamam’da, Sümerbank mağazasının
köşesinde, Şeyhülislam Hayri Efendi ve Vakıf Hanı
Caddeleri ile Rahvancılar Sokağı’nın çevrelediği arsa
üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bodrumla birlikte 7 katlı olan han, demir putrellerle
güçlendirilmiş taşıyıcı kesme taş duvar ve yine demir, tuğla karışım volta döşeme sistemiyle
gerçekleştirilmiştir. Hanın zemin katı ticari amaçlı tek bir mekan olarak tasarlanmış olup
bugün bir banka şubesi olarak kullanılmaktadır. I. Ulusal Mimarlık üslubu biçimleme
anlayışına uygun bir yaklaşımla ve özenli bir işçilikle düzenlenmiş olan hanın cepheleri 2. ke
5. katlardan geçen sürekli taş kuşaklarla üçe bölünmüş, her bölüm kendi içinde bir bütün
olarak ele alınmıştır. Osmanlı klasik döneminin mimari öğelerini yansıtan bu görkemli
cepheleriye, Birinci Vakıf Hanı, ilk çağdaş İşhanı olarak dikkatleri çeker.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 243]
Yıldırım YAVUZ
76
XII. DÖNEMİ BELLİ OLMAYAN YAPILAR
XII.I. Dini Yapılar
ENVANTER NO: 69
YAPI ADI: Beykoz Camii
TARİHİ: -
DÖNEMİ: -
BANİSİ: Bostancıbaşı Mustafa Ağa
MİMARI: -
ADRESİ: Beykoz’un merkezinde, İbrahim
Kelle Caddesi üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Fevkani caminin duvarları kâgir, çatısı ve son cemaat yeri
ahşaptır. Minarenin kaidesinin, asıl caminin duvarına bitişik olarak iç mekânda görülmesi, son
cemaat yerinin sonradan yapıldığına işarettir. Cephe, son cemaat yerinin, pencere ve kapı
çevrelerinin ahşap süslemeleri ce çatıyı çevreleyen iki sıra kirpi saçak dizisiyle hareketli bir
görünümdedir. Yapı, altlı üstlü iki sıra pencere dizisiyle aydınlatılmıştır. Kareye yakın
dikdörtgen planlı harim, ikisi duvara gömülmüş olan kare kesitli altışar sütün dizisi ile üç
bölüme ayrılmıştır. Fevkani mahfil, sütunlarla taşınarak, doğudan ve batıdan mihrap duvarına
kadar uzanıp son cemaat yerinin üstünü de kaplayarak geniş bir mekânı içine alır. Mihrap
klasik devir üslubunda yeni Kütahya çinileriyle kaplanmıştır. Ahşap minberi basittir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 195 - 196]
Tarkan OKÇUOĞLU
77
XII.II. Eğitim Yapıları
ENVANTER NO: 70
YAPI ADI: Baytar Mektepleri
TARİHİ: 19. Yüzyıl Ortaları
DÖNEMİ: -
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: -
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Veteriner Hekimlik eğitimi ilk olarak 1842 yılında Prusyalı
askeri Veteriner Hekim Godlewsky’nin önerisi ile süvari okullarına Veterinerlik dersi
konulması ile başladı. 1849’da İstanbul’da Mekteb-i Harbiye (bugünkü Kara Harp Okulu)
dört yıllık eğitim veren baytarlık sınıflarını açtı. Bu sınıflar 1910 yılında Askeri Baytar
Mektebi adıyla okul durumuna getirildi. Askeri Baytar Mektebi ise 1921 yılında Mülkiye
Baytar Mektebi ile birleştirilerek Baytar Mekteb-i Alisi adını aldı. 1933 yılında Ankara’ya
taşınan okul 1948 yılında Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi’ne dönüştü. 1970 yılına
gelindiğinde Ankara Üniversitesi'ne bağlı Elazığ Veteriner Fakültesi açıldı. Ardından 1975
yılında bu fakülte Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi ismini aldı. İzleyen yıllarda yeni
veteriner fakültelerinin açılması ile veteriner hekimlik eğitimi de yaygınlaştı. Türkiye'de
veteriner hekimliği mesleğiyle ilgili ilk hukuksal düzenleme 9 Mart 1954 tarihli, 6434 sayılı
yasayla yapıldı. Türk Veteriner Hekimlerin meslek kuruluşu olan Türk Veteriner Hekimler
Birliği de yine bu tarihte kuruldu.
ŞU ANKİ DURUMU: Eğitim devam etmektedir.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 111]
Kutluay ERDOĞAN
78
XII.III. Kamu Yapıları
ENVANTER NO: 71
YAPI ADI: Darülaceze Binası
TARİHİ: -
DÖNEMİ: -
BANİSİ: Bağışlarla yapılmıştır.
MİMARI: Yanko Bey
ADRESİ: Şişli’de Okmeydanı’nda çevre yolunun güney
kesiminde ve aynı adla anılan cadde üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Yapı, Şişli’de Okmeydanı’nda çevre yolunun güney kesiminde
ve aynı adla anılan cadde üzerindedir. Büyük bir dikdörtgen arsa üzerine kurulmuş yapılar
topluluğu olan proje, basit, sade fakat akıcı bir yerleşme düzeni öngörür. Dikdörtgen arsanın
uzun kenarları doğrultusunda karşılıklı yerleştirilen birbirinin aynı biçim ve boyuta sahip
sekiz yapı, dörtlü bir dizi oluşturur. Bu yapıların arasındaki geniş mekân ortak bir bahçe işlevi
görür. Batı ucunda bir cami, doğu ucunda ise kilise ve havra yer alır. Kaba taş örgülü
duvarları ve mermer söveli pencereleri ile sağlam ve işlevsel bir yapı imgesi sunar. Girişinde
müdürlük olarak kullanılan merkez bina, diğerlerinden farklı olarak temsili niteliğini
belirtircesine özenle yapılmıştır. Bütün hacimlere neoottoman üsluplu bir bezeme işlenmiştir.
Ana giriş cephesi de benzer bir özenle biçimlenir. Darülaceze’nin üç dine ait ibadet yapılarına
yer vermesi önemli kurumsal özelliklerdendir.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 556]
Afife BATUR
79
XII.IV. Sivil Yapılar
ENVANTER NO: 72
YAPI ADI: Baltacı Konağı
TARİHİ: 18. Yüzyıl Ortaları
DÖNEMİ: -
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Eminönün’de, Alemdar Mahallesi’nde Yerebatan Sarnıcı’nın üstündedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Osmanlı sivil mimari özelliklerini yansıtır. 3 katlı yapının
zemin katının büyük bir bölümünü avluya açılan büyük bir taşlık meydana getirmiştir. Bu
taşlığın çevresinde servis birimleri ve üzerindeki hamamın alt yapısı bulunur. Buradan bir
merdivenle de Yerebatan Sarnıcı’na inilir. Konak taşlık, harem ve selamlık bölümlerinden
meydana gelir. Zemin katı kare kesitli ahşap dikmeler üzerine oturtulmuştur. Bu bölüm
dikdörtgen planlı sofalar ve bunların çevresindeki odalardan oluşur. Harem ve selamlık
sofaları bir koridorla birbirine bağlanır. Selamlık merdiveninin tek yönlü olmasına karşın
harem merdiveni taşlıktan iki yönlü olarak başlar. Bu düzenleme konağın birinci ve ikinci
katları arasındaki merdivenlerde de tekrarlanır. Konağın ikinci katında karnıyarık plan düzeni
kullanılmış, ortadaki salonun etrafına odalar sıralanmıştır. İçerisi barok üslupta bezemelerle
donatılmış nişlerle kuşatılmıştır. Özellikle tavan göbeklerinin bezemeleri oldukça dikkat
çekicidir.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 33]
M. Taha TANMAN
80
ENVANTER NO: 73
YAPI ADI: Çavuşoğlu Köşkü
TARİHİ: 20. Yüzyıl Başları
DÖNEMİ: -
BANİSİ: Kaptan Haralambos
Çavuşoğlu
MİMARI: -
ADRESİ: Büyükada’da,
Çankaya Caddesi’nin güney tarafında bulunmaktadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Geniş ve bakımlı bir bahçe içinde yer alır. Cadde üzerindeki
bahçe duvarı, altta ve üstte meandr frizlerinin bulunduğu döküm parmaklıklarla donatılmış,
aynı süsleme öğelerinin görüldüğü dökümden mamul bahçe kapısı, madalyonlu bir tepelikle
taçlandırılmıştır. Üç katlı kâgir köşkün zemin katına çift kollu, döküm parmaklıklı
merdivenlerle çıkılmaktadır. Ampir üslubunun Osmanlı mimarisine uygulanmış
örneklerindendir.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüzde yapı daha çok yazlık konut olarak kullanılmaktadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 481]
M. Baha TANMAN
81
XII.V. Su Yapıları
ENVANTER NO: 74
YAPI ADI: Beşçeşme
TARİHİ: 19. Yüzyıl Sonu –
20. Yüzyıl Başı
DÖNEMİ: -
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Maltepe İlçesi’nde, rıhtım tarafında, Eski Belediye Sokağı ile Beşevler Sokağı’nın
kesiştiği köşede yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Beş cepheden oluşan çeşmenin bir yüzü Eski Belediye
Sokağı’na, üç yüzü Beşevler Sokağı’na, bir yüzü ise pahlanmış köşede olup meydana
bakmaktadır. Eski Belediye Sokağı’na bakan cephede çeşme yalağı bugün mevcut değildir.
Diğer dört cephede birer taş yalak bulunur. Başlangıç noktaları içe doğru çekilmiş basık kaş
kemerli bir niş şeklinde düzenlenmiş olan çeşme cephelerinde, aynalıklar mermer
kaplamalıdır. Her cephede birer musluk bulunur. Cepheleri ayıran kenarlarda dış taşkın hafif
kavisli silmeler mevcuttur. Kesme taş malzeme ile yapılmış olan çeşmede her cephe üzerinde
bir kitabelik yer boş bırakılmıştır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
82
XII.VI. Ticari Yapılar
ENVANTER NO: 75
YAPI ADI: Baltacı Han
TARİHİ: 18. Yüzyıl
DÖNEMİ: -
BANİSİ: -
MİMARI: -
ADRESİ: Kalpakçılar Caddesi ise
İskender Boğazı Sokağı arasında
Yolgeçen Hanı’nın da yer aldığı
ada üzerinde, Sorguçlu Han ile Kebapçı Hanı arasındaki en küçük alanda yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Plan şeması cephede İskender Boğazı sokağının konumuna
uydurulmuş olup diğer cepheler sağındaki Kebapçı ile solundaki Sorguçlu han ile bitişik
nizamdadır. Taş ve tuğla karışımı ile inşa edilmiş olan cephe bulunduğu arsaya uymak
zorunda olduğundan yukarıya doğru kırılarak devam eder. Giriş kapısı bindirmeliksiz
yuvarlak taş kemerli ve gösterişsiz bir mimariye sahiptir. Sağ ve sol tarafında pencereler
açılmış olan giriş dar bir geçitle 6 x 12 metrekarelik ortadaki küçük avluya bağlanır. İki katlı
olan bu handa avlunun etrafını çevirmesi gereken revaklar tamamen ortadan kalkmıştır.
Cephe ve avluya bakan pencereleri dikdörtgen söveli ve yuvarlak kemerlidir. Yapının üst örtü
sistemi de tamamen değiştiğinden orijinaline ait hiçbir iz de kalmamıştır.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 32]
Gönül CANTAY
83
ENVANTER NO: 76
YAPI ADI: Belvü Otel ve Gazinosu
TARİHİ: 1900lerin başı
DÖNEMİ: -
BANİSİ: Adele Ralli
MİMARI: -
ADRESİ: Fenerbahçe’de, denizin hemen kıyısındadır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Başta Levantenlere ait bir avcılık kulübü olarak kullanılır.
Avcılığın yanı sıra deniz tarafından balığa da çıkılır. Mütarekeden sonra Hristo isimli bir Rum
tarafından gazino olarak işletilir. Bu dönemde büyük binanın üst odaları da otel olarak
kullanılır. Mülkin sahibi olan Ralliler, daha sonra mülkü Aleko ve Andrea isimli iki Rum’a
devrederler. İki katlı, ahşap olan bina, caddeye dikey uzanır. Dış kaplamalar oymalı olarak
döşelidir.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 153]
İSTANBUL
84
ENVANTER NO: 77
YAPI ADI: Çankaya Oteli
TARİHİ: 19. Yüzyıl Sonları
DÖNEMİ: -
BANİSİ: Marten Agopyan
MİMARI: -
ADRESİ: Büyükada’da Kadıyoran
Yokuşu ile Nizam yolunun kesiştiği köşede
yer alır.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Yapılan bir restorasyonla özgün malzeme ve taşıyıcı sistemi
değiştirilmiş, korunması gerekli orta sofalı plan düzeni ve iç dekorasyon yok edilmiştir. Daha
sonra yerine yapılan yeni kâgir yapının içine beş kat sığdırılmış ve dış kısmına ise ahşap
kaplama olarak eski cephe düzeni giydirilmiştir. Yapının dış mimarisinde bezeme, tüm
cephelere yayılmış olmasına rağmen özellikle ön cephede yoğunlaşmıştır. Neoklasik Osmanlı
üslubundaki yapıların çoğunda görüldüğü gibi, bu yapıda da cephe düzeninde, tam ortadan
girişten çatıya yükselen anıtsal bir ifade yer alır. Birinci kat girişinde ve pencere üzerlerinde
görülen at nalı kemerler islam kaynaklıdır. Giriş üzerinde yer alan üç at nalı kemerde, oyma
olarak dokuz kollu yıldız motifleri vardır. Eski Çankaya Oteli’nin dış mimarisi genel olarak
yeniden yapılmaya çalışılmış, ancak kat yüksekliklerinin artması ve saçak kotunun
yükseltilmesi yüzünden oranları ve bütünlüğü yok olmuştur.
ŞU ANKİ DURUMU: Günümüzde yapı daha çok yazlık konut olarak kullanılmaktadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 468]
Can BİNAN
85
ENVANTER NO: 78
YAPI ADI: Çiçek Pasajı
TARİHİ: -
DÖNEMİ: -
BANİSİ: Hristaki Zografos
MİMARI: Cleanthe Zonno
ADRESİ: Beyoğlu’nda yer alan
ünlü bir pasajdır. 1870’teki büyük Beyoğlu yangınında yok olan Hoca Naum Tiyatrosu’nun
arsası üzerindedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1930’lu yıllarda cadde üzerindeki ünlü Degüstasyon Lokantası,
binanın içine bakan kapalı kapılarını yazın açıp oraya masalar koyarak pasajda meyhane ve
birahane dönemine ilk adımı atar. O yıllara kadar halk arasında daha çok Hristaki Pasajı
olarak anılan çarşı, Çiçekçilik İstihsal ve Satış Kooperatifi’nin taşınmasıyla kendiliğinden
Çiçek Pasajı adını alır. 1978 Mayıs’ında bir gece bakımsızlıktan çöken yaşlı bina, 1988’de
belediyenin ve pasaj kurtarmak için kurulan derneğin girişimiyle onarılıp yeni aynı niteliğiyle
hizmete sokulur. Geniş bir alan üzerine oturan yapıda ana malzeme taştır. Tonoz örtülü geniş
geçidin her iki yanında dükkânlar sıralanır. Yapının ön yüzünde gösterişli bir cephe mimarisi
hâkimdir. Süslemenin yoğunluğu ve kullanılan heykellerin büyüklüğüyle, Beyoğlu’nun en
süslü binalarındandır. En üst katın orta bölümüne yerleştirilmiş saate eklenmiş olan insan başı
ilgi çekicidir. Çiçek Pasajı’ndaki yoğun süslemeler ve mimarideki hareketli düzenleme
gözlendiğinde binanın 19. yüzyıl eklektisizminin tipik örneklerinden biri olduğu görülür.
ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 508]
Pelin AYKUT
86
ENVANTER NO: 79
YAPI ADI: Çituri Han
TARİHİ: 1861
DÖNEMİ: -
BANİSİ: Vasil Hacıyanopulos
MİMARI: -
ADRESİ: Voyvoda Caddesi ile Tersane Caddesi arasındaki Mertebani Sokağı’nın Söğüt
Sokağı ile kesiştiği köşededir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Çevrede benzerleri de görülen 19. yüzyılın ikinci yarısının
klasik süslemelerine sahiptir. Kapısının üstünde yarım daire ve yarı sütun başlıkları gibi
görünen çıkıntılar yer alır. Mertebani’ye bakan cephesinde dörder, Söğüt’e bakan cephesinde
ise ikişer penceresi bulunur. İlk sahibi, deri işi yapan Vasil Hacıyanopulos’tur. Han o
zamanlar iki katlı iken Çituri Biraderler, 1918’de binayı satın aldıktan sonra yapıya iki kat
daha eklemişler ve bina bugünkü halini almıştır. Paralelindeki sokak, 19. yüzyılın sonu ve 20.
yüzyılın başında Galata bankerlerinin yerleşim alanıdır. Tam karşısında ünlü Corpi ailesinin
bankerlik bürosu bulunurdu. Hanın ilk katı önceleri tamamen mağaza olarak kullanılırken;
Çituri Biraderler, hanı aldıktan sonra bir yandan kırtasiye malzemesi ithal edip satarlarken bir
yandan da zamanın ünlü Çituri Matbaası’nı çalıştırırlardı. Dönemin hemen hemen bütün
yabancı dil yayınları Çituri Matbaası’nda basılırdı.
ŞU ANKİ DURUMU: Zemin kattaki, Çituri Biraderler’in kırtasiyesi ise günümüzde başka
sahiplerin elinde aynı işlevi sürdürür.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 523 - 524]
Behzat ÜSDİKEN
87
XIII. BÖLÜM: DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL
ANSİKLOPEDİSİ CİLT II SANATÇILAR
XIII.I. Mimarlar
Balyan Ailesi
19. yüzyıl Osmanlı mimarlığının en önemli adları olarak tanınmışlardır. Baba,
oğul ve kardeşler olarak art arda dört kuşak hassa mimarı yetiştirmiş, Ermeni kökenli bir
ailedir. Balyan ailesi, K. Pamukciyan’ın yaptığı araştırmalara göre, hassa mimari Meremetçi
Bali Kalfa’ya dayanan bir şecereye sahiptir. Balyan soyadını ilk kez kullanan Krikor Kalfa,
Meremetçi Bali Kalfa’nın oğludur. Hayatı hakkında fazla bilgi olmayan Meremetçi Bali
Kalfa, Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığı’nda gömülüdür. Pamukciyan tarafından okunan
kitabesine göre 16 Aralık 1803’te ölmüştür. Keresteci olarak kayıtlıdır. Aynı aileden kan bağı
belirtilmeyen Kalust Kalfa ve Sarkis Kalfa’nın da adı verilmektedir.
Balyan soyadını taşıyan bu mimarlar verimli ve etkin bir meslek yaşamını
yaklaşık bir yüzyıl boyunca ve birbirini izleyerek sürdürmüşlerdir. Çok sayıda ve büyük
boyutlu yapıların tasarım ve uygulamasını içeren mesleki etkinlikleri, hassa mimarı olarak
yetkili kişilikleri, profesyonel yetenekleri ve yaşadıkları dönemin isteklerini karşılamaktaki
sezgi ve uyumları Balyan adını öne çıkaran etkenler olmuştur.
Aile mesleği geleneği içinde ve art arda hassa mimarı veya hassa başmimarı
olarak çalışmaları Balyan adını önemli kılan bir diğer etkendir. Aynı adı taşımanın bir
öncekinin etki ve başarı mirasını kullanmanın avantajı, babadan oğula veya kardeşten kardeşe
aktarılan deneyim birikimi, Balyanların başarı grafiğini yükseltmekte olduğu kadar bu adın
hatırlanıp öğrenilmesinde de etkili olmuştur.
Zanaatkâr aile geleneğinin hala canlı olduğunu gösteren Balyan örneği,
mimarlık eğitimi tarihi açısından da ilginçtir. İlk üç kuşağın mimarları mesleği geleneksel
yöntemle, iş içinde ve uygulamada en alt basamaktan başlayarak öğrenmişlerdir. Geleneğin
çözülüşü de yine Balyan ailesinde izlenmektedir. Koşullar 19. yüzyılın ikinci yarısında
88
değişmiştir ve geleneksel eğitimden gelen Garabet Balyan, çağının gereksinimlerini önceden
fark eden uzak görüşlülükle oğullarını örgün eğitime yönlendirmiştir. 19. yüzyılın ortalarında
yükselen Balyan etkinliğinde, bu öngörünün payı büyüktür. Bu açıdan Garabet Balyan,
ailesinin kilit bireyi durumunda görünmektedir. Kapalı ve baba işliği ile sınırlı meslek
hazırlığının yerini Sainte Barbe ve Ecole des Beaux Arts eğitimine bırakmıştır. Akademik
öğretim ve özellikle Fransız deneyimi, Nigoğos ve Sarkis’in yalnız meslek formasyonunu
değil, motivasyonlarını da önceki Balyan kuşağından farklı bir yönde belirlemiştir. Örneğin,
girişimci ve müteahhit Sarkis ile karşılaştırıldığında Krikor Balyan yetenekli fakat
performansını mesleğiyle sınırlamış geleneksel mimar görünümündedir.
Öte yandan Osmanlı’nın çeşitli etnik toplulukları bir araya getiren toplumsal
yapısı, iş ve çalışma alanına da yansıdığından Hassa Mimarları Ocağı’nda her zaman
gayrimüslim mimar ve kalfaların bulunduğu bilinmektedir. Bu çerçevede Senekerim, Krikor
yahut Garabet Balyan’ın hassa mimarları olmalarında olağandışı bir durum yoktur Buna
karşın 19. yüzyılda gayrimüslim mimarların adının öne çıkması bu olgunun nedenlerindendir.
Batılı konsept ve biçimlerin kavranılıp kullanılmasında bu mimarların daha esnek
olabilmelerinde ve asıl önemlisi batıya açılmanın sağladığı eğitim ve kültür olanaklarını daha
çabuk, kolay ve bilinci kullanmalarında aranmalıdır.
Yaklaşık yüz yıllık bir süre içinde Krikor Amira Balyan ile başlayıp Sarkis Balyan ile
kapanan Balyan atölyesi geleneği, kuşkusuz özetle değinilen özelliklerle sınırlı değillerdir.
Birbirinden devraldıkları birikimler, bağlanmalar be eğilimler belirli ortak özellikler
geliştirmiştir. Fakat zaman içinde farklılaşan eğitim koşullarında değişen ihtiyaç programları,
üslup gelişmeleri, kişisel özellikler gibi nedenlerle hepsinin bireysel çizgileri ortaya çıkmıştır.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 35 - 40]
Afife BATUR