DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ - CİLT II

1

T.C.

EGE ÜNİVERSİTESİ

EDEBİYAT FAKÜLTESİ

SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ

18. ve 20. YÜZYIL OSMANLI MİMARİSİ

DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ -

CİLT II

DANIŞMAN

PROF. DR. İNCİ KUYULU ERSOY

HAZIRLAYAN

DENİZ ÖZKAN

07-10-469

İzmir, 2015

2

İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM: İSTANBUL’UN COĞRAFİ KONUMU VE KISA TARİHÇESİ ................... 5

I.I. İstanbul’un Coğrafi Konumu ............................................................................................ 5

I.II. İstanbul’un Kısa Tarihçesi ............................................................................................... 6

II. BÖLÜM: SULTAN III. AHMED DÖNEMİ YAPILARI ................................................ 7

II.I. Eğitim Yapıları ................................................................................................................ 7

II.II. Yapı Kompleksi .............................................................................................................. 8

II.III. Sivil Yapılar .................................................................................................................. 9

II.IV. Su Yapıları .................................................................................................................. 14

III. Bölüm: Sultan I. Mahmud Dönemi Yapıları ................................................................. 17

III.I. Sivil Yapılar .................................................................................................................. 17

III.II. Su Yapıları ................................................................................................................... 18

IV. Bölüm: Sultan III. Mustafa Dönemi Yapıları ............................................................... 20

IV.I. Dini Yapılar .................................................................................................................. 20

IV.II. Eğitim Yapıları ............................................................................................................ 22

IV.III. Ticari Yapılar ............................................................................................................. 23

V. Bölüm: Sultan I. Abdülhamid Dönemi Yapıları ............................................................ 24

V.I. Dini Yapılar ................................................................................................................... 24

V.II. Su Yapıları .................................................................................................................... 26

VI. Bölüm: Sultan III. Selim Dönemi Yapıları .................................................................... 30

VI.I. Kamu Yapıları .............................................................................................................. 30

VI.II. Sivil Yapılar ................................................................................................................ 32

VI.III. Su Yapıları ................................................................................................................. 35

VII. Bölüm: Sultan II. Mahmud Dönemi Yapıları ........................................ 36

VII.I. Dini Yapılar ................................................................................................................. 36

VII.II. Kamu Yapıları ........................................................................................................... 37

VII.III. Eğitim Yapıları ......................................................................................................... 38

3

VIII. BÖLÜM: SULTAN ABDÜLMECİD DÖNEMİ YAPILARI ............. 39

VIII.I. Dini Yapılar ............................................................................................................... 39

VIII.II. Kamu Yapıları .......................................................................................................... 40

VIII.III. Sivil Yapılar ............................................................................................................ 41

VIII.IV. Su Yapıları .............................................................................................................. 44

IX. BÖLÜM: SULTAN I. ABDÜLAZİZ DÖNEMİ YAPILARI ................. 49

IX.I. Kamu Yapıları .............................................................................................................. 49

IX.II. Kültürel Yapılar .......................................................................................................... 50

IX.III. Eğitim Yapıları .......................................................................................................... 51

IX.IV. Sivil Yapılar ............................................................................................................... 53

X. BÖLÜM: SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ YAPILARI ............. 56

X.I. Dini Yapılar ................................................................................................................... 56

X.II. Eğitim Yapıları ............................................................................................................. 58

X.III. Kamu Yapıları ............................................................................................................. 60

X.IV. Sivil Yapılar ................................................................................................................ 63

X.V. Ticari Yapılar ............................................................................................................... 68

XI. BÖLÜM: SULTAN V. MEHMED DÖNEMİ YAPILARI ..................... 70

XI.I. Dini Yapılar .................................................................................................................. 70

XI.II. Eğitim Yapıları ............................................................................................................ 71

XI.III. Kamu Yapıları ........................................................................................................... 73

XI.IV. Ticari Yapılar ............................................................................................................. 75

XII. BÖLÜM: DÖNEMİ BELLİ OLMAYAN YAPILAR ............................ 76

XII.I. Dini Yapılar ................................................................................................................. 76

XII.II. Eğitim Yapıları .......................................................................................................... 77

XII.III. Kamu Yapıları .......................................................................................................... 78

XII.IV. Sivil Yapılar ............................................................................................................. 79

XII.V. Su Yapıları ................................................................................................................. 81

XII.VI. Ticari Yapılar ........................................................................................................... 82

4

XIII. BÖLÜM: DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ CİLT

II SANATÇILAR .............................................................................................. 87

XIII.I. Mimarlar .................................................................................................................... 87

BİBLİYOGRAFYA ........................................................................................... 89

5

I. BÖLÜM: İSTANBUL’UN COĞRAFİ KONUMU VE KISA

TARİHÇESİ

I.I. İSTANBUL’UN COĞRAFİ KONUMU

İstanbul, Asya kıtası ile Avrupa kıtasının birleştiği noktada, son derece stratejik bir

konumda yer almaktadır. Şehir, iki yarımadadan meydana gelmektedir. Kocaeli ve Çatalca

Yarımadaları olarak adlandırılan bu yarımadaların ortasında İstanbul Boğazı bulunmaktadır.

İstanbul Boğazı‟nın şehri ortadan ikiye ayırması, Avrupa Yakası ve Anadolu Yakası şeklinde

iki kavramın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. İstanbul‟un kuzeyinde Karadeniz, güneyinde

Marmara Denizi bulunmaktadır.

Harita 1. İstanbul Görünüm

İstanbul, doğusunda Kocaeli ili ile batısında ise Tekirdağ ve Kırklareli illeri ile

komşudur. Bu sebepledir ki; Marmara Bölgesindeki şehirlerin coğrafi olarak da merkezi

konumundadır. İstanbul, 280 01’ ve 290 55’ Doğu boylamları ile ‘410 33 ve 400 28’ Kuzey

6

enlemleri arasında yer almaktadır. İstanbul’u doğuda Kocaeli Sıradağlarının yüksek tepeleri,

batıda ise Ergene Havzasının su ayrım çizgisi sınırlamaktadır.1

I.II. İSTANBUL’UN KISA TARİHÇESİ

İstanbul çevresinde ilk yerleşmenin Kadıköy’de Kurbağalıdere kenarında, Truva’nın

erken katlarıyla eş zamanlı bir kültüre mensup olduğu, bazı kalıntılardan anlaşılmaktadır.

İstanbul Yarımadasının burnunda Trakyalı Kavimler tarafından Lygos olduğu yazılan bir

yerleşmeye ait duvar kalıntılarına Sarayburnu’ndaki ilk demiryolu inşaatı sırasında

rastlanılmıştır. İstanbul’u kuran Megaralı Greklerdir. Grekler önce Chalcedon (Kadıköy)

sonra Byzantion şehirlerini kurmuştur. Byzantion, Septimus Severus tarafından M.S. 196’da

tahrip edilmiştir, Severus daha sonra şehri yeniden imar ettirmiştir. Konstantin kendi şerefine

yaptırdı şehri sayısız yeni yapıyla doldurmuştur. Şehrin yeni kuruluşu sırasında bir yandan

eski pagan tapınakları yenilenirken öte yandan yeni Hristiyan tapınakları inşa edilmiştir.

Konstantin devrinde şehir surların dışına pek fazla taşınmamıştır. Konstantin kentin adını

kendi adıyla özdeşleştirerek 330 yılında Konstantinopolis olarak ilan etmiştir. Konstantin’in

yeni Roması 324-336 yılları arasında kurulmuştur. 476’da Batı Roma’nın yıkılmasından sonra

Doğu Roma imparatorluğu Bizans İmparatorluğun dönüşmüş ve İstanbul’da bu

imparatorluğun başkenti olmuştur. 1453 yılında Osmanlı Devleti tarafından İstanbul’un

fethedilmesiyle Osmanlı İmparatorluğunun en büyük politik amaçlarından biri

gerçekleşmiştir. Fakat ele geçirilen şehir hemen başkent olamayacak kadar bakımsız ve

haraptı. Surlar, son Bizans imparatorlarının sarayı, şehir işgali sırasında tahrip edilmiştir.

Fatihin imar ve iskanla ilgili olarak ilk işi, şehirde kalan nüfusu barındırmak ve şehri yeni

nüfus yerleştirmek olmuştur. Bunun için de şehirdeki evleri ellerine geçirenlere veya

dışarıdan gelenlere mülk olarak dağıtmıştır. Surlar onarılmış ve Topkapı sarayının inşasına

başlanmıştır. İstanbul 1457 yılında, yani fetihten 4 yıl sonra Osmanlı Devletinin başkenti

1 Ali Gürel-Arif Emre Gündüz, “İstanbul’un Ekolojik Yapısı Üzerine Bir Araştırma”, Marmara Sosyal

Araştırmalar Dergisi, S.1, İstanbul, 2011, s.2-3.

7

olmuştur. 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla İstanbul’un başkentlik dönemi

sona ermiştir.2

İstanbul Şehir Gravürü

2 D. Kuban, İstanbul’un Tarihi Yapısı Raporu, Büyük İstanbul Nazım Plan Bürosu, İstanbul.

8

II. BÖLÜM: SULTAN III. AHMED DÖNEMİ YAPILARI

II.I. Eğitim Yapıları

ENVANTER NO: 1

YAPI ADI: Damat İbrahim Paşa

Darülhadisi

TARİHİ: 1726

DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed

BANİSİ: Damat İbrahim Paşa

MİMARI: Kayserili Mehmed Ağa

ADRESİ: Cağaloğlu’nda, Cemal Nadir Sokağı üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dikdörtgen planlı bir avlu çevresinde U oluşturacak biçimde

sıralanan on iki hücre ve bir dershaneden oluştuğu anlaşılmaktadır. Avlunun güneybatı

köşesine, hücre dizisinin bir ucuna yerleştirilen dershanenin girişi güneydoğu kenarı

üzerindedir. Plan düzeni Osmanlı klasik dönemi medreseleri arasında yaygın değildir. Dış

cephedeki özensizliğe karşın, avlu çevresindeki mermer sütunlara oturan revak düzen,

külliyesinin medresesinin kalitesine ulaşmaktadır.

ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımdadır.

Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 546 - 547]

Zeynep AHUNBAY

9

II.II. Yapı Kompleksi

ENVANTER NO: 2

YAPI ADI: Damat İbrahim Paşa

Külliyesi

TARİHİ: 1726 - 1727



MİMARI: Mehmet Ağa ve

Seyid Mustafa Ağa

ADRESİ: Şehzadebaşı ve Dede Efendi Caddelerinin kesiştiği köşededir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Yapılar bir avlu içerisine dizilmiştir. Bunlar Damat İbrahim

Paşa Darülhadisi olarak anılmaktadır. Taç kapının sağındaki oda, mescit işlevindedir.

Kitaplık, mescidin karşısında, kare planlı kubbelidir. Güney ve batısı revaklıdır. Yapının

kalem işi süslemeleri Lale Devri özellikleri göstermektedir. Medrese odaları avluyu U biçimi

çevrelemektedir. Sekiz köşeli, mermer şadırvan barok süslemelidir. Beş sütunlu sebil Lale

Devri özelliğinde mukarnas, rumi, palmet ve kalem işi bezemelidir. Sebilin yanındaki sivri

kemerli, mermer çeşme barok üsluptadır.



Doğan KUBAN

10

II.III. Sivil Yapılar

ENVANTER NO: 3

YAPI ADI: Başhavuz Köşkü

TARİHİ: -

DÖNEMİ: Sultan III. Ahmed.

BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Kırkhane ve Kâğıthane suyollarının birleştiği Başhavuz’un yanında yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Köşkün küçük ölçüde ve ahşaptan olduğu Başhavuz içerisindeki

suları seyretmek ve sesini dinlemek için yapıldığı sanılmaktadır. Başhavuz’un yanındaki

duvarlar üzerinde kâgir bir kaide üzerine oturtulmuş ve havuz yönüne doğru teraslarla

genişletilmiştir. Böylece havuz ile bütünlük sağlanmıştır. Kasır kareye yakın dikdörtgen planlı

olup, çevresi ahşap dikmelerle çevrelenmiştir. Bunların arasındaki açıklıklara da pencereler

yerleştirilmiştir. Üzeri geniş saçaklı basık bir çatı ile örtülmüştür.

ŞU ANKİ DURUMU: Günümüze ulaşamamıştır.

Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 79]

M. Baha TANMAN

11

ENVANTER NO: 4

YAPI ADI: Bebek Kasrı

TARİHİ: 1725


BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Beşiktaş semtinde, Bebek Bahçesi’nde yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Sultan I. Abdülhamit döneminin sonlarında iki kez onarım

geçirir İstanbul’a gelen Fransız Büyükelçisi Choiseul Gouffier tarafından yaptırılmış

gravürden ve Jouannin imzalı kopyasından bu kasırla ilgili kısmen de olsa bilgi edinilir. A.

Du Beaumont’un 1849’da yaptığı bir gravürde bu kasrın mimari yapısı kısmen de olsa

görülür. Bu gravüre göre kasrın alt katı iki taraftan bahçe duvarları ile uzatılmış, ortasına kasır

yerleştirilmiştir. İki katlı olan kasrın alt katında ikinci derece odalar ve giriş holü

bulunmaktadır. Kasrın asıl oturulan mekânı ikinci kattadır. Burada ortada denize taşkın üç

sofalı büyük bir divanhane, bunun iki tarafında ve daha arkasında odalar bulunmaktadır. Aynı

dönemde Antoine-Ignace Melling’in yapmış olduğu gravürde de kasrın üç bölümden

meydana geldiği, ortadaki bölümün diğerlerine göre çıkıntılı olduğu anlaşılmakta ve diğer

bilgileri de pekiştirmektedir. Gravürlere göre denize taşkın üç sofalı büyük divanhanenin

cephesi tümü ile sıra halinde pencere dizisi ile kaplı idi. Bunların üzerinde kapaklar

bulunuyordu. Bu kapaklardan üsttekiler gölge yapsın diye alttakilerden daha geniş

tutulmuştur. Kasrın mimari bezemesi ampir özelliklerini taşıyordu.


Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 117-118]

Tülay ARTAN

12

ENVANTER NO: 5

YAPI ADI: Büyük Bent Kasrı

TARİHİ: 1717


BANİSİ: Sultan III. Ahmed

MİMARI: -

ADRESİ: Belgrad Ormanı’nda, Büyük Bent’in yanında yer almaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Tek katlı ahşap kasır, simetriye ve aksiyaliteye riayet etmeyen

ilginç tasarımı ile emsallerinden ayrılmaktadır. Bendin üzerindeki platforma da geçit veren

giriş bölümü bir dağılım merkezi niteliğindedir. Bunun sağında kalan ve göle bakan kanat

hünkâra, solunda kalan ve vadiye bakan kanat ise kızlarağasına ayrılmıştır. Hünkâr odası ve

kızlarağası odası, eliböğründelerin taşıdığı çıkmalarla genişletilmiş, dikdörtgen eçıklıklı ve

kepenkli pencerelerle donatılmıştır. İki parçalı olarak tasarlanan kepenklerin yatay eksenler

üzerinde aşağıya ve yukarıya doğru açıldıkları anlaşılmaktadır.



M. Baha TANMAN

13

ENVANTER NO: 6

YAPI ADI: Çadır Köşkü I

TARİHİ: 1723


BANİSİ: Nevşehirli Damat

İbrahim Paşa

MİMARI: -

ADRESİ: Kâğıthane Deresi kıyısındadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Köşk mermer kaplı bir döşemenin üzerinde yer almakta ve

hafifçe kavisli üç çıkıntıya sahiptir. Yirmi adet barok başlıklı sütun, geniş saçaklı çatıyı

taşımaktadır. Dışı kurşun kaplı çatının içinde ahşap bir kubbe bulunmaktadır. Köşkün etrafını

çevreleyen mermer korkuluların iç kısmında ise sedirler yer almaktadır. Geniş saçağın alt

kesimleri ve kubbe zengin saçaklarla bezenmiştir. Sütunların arasına ise eski geleneklere

uygun olarak rüzgâra karşı koruyucu perdeler asılmıştır.



Semavi EYİCE

14

II.IV. Su Yapıları

ENVANTER NO: 7

YAPI ADI: Büyük Bent

TARİHİ: 1723


BANİSİ: Sultan III. Ahmed

MİMARI: -

ADRESİ: İstanbul’un kuzeyindeki Belgrad Ormanı’nda, Kâğıthane Deresi’nin bir kolu olan

Topuz Deresi üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İnşa edildiği noktadaki 4. yüzyıl bendi, 7. yüzyılda kenti

kuşatan kavimler tarafından tahrip edilmiştir. Kanuni Dönemi içinde onarılan bent zaman

içinde tahrip olunca, Sultan III. Ahmet tarafından 1723 yılında yeri bizzat seçilerek, Belgrad

Deresi üzerine yeniden yaptırılmıştır. Bendin 1730 - 1754 yılları arasında onarıldığı

bilinmektedir. 1900 yılında yükseltilerek su hacmi arttırılmıştır. Yüksekliği 12,5 metre, taban

genişliği ise 9,75 metre olan bendin uzunluğu 84,5 metredir. Su kapasitesi 1.318,162

metre3 olan gölün uzunluğu 1440 metredir. Sultanahmet Meydanı’ndaki Yerebatan Sarnıcı’na

su Büyük Bent'ten gelmektedir.



Kâzım ÇEÇEN

15

ENVANTER NO: 8

YAPI ADI: Damat İbrahim Paşa Çeşmesi I

TARİHİ: 1723



MİMARI: -

ADRESİ: Ortaköy Camii’nin önündeki

meydandadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dikdörtgen prizma

gövdeye sahip olan çeşmenin denize dönük dar cephesi mermer kaplı ve bezelidir. Cephe üç

bölümden oluşmakta, ortada dışarı taşmaktadır. Ora bölüm ana musluğa, yan bölümler ise

müsenna kurnalarına ayrılmıştır. Musluğu bir dikdörtgen silmeyle çerçevelenmiştir. İki

yanında birer servi ve üzerinde iri bir rozet bulunmaktadır. Bu grup S kıvrımlı bir kemer

biçiminde bir silme içine alınmıştır. Musluk az derin bir niş içindedir.



Ayla ÖDEKAN

16

ENVANTER NO: 9

YAPI ADI: Damat İbrahim

Paşa Çeşmesi II

TARİHİ: 1728

DÖNEMİ: Sultan III.

Ahmed

BANİSİ: Damat İbrahim

Paşa

MİMARI: -

ADRESİ: Üsküdar İmrahor Caddesi’nde, Şifa Hamamı’nın önünde, Kavaklı İskele Sokağı

girişindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Cephesi mermer kaplama olup çeşmenin büyük haznesi ahşap,

dört eğimli ve kiremit kaplı bir çatı ile örtülüdür. Saçak seviyesinde, mermer cepheyi

stalaktitlerden oluşan bir bordür sınırlar. Ayna, dilimli sivri bir kemere sahip olup kemer

alınlıklarında bitkisel tezyinatlı bir çift rozet yer alır. Ayna da musluk çevresi yükseltilmiş,

beşgen bir bölüm halindedir. Tekne mermer olmakla birlikte, yol kotlarının yükselmesi

sonucu zemine gömülmüştür.

ŞU ANKİ DURUMU: Yapı harap bir haldedir


Ziya Nur SEZEN

17

III. BÖLÜM: SULTAN I. MAHMUD DÖNEMİ YAPILARI

III.I. Sivil Yapılar

ENVANTER NO: 10

YAPI ADI: Bayıldım Köşkü

TARİHİ: 1748

DÖNEMİ: Sultan I. Mahmud

BANİSİ: I. Mahmud

MİMARI: -

ADRESİ: Dolmabahçe Sarayı’nın

arkasındaki yamaçta, bugünkü Taşlık Kahvesi’nin yakınında bulunur.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1748’de I. Mahmut tarafından yaptırılan köşk, rivayete göre

kadınların “bayıldım” diyerek beğenilerini belirtmeleri sonucunda bu adı alır. 1755’te bir

yangın geçirir ve aslına uygun halde yeniden yaptırılır. Küfeki taşından temeller üzerine ahşap

malzemeli köşk, doğu – batı doğrultulu uzanan girintili çıkıntılı bir plana sahiptir. 2 katlı

yapının, deniz tarafındaki doğu ucunda, her iki katta sedirli birer divanhane bulunur.

Divanhaneler, kareye yakın dikdörtgen planlı olup üç yönde ahşap dikmelerle kuşatılmıştır.

Dikmelerin arasındaki açıklıkları çifte kepenklerle donatılmıştır. Köşk, ilk şekliyle ele

alındığında, Osmanlı mimarisinde batıdan gelen etkilerle barok üslubun ortaya çıktığı,

geleneksel sivil mimariyi yaşatır.



M. Baha TANMAN

18

III.II. Su Yapıları

ENVANTER NO: 11

YAPI ADI: Bereketzade Çeşmesi

TARİHİ: 1732


BANİSİ: Defterdar Mehmed Efendi

MİMARI: -

ADRESİ: Galata’da Kuledibi

Meydanı’nda Büyükhendek Caddesi ile Fırçacı Sokağı’nın kesiştiği noktada Galata Kulesini

çeviren sur duvarına bitişik bulunmaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bir duvar çeşmesidir. Çeşme 1957 yılında caminin yanından

sökülerek kulenin dibine taşınmıştır. Çeşme mermerden inşa edilmiş olup duvara bitişik

olarak düzenlenmiştir. Geniş sağcın alt kısmında çiçek motifleri yer alır. Saçağın hemen

altında lotus ve palmet süslemeli bir korniş ve mukarnaslı bir silme bulunur. Çeşme üç

bölümlüdür. Ortadaki kısmın yanlarında ince bir silme geçer. Köşeleri pahlıdır ve birer ince

silindir sütun yerleştirilmiştir. Tüm cephe rokoko tarzı yoğun süslemelerle kaplıdır. En üstteki

silmenin altında bir dizi alçak kabartmalar bulunmaktadır. Bu kabartmalar da kase içinde

meyveler ve çiçek desenleri bulunur. Kitabenin iki yanında dalgalı kemer motifi içinde vazo,

lale, gül çiçeklerle oluşturulmuş demet kompozisyonları bulunur. Kitabe altındaki silme

kıvrık dallarla süslenmiştir. Kemerin iki yanı da süslemelerle doludur

ŞU ANKİ DURUMU: Bugün çeşmeden su akmamaktadır.


Ayla ÖDEKAN

19

ENVANTER NO: 12

YAPI ADI: Cağaloğlu Hamamı

TARİHİ: 1741


BANİSİ: Sultan I. Mahmud

MİMARI: Hüsrev

ADRESİ: Yerebatan Caddesi’nin sağ tarafındadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bir çifte hamamdır. Daha büyük olan erkekler kısmının girişi,

cadde kotunun yükselmesi sebebiyle çukurda kalmıştır. Burada Osmanlı mimarisinin hiçbir

dönemine uymayan üslupta mermerden bir dış kapı vardır. Üstünde kitabe olan bu kapıdan

kare planlı soyunmalığa geçilir. Bu mekânı, geçişi dilimli tromplarla sağlanan büyük bir

kubbe örter. Soyunmalığın orasında barok üslupta mermer bir şadırvan havuzu bulunur. İki

kapıdan geçilerek girilen ılıklık bölümü klasik hamamlardan farklıdır. Birbirlerine ve

duvarlara kemerlerle bağlanmış dört sütun, ortadakiler geniş, yanlardakiler dar olarak dokuz

bölüm meydana getirir. Perde kapıları barok profillidir. Hamam, dört eyvanlı ve dört halvet

hücreli tipin çok değişik ve yeniliklerle dolu bir örneğidir.



Semavi EYİCE

20

IV. BÖLÜM: SULTAN III. MUSTAFA DÖNEMİ YAPILARI

IV.I. Dini Yapılar

ENVANTER NO: 13

YAPI ADI: Büyükdere Camii

TARİHİ: 18. Yüzyıl

DÖNEMİ: Sultan III. Mustafa

BANİSİ: Mehmed Ağa

MİMARI: -

ADRESİ: Büyükdere’de, Çayırbaşı

Caddesi üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Fevkani

yapının duvarları kâgir, çatısı ahşaptır.

Harim üç adet betonarme sütunla kuzeye doğru genişletilmiş ve doğu duvarına kadınlar

mahfili eklenmiştir. Son cemaat yerinden bir merdivenle mahfile çıkılır. Harim, önde enine

dikdörtgen bir alan ve buna üç sütunla bağlanan dik bir dikdörtgen alandan oluşmaktadır.

Mihrap duvarında iki sıra halinde dört pencere bulunur. Caminin doğusunda küçük bir hazire

vardır.



Tarkan OKÇUOĞLU

21

ENVANTER NO: 14

YAPI ADI: Cafer Ağa Cami

TARİHİ: 1760 - 1773


BANİSİ: Cafer Ağa

MİMARI: -

ADRESİ: Kadıköy’de Moda Caddesi üzerinde, kendi

adını verdiği sokaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Küçük bir avlunun içine

çapraz bir konumda oturtulan cami kâgir duvarlı ve ahşap çatılıdır. Caminin güney, doğu ve

batı duvarına ikişer adet, ince uzun ve sivri kemerli neogotik tarzda pencereler açılmıştır.

Kare olan harim mekânı kuzey yönden genişletilmiş ve fevkani bir mahfil eklenmiştir.

Kuzeybatıdan bir merdivenle çıkılan ahşap mahfil; kuzeye doğru dikdörtgen kesitli bir sütun,

iki duvar payesi ve en arkada üç adet sütunla taşınır. Tavanın etrafını alçıda prizmatik

üçgenler kuşağı dolaşır.



Tarkan OKÇUOĞLU

22

IV.II. Eğitim Yapıları

ENVANTER NO: 15

YAPI ADI: Cedid Abdürrahim

Efendi Medresesi

TARİHİ: 1757


BANİSİ: Abdürrahim Efendi

MİMARI: -

ADRESİ: Fatih’te, Darüşşafaka Caddesi ile Yeşil Sarıklı Sokağı’nın kesiştiği köşededir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bir külliyeye bağlı olmayan tek medrese türüne girmektedir.

Osmanlı barok dönemi içinde yapılmakla birlikte, mimarisinde klasik dönem özellikleri hala

etkilidir. Girişin güneydoğu yönünde, daha sonra cepheleri örülerek odaya dönüştürülen üç

göz tonozlu dükkân yer almaktadır. Medrese, kare planlı bir avluya giriş dışındaki üç yönde

çevreleyen revakların gerisinde “U” plan oluşturacak biçimde sıralanan hücreler ve bir

dershaneden oluşmaktadır. Mermer söveli kapı lentosuna barok bir kemer biçimi verilmiştir;

üzerinde natüralist çiçek desenleri ve bir kartuş içinde besmele yer almaktadır.



Zeynep AHUNBAY

23

IV.III. Ticaret Yapıları

ENVANTER NO: 16

YAPI ADI: Büyük Yeni Han

TARİHİ: 18. Yüzyıl Ortaları


BANİSİ: Sultan III. Mustafa

MİMARI: Mehmed Tahir Ağa

ADRESİ: Kapalıçarşı ile Mısır

Çarşısı arasındadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Hanın planı düzgün olmayan bir dikdörtgen şeklindedir. Üç

katlı olan bu yapının iki avlusu olup bu avlulara üç ayrı yerden girilmektedir. Avlular

birbirlerine kemerli ve beşik tonozlu geçitlerle bağlanırlar ve her katta üç taraftan yuvarlak

kemerli revaklarla çevrilidir. Çakmakçılar Yokuşundaki cephedeki giriş ana giriştir. Çok

hareketli olan bu cephede yokuşun eğiminden dolayı zemin kat üzerinden başlayan ve cephe

boyunca devam eden beş çıkma yapılmıştır. İkinci katta bu çıkmalar konsollarla biraz daha

genişletilerek cephede daha bir hareketlilik sağlanmıştır. Cephedeki pencereler dikdörtgen taş

sövelerin üzerinde sağır sivri kemerlerle dekore edilmiştir. Hanın bütün cephe mimarisinde

küfeki taşı arasında iki sıra tuğla hatıllar kullanılmıştır. Hanın her iki avlusundaki revakların

üzerleri beşik ve çapraz tonoz ile örtülüdür. Odaların üst örtüleri ise çapraz tonozdur. Büyük

Yeni Han yapıldığında içeride sarraf dükkânlarının bulunduğu bilinmektedir.


Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 349 -

350]

Gönül CANTAY

24

V. BÖLÜM: SULTAN I. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ YAPILARI

V.I. Dini Yapılar

ENVANTER NO: 17

YAPI ADI: Beylerbeyi Camii

TARİHİ: 1778

DÖNEMİ: Sultan I. Abdülhamid

BANİSİ: Sultan I. Abdülhamid


ADRESİ: Boğaziçi’nin Anadolu

yakasında, Beylerbeyi İskelesi’nin önündeki meydanın doğusunda, tam deniz kıyısında yer

almaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Daha önceleri burada yükselen İstavroz Sarayı’nın 18. yüzyıl

ortalarında yıkılmasından sonra cami, I Ahmed’in İstavroz Sarayı’na taşıdığı Hırka-ı Şerif

dairesinin bulunduğu yere inşa edilmiştir. Cami barok üslupta olup taşıyıcı duvarları kesme

taştan inşa edilmiştir. Merkezi tek kubbeli mihrap üstü yarım bir kubbe ile vurgulanmış

sekizgen tabana oturan bir yapıdır. Osmanlı hem de Avrupa çinileri göze çarpar. Caminin ana

mekânının tavan örtüsü bir tam ve beş yarım kubbe ile örtülü olup; kubbeli tavan örtüsü sıra

dışı bir şekilde iki kasnağa oturtulmuş, üsteki kasnağın çevresini dolanan yirmi pencere ile

kubbe aydınlığı sağlanmıştır. Sivri, yuvarlak, “S” ve “C” kıvrımlı dört farklı kemer örneğinin

kullanıldığı cami; iki kez kapsamlı bir şekilde restore edilmiştir.



Selçuk BATUR

25

ENVANTER NO: 18

YAPI ADI: Cezayirli Hasanpaşa

Camii

TARİHİ: 1782


BANİSİ: Cezayirli Gazi Hasan

Paşa

MİMARI: -

ADRESİ: Kasımpaşa’da Kalyoncular Kışlası içerisindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Kâgir duvarlı, kırmızı boyalı camiyi, kiremit örtülü ahşap kırma

bir çatı tamamlamaktadır. Cephelerinde yer alan ikişer sıralı dörder pencereden üst sıradakiler

sivri kemerli ve revzenli alt sıradakiler ise kare şeklindedir. Yapının doğusunda

yükselen minare, cami ile aynı renge boyanmıştır. Kesme taştan yapılan minarenin konik bir

pabuç üzerine oturduğu ve geniş silindir bir gövdeyle basık bir görünüme sahip olduğu dikkat

çeker. Dört ahşap sütuna oturan düz ahşap örtülü, açık bir son cemaat yerinden sonra, küçük

bir kapıdan dikdörtgen planlı harim bölümüne geçilir. Burada ahşap direklerle taşınan küçük

fevkani bir mahfil mevcuttur. Son derece sade olan mihrap ve tamamen

yenilenen minber harimi tamamlayan diğer unsurlar olarak karşımıza çıkar.



Ergün EĞİN

26

V.II. Su Yapıları

ENVANTER NO: 19

YAPI ADI: Beylerbeyi Hamamı

TARİHİ: 1778


BANİSİ: Sultan I. Abdülhamid


ADRESİ: Boğaziçi’nin Anadolu yakasında, Beylerbeyi semtindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Soyunma bölümü kareye yakın dikdörtgen planlı olup zemini

mermerle kaplıdır. Yenilenmiş olan bu bölümün ahşap tavanı oldukça yüksek tutulmuştur ve

bir aydınlık fenerine sahiptir. Ayrıca yedi adet pencere ve soyunma bölümünün

aydınlanmasına katkıda bulunur. Soyunmalıktan soğukluk bölümüne geçilen kapının sağ

tarafında, geniş mermer tekneli bir çeşme ve üzerinde bitki kıvrımlı ahşap çerçevesi ile bir

ayna mevcuttur. Soğukluk, kabaca üçe bölünmüştür. Orta bölüm geniş, tonoz örtülüdür.

Ilıklık koridor şeklinde tonozla örtülü bir ara bölümün iki yanında yer alan iki bölümden

oluşur. Daha sıcak olan hararet bölümüne yine yonca kemer biçiminde düzenlenmiş girişten

girilir. Bu bölüm dikdörtgen planlıdır. Köşelerinde bitkisel kıvrımlar bulunan orijinal

kurnalardan sadece iki tanesi günümüze gelmiştir.



Rezan ÇELEBİ

27

ENVANTER NO: 20

YAPI ADI: Canfeda Kadın Çeşmesi

TARİHİ: 1780


BANİSİ: Canfeda Kadın

MİMARI: Şevk-i Nihâl Usta

ADRESİ: Gedikpaşa’da Divan-ı Ali Cami

karşısındadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Cephe kare

şeklinde ele alınmış ve tamamıyla beyaz mermerden inşa edilmiştir. Çeşmenin ayna taşı

yuvarlak kemerli bir niş içine alınmış ve ortasına kabartma olarak stilize bir menekşe motifi

işlenmiştir. Sağ ve sol üst köşelerde ikişer adet girland motifi, bunların altlarında ise ışınsal

çiçek demeti şeklinde stilize Osmanlı yıldızı yer alır. İki alt köşeye birer küçük çeşme

yerleştirilmiştir.

ŞU ANKİ DURUMU: Haznesiyle birlikte sağlam bir şekilde günümüze gelen çeşmenin suyu

akmamaktadır.


Doğan YAVAŞ

28

ENVANTER NO: 21

YAPI ADI: Cezayirli Hasan Paşa Çeşmesi I

TARİHİ: 1786


BANİSİ: Cezayirli Gazi Hasan Paşa

MİMARI: -

ADRESİ: Beyoğlu’nda, Cezayirli Mektebi Sokağı’ndadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bütünüyle beyaz mermerden olan çeşme iki yandan kompozit

başlıklı sütuncelerle kuşatılmış, bunların üzerine, alttan ve üstten silmelerle sınırlandırılmış

olan, lento görünümündeki kitabe yerleştirilmiştir. Çatık kaş biçiminde kemerciklerle

sonuçlanan kartuşlar içine istifle sülüsle kitabe yazılmıştır. Osmanlı barok üslubunun belli

başlı motiflerinin gözlendiği ayna taşı, kaval silmelerle çerçevelenmiş, cepheden geri çekilmiş

dikdörtgen bir yüzeyin içindedir.



M. Baha TANMAN

29

ENVANTER NO: 22

YAPI ADI: Cezayirli Hasan Paşa Çeşmesi II

TARİHİ: 1781


BANİSİ: Cezayirli Gazi Hasan Paşa

MİMARI: -

ADRESİ: Beyoğlu’nda, Paşa Çeşmesi Yokuşu’ndadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dikdörtgen prizma biçimindeki haznesi bir sıra küfeki taşı ve

iki sıra tuğla ile almaşık düzende örülmüş, köşeler kesme taş örgü ile takviye edilmiştir.

Beyaz mermerle kaplanmış ve kısa bir saçakla donatılmış olan çeşme yüzeyi, yatay silmelerle

eşit olmayan üç kesime ayrılmıştır. Alttaki bölümde Osmanlı barok üslubuna özgü bileşik bir

kemerin içinde, aynı üsluba bağlanan S ve C kıvrımlarının yanı sıra yaprak kabartmaları ile

süslü ayna taşı yer alır.



M. Baha TANMAN

30

VI. BÖLÜM: SULTAN III. SELİM DÖNEMİ YAPILARI

VI.I. Kamu Yapıları

ENVANTER NO: 23

YAPI ADI: Balıklı Rum

Hastanesi

TARİHİ: 1795

DÖNEMİ: III. Selim

BANİSİ: Carite Froco

MİMARI: -

ADRESİ: Yedikule’de sur dışında yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Yedikule’de sur dışında yer alan özel bir hastanedir. İlk olarak

Karaköy’de, Büyük Balıklı Han’da faaliyete geçer. Ahşap bina daha sonra kâgir olarak

yenilenir. Hastanenin mülkiyetinde olan ve günümüzde işyeri olarak kullanılan binanın geliri

hastaneyi aittir. Galata Limanı’na yakın olması nedeniyle gemilerden gelen veba gibi bulaşıcı

hastalıklar nedeniyle daha sonradan sur dışına nakledilir. Bugün hastanenin bulunduğu arazi

cariye Froso tarafından satın alınarak hastaneye tahsis edilir. İstanbul’daki en büyük

servislerden olan hastane birçok alanda hizmet verir.



Nuran YILDIRIM

31

ENVANTER NO: 24

YAPI ADI: Beykoz Deri ve

Kundura Fabrikası

TARİHİ: 1805


BANİSİ: Devlet tarafından

yaptırılır.

MİMARI: -

ADRESİ: Beykoz

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Beykoz’daki geniş düzlüklerin ve zengin su kaynaklarının

yakınında kurulu bulunan debbağhanenin, adım adım Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası’na

dönüşmesidir. Projenin başlangıcı 1805 yılında Beykoz yakınındaki Akbaba Köyü’ndeki bir

özel mülk değirmeninin suyunun, Kâğıthane’ye verilmek üzere devlet tarafından satın

alınmasıdır. 1810 yılında tabakhane olarak kurulan Beykoz Deri ve Kundura

Fabrikası İstanbul’un en eski fabrikalarından biridir. Fabrika Osmanlı ve Türk ordusuna

ayakkabı deri ürünlerinin tedarikini sağlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu dönemine (II.

Mahmut döneminden imparatorluğun yıkılışına kadar), Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna

ve birçok tarihi olaya şahitlik yapan fabrika 1933 yılında Sümerbank’a devredilmiştir.



Önder KÜÇÜKERMAN

32

VI.II. Sivil Yapılar

ENVANTER NO: 25

YAPI ADI: Beyhan Sultan Sahilsarayı I

TARİHİ: 1800


BANİSİ: Beyhan Sultan

MİMARI: Mimarbaşı Mustafa ve Şehremini Hayrullah Ağa’nın yanı sıra Kirkor, Yağcıoğlu

Nikola, Sarkis, Senkir ve Minas Kalfalar çalışmıştır.

ADRESİ: Boğaziçi’nin Rumeli kıyısında Arnavutköy Akıntıburnu’ndadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Julia Pardoe “Said Paşa’nın geniş cepheli, asimetrik, pembe

renkli sarayı, güzel bir koyun başında inşa edilmiştir.” derken Beyhan Sultan Sahilsarayı’ndan

söz etmektedir. Dar bir rıhtımda yükselen saray yüksek bir sağır duvar üzerinde 2 katlıdır. Bu

duvara oturan, sahilsaraylarda sık görülen balıkhaneler benzeri çokgen planlı bir köşk ya da

kameriyeden sonra beş adet birbirinin aynı çıkma ve bu çıkmaların düşey hareketi cepheyi

canlandırmaktadır. İlk katlarda duvara yüksek ahşap furuştalarla oturan çıkmalar, ikinci

katlarda bir kademe daha ileri çıkmaktadır. Böylece üçlü bir kademelenme ile yükselen

sarayın tüm cephesi pencerelerle boşaltılmıştır. Tümü kafesli olan pencerelerin arasına

plasterler yerleştirilmiştir. Süslemede Batı orijinli plasterler, üçgen alınlıklar, iç bükey ve dış

bükey kıvrımlar kullanılmıştır.



Tülay ARTAN

33

ENVANTER NO: 26

YAPI ADI: Beyhan Sultan Sahilsarayı II

TARİHİ: 1795



MİMARI: -

ADRESİ: Boğaziçi’nin Rumeli kıyısında Beşiktaş Çırağan’daydı.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dallaway’in tasvirlerinden yola çıkarak, çıkmalarla denize

taşkın ahşap sahilsarayın cephesinin 100 metreye yaklaştığı anlaşılmaktadır. Tüm yüzeyin

aşırı parlak renklerle, yaldızlı boyalı, gösterişli pirinç süslerle bezeli olduğunu söyleyen

Dallaway, ilk kattaki salondan diğer dairelere geçildiğini söyler. Yazar iç mekanlarda

renklerin ve yaldızın aşırı kullanımını rahatsız edici bulmuştur; kakma süslemeler, düzgün

olsalar da kabadır ve pesrpektif uygulamaları eleştirmeye dahi değmeyecek kadar zayıf

görünmektedir. Fakat tavanlar görkemlidir; zarif ahşap geçme motifleri pirinç rozetlerle

süslenmiştir.

ŞU ANKİ DURUMU: Sarayın yerine daha sonra Çırağan Sarayı yaptırılır.


Tülay ARTAN

34

ENVANTER NO: 27

YAPI ADI: Beyhan Sultan

Sahilsarayı III

TARİHİ: 1791

DÖNEMİ: Sultan III. Selim


MİMARI: Antoine Ignace

Melling?

ADRESİ: Bostan İskelesi

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İki katlı olduğu anlaşılan sarayın bir iç avluyu sarmaladığı

görülmektedir. Geniş deniz cephesinde dört adet birbirinden farklı çıkma bulunmaktadır.

İmaretin hemen yanındaki dar cepheli çıkma denizle hemzemin olurken, ikinci çıkmaya

bitişik olarak denizin üzerine kazıklarla oturtulan bir balıkhane köşkü yapılmıştır, üçüncü

çıkma dar rıhtım üzerinde dört zarif sütun ile taşınmaktadır ve böylelikle burada dar bi rıhtım

oluşmuştur. Gene denizle hemzemin olan dördüncü çıkmanın cephesi ise oldukça gniş

tutulmuştur. Sarayın kara tarafındaki bölümünün tam ortasına avluya doğru bir çıkma

yapılmıştır. Bu çıkmanın üzerinde küçük bir kubbe yer almaktadır. Sarayın arkasında yüksek

bir duvarla çevrili bir bahçenin bulunduğu anlaşılmaktadır.

ŞU ANKİ DURUMU: Sarayın daha sonra Feshane yaptırılır.


Tülay ARTAN

35

VI.III. Su Yapıları

ENVANTER NO: 28

YAPI ADI: Beyhan Sultan Çeşmesi

TARİHİ: 1804

DÖNEMİ: Sultan III. Selim


MİMARI: -

ADRESİ: Boğaziçi’nde Arnavutköy

Akıntıburnu’nda mevcut olduğu bilinir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1960lı yıllarda yol çalışması esnasında sökülen çeşmenin bir

kısmı hemen arkasındaki caminin bahçesindedir. Osmanlı rokokosu üslubundaki iki cephesi

mermer kaplı olan çeşmenin deniz tarafına bakan cephesi üç adet oymalı aynaya ve üç yalağa

sahiptir.

ŞU ANKİ DURUMU: Kısmen sökülerek yer değiştirilmiş olan yapıdan bugün su

akmamaktadır.


Ziya Nur SEZEN

36

VII. BÖLÜM: SULTAN II. MAHMUD DÖNEMİ YAPILARI

VII.I. Dini Yapılar

ENVANTER NO: 29

YAPI ADI: Baltalimanı Camii

TARİHİ: 1826 - 1827

DÖNEMİ: Sultan II. Mahmud

BANİSİ: Zahire Nazırı Arif Efendi

MİMARI: -

ADRESİ: Baltalimanı Deresi’nin

kuzey kıyısında, Emirgan

Caddesi’nin deniz tarafındadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Camii, dikdörtgen biçiminde klasik Osmanlı semt camilerine

uygun tek minareli tek şerefeli bir yapıdır. Yol kodundan bakıldığında iki kat gibi gözükse de

aslında üç katlıdır. Avlunun bulunduğu giriş katı ve camii içerisine girdikten sonra sol taraftan

çıkılan yukarıda bayanlar mahfili bulunmaktadır.

ŞU ANKİ DURUMU: Yapı hala kullanımda olmasına karşın özgünlüğünü neredeyse

tamamen yitirmiş vaziyettedir.


Tarkan OKÇUOĞLU

37

VII.II. Eğitim Yapıları

ENVANTER NO: 30

YAPI ADI: Cemaran Ermeni Okulu

TARİHİ: 1838


BANİSİ: -

MİMARI: Garabet Amira Balyan ve Ohannes Amira

Serveryan

ADRESİ: Üsküdar, İcadiye’dedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İlk yapım üç katlı ahşap bir bina olan okul yatılıdır ve paralı

öğrencilerin katkısıyla yaşatılır. Giriş cephesinin ampir motifleri kısmi bir restorasyonu akla

getirir. Üç katlı, tamamen kâgir bir yapıdır. Girişin hemen karşısında üst kata ulaşımı

sağlayan merdiven bulunur. Biri anasınıfı olmak üzere altı sınıf bu merkez hollere simetrik

şekilde yerleştirilmiştir. Okulun alt katı, yemek, spor ve kültürel çalışmalara ve servise

ayrılmıştır. Genel olarak yapıya neoklasik üslubun egemen olduğu görülür. Giriş aksında

geniş bir kapı, üstündeki balkon ve çift sütunla taşınan örtüsü ampir bir biçimlenme oluşturur.

Bütün bu ampir biçimlere karşın giriş ve balkon kapılarında art nouveau biçimlerden kalma

seper kulpu kemerler kullanılmış ve kemer aynalarına yine o üsluba özgü küçük kare bölümlü

kayıtlamalar yapılmıştır. Geniş giriş kapısının ayrıca ‘S’ kıvrımlarından oluşan oryantalist

kökenli bir profili vardır.

ŞU ANKİ DURUMU: Günümüzde Semerciyan – Cemaran İlkokulu olarak kullanılmaktadır.


Zeynep AHUNBAY

38

VII.III. İdari Yapılar

ENVANTER NO: 31

YAPI ADI: Beyazıt Yangın Kulesi

TARİHİ: 1828


BANİSİ: II. Mahmud

MİMARI: Senekerim Balyan

ADRESİ: Beyazıt’da, İstanbul Üniversitesi’nin merkez binası bahçesinin doğu kesimindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1749’da yaptırılan ilk kula ahşaptandır. Kule Cibali yangınında

yanınca yerine yine ahşaptan ikinci bir kule dikilir. Tulumbacı Ocağı kaldırılırken ikinci kule

yıktırılır fakat aynı yıl çıkan bir başka yangından sonra tekrar üçüncü kez ahşap olarak

yaptırılır. Bu kez de kule yeniçerilik yandaşları tarafından yıkılır. Nihayet 1828’de II.

Mahmud’un emriyle bu kez kâgir olarak yaptırılır. 85 metre yüksekliğinde olan kule, ilk

yapımında geniş saçaklı ve ahşap örtülüyken, 1849 yılında değiştirilerek bugünkü sekizgen

planlı, yuvarlak pencereli üç kat eklenmiştir. Kule deprem gibi nedenlerle çeşitli onarımlar

geçirir. Köşeleri yuvarlatılmış kesik piramit biçimli bir taban üzerinde yükselir. Gövdesi

pilastr benzeri eğrisel dilimlerle bölümlenmiştir. Dilimler ayrıca üstte dışa doğru kıvrımlıdır.

Gövdede aynı zamanda halka görünümü veren profilli kuşaklamalar görülür. Yarım daire

kemerli pencereler gözetleme katını çevreler. Yapının buraya kadar olan bölümü Osmanlı

barok üslubunun çizgilerini taşımaktadır.



Havva KOÇ

39

VIII. BÖLÜM: SULTAN ABDÜLMECİD DÖNEMİ YAPILARI

VIII.I. Dini Yapılar

ENVANTER NO: 32

YAPI ADI: Beykoz Çayırı

Tekkesi

TARİHİ: 1845

DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid

BANİSİ: Şeyh Edhem Sırrı

Efendi

MİMARI: -

ADRESİ: Beykoz ilçesinde, Yalıköy Mahallesi’nde, Beykoz Çayırı’nın sınırında, Yalıköy

Çayırı Sokağı’nda bulunmaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dikdörtgen bir alanı kaplayan tevhidhanenin duvarları tuğla ile

örülmüş, üzeri kiremit kaplı bir çatıyla örtülmüştür. Uzun zamandır mesken olarak

kullanıldığı anlaşılan yapının gerek içi gerekçe cepheleri bilinçsizce tadil edilerek

özgünlüğünü kaybetmiştir. Cephelerde yer yer, basık kemerli büyük pencerelerin izleri

seçilmekte, aslında tek katlı olan yapının içine sonradan bir katın ihdas edildiği, cephelerde,

son derece düzensiz bir biçimde farklı büyüklükte pencerelerin açıldığı görülmektedir.

Yapının kuzeydoğu yönündeki küçük hazirede Seyh Edhem Sırrı Efendi’nin mezarının yanı

sıra, tekkenin mensuplarının olması gereken az sayıda insanın kabrini barındırmaktadır.

ŞU ANKİ DURUMU: Yapı metruk durumdadır.


M. Baha TANMAN

40

VIII.II. İdari Yapılar

ENVANTER NO: 33

YAPI ADI: Çinili Karakol

TARİHİ: 1842


BANİSİ: Sultan Abdülmecid

MİMARI: -

ADRESİ: Üsküdar Bağlarbaşı, Gazi Caddesi ile Yeni Dershane Sokağı’nın kesiştiği mevkide

yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İki sıra tuğla bir sıra taş malzemenin kullanılmasıyla inşa

edilmiş olan karakol binası, genel olarak T planlıdır. Mermer söveli kapısının önünde, her iki

taraftan onar basamakla yükseltilmiş, mermer bir giriş sahanlığı bulunur. Sahanlık dört

mermer sütuna oturan düz bir çatı ile örtülüdür. Pencereler hafif yuvarlatılmış tuğla kemerler

altında taş sövelidirler ve kemer alınlıkları tuğla dolguludur. Yapının arka cephesine bitişik,

malzeme ve üslup olarak aynı, fakat ana kütleden daha alçak tutulmuş bir bölüm vardır.



Rezan ÇELEBİ

41

VIII.III. Sivil Yapılar

ENVANTER NO: 34

YAPI ADI: Baltalimanı Sahilsarayı


DÖNEMİ: Sultan Abdülmecid Dönemi

BANİSİ: Mustafa Reşid Paşa

MİMARI: Sarkis Balyan

ADRESİ: Baltalimanı Boğaziçi’ndedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Mustafa Reşid Paşa’nın ahşap yalısıdır. Daha sonra Mustafa

Reşid Paşa bu yalının yanına, mimarı Sarkis Balyan olan bir saray inşa ettirir ve bugün hala

kullanılan bina da budur. Cumhuriyet döneminde bir süre boş tutulan saray, Balıkçılık

Enstitüsüne devredilir. 1925’te ise Damat Ferit Paşa’nın zengin kitaplığı, sarayın değerli

eşyaları, tabloları müzayede ile satılır. Bir avlu etrafında mekânların yer aldığı yapıda, geniş

bahçesinde deniz hamamları, havuz ve köşkler de bulunur. Birinci katın ortasında bulunan

sofa, dikdörtgen ve kare şekillerle süslü tavanıyla, mermer kaplamasıyla, renkli mermerden

şömineleri ve büyük aynalarıyla binanın en görkemli mekânıdır. Avlu, hem zemin hem de

birinci katta dört yönden koridorla çevrilidir. Meşk odası, mutfak, hamam, tuvalet koridor

üzerindedir. Zemin kat, bol ışık alacak şekilde düzenlenmiş pencerelerle kaplıdır. Sarayın

avlu duvarında yer alan çeşme 1955’te onarılarak yenilenir.

ŞU ANKİ DURUMU: Yapı bugün, Kemik Hastalıkları Hastanesi’dir.


Ayla ÖDEKAN

42

ENVANTER NO: 35

YAPI ADI: Beykoz Kasrı



BANİSİ: Kavalalı Mehmed Ali Paşa

MİMARI: Nigoğos ve Sarkis Balyan

ADRESİ: Beykoz’da, Hünkâr İskelesi’nin hemen güneyinde kalan tepeciktedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Kare planlı yapı, uzunlamasına üçe bölünür. Ortadaki iki katlı

sofa, bir kenardan diğerine uzanır. Sofasının ortasındaki camekân fener, yapının üç kaştı

algılanmasına neden olur. Her iki katta da köşelerde birer oda yer alır. Deniz ve kara

cephelerine 4 kolon üzerinde taşınan dikdörtgen, geniş balkonlar eklenir. Kasra giriş, deniz

tarafındaki cepheden gerçekleşir. Kasrın duvarlarına ise büyük boyutlarda aynalar

yerleştirilmiştir. Zemin katta birbirini kuşatan teraslarla kuşatılan yapı, kademeli bir piramit

şeklinde gittikçe genişleyen bir teras kaidesi üzerine oturur. Kasır, ayrıca oldukça geniş bir

koru içerisine yapılmıştır. Koru içerisinde yaz sıcaklarından korunmak için yapılmış bir

‘grotto’ mevcuttur. Dar ve dolambaçlı bir yol ile girilen bu yapay mağaranın kubbeli iki

küçük odası yer alır. Duvarları istiridye kabukları ile süslüdür ve üst tarafında devamlı

akmakta olan sular mevuttur. 18. yüzyıl Avrupa bahçe mimarisinde bu yapay mağaralara

sıklıkla rastlanır. Yapı bugün, Beykoz Çocuk Göğüs Hastalıkları Hastanesi’dir.

ŞU ANKİ DURUMU: Yapı bugün, Beykoz Çocuk Göğüs Hastalıkları Hastanesi’dir.


Tülay ARTAN

43

ENVANTER NO: 36

YAPI ADI: Çifte Saraylar

TARİHİ: 1856 - 1859

DÖNEMİ: Sultan

Abdülmecid

BANİSİ: Cemile ve Münire

Sultan

MİMARI: Garabet Amira Balyan

ADRESİ: Fındıklı’da, Meclisi Mebusan Caddesi üzerindedirler.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Molla Çelebi Camisi’ne yakın olanı Cemile Sultan’a aittir. Çifte

Sarayların diğer bölümünü oluşturan Münire Sultan Sarayı’nda Sultan Abdülmecid’in kızı

Münire Sultan yaşamıştır. Sultanın 1862’de ölümünden sonra Abdülaziz’in kızlarından Saliha

Sultan¸ ardından II. Mahmud ‘un kızı Adile Sultan bu sarayda yaşamıştır. Çifte Sarayların her

ikisi de denize paralel olarak yapılmış ve bu plan düzenlemesi iç mekânda da aynen

uygulanmıştır. Birbirlerine simetrik olan eksenlerin ortada kesiştiği alanda büyük ve denize

paralel dikdörtgen planlı bir sofaya yer verilmiştir. Bu sofa ikişer direkle yan sofalara

açılmıştır. Sarayın odaları deniz ve karaya yönelik cephelere peş peşe sıralanmıştır.

Bezemelerde ve mimari yapıda ampir üslubunun egemen olduğu görülmektedir. Bu nedenle

pencerelerin üzerine yer yer üçgen alınlıklar¸ kat silmeleri ve geniş saçaklar eklenmiştir.

ŞU ANKİ DURUMU: Bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir.


Oğuz CEYLAN

44

VIII.VI. Su Yapıları

ENVANTER NO: 37

YAPI ADI: Bezmiâlem Valide Sultan

Çeşmesi I

TARİHİ: 1841


BANİSİ: İlk banisi meçhulken, daha sonra

Bezmiâlem Valide Sultan tarafından

onartılır.

MİMARI: -

ADRESİ: Beyoğlu ilçesinde, Kasımpaşa’da, Kara İmam Camii olarak anılan yapının avlu

duvarının önünde yer almaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Osmanlı baroğunu yansıtan ayrıntılarından dolayı, ilk yapımı

18. yüzyılın sonlarına veya 19. yüzyılın başlarına tarihlendirilebilir. Tamamen kesme küfeki

taştan inşa edilmiş olan tek cepheli çeşmenin haznesi, kesme taş kaplamalı piramidal bir örtü

ile kapatılmış; üzerine, yine kesme taştan hilalli bir alem oturtulmuştur. Ön yüzünde, yıkılmış

olan, demir konsollarla taşınan, barok profilli kesme taştan bir saçağın varlığı bilinmektedir.

Söz konusu cephenin ortasında, burmalı bir silmenin kuşattığı, dikine bir dikdörtgen içine

yerleştirilmiş olan çeşme niş, Osmanlı baroğuna özgü bir bileşik kemerle taçlandırılmıştır.

ŞU ANKİ DURUMU: Günümüzde yol seviyesinin yükselmesi sonucunda epeyce çukurda

kalmıştır.


Belgin DEMİRSAR

45

ENVANTER NO: 38

YAPI ADI: Bezmiâlem Valide Sultan Çeşmesi II

TARİHİ: 1845


BANİSİ: Bezmiâlem Valide Sultan

MİMARI: -

ADRESİ: Fatih ilçesinde, Çapa Arpaemini

Mahallesi’nde, Gureba Hastanesi Camii’nin yakınındadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Osmanlı ampir üslubunda tek cepheli, tümüyle mermerden inşa

edilen bu çeşmenin yüzeyi silmelerle dört bölüme ayrılmıştır. En alttaki dışa taşkın yalak ve

yanındaki sekilerin yüzeyleri “Sultan Mahmud Güneşi” denilen beyzi göbekli ışınsal

motiflerle bezenmiştir. Onun üzerindeki ayna taşının olduğu bölüm iki yandan düşey yivli

plasterlerle sınırlanmış olup ortada antik Yunan mimarisinden alınma, uçları yukarı kıvrık,

içinde bir meşale bulunan, simetrik yaprak kabartması ile dekorlanmıştır.

ŞU ANKİ DURUMU: Bugün üzerinde musluk bulunmayan çeşmenin suyu akmamaktadır.


Belgin DEMİRSAR

46

ENVANTER NO: 39

YAPI ADI: Bezmiâlem

Valide Sultan Çeşmesi III

TARİHİ: 1841

DÖNEMİ: Sultan

Abdülmecid

BANİSİ: Bezmiâlem Valide

Sultan

MİMARI: -

ADRESİ: Fatih’te, Silivrikapı’da, Uzun Yusuf Mahallesi’nde, Lâlezar Camii Sokağı

üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Klasik Osmanlı üslubunu yansıtan oranları ve ayrıntıları 16.

yahut 17. yüzyıla ait olduğunu kanıtlamakta, Valide Sultan’ın, muhtemelen harap halde olan

çeşmeyi onarttığı anlaşılmaktadır. Kesme küfeki taşından tek cepheli olarak inşa edilmiştir.

Arkada, üç sıra tuğla ve bir sıra kesme taşla örülmüş su haznesi bulunur. Sivri kemerli nişin

üzerinde bulunan, enine dikdörtgen kitabe dönemin ünlü şairlerinden Ahmed Sadık Ziver

Paşa’ya aittir. Çeşme nişi ve kitabe dıştan çepeçevre düz silmelerle kuşatılarak

belirginleştirilmiştir.

ŞU ANKİ DURUMU: Bugün oldukça harap halde olan çeşmenin suyu akmamakta, yol

seviyesinin yükselmesiyle de yalağın üst hizasına kadar olan bölümü toprak altında kalmış

bulunmaktadır.

47

ENVANTER NO: 40

YAPI ADI: Bezmiâlem Valide Sultan

Çeşmesi IV

TARİHİ: 1841



MİMARI: -

ADRESİ: Fatih’te, Silivrikapı’da, Uzun

Yusuf Mahallesi’nde yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Abdullah Ağa Çeşmesi olarak da bilinen yapı, klasik Osmanlı

üslubunda olması sebebiyle 16. yahut 17. Yüzyıla tarihlenir. Zamanla harap olduğu için

Valide Sultan tarafından yeniden yaptırılır. Kesme küfeki taşından yaptırılan çeşmenin su

haznesinin sokak köşesi pahlanarak yumuşatılmıştır. Çeşmenin cephesi dıştan sade silmelerle

kuşatılmış olup, sivri kemerli nişin içinde, üzerinde su kabı koymak için ufak bir niş bulunan,

mermerden ayna taşı bulunmaktadır.



Belgin DEMİRSAR

48

ENVANTER NO: 41

YAPI ADI: Bezmiâlem Valide Sultan Çeşmesi V

TARİHİ: 1843



MİMARI: -

ADRESİ: Topkapı’da sur dışında, Topkapı-

Edirnekapı Caddesi üzerinde, mezarlık duvarının

önünde yer almaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Döneminin Osmanlı

ampir üslubunu yansıtan çeşme tamamen mermerden yapılmış ve iki yanında yekpare birer

sütun yükselmektedir. Kitabesinin üstünde, birkaç sıra silmenin oluşturduğu saçak çeşmeyi

çevrelemektedir. Bunun da üzerinde, kıvrımlı bir girlandın kuşattığı beş adet oval

madalyondan oluşan bir tepelik bulunmaktadır. Çeşme yüzeyinin zemini yatay yivlerle

hareketlendirilmiş, yuvarlak kemerli ayna taşının ortasına, yivli bir sütun üzerinde, etrafa

ışıklar saçan bir küre oturtulmuştur.



Belgin DEMİRSAR

49

IX. BÖLÜM: SULTAN I. ABDÜLAZİZ DÖNEMİ YAPILARI

IX.I. Eğitim Yapıları

ENVANTER NO: 42

YAPI ADI: Boğaziçi Üniversitesi

Kütüphanesi

TARİHİ: 1863

DÖNEMİ: Sultan I. Abdülaziz

BANİSİ: Alexander van Millingen

MİMARI: -

ADRESİ: Boğaziçi Üniversitesi Kampüsü’ndedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İtalyan Rönesans stilinde tasarlanmış ve avlunun etrafındaki

diğer kolej binaları gibi aynı mavi kireç taşından inşa edilmiş olan Van Millingen Hall'ün dış

duvarları beton yerine çelik çerçevelerle desteklenmiştir. Kampüs meydanı etrafındaki

binaların seviyesinde önden iki kat ve girişin altında yer alan 3 katla birlikte toplam 5 katlıdır.



İSTANBUL

50

IX.II. Kamu Yapıları

ENVANTER NO: 43

YAPI ADI: Bekirağa Bölüğü

TARİHİ: 1870


BANİSİ: -

MİMARI: Gaspare Fossati

ADRESİ: Beyazıt’da, Harbiye Nezareti’nin kuzeydoğusundadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Siyasi suçluların kapatıldığı tutukevi adını, ilk müdürü olan

Binbaşı Bekir Ağa'dan almıştır. 1870-1922 arasında, yaklaşık yarım yüzyıl

boyunca İstanbul'un korku uyandıran tutukeviydi. Resmi adı İstanbul Muhafızlığı Dairesi iken

halk arasında ve basında Bekirağa Bölüğü olarak ünlenmişti. Tasarımı 1841 yılında Gaspare

Fossati tarafından eskiz olarak yapılmış ve sunulmuştur. Bölük, Tanzimat yöneticilerinin

mimarlık eğitimi görmüş bir mimara yaptırdıkları ilk yapı olması bakımından önemlidir.

Tuğla yığma sistemle inşa edilmiştir. Köşelerinde kademeli köşe çıkmaları ile

hareketlendirilen yapı büyük ölçülerine rağmen alçak nispetleri ve geniş çatısıyla çevreye

uygun bir kütlededir. Eğimli bir arazide yer aldığından bahçe cephesi 1, Marmara cephesi 2

katlıdır. Her iki cephede de sütunlar üzerinde öne çıkan alınlıklı giriş saçakları yer alır.



Necdet SAKAOĞLU – Cengiz CAN

51

IX.III. Kültürel Yapılar

ENVANTER NO: 44

YAPI ADI: Basın Müzesi

TARİHİ: 1870


BANİSİ: Maarif Nazırı Safvet Paşa

MİMARI: Fossafi?

ADRESİ: Çemberlitaş’ta, Yeniçeriler

Caddesi üzerinde yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Neo-klasik tarzda inşa edilmiş olup, Maarif-i Umumiye

Nezareti ve İstanbul Darülfünun hizmetlerinde kullanılmıştır. Darülfünun olarak hizmet

verdiği sıralarda (1875 Yılında) Uluslararası Resim Sergisi burada açılmıştır. II. Abdülhamit

döneminde sansür binası olarak kullanılmıştır. 1908 yılında Şehremaneti’ne [İstanbul

Belediyesi] devredilmiştir. 1983’de dönemin Belediye Başkanı Abdullah Tırtıl ve Gazeteciler

Cemiyeti Yönetim Kurulu’nun birlikte yaptıkları görüşme sonunda Basın Müzesi olarak

hizmet vermesi kararlaştırılmıştır. 4 kattan oluşan Basın Müzesi’nde, birinci katta 1729'da

İbrahim Müteferrika'nın kurduğu Türkiye'nin ilk matbaasının dokümanlara dayanarak aynı

ölçülerle yapılmış maketi, bu matbaada basılmış örnekler, ilk gazetelerimiz ve yazılı

belgelerimiz, gazetecilerimizin bilgi ve tabloları, baskı araç ve makineleri, ayrıca 80 kişilik bir

cep tiyatrosu bulunmaktadır. İkinci katta altı adet sergi salonundan oluşan sanat galerisi

vardır. Üçüncü katta kütüphane ve dokümantasyon merkezi vardır.



İSTANBUL

52

ENVANTER NO: 45

YAPI ADI: Concordia Tiyatrosu ve

Bahçesi

TARİHİ: 1871


BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Beyoğlu’nda İstiklal

Caddesi’ndedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İçinde

dernek balolarının yapıldığı, ulusal

bayramların kutlandığı birahane

kısmının açılışı 1882’dedir.

Genellikle Rum müzisyenlerin ve oyuncuların çalıştığı bir yerdir. Concordia 1904'te elden

geçirilerek yenilenmiştir. Tiyatronun o dönemki yönetmeni Livadas, kışlık tiyatronun içinde

yeni düzenlemeler yapar; alçak olan tavanı yükselttirir, yer kaplamaları ve halılar yenilenir,

localar yeniden döşenir. Bu tamirden sonra Concordia'da, bir Fransız operet topluluğu düzenli

gösterimler vermeye başlar. Concordia'nın asıl ünü, bir tiyatro olmasından çok, dönemin

yazar ve sanatçılarını da kendisine çeken, bohem bir batakhane olmasındadır.



Seza DURUDOĞAN

53

IX.IV. Sivil Yapılar

ENVANTER NO: 46

YAPI ADI: Çadır Köşkü II

TARİHİ: 1871


BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Yıldız Parkı içerisindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Koyu kırmızı renkte boyalı olan bu köşk, zemin üzerine tek kat

olarak inşa edilmiştir. Köşkün Boğaz'a bakan cephesi üç bölümdür. Cephenin ortasında,

önünde dört desteğe oturan bir balkon yer almaktadır. Süslemeli ve yuvarlak kemerli olan

balkon kapısının iki yanında iki çift pencere bulunmaktadır. Köşkün havuza bakan cephesi iki

kollu merdivenli bir girişe sahiptir. Merdivenin iki kolu arasındaki bölümde zemin kata, girişi

sağlayan bir kapı açılmıştır. Abdülmecit döneminde Neo-Klasik, Neo-İslam, Neo-Osmanlı

olarak Yıldız Sarayları’nda yabancı sanatçıların saray çevrelerinde çalışmaları ve Avrupa

mimarisinde meydana gelen gelişmeler duvar resmini etkilemiş ve yağlı boya tekniğinde doğa

görünümleri, çiçek, meyve ve av hayvanlarının resimleri yaygınlaşmıştır. Bodrumda büyük

iki oda, salon, hol, tuvalet mevcuttur. Bodrum katı mutfak olarak kullanılmak amacıyla

yapılmıştır. Büyük salonun tavanı salkım çiçeklerle donatılmıştır, köşe ve aralara çiçekten

çerçeveler içine ördek, zürafa, geyik, at ve çiçek sepetleri yağlı boya ile resmedilmiştir.



Çelik GÜLERSOY

54

ENVANTER NO: 47

YAPI ADI: Çağlayan Kasrı

TARİHİ: 1862 - 1863


BANİSİ: Sultan I. Abdülaziz

MİMARI: Agop ve Sarkis Balyan

ADRESİ: Kâğıthane Deresi’nin kanala dönüştüğü yerde bulunur.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Derenin suları kasrın önünde, kanalın içinde inşa edilmiş iki

bent üzerinden akarak çağlayanlar oluşturur. Kasrın duvarlarını çevreleyen bir havuz içinde

toplanır ve oradan da kanal içine akıtılır. İki katlı olan ahşap kasır, bir kanadı kanal üstüne,

diğer kanadı park tarafında olmak üzere ‘L’ biçimindedir. İki kanadın birleştiği köşede valide

sultan dairesi yer alır. Kanal bölümü harem tarafıdır. Kanala bakan cephede barok konsollara

oturtularak su üstünde taşan yalnızca dört çıkma bulunur. Avlu cephesi de simetrik değildir;

her bir dairenin girişi ayrıdır. Bahçeye bakan taraf ise selamlık dairesidir ve cephe düzeni

simetriktir. II. Abdülhamid döneminde de zaman zaman onarılan yapı 1940’a kadar ayakta

kalmış fakat bu tarihte birkaç ay içerisinde sökülerek malzemesi dağıtılmıştır.

ŞU ANKİ DURUMU: 1952’de yerine İstihkâm Mektebi inşa edilmiştir.


Tülay ARTAN

55

ENVANTER NO: 48

YAPI ADI: Çırağan Sarayı

TARİHİ: 1860 - 1872


BANİSİ: Sultan I. Abdülaziz


ADRESİ: Beşiktaş ile Ortaköy

arasında, kendi adıyla anılan cadde üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Dıştan neoklasik bir stil verilen yeni sarayın ana binasında,

arabesk ve klasik Osmanlı üslubu süslemeler esas tutulmuştur. Renkli ve masif mermerden

sütunların azameti ve içeride arabesk nakışlı süslemeler, fildişi ve sedef kaplamalar, göz

kamaştırıcıdır. Malzeme beyaz mermer, bordo ve yeşil porfir gibi değerli antik taşlara

dayanmaktadır. Salonların tavanlarındaki yağlıboya peyzajlarının, kuş ve çiçek resimlerinin,

dönemin tiyatro dekoratörü olan İtalyan Marlo tarafından yapıldığı bahsedilir. Zengin stilistik

gösterisinin gerisinde, planında ve kitlesinde şaşırtıcı bir açıklık ve sadelik görülür. Planın ana

motifi olan eyvanlı merkezi sofaların üçü de ‘zülvecheyn’ denilen iki cepheli ve haçvari

biçimli mekânlardır. Bu sofaların cepheleri çıkmalı kolon dizileriyle işaretlenmiştir. Cephede

klasik yapı ve barok vurgular arasındaki gerilimi adeta nötralize eden bir dekoratif örgü

vardır. Sarayın içinde kimi Osmanlı motiflerinin de yer aldığı oryantalist bir iç mekân

düzenlemesi ve dekorasyonu gerçekleştirilmiştir.



Kutluay ERDOĞAN

56

X. BÖLÜM: SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ YAPILARI

X.I. Dini Yapılar

ENVANTER NO: 49

YAPI ADI: Bodrumi Ömer Lütfü

Efendi Camii

TARİHİ: 1891

DÖNEMİ: Sultan II. Abdülhamid

BANİSİ: Bodrumi Ömer Lütfü Efendi

MİMARI: -

ADRESİ: Küçükçamlıca’nın doğusunda, Bulgurlu Mahallesi’nde, kendi adını taşıyan sokağın

üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bodrumi Ömer Lütfi Efendi Camii, yığma taştan yaptırılmıştır.

Dört penceresinden ışık alan basit bir yapıdır. Minberi ahşap olup tahta minaresi 1970

senesinde yıkılmıştır. Şerefesinin üzerinde tahta çubuklar üzerine oturtulmuş bir saçağı vardır.

Tarihi nitelik arz eden Bodrumi Ömer Lütfi Efendi Camii’nin, küçük ve cemaat kapasitesi az

olması nedeniyle aynı arsada eski Mescid’e ilave olarak 350 m² yeni bir camii yapılarak 1999

yılında ibadete açıldı. Söz konusu yeni cami betonarme olup, bodrum katla birlikte 4 kattan

oluşmaktadır. Yüzeyi kurşun kaplı bir adet büyük kubbesi, bu kubbenin etrafında yine

yüzeyleri kurşun kaplama 8 adet küçük kubbecikler bulunmaktadır. Tek şerefeli bir adet

minaresi mevcuttur.



Tarkan OKÇUOĞLU

57

ENVANTER NO: 50

YAPI ADI: Cihangir Camii

TARİHİ: 1889


BANİSİ: Sultan II. Abdülhamid


ADRESİ: Beyoğlu’nda, adını verdiği

semtte, Boğaziçi’ne hâkim yüksek bir

tepededir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İlk cami Kanuni Sultan Süleyman tarafından Şehzade Cihangir

için Mimar Sinan'a yaptırılmıştır. Sonra cami deprem ve yangınlarda defalarca yıkılıp

yapılmış, en son 1889'da II. Abdülhamid yenilemiştir. Bugünkü cami dikdörtgen planda,

eğimli arazide kurulmuştur. İstinat duvarlı avlunun iki kapısı vardır. 14 m çaplı kubbenin 4

kemerinin köşeleri kulelidir. Kemer duvarları geniş yelpaze pencerelerle kaplıdır ve üst

taraflar süslemelidir. Kubbe ve pandantifler kurşun kaplıdır. Caminin çeşmesi duvara

bitişiktir. Hazirede tekke şeyhi Hasan Cihangiri yatmaktadır. Doğu duvarında bir sarnıç ve

kuzey duvarında bir mermer levha üzerinde kabartma işi bulunmaktadır. Son cemaat yeri

kapalı olup iki yanı kubbe, ortası çapraz tonozdur. Caminin iki köşesinde tek şerefeli ikiz

minareleri vardır.



Hakan ARLI

58

X.II. Eğitim Yapıları

ENVANTER NO: 51

YAPI ADI: Bakteriyolojihane-i

Şâhâne

TARİHİ: 9. Yüzyıl Sonları

DÖNEMİ: II. Abdülhamid

BANİSİ: II. Abdülhamid

MİMARI: -

ADRESİ: Demirkapı’da bulunan Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’nin bahçesine yapılmıştır. 1913’ten

sonra bakteriyolojihane, dâülkelp tedavihanesi, telkihhane ve kimyahane birleştirilmiştir.


Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi [s. 5 – 6]

Nuran YILDIRIM

59

ENVANTER NO: 52

YAPI ADI: Beyazıt Devlet Kütüphanesi

TARİHİ: 1884


BANİSİ: Sadrazam Said Paşa ve Maarif

Nazırı Mustafa Nuri Paşa

MİMARI: -

ADRESİ: Beyazıd Külliyesi’nin ahır olarak kullanılan imareti.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Devrin Sadrazamı Sait Paşa ile Maarif Nazırı Mustafa Paşa

Saray'dan karar çıkartarak, 1501 -1506 tarihleri arasında inşa edilen Beyazıt Camii

Külliyesinin imaret kısmında 27 Eylül 1882 tarihinde restorasyona başlanmasını

sağlamışlardır. Restorasyonda; bugün "Kitap Okuma Salonu" olarak kullanılan kütüphanenin

ilk kurulduğu bölüm, devrinin sanat anlayışına uygun süslemeleriyle bezenmiştir.

"Kütüphane-i Umumi-i Osmanî" adıyla hizmete açılmıştır. Kütüphanenin ilk açılışındaki

tören sırasında raflara bir takım "Nâima Tarihi" konmuş, daha sonra da Beyazıt Camiinden

getirilen kitaplar, civar tekke ve zaviyelerden toplananlar, satın alman ve bağış yoluyla

kütüphaneye giren kitaplar ile kütüphanenin koleksiyonu zenginleştirilmiştir. Ancak,

kütüphanenin çeşitli yayın ve kitaplar açısından esas zenginleşme kaynağı; 1934'den itibaren

kütüphanenin derleme nüshalarından yararlanması sonucu okuyucu sayısı da artmış ve tek bir

salonda verilen hizmet alanının genişletilmesi zorunlu hale gelmiştir.



Havva KOÇ

60

X.III. Kamu Yapıları

ENVANTER NO: 53

YAPI ADI: Balat Musevi Hastanesi

TARİHİ: 1886


BANİSİ: Musevi Halk

MİMARI: Gabriel TEDESÇİ

ADRESİ: Balat Ayvansaray

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1885’te Or-Ahayim (Yaşamın Işığı) adıyla ufak bir dispanser

kurulur ve daha sonra yanındaki evin de kiralanmasıyla 8 yataklı bir binada tedaviye devam

ederler. Böyle işlevsel bir yapının cemaatleri için önemini gören Musevi topluluk,

yardımlarını esirgemez ve Balat-Ayvansaray’da bir arsa satın alırlar. Projesi ve inşası

dönemin oldukça ünlü mimarlarından Gabriel Tedesçi’ye yaptırılır ve 11.000 altına mal olur.

I. Dünya Savaşı sırasında da hastane 30 yatağını Kızılay’ın hizmetine verir. Hastanenin

ayrıca, gönüllülerden oluşan; yemekhane, çamaşırhane ve hastaların bakımını üstlenen

kadınlar kolu mevcuttur. Hastanenin 1947’den 1970’li yıllara kadar yardı toplamak için

düzenlemiş olduğu balolar İstanbul sosyetesinde büyük ilgi uyandırır. Hatta birçoğuna

dönemin başbakanları bile katılır. Haliç çevre düzenlemelerinde deniz kenarında kalan ender

binalardan olan hastane, bugün hala Balatlılara ve Musevi hastalara hizmet verir.



Silvyo OVADYA

61

ENVANTER NO: 54

YAPI ADI: Büyükada Rum Yetimhanesi

TARİHİ: 1898 - 1899


BANİSİ: Fransız şirket tarafından yaptırılır.

MİMARI: Alexandre Vallaury

ADRESİ: Büyükada’nın Hristo Tepesi’ndedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Otel olunmak üzere inşa edilip tasarlanan bina, işletme izninin

alınamaması sebebiyle Rum bir kadın tarafından satın alınır. O tarihe kadar Balıklı Rum

Hastanesi’nde işlevini sürdüren yetimhane, 1902 yılında buraya taşınır. Ahşap karkas

sistemde inşa edilmiştir. Yapı yan bölümlerinde 6, diğer bölümlerinde 5 katlıdır. Cephe

mimarisi olabildiğince sadedir. Birbiri üzerine tekrarlanan çıkmalar ile cephelere hareket

getirilmeye çalışılmıştır.

ŞU ANKİ DURUMU: Yapı metruk durumdadır.


Oğuz CEYLAN

62

ENVANTER NO: 55

YAPI ADI: Cerrahpaşa

Hastanesi

TARİHİ: 1893

DÖNEMİ: Sultan II.

Abdülhamid

BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Cerrahpaşa’da bugün İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’ne bağlıdır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Tıphane ve Cerrahhane 1836 yılında Topkapı Sarayı

yakınındaki Kırmızı Kışla olarak da adlandırılan Otlukçu Kışlasına taşındılar. Fakat bu bina

tıp eğitimi için küçük ve yetersiz olduğundan Galatasaray’daki Enderun Ağalarına ait binaya

taşınılmasına karar verildi. Bina onarıldıktan sonra 1838 tarihinde Tıphane ve Cerrahhane,

Galatasaray Tıbbiyesi olarak isimlendirdiğimiz binaya taşındı ve bir süre sonra eğitimleri

birleştirildi. Kadavra üzerinde anatomi öğretimi başladı. Bitki koleksiyonu, tabiat müzesi,

jeolojik oluşumlar koleksiyonu, tıp kütüphanesi, hidrolik basınç aletleri, deneyler için tüm

araçlara sahip fizik laboratuvarı, botanik gravür ve resimleri ve kimya laboratuvarına sahip

Galatasaray Tıbbiyesi 1849’da yandı. Salgın sebebi ile öğretime bir süre ara verildi. Tıp

mektebi 1866’da Sirkeci’de bulunan Demirkapı Kışlasına taşındı 1874 yılına kadar burada

eğitimine devam etti. 1874 yılında 1849’da yanan Galatasarayı binasının yerine yapılan yeni

binaya taşındı.



Nuran YILDIRIM

63

X.IV. Sivil Yapılar

ENVANTER NO: 56

YAPI ADI: Botter Apartmanı

TARİHİ: 1900


BANİSİ: J. Botter

MİMARI: Raimondo D’Aronco

ADRESİ: Beyoğlu İstiklal Caddesi’nin

Tünel’e yakın kesiminde no. 475 – 477’de

bulunur.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Art nouveau

mimarlığının en tanınmış örneklerindendir.

Dar cepheli ve derin parsellerden birndedir.

Bodrum kat üzerine iki katı atölye, üç katı ve bir çekme kat ile terası konuta ait olan toplam 7

katlı bir binadır. Dönemin gelişmiş yapım teknikleri kullanılarak inşa edilmiştir; dökme demir

strüktürlüdür, dolgu duvarları tuğladır ve cephesi ise taş kaplıdır. Giriş yandandır. Eliptik

planlı bir merdiven holü, eğrisel çizgili merdivenleri ve sahanlıkları vardır.



Afife BATUR

64

ENVANTER NO: 57

YAPI ADI: Cemil Topuz Köşkü

TARİHİ: 1900


BANİSİ: Cemil Topuz

MİMARI: Alexandre Vallaury

ADRESİ: Kadıköy’de, Göztepe

Çiftehavuzlar’da, aynı isimle anılan cadde

üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Köşk, kuzeydoğu-

güneybatı doğrultusunu eksen alan konumda

geniş bahçesinin merkezine yerleştirilmiştir. Giriş aksı, aks üzerindeki verandaları çevreleyen

büyük ve iki kat yüksekliğinde anıtsal bir kemer formu ile vurgulanmıştır. Ahşap malzeme

kullanılarak yapılan kemerin iki merkezli ve üstten teğetli bir biçimi vardır. Yapının plan

şeması, kitlesi ve cepheleri asimetriktir. Geç Viktoryen tasarım öğeleriyle; kemerler veya

çıkmalar gibi Doğu – Osmanlı biçimlerin bileşimini tanımlamaktadır.



Zeynep AHUNBAY

65

ENVANTER NO: 58

YAPI ADI: Cercle d’Orient

TARİHİ: 1882


BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Grand Rue de Pera’da Abraham Paşa’ya ait büyük binada kurulmuştur.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Aksiyal ve simetrik bir anlayışta düzenlenmiş cadde cephesi,

zeminde dükkânlar, birinci kata gotik rozetler ve gömme yivli sütunlarla belirginleşen on bir

modüle ayrılmıştır. Cephe, dekoratif taş konsollarla desteklenen geniş bir silme ve yapı

boyunca devam eden parapetle tamamlanmıştır. Cephe tezyinatı içinde yer verilen yüksek

kabartma tekniği ile yapılmış insan ve hayvan figürlü düzenlemeler de yapının dikkate değer

öğelerindendir.



Cengiz CAN

66

ENVANTER NO: 59

YAPI ADI: Cevad Paşa Türbesi

TARİHİ: 1900


BANİSİ: Cevad Paşa’nın karısı

MİMARI: Kemaleddin Bey

ADRESİ: Fatih’te, Emir Buhari Sokağı’nda,

Emir Buhari Cami’nin haziresinde yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Kare planlı, kubbeli

bir türbe odasıyla bunun önünde yer alan,

dikdörtgen planlı bir giriş bölümünden oluşan

bina kesme küfeki taşıyla yapılmış, taç kapı için

beyaz mermer kullanılmış, üst örtü kurşunla kaplatılmıştır. İki basamak daha yüksek olan

türbe odası, girişten, üç açıklıklı bir kemer dizisiyle ayrılmış, kubbe, duvar kenarlarına

yerleştirilen sekizgen sütunların taşıdığı kemerler üzerine yerleştirilmiştir.



Yıldırım YAVUZ

67

ENVANTER NO: 60

YAPI ADI: Con Paşa Köşkü

TARİHİ: 1880


BANİSİ: Trasivolos Yannaros

MİMARI: Ahileus Poliçis

ADRESİ: Büyükada’da, Çankaya

Caddesi’nin üzerinde bulunur.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Üç katlı ahşap bina, doğu-batı doğrultusunda caddeye paralel

uzanan dikdörtgen bir alana oturur. Özgünlüğü, iç ve dış süslemesinden kaynaklanır.

Özellikle zemin katta, birbiriyle bağlantılı kabul salonlarının tavanlarında görülen

neorönesans bezemeler dikkat çeker. Tavanların yüzeyi sekizgen kasetlere bölünmüş ve bu

kasetler damlalık ve yumurta frizleriyle sınırlandırılmıştır. İçerisine ise yaldızlı çerçeveler

içinde çeşitli resimler yerleştirilmiştir. Resimler arasında çoğu hayali manzaralar, gündelik

hayat sahneleri, alegorik kompozisyonlar, ayrıca eski Mısır uygarlığının kalıntılarını konu

eden tasvirler bulunur. Cephelerde, inşa edildiği dönemde sıklıkla kullanılan eklektik üslubun

özellikleri görülür. Ahşap panjurlarla donatılmış olan dikdörtgen açıklı pencerelerin bazıları

ampir üslup özellikleri gösterir. Köşkün bahçesine, muhtemelen bir İstanbul konağından veya

bir boğaz yalısından getirilmiş olan mermer selsebil konulmuştur.

ŞU ANKİ DURUMU: Borovalı ailesi tarafından yazlık olarak kullanılmaktadır.


M. Baha TANMAN

68

X.V. Ticari Yapılar

ENVANTER NO: 61

YAPI ADI: Bristol Oteli

TARİHİ: 1896


BANİSİ: -

MİMARI: Manoussos

ADRESİ: Tepebaşı, Meşrutiyet Caddesi no.

141’dedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Geniş bir alana yayılan yapıda ana malzeme taştır. Giriş katı

dâhil beş katlı yapıya Esbank tarafından beton kazıklarla iki kat daha ilave edilmiştir.

Cephelerde heykel kullanımı dikkat çekicidir. Sütunlar, sütunceler, plasterler, üçgen alınlıklar,

balkonvari çıkmalar ve bunlardaki korkuluk dizilerinden oluşan zengin cephe düzenlemesinin

arasına iki tane de insan başı eklenmek suretiyle hareketli cephenin süs öğeleri daha da

artırılmıştır. Cephe pencere dizileriyle yatay-dikey çeşitli büyüklükte bölümlere ayrılmıştır.

Dor nizamı başlıklarıyla üçüncü kat pencereleri sütünce ve alınlıklarıyla birer Yunan

tapınağını andırır.



Pelin AYKUT

69

ENVANTER NO: 62

YAPI ADI: Büyük Şişeci Han

TARİHİ: 1896


BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Eminönü’nde, Çelebioğlu

Alaattin Mahallesi’nde, Alacahamam Caddesi üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Ufak bir orta avlu üzerine, zemin katta doğrudan, üst katta ise

revaklı bir koridor vasıtasıyla açılan han odalarından oluşmaktadır. Ön cepheye gelen

bölümde, sokağa bakan dükkânlar bulunmaktadır. Yapının çeşitli bölümlerinde sıklıkla

görülmekte olan ve farklı devir özellikleri gösteren yapım teknikleri ve malzemeleri kesin

tarihleri bilinmeyen onarımları göstermektedir.



Can BİNAN

70

XI. BÖLÜM: SULTAN V. MEHMED DÖNEMİ YAPILARI

XI.I. Dini Yapılar

ENVANTER NO: 63

YAPI ADI: Bebek Camii

TARİHİ: 1913

DÖNEMİ: Sultan V. Mehmed

BANİSİ: Mustafa Hayri Efendi

MİMARI: Başmimar Kemaleddin Bey

ADRESİ: Bebek – Rumelihisarı yolunun deniz tarafında, Bebek vapur iskelesinin batısında

yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bebek Câmii, kare plânlı kesme küfeki taşından inşa edilen,

dört duvar üzerine oturtulmuş yüksek bir kasnak üstünde bir kubbe ile örtülü harim ile üç

bölümlü son cemaat yeri revakından oluşan bir yapıdır. I. Ulusal Mimari Üslubu’nun önemli

bir örneğidir. Bu bölüm son yıllarda kapalı bir mekân haline getirilmiştir. Kemerli bir kapıdan

girilen harim, duvara gömülü sekiz yarım paye ile desteklenen bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe

geçişlerinde çeyrek kubbeler kullanılmıştır. İstalaktitli mermer mihrabı mukarnas kavsaralı

olup, bitkisel motifli kalem işleri ile bezenmiş temiz bir taşçılık eseridir ve güzeldir. Minberi

ile vaaz kürsüsü ahşaptır. Son cemaat yerinin sağ tarafında batı duvarına bitişik olan taş

minaresi yüksek kaideli ve çokgen gövdeli olup şerefesinin altı üç sıra mukarnaslıdır.

Minarenin girişi dışarıda, son cemaat yerinin sağ tarafındadır.



Hakan ARLI

71

XI.II. Eğitim Yapıları

ENVANTER NO: 64

YAPI ADI: Beşinci Vakıf Hanı

TARİHİ: 1911


BANİSİ: -


ADRESİ: Vefa’ya inen Dede Efendi Caddesi üzerindeki Vefa Lisesi bahçesindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Vakıf Hanı olarak anılan öğrenci yurdudur. Beş katlı bir bina

olarak tasarlandığı halde, 1923’e kadar ancak ilk üç katı tamamlanmıştır. 1923’te üstten iki

katı eksik olarak işletmeye açılır. I. Ulusal Mimarlık üslubuna göre tasarlanmış olan bina,

zaman içinde değişikliklere uğramış, ilk planlandığında zemin katta yer alan büyük toplantı

salonu üçe bölünerek burada bir kantin ve iki adet yatakhane oluşturulmuştur. Binanın tüm

cepheleri simetrik biçimde düzenlenmiştir.



Yıldırım YAVUZ

72

ENVANTER NO: 65

YAPI ADI: Darülmuallimat Binası

TARİHİ: 1914


BANİSİ: İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu

MİMARI: -

ADRESİ: Çapa’da, Millet Caddesi üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Kısmi bir bodrum

ile üç kattan oluşan ana yapı caddeye paralel

olarak yerleştirilmiş, ön ve arka cepheleri yapının

ekseninde ve uçlarında yer alan çıkmalarla hareketlendirilmiştir. Ön cephede sıralanan sınıflar

koridorlara açılmakta, koridorların uçlarında arka cephedeki yan çıkmaların içine

yerleştirilmiş tek kollu merdivenler bulunmaktadır. Çini süslemenin yanında yapının

genelinde hâkim bir bezeme unsuru da alçı süslemedir.



Hakan ARLI

73

XI.III. İdare Yapıları

ENVANTER NO: 66

YAPI ADI: Beşiktaş İskelesi

TARİHİ: 1913


BANİSİ: Şirket-i Hayriye

MİMARI: Ali Talat Bey

ADRESİ: Günümüzde Beşiktaş – Üsküdar arasında işleyen şehir hatları vapurunun yanaştığı

iskeledir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: İki katlı ve yağma olan iskele binası zaman içinde birçok

onarım ve değişiklik geçirmiştir. Birinci Ulusal Mimarlık Üslubu'nun uygulayıcılarından olan

Ali Talat Bey'in binası hem genel biçimlenişi açısından, hem de cephelerinde kullanılmış olan

sivri kemerler ve gerek iç, gerekse de dış cephelerdeki bezemeleri ile, tümüyle dönemin

mimarlık anlayışını yansıtmaktadır. Zemin katı birinci kata bağlayan merdivenin içinde

bulunduğu kule, giriş cephesinin sağında estetik nedenlerle tekrarlanmıştır. Binanın deniz

cephesinin iki yanındaki kuleler ise özgün binada birer kubbe ile sonlanmakta iken 1970'lerin

sonunda yapılan restorasyondan sonra bu kubbeler yıkılmış, kuleler kırma çatı ile örtülmüştür.

İç mekânlarında, tavan kenarlarında alçı mukarnas sıraların, duvarlarda ise kalem işi

bezemelerin bulunduğu binanın dış cephesinde taş kabaralar, pencere kemeri içlerinde ve

bantlar halinde çini panolar yer almaktadır.



Yıldız SALMAN

74

ENVANTER NO: 67

YAPI ADI: Büyükada İskelesi

TARİHİ: 1914


BANİSİ: -

MİMARI: İzmitli Mihran Azaryan

ADRESİ: Büyükada

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1899’da açılan ahşap vapur iskelesinin yerine yapılmış olan

bugünkü yığma binadır. Birinci katında bilet satış gişeleriyle bekleme salonunun bulunduğu

binanın üst katı çeşitli işlevlerde kullanılmıştır. İstanbul iskelelerinde özgün durumunu

koruyabilmiş ender eserlerden olan binanın alt katında sekizgen bir hol ve bu holün etrafında

da gişeler yer alır. Yer döşemesi mozaik olan yapıda, bazı mekanların tavanlarında ve kemer

çevresinde alçı bezemeler yer alır.



Yıldız SALMAN

75

XI.IV. Ticari Yapılar

ENVANTER NO: 68

YAPI ADI: Birinci Vakıf Hanı

TARİHİ: 1918


BANİSİ: -


ADRESİ: Sultanhamam’da, Sümerbank mağazasının

köşesinde, Şeyhülislam Hayri Efendi ve Vakıf Hanı

Caddeleri ile Rahvancılar Sokağı’nın çevrelediği arsa

üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Bodrumla birlikte 7 katlı olan han, demir putrellerle

güçlendirilmiş taşıyıcı kesme taş duvar ve yine demir, tuğla karışım volta döşeme sistemiyle

gerçekleştirilmiştir. Hanın zemin katı ticari amaçlı tek bir mekan olarak tasarlanmış olup

bugün bir banka şubesi olarak kullanılmaktadır. I. Ulusal Mimarlık üslubu biçimleme

anlayışına uygun bir yaklaşımla ve özenli bir işçilikle düzenlenmiş olan hanın cepheleri 2. ke

5. katlardan geçen sürekli taş kuşaklarla üçe bölünmüş, her bölüm kendi içinde bir bütün

olarak ele alınmıştır. Osmanlı klasik döneminin mimari öğelerini yansıtan bu görkemli

cepheleriye, Birinci Vakıf Hanı, ilk çağdaş İşhanı olarak dikkatleri çeker.



Yıldırım YAVUZ

76

XII. DÖNEMİ BELLİ OLMAYAN YAPILAR

XII.I. Dini Yapılar

ENVANTER NO: 69

YAPI ADI: Beykoz Camii

TARİHİ: -

DÖNEMİ: -

BANİSİ: Bostancıbaşı Mustafa Ağa

MİMARI: -

ADRESİ: Beykoz’un merkezinde, İbrahim

Kelle Caddesi üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Fevkani caminin duvarları kâgir, çatısı ve son cemaat yeri

ahşaptır. Minarenin kaidesinin, asıl caminin duvarına bitişik olarak iç mekânda görülmesi, son

cemaat yerinin sonradan yapıldığına işarettir. Cephe, son cemaat yerinin, pencere ve kapı

çevrelerinin ahşap süslemeleri ce çatıyı çevreleyen iki sıra kirpi saçak dizisiyle hareketli bir

görünümdedir. Yapı, altlı üstlü iki sıra pencere dizisiyle aydınlatılmıştır. Kareye yakın

dikdörtgen planlı harim, ikisi duvara gömülmüş olan kare kesitli altışar sütün dizisi ile üç

bölüme ayrılmıştır. Fevkani mahfil, sütunlarla taşınarak, doğudan ve batıdan mihrap duvarına

kadar uzanıp son cemaat yerinin üstünü de kaplayarak geniş bir mekânı içine alır. Mihrap

klasik devir üslubunda yeni Kütahya çinileriyle kaplanmıştır. Ahşap minberi basittir.



Tarkan OKÇUOĞLU

77

XII.II. Eğitim Yapıları

ENVANTER NO: 70

YAPI ADI: Baytar Mektepleri


DÖNEMİ: -

BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: -

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Veteriner Hekimlik eğitimi ilk olarak 1842 yılında Prusyalı

askeri Veteriner Hekim Godlewsky’nin önerisi ile süvari okullarına Veterinerlik dersi

konulması ile başladı. 1849’da İstanbul’da Mekteb-i Harbiye (bugünkü Kara Harp Okulu)

dört yıllık eğitim veren baytarlık sınıflarını açtı. Bu sınıflar 1910 yılında Askeri Baytar

Mektebi adıyla okul durumuna getirildi. Askeri Baytar Mektebi ise 1921 yılında Mülkiye

Baytar Mektebi ile birleştirilerek Baytar Mekteb-i Alisi adını aldı. 1933 yılında Ankara’ya

taşınan okul 1948 yılında Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi’ne dönüştü. 1970 yılına

gelindiğinde Ankara Üniversitesi'ne bağlı Elazığ Veteriner Fakültesi açıldı. Ardından 1975

yılında bu fakülte Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi ismini aldı. İzleyen yıllarda yeni

veteriner fakültelerinin açılması ile veteriner hekimlik eğitimi de yaygınlaştı. Türkiye'de

veteriner hekimliği mesleğiyle ilgili ilk hukuksal düzenleme 9 Mart 1954 tarihli, 6434 sayılı

yasayla yapıldı. Türk Veteriner Hekimlerin meslek kuruluşu olan Türk Veteriner Hekimler

Birliği de yine bu tarihte kuruldu.

ŞU ANKİ DURUMU: Eğitim devam etmektedir.


Kutluay ERDOĞAN

78

XII.III. Kamu Yapıları

ENVANTER NO: 71

YAPI ADI: Darülaceze Binası

TARİHİ: -

DÖNEMİ: -

BANİSİ: Bağışlarla yapılmıştır.

MİMARI: Yanko Bey

ADRESİ: Şişli’de Okmeydanı’nda çevre yolunun güney

kesiminde ve aynı adla anılan cadde üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Yapı, Şişli’de Okmeydanı’nda çevre yolunun güney kesiminde

ve aynı adla anılan cadde üzerindedir. Büyük bir dikdörtgen arsa üzerine kurulmuş yapılar

topluluğu olan proje, basit, sade fakat akıcı bir yerleşme düzeni öngörür. Dikdörtgen arsanın

uzun kenarları doğrultusunda karşılıklı yerleştirilen birbirinin aynı biçim ve boyuta sahip

sekiz yapı, dörtlü bir dizi oluşturur. Bu yapıların arasındaki geniş mekân ortak bir bahçe işlevi

görür. Batı ucunda bir cami, doğu ucunda ise kilise ve havra yer alır. Kaba taş örgülü

duvarları ve mermer söveli pencereleri ile sağlam ve işlevsel bir yapı imgesi sunar. Girişinde

müdürlük olarak kullanılan merkez bina, diğerlerinden farklı olarak temsili niteliğini

belirtircesine özenle yapılmıştır. Bütün hacimlere neoottoman üsluplu bir bezeme işlenmiştir.

Ana giriş cephesi de benzer bir özenle biçimlenir. Darülaceze’nin üç dine ait ibadet yapılarına

yer vermesi önemli kurumsal özelliklerdendir.



Afife BATUR

79

XII.IV. Sivil Yapılar

ENVANTER NO: 72

YAPI ADI: Baltacı Konağı


DÖNEMİ: -

BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Eminönün’de, Alemdar Mahallesi’nde Yerebatan Sarnıcı’nın üstündedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Osmanlı sivil mimari özelliklerini yansıtır. 3 katlı yapının

zemin katının büyük bir bölümünü avluya açılan büyük bir taşlık meydana getirmiştir. Bu

taşlığın çevresinde servis birimleri ve üzerindeki hamamın alt yapısı bulunur. Buradan bir

merdivenle de Yerebatan Sarnıcı’na inilir. Konak taşlık, harem ve selamlık bölümlerinden

meydana gelir. Zemin katı kare kesitli ahşap dikmeler üzerine oturtulmuştur. Bu bölüm

dikdörtgen planlı sofalar ve bunların çevresindeki odalardan oluşur. Harem ve selamlık

sofaları bir koridorla birbirine bağlanır. Selamlık merdiveninin tek yönlü olmasına karşın

harem merdiveni taşlıktan iki yönlü olarak başlar. Bu düzenleme konağın birinci ve ikinci

katları arasındaki merdivenlerde de tekrarlanır. Konağın ikinci katında karnıyarık plan düzeni

kullanılmış, ortadaki salonun etrafına odalar sıralanmıştır. İçerisi barok üslupta bezemelerle

donatılmış nişlerle kuşatılmıştır. Özellikle tavan göbeklerinin bezemeleri oldukça dikkat

çekicidir.



M. Taha TANMAN

80

ENVANTER NO: 73

YAPI ADI: Çavuşoğlu Köşkü

TARİHİ: 20. Yüzyıl Başları

DÖNEMİ: -

BANİSİ: Kaptan Haralambos

Çavuşoğlu

MİMARI: -

ADRESİ: Büyükada’da,

Çankaya Caddesi’nin güney tarafında bulunmaktadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Geniş ve bakımlı bir bahçe içinde yer alır. Cadde üzerindeki

bahçe duvarı, altta ve üstte meandr frizlerinin bulunduğu döküm parmaklıklarla donatılmış,

aynı süsleme öğelerinin görüldüğü dökümden mamul bahçe kapısı, madalyonlu bir tepelikle

taçlandırılmıştır. Üç katlı kâgir köşkün zemin katına çift kollu, döküm parmaklıklı

merdivenlerle çıkılmaktadır. Ampir üslubunun Osmanlı mimarisine uygulanmış

örneklerindendir.

ŞU ANKİ DURUMU: Günümüzde yapı daha çok yazlık konut olarak kullanılmaktadır.


M. Baha TANMAN

81

XII.V. Su Yapıları

ENVANTER NO: 74

YAPI ADI: Beşçeşme

TARİHİ: 19. Yüzyıl Sonu –

20. Yüzyıl Başı

DÖNEMİ: -

BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Maltepe İlçesi’nde, rıhtım tarafında, Eski Belediye Sokağı ile Beşevler Sokağı’nın

kesiştiği köşede yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Beş cepheden oluşan çeşmenin bir yüzü Eski Belediye

Sokağı’na, üç yüzü Beşevler Sokağı’na, bir yüzü ise pahlanmış köşede olup meydana

bakmaktadır. Eski Belediye Sokağı’na bakan cephede çeşme yalağı bugün mevcut değildir.

Diğer dört cephede birer taş yalak bulunur. Başlangıç noktaları içe doğru çekilmiş basık kaş

kemerli bir niş şeklinde düzenlenmiş olan çeşme cephelerinde, aynalıklar mermer

kaplamalıdır. Her cephede birer musluk bulunur. Cepheleri ayıran kenarlarda dış taşkın hafif

kavisli silmeler mevcuttur. Kesme taş malzeme ile yapılmış olan çeşmede her cephe üzerinde

bir kitabelik yer boş bırakılmıştır.


82

XII.VI. Ticari Yapılar

ENVANTER NO: 75

YAPI ADI: Baltacı Han


DÖNEMİ: -

BANİSİ: -

MİMARI: -

ADRESİ: Kalpakçılar Caddesi ise

İskender Boğazı Sokağı arasında

Yolgeçen Hanı’nın da yer aldığı

ada üzerinde, Sorguçlu Han ile Kebapçı Hanı arasındaki en küçük alanda yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Plan şeması cephede İskender Boğazı sokağının konumuna

uydurulmuş olup diğer cepheler sağındaki Kebapçı ile solundaki Sorguçlu han ile bitişik

nizamdadır. Taş ve tuğla karışımı ile inşa edilmiş olan cephe bulunduğu arsaya uymak

zorunda olduğundan yukarıya doğru kırılarak devam eder. Giriş kapısı bindirmeliksiz

yuvarlak taş kemerli ve gösterişsiz bir mimariye sahiptir. Sağ ve sol tarafında pencereler

açılmış olan giriş dar bir geçitle 6 x 12 metrekarelik ortadaki küçük avluya bağlanır. İki katlı

olan bu handa avlunun etrafını çevirmesi gereken revaklar tamamen ortadan kalkmıştır.

Cephe ve avluya bakan pencereleri dikdörtgen söveli ve yuvarlak kemerlidir. Yapının üst örtü

sistemi de tamamen değiştiğinden orijinaline ait hiçbir iz de kalmamıştır.



Gönül CANTAY

83

ENVANTER NO: 76

YAPI ADI: Belvü Otel ve Gazinosu

TARİHİ: 1900lerin başı

DÖNEMİ: -

BANİSİ: Adele Ralli

MİMARI: -

ADRESİ: Fenerbahçe’de, denizin hemen kıyısındadır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Başta Levantenlere ait bir avcılık kulübü olarak kullanılır.

Avcılığın yanı sıra deniz tarafından balığa da çıkılır. Mütarekeden sonra Hristo isimli bir Rum

tarafından gazino olarak işletilir. Bu dönemde büyük binanın üst odaları da otel olarak

kullanılır. Mülkin sahibi olan Ralliler, daha sonra mülkü Aleko ve Andrea isimli iki Rum’a

devrederler. İki katlı, ahşap olan bina, caddeye dikey uzanır. Dış kaplamalar oymalı olarak

döşelidir.



İSTANBUL

84

ENVANTER NO: 77

YAPI ADI: Çankaya Oteli

TARİHİ: 19. Yüzyıl Sonları

DÖNEMİ: -

BANİSİ: Marten Agopyan

MİMARI: -

ADRESİ: Büyükada’da Kadıyoran

Yokuşu ile Nizam yolunun kesiştiği köşede

yer alır.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Yapılan bir restorasyonla özgün malzeme ve taşıyıcı sistemi

değiştirilmiş, korunması gerekli orta sofalı plan düzeni ve iç dekorasyon yok edilmiştir. Daha

sonra yerine yapılan yeni kâgir yapının içine beş kat sığdırılmış ve dış kısmına ise ahşap

kaplama olarak eski cephe düzeni giydirilmiştir. Yapının dış mimarisinde bezeme, tüm

cephelere yayılmış olmasına rağmen özellikle ön cephede yoğunlaşmıştır. Neoklasik Osmanlı

üslubundaki yapıların çoğunda görüldüğü gibi, bu yapıda da cephe düzeninde, tam ortadan

girişten çatıya yükselen anıtsal bir ifade yer alır. Birinci kat girişinde ve pencere üzerlerinde

görülen at nalı kemerler islam kaynaklıdır. Giriş üzerinde yer alan üç at nalı kemerde, oyma

olarak dokuz kollu yıldız motifleri vardır. Eski Çankaya Oteli’nin dış mimarisi genel olarak

yeniden yapılmaya çalışılmış, ancak kat yüksekliklerinin artması ve saçak kotunun

yükseltilmesi yüzünden oranları ve bütünlüğü yok olmuştur.

ŞU ANKİ DURUMU: Günümüzde yapı daha çok yazlık konut olarak kullanılmaktadır.


Can BİNAN

85

ENVANTER NO: 78

YAPI ADI: Çiçek Pasajı

TARİHİ: -

DÖNEMİ: -

BANİSİ: Hristaki Zografos

MİMARI: Cleanthe Zonno

ADRESİ: Beyoğlu’nda yer alan

ünlü bir pasajdır. 1870’teki büyük Beyoğlu yangınında yok olan Hoca Naum Tiyatrosu’nun

arsası üzerindedir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: 1930’lu yıllarda cadde üzerindeki ünlü Degüstasyon Lokantası,

binanın içine bakan kapalı kapılarını yazın açıp oraya masalar koyarak pasajda meyhane ve

birahane dönemine ilk adımı atar. O yıllara kadar halk arasında daha çok Hristaki Pasajı

olarak anılan çarşı, Çiçekçilik İstihsal ve Satış Kooperatifi’nin taşınmasıyla kendiliğinden

Çiçek Pasajı adını alır. 1978 Mayıs’ında bir gece bakımsızlıktan çöken yaşlı bina, 1988’de

belediyenin ve pasaj kurtarmak için kurulan derneğin girişimiyle onarılıp yeni aynı niteliğiyle

hizmete sokulur. Geniş bir alan üzerine oturan yapıda ana malzeme taştır. Tonoz örtülü geniş

geçidin her iki yanında dükkânlar sıralanır. Yapının ön yüzünde gösterişli bir cephe mimarisi

hâkimdir. Süslemenin yoğunluğu ve kullanılan heykellerin büyüklüğüyle, Beyoğlu’nun en

süslü binalarındandır. En üst katın orta bölümüne yerleştirilmiş saate eklenmiş olan insan başı

ilgi çekicidir. Çiçek Pasajı’ndaki yoğun süslemeler ve mimarideki hareketli düzenleme

gözlendiğinde binanın 19. yüzyıl eklektisizminin tipik örneklerinden biri olduğu görülür.



Pelin AYKUT

86

ENVANTER NO: 79

YAPI ADI: Çituri Han

TARİHİ: 1861

DÖNEMİ: -

BANİSİ: Vasil Hacıyanopulos

MİMARI: -

ADRESİ: Voyvoda Caddesi ile Tersane Caddesi arasındaki Mertebani Sokağı’nın Söğüt

Sokağı ile kesiştiği köşededir.

MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Çevrede benzerleri de görülen 19. yüzyılın ikinci yarısının

klasik süslemelerine sahiptir. Kapısının üstünde yarım daire ve yarı sütun başlıkları gibi

görünen çıkıntılar yer alır. Mertebani’ye bakan cephesinde dörder, Söğüt’e bakan cephesinde

ise ikişer penceresi bulunur. İlk sahibi, deri işi yapan Vasil Hacıyanopulos’tur. Han o

zamanlar iki katlı iken Çituri Biraderler, 1918’de binayı satın aldıktan sonra yapıya iki kat

daha eklemişler ve bina bugünkü halini almıştır. Paralelindeki sokak, 19. yüzyılın sonu ve 20.

yüzyılın başında Galata bankerlerinin yerleşim alanıdır. Tam karşısında ünlü Corpi ailesinin

bankerlik bürosu bulunurdu. Hanın ilk katı önceleri tamamen mağaza olarak kullanılırken;

Çituri Biraderler, hanı aldıktan sonra bir yandan kırtasiye malzemesi ithal edip satarlarken bir

yandan da zamanın ünlü Çituri Matbaası’nı çalıştırırlardı. Dönemin hemen hemen bütün

yabancı dil yayınları Çituri Matbaası’nda basılırdı.

ŞU ANKİ DURUMU: Zemin kattaki, Çituri Biraderler’in kırtasiyesi ise günümüzde başka

sahiplerin elinde aynı işlevi sürdürür.


Behzat ÜSDİKEN

87

XIII. BÖLÜM: DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL

ANSİKLOPEDİSİ CİLT II SANATÇILAR

XIII.I. Mimarlar

Balyan Ailesi

19. yüzyıl Osmanlı mimarlığının en önemli adları olarak tanınmışlardır. Baba,

oğul ve kardeşler olarak art arda dört kuşak hassa mimarı yetiştirmiş, Ermeni kökenli bir

ailedir. Balyan ailesi, K. Pamukciyan’ın yaptığı araştırmalara göre, hassa mimari Meremetçi

Bali Kalfa’ya dayanan bir şecereye sahiptir. Balyan soyadını ilk kez kullanan Krikor Kalfa,

Meremetçi Bali Kalfa’nın oğludur. Hayatı hakkında fazla bilgi olmayan Meremetçi Bali

Kalfa, Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığı’nda gömülüdür. Pamukciyan tarafından okunan

kitabesine göre 16 Aralık 1803’te ölmüştür. Keresteci olarak kayıtlıdır. Aynı aileden kan bağı

belirtilmeyen Kalust Kalfa ve Sarkis Kalfa’nın da adı verilmektedir.

Balyan soyadını taşıyan bu mimarlar verimli ve etkin bir meslek yaşamını

yaklaşık bir yüzyıl boyunca ve birbirini izleyerek sürdürmüşlerdir. Çok sayıda ve büyük

boyutlu yapıların tasarım ve uygulamasını içeren mesleki etkinlikleri, hassa mimarı olarak

yetkili kişilikleri, profesyonel yetenekleri ve yaşadıkları dönemin isteklerini karşılamaktaki

sezgi ve uyumları Balyan adını öne çıkaran etkenler olmuştur.

Aile mesleği geleneği içinde ve art arda hassa mimarı veya hassa başmimarı

olarak çalışmaları Balyan adını önemli kılan bir diğer etkendir. Aynı adı taşımanın bir

öncekinin etki ve başarı mirasını kullanmanın avantajı, babadan oğula veya kardeşten kardeşe

aktarılan deneyim birikimi, Balyanların başarı grafiğini yükseltmekte olduğu kadar bu adın

hatırlanıp öğrenilmesinde de etkili olmuştur.

Zanaatkâr aile geleneğinin hala canlı olduğunu gösteren Balyan örneği,

mimarlık eğitimi tarihi açısından da ilginçtir. İlk üç kuşağın mimarları mesleği geleneksel

yöntemle, iş içinde ve uygulamada en alt basamaktan başlayarak öğrenmişlerdir. Geleneğin

çözülüşü de yine Balyan ailesinde izlenmektedir. Koşullar 19. yüzyılın ikinci yarısında

88

değişmiştir ve geleneksel eğitimden gelen Garabet Balyan, çağının gereksinimlerini önceden

fark eden uzak görüşlülükle oğullarını örgün eğitime yönlendirmiştir. 19. yüzyılın ortalarında

yükselen Balyan etkinliğinde, bu öngörünün payı büyüktür. Bu açıdan Garabet Balyan,

ailesinin kilit bireyi durumunda görünmektedir. Kapalı ve baba işliği ile sınırlı meslek

hazırlığının yerini Sainte Barbe ve Ecole des Beaux Arts eğitimine bırakmıştır. Akademik

öğretim ve özellikle Fransız deneyimi, Nigoğos ve Sarkis’in yalnız meslek formasyonunu

değil, motivasyonlarını da önceki Balyan kuşağından farklı bir yönde belirlemiştir. Örneğin,

girişimci ve müteahhit Sarkis ile karşılaştırıldığında Krikor Balyan yetenekli fakat

performansını mesleğiyle sınırlamış geleneksel mimar görünümündedir.

Öte yandan Osmanlı’nın çeşitli etnik toplulukları bir araya getiren toplumsal

yapısı, iş ve çalışma alanına da yansıdığından Hassa Mimarları Ocağı’nda her zaman

gayrimüslim mimar ve kalfaların bulunduğu bilinmektedir. Bu çerçevede Senekerim, Krikor

yahut Garabet Balyan’ın hassa mimarları olmalarında olağandışı bir durum yoktur Buna

karşın 19. yüzyılda gayrimüslim mimarların adının öne çıkması bu olgunun nedenlerindendir.

Batılı konsept ve biçimlerin kavranılıp kullanılmasında bu mimarların daha esnek

olabilmelerinde ve asıl önemlisi batıya açılmanın sağladığı eğitim ve kültür olanaklarını daha

çabuk, kolay ve bilinci kullanmalarında aranmalıdır.

Yaklaşık yüz yıllık bir süre içinde Krikor Amira Balyan ile başlayıp Sarkis Balyan ile

kapanan Balyan atölyesi geleneği, kuşkusuz özetle değinilen özelliklerle sınırlı değillerdir.

Birbirinden devraldıkları birikimler, bağlanmalar be eğilimler belirli ortak özellikler

geliştirmiştir. Fakat zaman içinde farklılaşan eğitim koşullarında değişen ihtiyaç programları,

üslup gelişmeleri, kişisel özellikler gibi nedenlerle hepsinin bireysel çizgileri ortaya çıkmıştır.


Afife BATUR

89

BİBLİYOGRAFYA

Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.

Cilt I – II – III – IV – V – VI – VII, İstanbul 1994.

DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ - CİLT II

Documents

Transcript of DÜNDEN BUGÜNE İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ - CİLT II