Wprowadzenie do archeologicznych badań Gliwic

Rekonstruując obraz Gliwic w średniowieczu i nowo-

żytności, posługujemy się różnorodnymi źródłami:

historycznymi, ikonografi cznymi, a w coraz większym

stopniu także archeologicznymi. Dzięki nim możemy podjąć

próbę wyjaśnienia wielu zagadnień związanych z funkcjono-

waniem miasta w przeszłości. Pomimo stosunkowo ubogiego

zasobu danych archiwalnych1 prowadzone od lat studia układu

przestrzennego miasta oraz badania archeologiczno-architek-

toniczne spowodowały, że wiele elementów jego infrastruktury

jest już dość dobrze rozpoznanych.

1. Do naszych czasów przetrwało niewiele dokumentów

źródłowych oraz materiałów ikonografi cznych umożliwiających

rekonstrukcję zabudowy średniowiecznego i nowożytnego miasta.

Opiera się ją na informacjach zawartych w urbarzach miejskich

z 1534 r. i 1580–1596, najstarszym widoku miasta F. B. Wernera

z XVIII w., obrazie z początku XVII w. upamiętniającym ocalenie

miasta podczas wojny 30-letniej (znajdującym się w kościele pw.

Wszystkich Świętych) oraz jego XIX-wiecznej kopii ze zbiorów

Muzeum w Gliwicach, a także mapach i planach Gliwic zachowa-

nych dopiero od XVIII w.

Szerzej problematyka stanu badań archeologicznych w mie-

ście została już omówiona przez H. Wojciechowską (1995)

i M. Furmanka (2001; 2004), jednak intensyfi kacja prac budow-

lanych w ostatnim dziesięcioleciu i prowadzone w trakcie nich

badania archeologiczne, głównie o charakterze ratowniczym,

przyniosły nowe dane związane z historią Gliwic.

Już w okresie przedwojennym teren miasta i jego okolice

objęte były intensywną działalnością konserwatorską. Dzięki

tym pracom udokumentowano wiele stanowisk archeologicz-

nych, w większości bezpowrotnie zniszczonych z powodu roz-

budowy miasta po wojnie.

Odbudowa Starego Miasta spowodowała nasilenie prac

archeologiczno-architektonicznych, w większości jednak miały

one charakter interwencyjny. W latach 50. w związku z pro-

gramem badań milenijnych podjęto studia nad rozpoznaniem

obwarowań miasta. Prace te kontynuowano w latach 60. i 80.,

kiedy to odkryto pozostałości Bramy Raciborskiej. W ostat-

nich latach przeprowadzono badania archeologiczno-architek-

toniczne przy kościele parafi alnym pw. Wszystkich Świętych

oraz wiele nadzorów archeologicznych przy inwestycjach na

obszarze Starówki.

I. Wprowadzenie do archeologicznych badań Gliwic

7

Zarys dziejów miasta na podstawie źródeł pisanych, ikonograficznych i archeologicznych

Współczesne Gliwice są jednym z ważniejszych ośrodków

Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Pod względem geo-

graficznym miasto jest położone na mało urozmaiconym, cen-

tralnym odcinku Wyżyny Śląskiej, w obrębie mezoregionu

Wyżyny Katowickiej, w dorzeczu środkowej i dolnej Kłodnicy

(ryc. 1).

Początki organizmu miejskiego w Gliwicach sięgają XIII w.

Analizując współczesną zabudowę, bez trudu możemy wydzielić

najstarszą część miasta, powstałą w okresie średniowiecza.

Data lokacji miasta nie jest znana, przyjmuje się jednak, że

nastąpiła ona w 2 połowie XIII w., z całą pewnością przed rokiem

1276 (Horwat, Jedynak 1986, s. 47–48), z tego okresu pochodzi

bowiem dokument o sprzedaży wsi Sobiszowice, w którym

Gliwice określono jako civitas. Akt lokacji wiąże się z działal-

nością księcia Władysława opolskiego, który objął księstwo

opolsko-raciborskie w 1246 r. Hipotezę tę potwierdza również

Ryc. 1. Gliwice. Lokalizacja Starego Miasta. Oprac. M. Furmanek

8

działalność księcia, który lokował kilkanaście miast położonych

na Górnym Śląsku.

Dla procesów kształtowania się lokacyjnego miasta istotnym

zagadnieniem pozostaje podnoszona w literaturze przed-

miotu przedlokacyjna metryka Starych Gliwic (Barciak 1995;

Horwat, Jedynak 1986, s. 47–48). Ich położenie poza później-

szym centrum sugeruje translokację dawnej osady na nowe

miejsce. Wyjaśnienie tej kwestii wymagałoby dalszych badań

archeologicznych.

W XIII w. Gliwice wchodziły początkowo w obręb księstwa

opolskiego, a następnie bytomsko-kozielskiego. W 1334 r. ziemia

gliwicka została sprzedana księciu raciborskiemu Leszkowi.

W dwa lata później utworzono księstwo gliwickie, w którym

władzę objął książę Siemowit. Po jego śmierci miastem władał

Bolesław, ostatni książę z bytomsko-kozielskiej linii Piastów

górnośląskich. W latach 1370–1482 Gliwice były podzielone na

dwie części i pozostawały pod władzą zwierzchnią książąt pia-

stowskich z linii cieszyńskiej oraz oleśnickiej (Horwat, Jedynak

1986, s. 48–50). Ważnym wydarzeniem w historii średniowiecz-

nych Gliwic był najazd husytów w 1430 r. Wojska pod wodzą

pretendenta do tronu czeskiego Zygmunta Korybutowicza

i Dobka Puchały najechały i zniszczyły miasto. W tym czasie

stało się ono centrum husyckim na terenie Górnego Śląska.

W 1431 r. miasto odbił Konrad Biały, książę oleśnicki i kozielski.

Od 1475 r. rzeczywistą władzę w Gliwicach sprawowały wojska

króla węgierskiego Macieja Korwina. W 1482 r. nastąpiło

ponowne zjednoczenie miasta, które w wyniku działań dyplo-

matycznych od 1492 r. należało do Jana II Dobrego, księcia

opolskiego. Po jego śmierci w 1532 r. i wygaśnięciu opolskiej

linii Piastów Gliwice przeszły we władanie Habsburgów aż po

1740 r. W 1558 r. cesarz Ferdynand I wydzierżawił je wraz z ota-

czającymi wsiami Fryderykowi Cetryczowi. Pod koniec XVI w.

mieszkańcy Gliwic wykupili prawa zwierzchnictwa nad mia-

stem i podległymi mu wsiami za kwotę 27 tysięcy talarów,

legitymizując tym samym powstanie wolnego miasta królew-

skiego. Niestety w 1601 r. pożar strawił prawie całą zabudowę

drewnianą Gliwic.

Wybuch wojny 30-letniej (1618–1648) spowodował wcią-

gnięcie znajdującego się pod władaniem Habsburgów miasta

w konflikt zbrojny (ryc. 2). Do oblężenia przez oddziały pro-

testantów dowodzonych przez Ernesta von Mansfelda doszło

w połowie sierpnia 1626 r. Gliwice po raz kolejny zostały czę-

ściowo zniszczone, jednak nie zdobyte. W akcie wdzięczności za

wierność i niezłomną postawę Ferdynand II potwierdził dotych-

czasowe przywileje, a w 1629 r. wyróżnił miasto, nadając mu

nowy herb. W wyniku wojen śląskich i wojny 7-letniej, toczo-

nych przez Austrię i Prusy w latach 1740–1763, Gliwice zostają

włączone do Królestwa Prus.

Ryc. 2. Obraz „Ocalenie miasta w czasie wojny 30-letniej”, ok. 1629 r.

I. Wprowadzenie do archeologicznych badań Gliwic 9

Gospodarka Gliwic związana była początkowo z handlem

opartym na miejscowej wytwórczości. Ważną rolę odgrywał

handel chmielem i związane z tym browarnictwo. O słodow-

niach bądź browarach wspominają najstarsze zachowane doku-

menty – w 1339 r. pojawia się w źródłach brat Jan, piwowar

w Gliwicach (Barciak 1995, s. 38–39). Od średniowiecza Gliwice

były ważnym ośrodkiem gorzelniczym na Górnym Śląsku.

Wsie otaczające miasto prowadziły także działalność poza-

rolniczą. Istnieją przekazy (1276 r.) o istnieniu w Sobiszowicach

folusza, karczmy i rzeźni oraz szewca. W Ostropie sołtys

otrzymał w 1286 r. prawo prowadzenia karczmy z browarem.

Rozwinęła się także gospodarka rybna oparta na stawach ryb-

nych w Ostropie, Starych Gliwicach oraz w samych Gliwicach.

Potwierdzone źródłowo jest także młynarstwo, a do XVIII w.

znaczącą rolę w rzemiośle gliwickim odgrywało sukiennictwo

(Piotrowska-Andruszków 1986).

Koniec XVIII w. przyniósł wzmożony rozwój przemysłu,

zwłaszcza hutnictwa. W 1796 r. w Królewskiej Hucie urucho-

miono pierwszy na kontynencie europejskim wielki piec do

wytopu żelaza opalany koksem.

Rozwój przemysłu spowodował przypływ ludności do miasta

i zmiany w jego układzie urbanistycznym poprzez stopniowe

zasiedlanie przedmieść (Radziewicz-Winnicki, Małusecki 2002).

W XIX w. różnice administracyjne między miastem a przed-

mieściami zatarły się. Główną osią komunikacyjną, a zarazem

reprezentacyjną Gliwic stała się dzisiejsza ulica Zwycięstwa –

łącząca Rynek z dworcem kolejowym. Stare Miasto przetrwało

te zmiany, ale jego rola jako centrum administracyjnego została

ograniczona na rzecz nowego śródmieścia.

Układ urbanistyczny i wewnętrzna infrastruktura miasta

Gliwice założono na niewielkim wzniesieniu opadającym

w kierunku rzeki Kłodnicy, wykorzystując naturalne czyn-

niki obronne, jakimi były otaczające je od strony północno-

-wschodniej bagna i stawy. Miasto lokacyjne w momencie

powstania uzyskiwało nie tylko wiele przywilejów administra-

cyjno-prawnych, ale także manifestowało się w założeniu urba-

nistycznym. Rozmierzono je na planie nieregularnej owalnicy,

wydłużonej na osi północny zachód – południowy wschód,

z wydzielonym w centrum prawie kwadratowym Rynkiem.

Z głównego placu miejskiego odchodziła regularna siatka ulic,

po dwie z każdego narożnika. W obrębie wydzielonych ulicz-

kami kwartałów zabudowy wyróżnia się duży plac usytuowany

w północno-zachodniej części miasta, przeznaczony dla kościoła

parafialnego pw. Wszystkich Świętych. Obok Rynku utwo-

rzono również pomocnicze place targowe – Mączny, Mleczny

i Rzeźniczy. Powierzchnia zamknięta murami miejskimi wyno-

siła 9,1 ha i tym samym Gliwice należały do średnich miast

w skali Górnego Śląska (ryc. 3).

Najważniejszymi budynkami miasta komunalnego były

Ratusz oraz kościół parafialny. Powstanie parafii i kościoła

pw. Wszystkich Świętych wiąże się z procesem lokacji miasta

w 2 połowie XIII w. (Barciak 1995, s. 42). Nie znamy pierwot-

nego wezwania kościoła, a obecna nazwa występuje w źró-

dłach dopiero od 1467 r. (Furmanek 2003). Świątynię zlo-

kalizowano w północno-zachodniej części miasta, w pobliżu

nieistniejącej już Bramy Raciborskiej. Przeprowadzone

w 2002 r. badania georadarowe (Antosiewicz 2000) ujawniły

w jej obrębie pozostałości starszych fundamentów, prawdo-

podobnie związanych z pierwotnym kościołem. Niewielkie

odcinki zarejestrowanych murów nie pozwalają na cało-

ściową rekonstrukcję jego formy i wielkości. Można jedynie

przypuszczać, że był on kościołem jednonawowym o sze-

rokości nawy około 13 m. Kolejny etap rozwoju kościoła

wiąże się z jego rozbudową w XIV w. W tym czasie wznie-

siono murowane, niższe od obecnego prezbiterium, którego

fundamenty odsłonięto podczas badań wykopaliskowych

(Furmanek, Wojciechowska 2002), a z którego zachowały

się nieliczne elementy wystroju wnętrza. Kolejna rozbudowa

nastąpiła w 2 połowie XV w. i była związana z podniesieniem

prezbiterium i prawdopodobnie powiększeniem nawy w kie-

runku zachodnim. W trakcie tych prac wzniesiono również

10

kaplice św. Krzyża i Matki Boskiej oraz skarbiec i zakrystię.

Etap ten zakończyła budowa wieży po zachodniej części nawy

(Radziewicz-Winnicki, Małusecki 1999).

W otoczeniu świątyni założono cmentarz przykościelny, na

którym od końca XIII do początku XIX w. składano zmarłych

mieszczan gliwickich. W trakcie prac archeologicznych pro-

wadzonych na części nekropolii stwierdzono, iż należy ona do

tzw. cmentarzy wielowarstwowych, charakteryzujących się cho-

waniem zmarłych na ograniczonej przestrzeni przez kilka stuleci.

Wyróżniono 163 groby, jednak dzięki badaniom antropologicznym

Ryc. 3. Gliwice. Plan miasta z 1749 r., zamieszczony na stronie tytułowej „Krieges Carte von Schlesien”, Ch. F. Wredego


łączną liczbę zidentyfikowanych pochówków określono na 254.

Pozostałości po jamach grobowych były w większości nieczy-

telne, tylko w nielicznych przypadkach rejestrowano ich prosto-

kątny zarys oraz ślady po trumnach (Furmanek 2003). Elementy

wyposażenia zmarłych znaleziono tylko w kilku grobach, więcej

zabytków pozyskano z warstwy cmentarzyskowej, zarówno

z poziomów średniowiecznych (w mniejszym zakresie), jak

i nowożytnych. Są to przedmioty osobiste, takie jak elementy

stroju (sprzączki pasa, guziki, haftki), dewocjonalia (medaliki,

krzyżyki, paciorki różańca i relikwiarz), monety oraz fragmenty

ceramiki (Furmanek 2003; Furmanek, Michnik 2004).

Miasto od 1531 r. posiadało system zaopatrzenia w wodę

dostarczaną drewnianymi rurami z Wójtowej Wsi oraz

sieć rynsztoków odprowadzającą nieczystości do Kłodnicy.

W 2009 r. w ulicy Dolnych Wałów przypadkowo odkryto frag-

ment drewnianej rury wodociągowej o długości 4,5 m i śred-

nicy 0,3 m (średnica otworu wynosiła 0,1 m) z zachowaną

metalową mufką (ryc. 4). Wiążemy go z nowożytnym systemem

sanitarnym miasta.

Początkowo zabudowa miasta była drewniana, dopiero

u schyłku średniowiecza w blokach przyrynkowych powstały

pierwsze domy murowane. Dotychczasowe badania dostarczyły

jednak niewielu informacji na temat pozostałości po tej zabu-

dowie. Niestety równie słabo rozpoznana jest problematyka

działki mieszczańskiej – jej wielkości, rozplanowania i przemian

zabudowy. Na podstawie badań archeologicznych w innych ośrod-

kach miejskich możemy zakładać, że w części frontowej usytu-

owany był dom, który posiadał zaplecze gospodarcze z warsz-

tatami, urządzeniami sanitarnymi (kloaki, studnie) i miejscami

obróbki surowców, a w części zatylnej budowano mniej oka-

załe domy lub przeznaczano ją na funkcje gospodarcze (stajnie,

chlewy lub warzywniki). Pozostałości drewnianej zabudowy

mieszkalnej lub gospodarczej zarejestrowano przy zbiegu ulic

Kaczyniec i Krupniczej (Tomczak 1971, s. 187−188) oraz przy ulicy

Krupniczej 2 (Stankiewicz-Węgrzykowa 1959). Z obiektami funk-

cjonującymi na zapleczach działek można wiązać piec garncarski

znaleziony przy ulicy Bankowej 3 (Tomczak 1971, s. 187) oraz

kilka obiektów wziemnych interpretowanych jako jamy odpad-

kowe na zapleczu posesji Rynek 21 i 23, przy ulicy Matejki 21,

u zbiegu ulic Grodowej i Wysokiej (Furmanek, Kulpa 2001).

Już w XIV w. zabudowa Gliwic zaczęła wykraczać poza okala-

jący je system fortyfikacji. Na przedpolu bram miejskich powstały

dwa przedmieścia – Raciborskie i Bytomskie. Zabudowania

Przedmieścia Raciborskiego zaczynały się od Bramy Raciborskiej

i biegły wzdłuż drogi prowadzącej do Starych Gliwic, natomiast

Przedmieście Bytomskie rozbudowywano w kierunku Trynku

i Wójtowej Wsi. Pod koniec XV i w XVI w. na terenach otaczają-

cych miasto wybudowano trzy kościoły: św. Krzyża, św. Barbary

przy przeprawie na Kłodnicy oraz kaplicę szpitalną pw. św. Trójcy.

Drewniane świątynie nie przetrwały, z czasem zastąpiono je

obiektami murowanymi w różnych formach stylistycznych.

Ważniejszymi budynkami gospodarczymi w mieście były:

browar, gorzelnia, łaźnie (w 1534 r. aż trzy), młyn zbożowy

i folusz na terenie Przedmieścia Bytomskiego oraz młyn

Ryc. 4. Gliwice, ul. Dolnych Wałów. Drewniana rura wodociągowa. Fot. R. Zdaniewicz

12

i tartak na Przedmieściu Raciborskim. Obok miasta funkcjo-

nowały 2 folusze niezbędne do produkcji sukna (w obiektach

tych dokonywano spilśniania tkanin wełnianych przez maszynę

napędzaną wodą). Większy młyn trójkołowy znajdował się na

Przedmieściu Raciborskim, do tej pory nie ustalono natomiast

lokalizacji występującego w źródłach młyna dwukołowego.

Urbarz z 1534 r. podaje, że w Gliwicach były aż 203 domy

mieszkalne, w tym 187 w obrębie murów miejskich, a pozo-

stałe na przedmieściach. Uważa się, że w mieście mogło wtedy

mieszkać około 1000–1200 osób (Horwat 1993, s. 22).

Pogląd na funkcjonowanie przedmieść oraz wygląd domów

w okresie przełomu średniowiecza i nowożytności przyniosły

prowadzone w 2005 r. badania archeologiczne w kwartale zabu-

dowy pomiędzy ulicami Jana Pawła II a Mikołowską, na dawnym

Przedmieściu Bytomskim. Odsłonięto wtedy fundamenty zrę-

bowego budynku (ryc. 5). Dom na planie prostokąta o długości

ścian około 4,7–5 m i szerokości 3,4 m wykonany był z nieokoro-

wanych bierwion łączonych w narożnikach zaciosami. Wysokość

zachowanych reliktów sięgała do 0,6 m. Jego zachodnia ściana

(od strony Ostropy) miała konstrukcję w postaci dwóch rzędów

belek. We wszystkich narożnikach stwierdzono występowanie

pali dodatkowo stabilizujących fundamenty budynku. Ściany

domostwa obłożone były mchem i gliną. Dodatkowo w pod-

łodze pod poziomem szarej gliny (klepiska) ułożono nieoko-

rowane gałęzie będące kolejną warstwą izolacyjną. Od strony

wschodniej w środku chaty zarejestrowano relikty deski stano-

wiącej być może pozostałość po ławie przyściennej. Z wnętrza

domu pozyskano fragmenty ceramiki, w tym kilka całych naczyń

(takich jak garnki, misy, talerze, trójnóżki) oraz ułamki kafli.

Znaleziono również kilka zabytków metalowych i drewnianych

oraz kości zwierzęce. Przeprowadzone analizy dendrochrono-

logiczne wykazały, że budynek zbudowano z dwóch gatunków

drewna – sosny i dębu, pozyskanych w 1551 r. i 1570 r. Trudno

dokładnie ustalić jego funkcję. Znaleziona w nim ceramika oraz

kafle wskazują, że był to obiekt o przeznaczeniu mieszkalno-

gospodarczym – być może folusz? Obok domostwa odsłonięto

jamę śmietniskową oraz kolejną konstrukcję zrębową, prawdo-

podobnie o przeznaczeniu gospodarczym (ryc. 6). Zachowany

tylko częściowo obiekt miał kształt zbliżony do prostokąta

o wymiarach 2,25 m i 2,7 m. Przetrwały z niego ściana północna

Ryc. 5. Gliwice, ul. Jana Pawła II. Relikty domu z 2 połowy XVI w. Fot. M. Michnik Ryc. 6. Gliwice, ul. Jana Pawła II. Obiekt gospodarczy z 1 połowy XVI w. Fot. M. Michnik


w postaci 3 desek oraz ściany boczne – wschodnia i zachodnia –

obie zachowane w postaci 2 mocno zniszczonych desek. W odle-

głości 0,9 m od ściany północnej wystąpiły relikty podziału wnę-

trza. Ściany izolowane były słomą. We wnętrzu odsłonięto deski

podłogi, pod którymi znaleziono warstwę zbutwiałych gałęzi.

Brak materiałów zabytkowych w połączeniu z niewielkimi roz-

miarami konstrukcji oraz jej rozwiązaniem wskazuje, iż można

ją interpretować jako pozostałość po obiekcie gospodarczym.

Znalezione w odległości 1,2 m od obiektu pozostałości po

zaostrzonych kołkach być może służyły jako zabezpieczenie

zagrody – w formie płotu (?). Przeprowadzone badania dendro-

chronologiczne wykazały, że obiekt został wykonany w całości

z drewna dębowego pozyskanego w latach 1538–1539 (Michnik

2010). Prawdopodobnie kres użytkowania obiektów miał

miejsce w 1 połowie XVII w., kiedy miasto zostało oblężone

przez oddziały mansfeldczyków.

Ryc. 7. Gliwice. Widok miasta i okolic z 1 połowy XVIII w., rysunek F. B. Wernera. Zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu

14

W ciągu XVII i XVIII w. zabudowa miejska została zniszczona na

skutek wojen i pożarów z lat 1601, 1711, 1730, 1735. W 1743 r.

Gliwice miały tylko 146 domów, a w centrum miasta było aż 51

pustych placów, przypuszczalnie pogorzelisk. Na przedmieściach

stało wówczas 66 domów mieszkalnych. Ich ceny pod koniec

XVII i w początkach XVIII w. były bardzo niskie. Stan miasta 1

połowy XVIII w. obrazuje jedyny zachowany do czasów współ-

czesnych widok Gliwic, będący pamiątką z podróży po Śląsku

F. B. Wernera (ryc. 7). Na wykonanej przez niego weducie widać

panoramę miasta od strony wsi Sobiszowice z wyodrębnio-

nymi najważniejszymi elementami topograficznymi i architek-

tonicznymi. Rysownik uwzględnił też stojące nad rzeką Kłodnicą

młyny i folusze (m.in. Młyn Mączny, Młyn Schneidera, folusz

białoskórników i sukienników, Wielki Młyn), a okoliczne wsie

(Stare Gliwice, Łabędy, Żerniki, Trynek, Wójtowa Wieś) pokazane

zostały z lotu ptaka (Siemko 2004, s. 28–38).

System umocnień miasta lokacyjnego jest jednym z jego

najlepiej rozpoznanych elementów. Do 1945 r. mury miejskie

nie stanowiły przedmiotu odrębnych studiów historyczno-

konserwatorskich. Po wojnie nastąpił wzrost zainteresowania

tą problematyką, w szczególności w środowisku związanym

z Politechniką Śląską (Bergman 1989; Bergman, Jankiewicz

1987; Radziewicz-Winnicki 1989, 2001; Radziewicz-Winnicki,

Rendchen 1985–1986).

Wybudowanie w XIV w. obwarowań miejskich było finalnym

etapem powstawania lokacyjnego ośrodka. To wewnątrz nich

miało się rozwijać miasto, zarówno pod względem architekto-

nicznym, gospodarczym, jak i prawnym. Pierwotny system umoc-

nień miejskich stanowił wał palisadowo-ziemny. W 2 ćwierci

XIV w. po zewnętrznej stronie wału wybudowano mur miejski

(Bergman 1989). Obwarowania przetrwały do lat 30. XV w.,

kiedy to w okresie wojen husyckich uległy zniszczeniu.

Zachowane do naszych czasów relikty systemu obronnego

pochodzą z XV i początku XVI w. (kres jego budowy wyznacza rok

1513). Badacze uważają, że prawdopodobnie dokładnie powta-

rzają one pierwotny układ obwarowań, jednak prowadzone do

tej pory badania archeologiczno-architektoniczne nie dały w tej

kwestii jednoznacznej odpowiedzi. Nie znaleziono reliktów star-

szych murów, a wydaje się mało prawdopodobne, iż pierwotny

system obwarowań został całkowicie rozebrany. Pewne jest, że

obwarowania powstawały etapami (budowa stanowiła duży

wydatek dla miasta), ale według jednolitej koncepcji, na którą

składał się mur z półbasztami na całym obwodzie (ich liczba

nie była stała) o łącznej długości około 1125 m. Baszty tworzyły

z murem jedną konstrukcję, ale wychodziły na zewnątrz poza jego

linię. Odcinki kurtyn pomiędzy basztami liczyły od 15 do 37,5 m.

Mur budowano etapami w technice opus emplectum, na którą

składają się otoczaki kamienne w dolnej części, a w wyższej

cegły ułożone w wątku polskim (krzyżykowym) bądź mieszanym

(ryc. 8). Wnętrze muru wypełniono gruzem kamienno-ceglanym.

Wysokość sięgała do 9 m, szerokość w partii fundamentowej

Ryc. 8. Gliwice, ul. Basztowa. Fundament baszty muru miejskiego, koniec XV – początek XVI w. Fot. R. Zdaniewicz


1,2 m, a wyżej do 1 m. Głębokość posadowienia muru była

zróżnicowana na różnych jego odcinkach – od poziomu 0,5

do 2,5 m. Od strony wewnętrznej zaopatrzony był w drew-

niany, zadaszony ganek straży. W murze znajdowały się też

otwory strzelnicze. Odsłonięty w 2008 r. w półbaszcie na ulicy

Basztowej kamienny stopień usytuowany prostopadle do

ścian muru prawdopodobnie jest pozostałością po podporze

drewnianej klatki schodowej prowadzącej na ganek straży

(ryc. 9) (Michnik, Zdaniewicz 2009). Od strony miasta wzdłuż

obwarowań biegła wąska uliczka. W późniejszych czasach,

w miarę osłabiania się konstrukcji wzmacniano ją przyporami,

zarówno po zewnętrznej, jak i wewnętrznej stronie.

Prostokątne baszty były otwarte od strony miasta. Trzy z nich

(przy Zamku Piastowskim, ulicy Bednarskiej i ulicy Dolnych

Wałów) z czasem zostały zamknięte. Ich wymiary zewnętrzne

wynoszą średnio 6×2 m, a grubość ścian 1,2–1,4 m. Z analizy

Ryc. 9. Gliwice, ul. Basztowa. Kamienna podpora drewnianej klatki schodowej odsłonięta po wewnętrznej stronie baszty, koniec XV – początek XVI w. Fot. R. Zdaniewicz

16

planów miejskich można wywnioskować, że były wyższe od

kurtyny muru i posiadały zróżnicowaną wysokość. Baszty były

blankowane z nadwieszonym przedpiersiem z machikułami.

Linia obronna była dodatkowo wzmocniona fosą o zróżnico-

wanej szerokości od 3 do 15 m i głębokości do 4 m, zasilaną

rzeczką Ostropką, dopływem Kłodnicy. Pierwotnie fosa biegła

przy samym murze, jednak przy Bramie Raciborskiej stwierdzono

ją w odległości 7–8 m od muru (prawdopodobnie przy murze

usypano wał ziemny, by wzmocnić konstrukcję i odsunąć od

niego rzekę). Na zewnątrz fosa poprzedzona była wałem o kon-

strukcji drewniano-ziemnej z palisadą. Przeprowadzone badania

archeologiczne (Stankiewicz-Węgrzykowa 1959; 1962) pozwo-

liły na uchwycenie na kilku odcinkach konstrukcji drewnianych

składających się z dranic z otworami kwadratowymi, w któ-

rych tkwiły półokrąglaki. Układ ten sugeruje, że brzegi fosy były

dodatkowo wzmacniane.

Ryc. 10. Gliwice. Plan miasta z 1861 r. Zbiory Archiwum Państwowego Oddział w Gliwicach


Gliwice posiadały dwie bramy miejskie: Raciborską (Czarną)

i Bytomską (Białą). Stanowiły one jedną z dominant widokowych

średniowiecznego i nowożytnego miasta. Na podstawie ikono-

grafii oraz przeprowadzonych w latach 80. badań archeologicz-

nych Bramy Raciborskiej możemy z dużą dokładnością odtwo-

rzyć ich pierwotny wygląd (Stabrowska 1986; 1987; 1989).

Wieża Raciborska zbudowana była na planie kwadratu o boku

9 m i miała 5 kondygnacji przykrytych dachem namiotowym.

Dodatkowo była broniona przez tzw. bramę przednią 3-kondy-

gnacyjną flankowaną dwoma półkolistymi wieżami, wysuniętą

około 24 m przed kurtynę muru. Przejazd bramny miał szero-

kość około 5 m. Początkowo najpewniej były połączone mostem

zwodzonym, który w późniejszych czasach zastąpiono mostem

stałym. Przyjmuje się, że Brama Bytomska kształtem i wymia-

rami była zbliżona do Bramy Raciborskiej, jednak sama wieża

była znacznie okazalsza. Kwadratowy korpus 4–5-kondygna-

cyjny nakryty był blankowaniem i zwieńczony dachem namio-

towym. Brak badań archeologicznych uniemożliwia dokładne

określenie jej lokalizacji.

Rozwój miasta i zmiany taktyki wojennej w okresie nowo-

żytnym spowodowały potrzebę rozebrania murów obronnych oraz

zniwelowania wałów i zasypania fosy, na miejscu której powstały

tereny zielone przeznaczone pod ogrody (ryc. 10). Proces likwi-

dacji murów rozpoczął się w końcu XVIII w. i trwał przez cały wiek

XIX. W latach 1773–1783 obniżono je o 1/3 wysokości, około

1800 r. – do połowy, by w latach 1854–1864 rozebrać większą

część obwarowań. Bramę Raciborską rozebrano przed 1864 r.,

natomiast przedbramie i most zapewne po roku 1773. Bramę

Białą zlikwidowano w 1852 r. Do naszych czasów zachowało się

około 1/3 pierwotnego systemu obronnego miasta.

Jednym z elementów systemu obronnego, choć speł-

niającym również inne funkcje (np. siedziby książęcej),

jest zamek. Problematyce zamku gliwickiego poświęcono

obszerną literaturę, a prowadzona do tej pory dyskusja nad

lokalizacją tego obiektu nie została ostatecznie rozwiązana

(Furmanek 2004). Po raz pierwszy wzmianka dotycząca zamku

pojawia się w dokumencie z 1492 r., w którym zatwierdza

się płacenie czynszu przez mieszkańców Szynwałdu na rzecz

dworu w Gliwicach. Dalszych informacji dostarcza dokument

z 1507 r., w którym Jan II Dobry nadaje Janowi Prokopowi dom

w Gliwicach leżący obok zamku książęcego. Potwierdzeniem

istnienia zamku w latach 1532–1534 są urbarze zawierające

spisy dóbr zamkowych. Według wielu autorów miał się on

znajdować w miejscu, w którym w 1812 r. powstała tzw. stara

synagoga (ulica Kościelna 2). Zdaniem F. Maurera (1995) pozo-

stałości zamku należy szukać w piwnicach plebanii przy ulicy

Kościelnej 4. Zwyczajowo jako zamek traktuje się obiekt nazy-

wany Zamkiem Piastowskim czy też Dworem Cetrycza, zajmo-

wany obecnie przez Muzeum w Gliwicach i zlokalizowany przy

ulicy Pod Murami.

Historia architektoniczno- -archeologicznych badań Rynku i Ratusza

Rynek, od którego rozmierzenia rozpoczynano organizację

przestrzeni miejskiej, funkcjonował jako centrum administra-

cyjno-samorządowe, komunikacyjne, gospodarcze oraz miejsce

zgromadzeń i plac targowy. Był też manifestacją samodziel-

ności i zamożności mieszczaństwa, ponieważ skupiał patrycjat

i najbogatsze grupy zawodowe.

Rynek w Gliwicach jest stosunkowo niewielki, o formie

zbliżonej do kwadratu o bokach 73–74 m, usytuowany na

terenie lekko opadającym w kierunku północno-wschodnim.

Wychodzące z pierzei wschodniej i zachodniej ulice zbiegały

się przy bramach miejskich. Istniejąca zabudowa pierzei przy-

rynkowych pochodzi głównie z XIX i XX w. Niestety w trakcie

działań wojennych większość kamienic uległa zniszczeniu.

Wyniki badań architektonicznych prowadzonych przez prof.

Maurera w latach 50., związanych z odbudową Starówki nie

zostały opublikowane, a sporządzona dokumentacja prawdo-

podobnie zaginęła. Dotychczas nie przeprowadzono również

badań architektoniczno-archeologicznych w piwnicach zacho-

wanych budynków w celu rozwarstwienia chronologicznego

18

zabudowy. Jedynie podczas prac interwencyjnych przy budowie

kamienicy (nr 4–5) odsłonięto relikty kamiennego fundamentu

datowanego na średniowiecze (Wojciechowska 1995).

Prowadzonym wcześniej na Rynku pracom ziemnym nie

towarzyszyły badania archeologiczne. Sposób zagospodaro-

wania jego powierzchni nie był więc rozpoznany. Także infor-

macje pozyskane ze źródeł historycznych niewiele mówią

o infrastrukturze, w jaką plac musiał być wyposażony, by speł-

niać swe funkcje. Według urbarzy wokół Ratusza znajdowały

się kramy piekarzy, rzeźników, szewców, 10 kramów solnych

i śledziowych oraz 6 kramów bogatych. Dokument z 1534 r.

wspomina także o istnieniu na Rynku wagi oraz zbiornika na

wodę. Prawdopodobnie na miejscu kadzi z wodą w XVIII w.

powstała fontanna z rzeźbą Neptuna autorstwa Johannesa

Nitschego. Wiadomo, że przestrzeń Rynku ulegała dyna-

micznym przemianom związanym ze zniszczeniami zabudowy

drewnianej, podniesieniem się jego nawierzchni oraz budową

okalających go kamienic.

Najlepiej rozpoznanym obiektem starówki jest Ratusz – sie-

dziba władz miasta. Zajmuje on środkową część Rynku, z prze-

sunięciem w kierunku południowo-zachodnim w stosunku

do pierzei rynkowych. Trudno w sposób pewny określić jego

początki i pierwotny układ przestrzenny, wiemy jednak, że

powstał w późnym średniowieczu. Miał zapewne plan prosto-

kąta, był 3-kondygnacyjny, zwieńczony wieżą ratuszową. Źródła

z XVI w. mówią o potężnych sklepionych piwnicach, w których

prowadzono wyszynk piwa i wina (piwo produkowano także

przy dzisiejszej ulicy Krótkiej). W 1601 r. podczas wielkiego

pożaru miasta Ratusz spłonął. Zapewne w tym samym roku

rozpoczęto jego odbudowę. Gotycki, budynek otrzymał nowo-

żytną redakcję, którą można zobaczyć na obrazie z kościoła

pw. Wszystkich Świętych (zob. ryc. 2). Dwutraktowy budynek

nakryto dwoma równoległymi, dwuspadowymi dachami, któ-

rych odbudowane szczyty otrzymały manierystyczny charakter,

a wieżę zwieńczono dwuprześwitowym hełmem.

Według opisów z początku XVII w. na piętrze budynku mieściła

się sala rajców, izba sądowa i dwa sklepy. Ponad 100 lat później

(w 1711 r.) kolejny pożar zniszczył obiekt. Odbudowa Ratusza

nie objęła hełmu wieży, którą częściowo rozebrano, nakrywając

niskim namiotowym daszkiem. W tym czasie na parterze znaj-

dowały się sklepione pomieszczenia przeznaczone dla rzemieśl-

ników, izba sądowa, komora i ławy chlebowe. Na wyższych kon-

dygnacjach wymieniono salę obrad, salę mniejszą (poczekalnię)

i 4 strychy. Do budynku przylegały 2 przybudówki, z których

jedna mieściła wartownię. W końcu XVIII w. stan obiektu był

już na tyle zły, że groził zawaleniem, dlatego w 1784 r. podjęto

Ryc. 11. Gliwice. Panorama Rynku wraz z Ratuszem, ok. 1801 r. Zbiory Archiwum Państwowego Oddział w Gliwicach


decyzję o obniżeniu wieży o 13 łokci. Remont zakończony

w 1789 r. objął zapewne również korpus budynku i mansar-

dowy dach (ryc. 11). Prace te nadzorował inspektor budowlany

Franciszek Ilgner z Raciborza. W skład zespołu wykonawców

wchodzili: mistrz murarski Fritz z Hluczyna, mistrz ciesielski

Heidrich z Raciborza, mistrz bednarski Schitting z Tarnowskich

Gór, kowal Ledwoch z Gliwic, kowal miedzi Schön z Kotlarni,

odlewnik cyny Spock, kołodziej Zembol, powroźnik Schödon

i dekarz Meridies (Stachurski 1990). W 1826 r. przebudowano

dach Ratusza, nadając mu prawdopodobnie współczesną formę

naczółkową. Od strony północno-wschodniej dobudowano też

czterokolumnowy podcień. W 1842 r. rozpoczęto remont hełmu

wieży – prace prowadził miejscowy radca budowlany Uhling,

który nadał mu formę zachowaną do dziś.

W 1 połowie XIX w. kilka pomieszczeń na parterze dzierża-

wionych było przez Królewski Sąd Miejski i Królewski Podurząd

Podatkowy (Recław i in. 2010). W podziemiach funkcjonowała

restauracja. Od południowego zachodu przylegały do Ratusza

dwie dobudówki służące prawdopodobnie za magazyny. Na

podstawie umowy z 1849 r. wszystkie 3 kondygnacje przeka-

zane zostały sądowi powiatowemu, a obiekt przestał pełnić

funkcję Ratusza. Po przejęciu w 1861 r. budynku przez zarząd

Ryc. 12. Gliwice. Widok na Rynek i Ratusz, lata 30. XX w. Zbiory Muzeum w Gliwicach

20

miasta rozpoczęto remont elewacji, która otrzymała nowy

detal architektoniczny. Autorem projektu i wykonawcą był

mistrz murarski Lubowski. Wtedy też wyburzono wszystkie

dobudówki. W 1885 r. przebudowano salę Rady, zwiększając

jej wysokość do 2 kondygnacji i nadając eklektyczny wystrój.

Według dokumentów z 1887 r. można określić rozplanowanie

i funkcje poszczególnych pomieszczeń Ratusza – na parterze

znajdowała się główna wartownia, kasa oszczędnościowa i dwa

pomieszczenia Policji, na pierwszym piętrze kancelaria, biuro

burmistrza, sala posiedzeń magistratu i Urząd Stanu Cywilnego,

na drugim piętrze usytuowana była sala posiedzeń Rady, regi-

stratura Policji i pokój komisji, a na poddaszu Urząd Budowlany

(wcześniej mieszkanie woźnego). W 1890 r. przy ścianie pół-

nocno-zachodniej wykonano nowe podcienia, których autorem

był budowniczy miejski Verwiebe. W latach 20. XX w. nadano

mu zachowany do dziś neoklasycystyczny wygląd (ryc. 12).

Ostatnia rozbudowa budynku nastąpiła w latach 70. ubiegłego

stulecia, kiedy od strony północno-zachodniej dobudowano

podcień w miejsce dotychczasowego portyku z 1890 r.

Ratusz został poddany badaniom architektonicznym i archeolo-

gicznym (Maurer 1968; Stachurski 1990). W 1967 r. F. Maurer

wykonał analizę murów, stwierdzając występowanie murów

średniowiecznych o układzie gotyckim (polskim) we wszyst-

kich kondygnacjach budynku oraz w niektórych partiach wieży,

szczątkowe pozostałości po polichromii w niektórych oście-

niach, ślady dawnych otworów okiennych o różnych wymia-

rach oraz ślady łuków ceglanych o niewyjaśnionym pocho-

dzeniu. Układ odkrytych śladów okien wskazuje na obecność

dwu szczytowej elewacji gotyckiego Ratusza.

W 1977 r. w podziemiach Ratusza przeprowadzono badania

archeologiczno-architektoniczne (Wojciechowska 1978). Założono

wówczas trzy wykopy: pierwszy – przy zewnętrznej południo-

wo-zachodniej ścianie, drugi – prostopadły do tej ściany, trzeci

– w piwnicy przy ścianie wieży. W ich wyniku stwierdzono, że

fundament Ratusza zbudowany jest z głazów otoczakowych,

łączonych zaprawą z gruzu kamiennego i piasku. Wieżę posado-

wiono na ławie fundamentowej o solidnej konstrukcji z kamieni

granitowych, spojonych mocną zaprawą wapienną. Czas

powstania budynku wstępnie oszacowano na XIV w. W trakcie

prac znaleziono liczny materiał zabytkowy w postaci fragmentów

naczyń glinianych, szklanych i kafli piecowych.

Początki lat 80. ubiegłego stulecia przyniosły nowe infor-

macje na temat Ratusza. Przy ścianie północno-zachodniej

odsłonięto niewielkich rozmiarów konstrukcję murowaną,

w której zastosowano inny wątek kamienno-ceglany niż

w ścianach budynku głównego. Była ona również posado-

wiona znacznie niżej niż fundament Ratusza, czyli 5,55 m

poniżej płyty Rynku, przy czym stopa fundamentowa Ratusza

określana jest na poziomie 3,86 m poniżej posadzki parteru.

Obiekt ten utożsamiany jest ze średniowiecznym aresztem

zbudowanym po 1476 r. (Stachurski 1990). W tym czasie

wykonano również wykop sondażowy w piwnicy pod wieżą

– w jej południowym narożniku odkryto fragment średnio-

wiecznej posadzki wykonanej z kamieni otoczakowych

(Stachurski 1990).

W 1981 i 1983 r. odsłonięto częściowo piwnicę wychodzącą

poza obrys rzutu nadziemnej części Ratusza. Pomieszczenie to

stanowiło przedłużenie południowo-zachodniego traktu ratu-

szowych podziemi. W jego górnej części zachowały się frag-

menty sklepienia kolebkowego, biegnącego prostopadle do

biegu koleb w piwnicy Ratusza. Odkryte mury zbudowane były

w dolnych partiach z kamienia, a w górnych przede wszystkim

z cegły (z zachowanym wątkiem gotyckim). Piwnica miała

posadzkę wykonaną z głazów otoczakowych i jest jednym

z pomieszczeń zachowanych po średniowiecznym budynku

(Stachurski 1990).

Obraz Gliwic wyłaniający się ze śladów przeszłości poka-

zuje średniej wielkości miasto, które przechodziło czasy

prosperity oraz momenty załamania gospodarczego, wyni-

kające często ze skomplikowanej sytuacji politycznej.

Powiększająca się baza materiałowa, w szczególności doty-

cząca źródeł archeologicznych, pozwala nam coraz wiary-

godniej odpowiadać na niektóre pytania dotyczące róż-

nych aspektów funkcjonowania miasta, takich jak jego


wewnętrzne rozplanowanie, system obronny, zagospodaro-

wanie placów i parcel. Zapewne jednak niektórych zagad-

nień nigdy w sposób jednoznaczny nie uda się wyjaśnić.

Szczególnie ważny jest dynamiczny przyrost źródeł zwią-

zanych z kulturą materialną okresu średniowiecza i nowo-

żytności, które pozwalają na omówienie różnorodnych

przejawów życia codziennego oraz porównanie warunków

egzystencji w Gliwicach z innymi ośrodkami miejskimi.

Przeprowadzone w 2010 r. prace budowlane związane

z modernizacją płyty Rynku oraz przebudową jego infrastruk-

tury pozwoliły na rozpoznanie archeologiczne tego najważ-

niejszego placu w mieście.

Badania wykopaliskowe prowadzono dwuetapowo. Szeroko-

płaszczyznowe prace o charakterze ratowniczym poprzedzono

na przełomie kwietnia i maja badaniami sondażowymi, dzięki

którym wstępnie rozpoznano stratygrafię nawarstwień kultu-

rowych Rynku (ryc. 13). Prowadził je zespół archeologów pod

kierownictwem prof. dr. hab. Jerzego Piekalskiego, reprezentu-

jących Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz

Dział Archeologii Muzeum w Gliwicach. Prace terenowe, któ-

rych uczestnikami byli doktoranci i studenci uniwersytetów

Łódzkiego, Jagiellońskiego i Wrocławskiego, prowadzili Monika

Michnik, Joanna Nastaszyc oraz Radosław Zdaniewicz.

Ryc. 13. Gliwice, Rynek, sondaż 1. Fotogram profilu wschodniego: j.s. 1–5 – nowożytne nawierzchnie i podbudowy (XX w.); j.s. 6 – brunatna ziemia z drobnym gruzem ceglanym (XVII–XVIII w.); j.s. 7 – gruz ceglany z żółto-pomarańczowym piaskiem (nowożytny wkop związany z remontem fundamentów Ratusza); j.s. 8 – aneks ratuszowy (XVI w.); j.s. 9 – brunatna próchnica; j.s. 10 – zaprawa wapienna (warstwa budowlana j.s. 8); j.s 16 – wkop pod przyłącze energetyczne (j.s. 15); j.s. 20 – wkop nowożytny; j.s. 14 – szara próchnica (XIII–XIV w.); j.s. 17 – żółty piasek (calec). Oprac. J. Nastaszyc

22

W okresie od lipca do października 2010 r. badaniami objęto

ponad 28 arów powierzchni, a więc prawie całą płytę Rynku,

poza pasem o szerokości 5–6 m biegnącym wzdłuż wszyst-

kich jego pierzei, zniszczonym przez sieci podziemnej infra-

struktury (ryc. 14). Tylko przy pierzei wschodniej prace ziemne

dochodziły bezpośrednio do linii zabudowy (w tym przypadku

do arkad). Ponadto prowadzono badania archeologiczno-

-architektoniczne fundamentów budynku Ratusza odsłonię-

tych w trakcie wykonywania izolacji ścian.

Pragniemy podziękować wszystkim osobom, które pomogły

nam zarówno podczas badań wykopaliskowych, jak i później

przy opracowywaniu ich wyników. Dyrekcji, Pani Elżbiecie Toma-

szewskiej i Panu Grzegorzowi Wieczorkowi, oraz Pracownikom

Zarządu Dróg Miejskich w Gliwicach, Wykonawcy prac budowla-

nych oraz Pani Barbarze Klajmon i Panu Jackowi Pierzakowi, repre-

zentującym Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

w Katowicach. Panu profesorowi dr. hab. Jackowi Radziewiczowi-

Winnickiemu za wiele cennych uwag, dr. Mirosławowi Furman-

kowi oraz Dyrekcji Muzeum w Gliwicach i naszym Kolegom

i Koleżankom za okazaną życzliwość i pomoc.

Monika Michnik

Muzeum w Gliwicach

Ryc. 14. Gliwice, Rynek. Zakres prac archeologicznych wykonanych w 2010 r. Kolorem zielonym oznaczono obszar ratowniczych badań wykopaliskowych, kolorem niebieskim teren zniszczony sieciami infrastruktury podlegający nadzorowi archeologicznemu. Oprac. M. Furmanek


Wprowadzenie do archeologicznych badań Gliwic

Documents

Transcript of Wprowadzenie do archeologicznych badań Gliwic