147Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

Twierdza Kostrzyn pełna tajemnic – komunikat z badań archeologicznych przeprowadzonych na Starym Mieście w Kostrzynie nad Odrą w roku 2012

Krzysztof Socha

POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

Kostrzyn nad Odrą jest miastem położonym w pół-nocno – zachodniej części woj. lubuskiego, w zachod-niej części Kotliny Gorzowskiej, u ujścia Warty do Odry. W regionalizacji &zyczno-geogra&cznej omawiany obszar leży na terenie mikroregionu Łęgi (Błota) Warciańskie, stanowiącego część submezoregionu Dolina Dolnej Warty, składowej mezoregionu Kotlina Gorzowska. Wraz z innymi trzema kotlinami i jedną doliną tworzy makro-region Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką (Kondracki 2002, s. 127-133). Omawiany obszar pokrywają głównie osady holoceńskie (od ok. 8 tyś. lat p.n.e.): aluwia, torfy, mursze i piaski rzeczne oraz w wyżej położonych partiach osady plejstoceńskie (do ok. 8 tyś. lat p.n.e.), t.j. piaski i gliny (Chara 2008, s. 11). W południowo-zachodniej części miasta Kostrzyn, tuż nad Odrą, znajdują się jedyne w swoim rodzaju relikty staromiejskiej zabudowy.

RYS HISTORYCZNY

Doskonałe, naturalnie obronne i strategiczne położe-nie Kostrzyna, u zbiegu dwóch rzek Odry i Warty, czyni-ło z niego w pradziejach i średniowieczu ważny ośrodek (ryc. 1).

W 2011 roku podczas nadzoru archeologicznego nad oczyszczaniem i pogłębianiem fosy przy bastionie Filip udało się odkryć, jak do tej pory, najstarsze ślady osadnic-twa ludzkiego na Starym Mieście. Mianowicie, na placu, wewnątrz rawelinu August Wilhelm dokonano niespo-dziewanego odkrycia cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza – V w. p.n.e. (ryc. 2). Nekropolę tę ujawniono w najmniej oczekiwanym miejscu – na obszarze sztucznie przekształconym, oto-

czonym fosą i zabudowanym od XVII w. (Socha 2012b). Niewykluczone również, że obszar Starego Miasta mógł być zamieszkiwany wcześniej. Może o tym świadczyć po-jedyncze, niestety luźne znalezisko siekierki kamiennej z obszaru w okolicach dzisiejszego hotelu Bastion. Zabytek można wstępnie datować na okres neolitu lub wczesną epokę brązu1.

Bardziej stabilne i trwałe ślady osadnictwa na obszarze Starego Miasta w Kostrzynie nad Odrą pojawiają się do-piero około X wieku n.e. (Hołowińska 1980). Stopniowo wykształca się tutaj ośrodek targowy przy przeprawie przez dwie rzeki, który następnie przekształca się w orga-nizm miejski. W dokumentach pisanych nazwa Kostrzyn (łac. Cozsterine) pojawia się już w 1232 r. (Dobosz 1991, s. 80). Przez kolejne lata miasto niesione pasmem wzlotów i upadków, sukcesywnie się rozbudowuje.

Jednak swój największy rozwój Kostrzyn przeżywa w latach 1535 – 1571, kiedy zostaje stolicą odrębnego Księstwa, pod panowaniem margrabiego Johanna von Brandenburg, zwanego również Janem Kostrzyńskim. Wówczas to miasto zostało zamknięte pierścieniem for-tecznym, co było początkiem przekształcania go w twier-dzę. Pierwsze, zapewne drewniano-ziemne umocnienia, w II połowie XVI stulecia zostały stopniowo zastąpione trwalszymi umocnieniami murowanymi. Twórcą planów twierdzy, wznoszonej od ok. połowy XVI wieku, jest włoski architekt Francesco Chiaramella de Gandino. Jest on rów-nież autorem renesansowej przebudowy kostrzyńskiego zamku.

Twierdza Kostrzyn została wzniesiona w typie staro-włoskim. Jest ona najstarszą twierdzą typu nowożytnego

1 Informacje o kontekście znalezienia siekierki, jaki i sam zabytek zostały przekazane do Muzeum Twierdzy Kostrzyn przez mieszkań-ca Kostrzyna nad Odrą. Serdecznie dziękujemy!

148 Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

w Polsce. Posiada narys wydłużonego sześcioboku z cztere-ma bastionami ostrokątnymi oraz dwoma szerokokątnymi (ryc. 3). Wzniesiono wówczas także dwie bramy (Berlińską i Sarbinowską) i dwie furty. Kontynuatorem budowy twierdzy był inny włoski architekt Roch Guerini di Linari. Budowę ukończono pod koniec XVI wieku. Począwszy od 1630 r. aż po początki XVIII w. twierdza była systematycz-nie uzupełniana i rozbudowywana przez inżynierów holen-derskich, a następnie francuskich.

W 1758 r. miasto w murach twierdzy uległo całkowite-mu zniszczeniu. Wszczęte przez rosyjską armię bombardo-wanie doprowadziło do kompletnego jego spalenia. Ogień strawił zamek, nie oszczędził również kościoła farnego. Na domiar złego pożar zniszczył archiwum i bibliotekę ko-ścielną, mozolnie gromadzoną przez wieki. Nie zachowa-ły się żadne archiwa. Z katastrofy ocalała jednak twierdza. W XIX w. została ona w kilku etapach rozbudowana. W latach 80-tych XIX w. zbudowano w odległości 5 do 10 km od historycznego rdzenia twierdzy 4 duże forty (Sarbinowo, Gorgast, Żabice i Czarnów) - po części do dziś zachowane.

Przed II wojną światową Twierdza Kostrzyn nie peł-niła już funkcji militarnych. Podjęto wówczas decyzję o likwidacji części najstarszych i zupełnie już przestarzałych umocnień, celem zapewnienia Staremu Miastu przestrzeni do rozwoju. Do 1931 r. rozebrano 3 bastiony i wiążące je ze sobą mury kurtynowe. W 1945 r. miasto pozbawione już części umocnień ogłoszono twierdzą ponownie, prowizo-rycznie przygotowując je do obrony.

Ryc. 1. Plan przedstawiający Stare Miasto w Kostrzynie nad Odrą przed 1535 r. Wg C. Fredricha 1913.

Ryc. 2. Jedna z popielnic ludności kultury łużyckiej – grupy górzyckiej odkry-

ta w 2011 r. na Starym Mieście w Kostrzynie nad Odrą. Fot. K. Socha.

149Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

Finalne „przekształcenia” staromiejskiego zespołu zabudowy w Kostrzynie nad Odrą są skutkiem działań wojennych z lutego i marca 1945 roku. Zabudowa sta-romiejska została w czasie wojny doszczętnie zniszczo-na, przetrwały jedynie grube mury umocnień twierdzy. Po roku 1945 obszar ten znalazł się w ochronnym pasie nadgranicznym. W następnych latach relikty kamienic oraz ocalałe ruiny zamku i kościoła zostały rozebrane bądź wysadzone przy użyciu ładunków wybuchowych.

Od 2008 r. około 20 ha obszarem Starego Miasta w Kostrzynie nad Odrą zajmuje się Muzeum Twierdzy Kostrzyn. W odrestaurowanej Bramie Berlińskiej mie-ści się obecnie punkt informacji turystycznej. W 2012 r. oddano do użytku promenadę spacerową na zrewita-lizowanym bastionie „Brandenburgia” i nawiązującym do niego odcinku muru kurtynowego zwanego Pro-menadą Kattego. Renowacji poddano również bastion „Filip” oraz Bramę Chyżańską. W 2013 r. w kazamatach bastionu „Filip” otwarta zostanie stała ekspozycja mu-zealna2.

STARE MIASTO W KOSTRZYNIE NAD ODRĄ W ŚWIETLE BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Mimo ogromnego potencjału badawczego, prace ar-cheologiczne na terenie Starego Miasta prowadzone były sporadycznie, głównie przy okazji podejmowanych in-westycji budowlanych. Niestety tylko wyniki nielicznych z nich zostały opublikowane (por. Kamiński, Kustosz, Słowiński, Wilgocki 2004; Socha 2012b). Ponadto w la-tach 80 – tych XX w. na kostrzyńskiej „starówce” miały miejsce, jedyne jak dotąd, systematyczne badania wyko-paliskowe. Wówczas to zespół pod kierownictwem śp.

2 Aktualne informacje dotyczące funkcjonowania muzeum oraz prac na Starym Mieście można znaleźć na naszej stronie interneto-wej: www.muzeum.kostrzyn.pl.

dr Zo"i Hołowińskiej przeprowadził ba-dania archeologiczno-architektoniczne w okolicach zamku, kościoła, na staro-miejskim rynku oraz ulicy Chyżańskiej (Hołowińska 1980). Zakres tych prac był jednak ograniczony, bowiem skupiały się one na zarejestrowaniu najstarszych reliktów miasta oraz wery"kacji lokali-zacji domniemanego grodu, który miał właśnie znajdować się w miejscu dzisiej-szych ruin zamku.

Na początku 2012 r. Muzeum Twierdzy Kostrzyn opracowało „Wieloletni pro-gram badań archeologicznych na terenie Starego Miasta w Kostrzynie nad Odrą” (Socha 2012a). Zakłada on systematycz-ne, wieloetapowe, interdyscyplinarne rozpoznanie archeologiczne oraz arche-ologiczno-architektoniczne terenu i za-budowy Starego Miasta w Kostrzynie nad

Odrą. Wyznacza również kierunki badawcze Muzeum Twierdzy Kostrzyn na kilka najbliższych lata oraz określa sposoby ich realizacji.

Obszar Starego Miasta w Kostrzynie nad Odrą wpisa-ny jest do rejestru zabytków nieruchomych województwa lubuskiego, zgodnie z decyzją z dnia 2 listopada 1976 r. (nr rejestru KOK-I-81/76). Ponadto na całym tym tere-nie znajduje się stanowisko archeologiczne nr 1 (AZP 48-06/1).

ZAMEK W KOSTRZYNIE NAD ODRĄ

Sama budowla położona jest w zachodniej części Starego Miasta, około 50 m od rzeki Odry (ryc. 4). Powstanie ko-strzyńskiego założenia zamkowego przypisuje się joanitom (Wachowiak, Kamieński 2001, s. 303). Niewykluczone, że obiekt ten istniał już wcześniej, bowiem pierwsze przeka-zy źródłowe wspominają o zamku istniejącym już w wieku XIV. Potwierdza to dokument z 1323 r., w którym Kostrzyn określono mianem „oppido et castello Custrin”. W latach 1402-1455 Nową Marchią administrowali krzyżacy. Źródła historyczne donoszą o znacznej rozbudowie kostrzyńskie-go zamku, dokonanej przez ten zakon w XV w., a dokładnie w latach 1444-1452. Ówczesny zamek miał prawdopodob-nie kształt czworoboku i otaczała go fosa (Piotrowska 2008, s. 24).

Kolejna przebudowa nastąpiła w pierwszej połowie XVI w. Wówczas to margrabia Jan zwany Kostrzyńskim nakazał z gotyckiego zamku stworzyć renesansową po-siadłość – centrum administracyjne Nowej Marchii. Za jego panowania zamek posiadał trzy skrzydła: skrzydło od strony Odry, skrzydło wejściowe i skrzydło kościelne. W 1600 r. z inicjatywy elektora Joachima Fryderyka, wy-budowano czwarte skrzydło wraz z ośmioboczną wieżą. Wzniesiony na planie nieregularnego kwadratu zamek po-siadał kwadratowy dziedziniec i cztery cylindryczne baszty narożne. Z trzech stron otoczony był głęboką fosą (ryc. 5).

Ryc. 3. Pierwszy zachowany widok miasta i twierdzy Kostrzyn z lotu ptaka (około 1637). Orygi-

nał w zbiorach Działu Kartogra"cznego Biblioteki Państwowej w Berlinie (sygn. X 22182),

wym. 39 x 25 cm.

150 Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

Szczegółowy opis XVI w. rezydencji kostrzyń-skiego władcy znajduje się w opracowaniu Dominiki Piotrowskiej „Renesansowy zamek w Kostrzynie nad Odrą”3.

W późniejszych latach budowla podupa-dała, a po zniszczeniach z roku 1758 została odbudowana dopiero w 1770 r. Na przestrze-ni lat zamek pełnił funkcję więzienia, szpitala, garnizonu, a nawet muzeum. Jego ostateczna dekompozycja nastąpiła w XX w. Najpierw w wyniku działań wojennych z lutego i marca 1945 r. uległ częściowemu zniszczeniu (ryc. 6), następnie w 1969 r. zachowane fragmenty murów i wież zostały wysadzone. Do dzisiaj z zamku zachowały jedynie partie przyziemne murów oraz piwnice (ryc. 7).

Pierwsze prace archeologiczno-architek-toniczne przy zamku prowadzono w latach 60-tych XX wieku. Wykazały one m.in. wyko-rzystywanie starszych elementów architekto-nicznych przy przebudowach zamku. W 1957 r. przepro-wadzona została inwentaryzacja pomiarowa zamku, dzięki której pozyskano informacje o licznych detalach architek-tonicznych, jak i wątkach ceglanych, wykorzystanych przy jego budowie. Warto również dodać, że na skutek zniszczeń wojennych w niektórych partiach budowli odsłonięto śre-dniowieczne wątki muru (Tomaszewski 1959). W 1980 r. zamek stał się ponownie obiektem badań archeologiczno-architektonicznych (Hołowińska 1980).

SEZON 2012

Tegoroczny wykop archeologiczny został założony w południowym narożniku zamku (ryc. 8). Badaniami wy-kopaliskowymi kierował mgr Krzysztof Socha z Muzeum Twierdzy Kostrzyn. Ponadto w pracach brali udział wolon-tariusze, którzy od maja 2012 r. ściśle współpracują z naszą placówką oraz studenci archeologii z Poznania. Badania archeologiczne !nansowane są przez Muzeum Twierdzy Kostrzyn.

Wytyczony wykop badawczy początkowo mierzył 4 x 4 m, a usytuowany był w odległości ok. 3 m od wieży głów-nej. Jednak w trakcie eksploracji na głębokości ok. 1–1,5 m natknięto się na konstrukcje kamienne i ceglane, które stały się przyczyną poszerzenia wykopu w stronę południo-wo-zachodnią oraz północno-wschodnią. Obecnie jego wymiary wynoszą 14 m długości, ok. 8 – 12 m szerokości i ok. 4 m głębokości. Granice wykopu z trzech stron zostały oparte na murach, tylko od strony Odry kraniec wykopu stanowi pro!l ziemny (ryc. 8).

W pierwszym etapie eksploracji do zdjęcia humusu, jak i usunięcia dosyć grubej warstwy gruzu używano koparki. W warstwie tej występował głównie gruz ceglany, pier-wotnie zapewne pochodzący z murów zamkowych (wy-burzonych w 1969 r.). Po usunięciu ok. 1m warstwy gru-

3 Zob. bibliogra!a.

zu przystąpiono do ręcznej eksploracji przy użyciu łopat, z uwzględnieniem mechanicznych warstw o miąższości 20 cm. Dużym utrudnieniem podczas tych prac były wystę-pujące kolejne warstwy gruzu. Najprawdopodobniej należy je wiązać z pozostałościami po wyburzeniach, pożarach i przebudowach kostrzyńskiego zamku w przeszłości.

Podczas prowadzonych prac archeologicznych od-słonięto liczne obiekty architektoniczne, z różnych faz funkcjonowania zamku. Wśród nich wymienić należy: pozostałości wieży narożnej, tzw. Weißkopf, relikty fun-damentu zamkowego, a także fragment „tunelu”. Najbar-dziej interesującym wydaje się być fragment kamiennego fundamentu (ryc. 8, 9). Do jego budowy użyto kamieni narzutowych różnych rozmiarów. Przestrzeń między ka-mieniami wypełniają fragmenty dachówek, płytek po-sadzkowych oraz rozdrobnionych cegieł. Wszystkie te elementy spojone są ze sobą zaprawą wapienną. Odkryty fragment fundamentu ma długość ponad 12 m. Od oko-ło połowy jego długości widoczne są ślady rozbiórki. Na pozostałym fragmencie kamiennego fundamentu czytel-ne są pozostałości muru, zbudowanego z cegieł gotyckich. Wysokość fundamentu wynosi ponad 2,5 m. Podczas eks-ploracji ujawniono, że został on posadowiony na palach i belkach drewnianych, które prawdopodobnie umacniały i stabilizowały podłoże (ryc. 10). W trakcie badań arche-ologicznych na poziomie konstrukcji drewnianych bardzo szybko pojawiły się wody gruntowe. Mimo tego udało się pobrać próbki do datowania dendrochronologicznego. Być może pozwolą ono na ustalenie dokładniejszej chro-nologii momentu powstania tego fundamentu. Wstępnie jego chronologia została określona na czasy funkcjonowa-nia zamku krzyżackiego.

Wzdłuż kamiennego fundamentu natra!ono na frag-ment „tunelu”. Ta roboczo nadana nazwa określa kon-strukcję, zbudowaną z cegieł i dachówek (występujących naprzemiennie) o półokrągłym sklepieniu, która opiera się na dwóch stopach (ryc. 8). Rodzaj cegły, użytej do bu-

Ryc. 4. Widokówka przedstawiająca kostrzyński zamek. Zbiory Marka Wichrowskiego.

151Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

dowy tego obiektu, również wskazuje na materiał rozbiór-kowy. Ciekawostką jest, że na jednej z cegieł występują znaki strycharskie (ryc. 11), z kolei na innych widoczne są odciski łap zwierząt.

We wrześniu 2012 r. Muzeum Twierdzy Kostrzyn, Stowarzyszenie Archeologii i Ochrony Zabytków Militarnych PERKUN z Poznania ora Grupa Eksploracyjna Miesięcznika Odkrywca dokonały pierwszego wejścia do

tego obiektu. Miejsce wytypowane na wejście nie było przypadkowe. Wcześniej w sklepie-niu „tunelu” wydrążono dwa otwory i dzięki wprowadzeniu małej kamery wykonano serie zdjęć. Na jednym z nich czytelny był zasyp, zlokalizowany tuż przy ścianie zamkowej. Umożliwił on zejście do środka tego obiektu, bez naruszania jego konstrukcji.

W trakcie penetracji wnętrza ustalo-no, że jego długość wynosi 20,5 m, przy ok. 1,8 metra szerokości i ok. 2,5 m wysokości (ryc. 12). Na końcu tunelu jego strop się obniża, a w lewo odchodzi mniejszy tunel, który po około 5 m kończy się zasypem. W obu znajduje się około 30 cm wody, a miej-scami zalega nawet pół metra mułu. Na dnie spoczywają drewniane bele i deski (ryc. 13). Wydaje się, że prawdopodobnie wypełniały one wnęki, które zarejestrowano w bocznych ścianach (ryc. 12, 13). Pierwotnie stanowiły one, być może, formę zapór. Niewykluczone,

że w mule mogą zalegać również inne zabytki. Szczegółowe badania archeologiczne wnętrza obiektu zostaną przepro-wadzone do końca listopada 2012 r. Dotychczas z „tunelu” wydobyto m.in. fragmenty fajek, butelki, naczynia cera-miczne oraz ich fragmenty. Wstępną chronologię pozy-skanego materiału można określić na I poł. XVIII wieku (ryc. 14). Należy przypuszczać, że „tunel” został wyłączo-ny z użytkowania w 1758 r. Wówczas w trakcie oblężenia

Ryc. 5. Plan z 1650 r. wykonany przez Jakuba von Holsta. Widoczny zamek z fosą otaczającą

go z trzech stron. Oryginał w zbiorach Działu Kartogra!cznego Biblioteki Państwowej

w Berlinie (sygn. X 22185 10), wym. 67 x 49 cm.

Ryc. 6. Zachowane relikty zamku wraz z wieżą główną po zniszczeniach wojennych. Zbiory Muzeum Twierdzy Kostrzyn.

152 Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

i bombardowania dokonanego przez Rosjan, zamek uległ całkowitemu zniszczeniu, a omawiany obiekt prawdopo-dobnie został zasypany.

Do tej pory powstało wiele interpretacji dotyczących roli jaką pełnił „tunel”, m.in. kanalizacyjna i komunikacyjna. Jeszcze w tym roku zostaną przeprowadzone specjalistycz-ne badania zaprawy murarskiej użytej do budowy tunelu i badania dendrochronologiczne desek oraz belek. Wyniki analiz powinny pozwolić na w miarę precyzyjne określenie

wieku tej budowli, a być może także na ustalenie jego funk-cji. Planowane są również badania architektoniczne4.

Od strony Odry do omawianego wyżej „tunelu” przy-legają dwa mury ceglane. Materiał użyty do ich budowy wskazuje na późniejsze ich powstanie. Datowanie, jak i funkcja tych murów nie jest jeszcze znana.

4 Badania architektoniczne (nansowane będą ze środków pocho-dzących od Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze.

Ryc. 7. Fragment ruin zamkowych (skrzydło południowo – wschodnie). Fot. K. Socha.

Ryc. 8. Rzut poziomy wykopu. Fot. K. Socha. Ryc. 9. Lico fundamentu kamiennego. Fot. K. Socha.

153Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

W południowym narożniku wykopu odkryto po-zostałości zamkowej wieży narożnej, tzw. Weißkopf (ryc. 8). Według tradycji mieściło się w niej więzienie ($oma 1927, s. 56). Górna część wieży zbudowana jest z cegieł gotyckich. Natomiast do konstrukcji jej fundamen-tów użyto głazów kamiennych, spajanych zaprawą wa-pienną. Ponadto w spoiny zaprawy powciskane są małe kamyczki oraz drobne fragmenty cegieł. Do wieży naroż-nej dochodzą dwa mury. Jednym z nich jest wyżej opisany fundament kamienny. Od wschodniej strony wieży naroż-nej w kierunku zamku prowadzi kolejny mur gotycki. Po około 6 m długości został przecięty czwartym skrzydłem zamkowym – południowo-wschodnim. Wieża razem z opisanymi powyżej murami, prawdopodobnie stanowiła jednoczasowy zespół elementów forty*kacyjnych otacza-jących zamek (zapewne średniowieczny). Precyzyjniejsze ustalenia chronologiczne będą możliwe po przeprowadze-niu specjalistycznych badań architektonicznych.

Pomiędzy wieżą narożną a wieżą główną zarejestro-wany został kamienno – ceglany mur arkadowy (ryc. 15). Ponadto przy wieży Weißkopf, jak i wieży głównej wystą-piły elementy dwóch sklepień, które zostały wbudowa-ne w te wieże. Poza funkcją dekoracyjną, ów mur pełnił prawdopodobnie funkcje stabilizacyjną dla wieży naroż-

nej. Wstępnie szacujemy, że został on zbudowany około XVIII/XIX wieku. Do jego konstrukcji użyto dostępnej wówczas cegły rozbiórkowej i dużych głazów narzutowych układanych w naprzemienne warstwy (łącznie zachowały się po dwie warstwy cegieł i kamieni). Niestety podczas dalszej eksploracji okazało się, że został on stosunkowo płytko posadowiony i w trakcie dalszych badań będzie zagrażał kontynuowaniu prac archeologicznych. Na doda-tek, omawiany mur jest nietrwale związany z podłożem, gdyż umieszczono go na warstwie gruzowiskowej. Za zgo-dą Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Delegatura w Gorzowie Wlkp. omawianą konstrukcję, po dokładnym jej zadokumentowaniu, rozebrano5.

W trakcie badań odkryto również jedną ze ścian skrzydła zamkowego i część ośmiobocznej wieży głównej. Podczas eksploracji osiągnięto poziom ław fundamento-wych, które zdradzają zaadoptowanie starszych konstruk-cji przy budowie wieży, najprawdopodobniej średnio-wiecznych. Partie przyziemne ściany zamkowej i wieży głównej zostały otynkowane, jednak w skutek upływu lat i procesów erozyjnych tynk uległ zniszczeniu, odsłaniając

5 Pismo Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Delegatura w Gorzowie Wlkp. nr ZA-G.5161.2.20.2012 z dnia 03.08.2012 r.

Ryc. 10. Fragment odkrytej belki drewnianej, na której posadowiono funda-

ment zamkowy. Fot. K. Socha.

Ryc. 11. Znaki strycharskie na cegle użytej do budowy „tunelu”. Fot. K. Socha. Ryc. 12. Dokumentacja pomiarowa „tunelu” wykonana przez Grupę Eksplo-

racyjną Miesięcznika Odkrywca.

154 Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

tym samym wątek ceglany. W ścianie znajdują się wnęki, które niegdyś wykorzystywane były dla potrzeb mocowa-nia rusztowania przy budowie zamku bądź bieżących na-prawach.

Pozyskany materiał ruchomy to głównie fragmenty ceramiki nowożytnej, średniowiecznej i wczesnośrednio-wiecznej, fragmenty szkła, zróżnicowane ka'e przedsta-wiające, m.in. wizerunki świętych (niestety zachowane fragmentarycznie), kości zwierzęce oraz przedmioty metalowe, wśród których na szczególną uwagę zasługują elementy uzbrojenia: groty i fragment topora oraz mone-ty. Aby zwiększyć dokładność eksploracji podczas badań posługiwano się wykrywaczem metali. W trakcie prac wy-kopaliskowych pozyskano również zachowane w całości gotyckie cegły i kształtki (często z odciskami łap zwierząt) oraz dachówki z różnych okresów funkcjonowania zam-ku.

W kategoriach pewnej niespodzianki należy traktować odkrycie przedmiotów pochodzących prawdopodobnie z Muzeum Fryderyka Wielkiego. Funkcjonowało ono w kostrzyńskim zamku do 1945 roku. Kiedy budowla ule-gała częściowemu zniszczeniu, część z tych zabytków, zapewne zsunęła się z wyższych partii wypełniając prze-strzeń przyzamkową oraz pomieszczenie przy wieży głów-nej. Podczas poszukiwań z użyciem wykrywacza metali natra/ono na liczne monety, w tym: monety pruskie: 24 i 48 talara, monety francuskie, medale okolicznościowe,

pochwy od kordów, elementy umundurowania i guziki. Ponadto spomiędzy gruzu, wypełniającego pomieszczenie zamkowe, wydobyto liczny zbioru ceramiki ludności kul-tury łużyckiej oraz fragmenty ceramiki wczesnośrednio-wiecznej i średniowiecznej.

Prawdziwym zaskoczeniem okazało się jednak odkry-cie 5 tzw. gwoździ pochodzących z chorągwi Towarzystwa

Ryc. 13. Wnętrze tunelu. Na dnie widoczne deski oraz belki drewniane. Fot. Stowarzyszenie Perkun.

Ryc. 14. Stempel szklany z datą 1743, wydobyty z zasypiska „tunelu”. Fot. K.

Socha.

155Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

Ryc. 16. Tzw. gwoźdź do chorągwi. (prawdopodobna treść napisu – początek mocno nieczytelny):

Bratnie. Tow. w Łomnicy z okazji uroczyst. pośw. Sztandaru Tow. Powst. i Woj. w N. To-

myślu 18.4.1926. Fot. K. Socha.

Ryc. 15. Rzut pionowy muru arkadowego. Fot. K. Socha.

156 Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2012

Powstańców i Wojaków z Łomnicy (ryc. 16). Były to sto-warzyszenia skupiające weteranów Powstania Wielkopol-skiego. Tworzono je w wielu miejscowościach, gdzie zimą, na przełomie roku 1918/1919 toczyły się walki powstań-cze, m.in. również w Łomnicy6.

Prace badawcze w południowym narożniku zamku będą trwały do listopada 2012 r. Wstępne wyniki badań przedstawione w niniejszym tekście mają charakter in-formacyjny. Po zakończeniu badań nastąpi ich naukowe opracowanie. W następnym sezonie planowany jest kolej-ny etap badań archeologicznych. Tym razem swoją uwagę zamierzamy skupić na zlokalizowaniu i przebadaniu fosy otaczającej zamek. Po zakończeniu całości prac archeolo-giczno-architektonicznych planowane jest ich opubliko-wanie w formie monogra�i.

BIBLIOGRAFIA:

1. Chara P. Kostrzyn nad Odrą. Bastion historii i przyrody, Kraków 2008.

2. Dobosz J. Kostrzyn nad Odrą w latach 1232-1536, [w:] Kostrzyn nad Odrą. Dzieje dawne i nowe, red. J. Marczewski, Poznań 1991, s. 77-110.

3. Fredrich C. Die Stadt Küstrin, Küstrin 1913,4. Hołowińska Z. Sprawozdanie z badań architektonicz-

no-archeologicznych przeprowadzonych na Starym Mieście w Kostrzynie n/Odrą w 1980 roku, maszynopis, Gdańsk 1980.

6 Losy chorągwi i szczegółowy opis gwoździ pozyskanych podczas badań wykopaliskowych przy kostrzyńskim zamku można znaleźć w opracowania pt. „Powstańcza chorągiew w sercu pruskiej twier-dzy” autorstwa Łukasza Orlickiego, które ukaże się miesięczniku „Odkrywca” nr 11/2012.

5. Kamiński R., Kustosz H., Słowiński S., Wilgocki E., Kościół Najświętszej Marii Panny w Kostrzynie n/Odrą - wstępne wyniki badań z lat 1998-2000, „Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza” 2004, zeszyt 1, s. 164-178.

6. Kondracki J., Geogra&a regionalna Polski, Warszawa 2002.

7. Piotrowska D., Renesansowy zamek w Kostrzynie nad Odrą, Kostrzyn nad Odrą 2008,

8. Pradziejowa nekropola w Twierdzy Kostrzyn [w:] Miasto i Twierdza Kostrzyn nad Odrą. Wykopaliska. Cmentarze. Świątynie, red. W.D. Brylla, B. Mykietów, M. Tureczek, Kostrzyn nad Odrą – Zielona Góra 2012, s. 13-20.

9. Socha K. Wieloletni program badań archeologicznych na terenie starego Miasta w Kostrzynie nad Odrą, ma-szynopis w archiwum Muzeum Twierdzy Kostrzyn, Kostrzyn nad Odrą 2012.

10. $oma W., Margraf Hans von Küstrin, Neudamm 1927.

11. Tomaszewski A., Zamek w Kostrzynie nad Odrą. Inwentaryzacja pomiarowa wykonana przez zespół pod kierownictwem Katedry Budownictwa Ogólnego Wydziału Budownictwa Przemysłowego Politechniki Warszawskiej, (maszynopis), Warszawa 1959.

12. Wachowiak B., Kamieński A., Dzieje Brandenburgii – Prus na progu czasów nowożytnych (1500-1701), Poznań 2001.