Twierdza Koźle w czasie wojny siedmioletniej

Militarne tradycje Kędzierzyna-Koźla,

Śląska i RzeczypospolitejTom II

Szlakiem Twierdzy Koźle

Projekt „Transgraniczna edukacja historyczna – szlakiem Twierdzy Koźle” jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnegooraz ze środków budżetu państwa. PRZEKRACZAMY GRANICE

+ logo

Militarne tradycje Kędzierzyna-Koźla,

Śląska i RzeczypospolitejTom II

Praca zbiorowa pod redakcją Tomasza Ciesielskiego

Kędzierzyn-Koźle – Tarnowskie Góry 2013

Szlakiem Twierdzy Koźle

Recenzent: prof. dr hab. Mirosław Nagielski (Uniwersytet Warszawski)

Współpraca redakcyjna: Robert Słota, Witold Grzelak, Anna Grzelak

Korekta: Zespół

Wydawnictwo inforteditionsskr. poczt. 2, 41-813 Zabrzetel. +48.32.272.84.96

ISBN 978-83-64023-27-9

Kędzierzyn-Koźle – Tarnowskie Góry 2013

Spis treści

Wstęp .............................................................................................8

I. HISToRIA MIASTA I TWIeRdZy Koźle

Magdalena Przysiężna-Pizarska, Marek Krąpiec, Robert SłotaBadania archeologiczne fosy Twierdzy Koźle, sezon 2012 .......... 13

Marcin BöhmPrzejęcie władzy w księstwie kozielskim przez Piastów oleśnickich w II połowie xiv wieku. ..........................................28

Izabela KozłowskaTwierdze Szczecin i Koźle – dziedzictwo pruskiej myśli fortecznej ............................................................. 41

Tomasz KarpińskiTwierdza Koźle w czasie wojny siedmioletniej ...........................48

Robert SłotaTwierdza Koźle w roku 1864 w zasobach wiedeńskiego Kriegsarchiv ..........................................................65

II. SySTeMy foRTyfIKACyjNe

Tomasz CiesielskiNa peryferiach europejskiej sztuki fortyfikacyjnej. Twierdze państwowe w południowo-wschodniej Rzeczypospolitej w xviii w. .......................................................85

Mariusz SawickiRzeki i zbiorniki wodne w systemie obronnym wybranych twierdz litewskich w xvii wieku ............................ 108

Maciej KrotofilFortyfikacje na Półwyspie Helskim w latach 1920-1939 ............ 126

III. WojSKoWość dAWNej RZeCZyPoSPolITej

janusz dorobiszOblężenie Smoleńska w świetle korespondencji Jakuba Zadzika z lat 1610-1611 ................................................... 135

Mariusz MachyniaCzarnobylski garnizon Jana Mikołaja Chodkiewicza 1759-1792 ..................................... 147

Michał BaczkowskiOkupacja wolnego miasta Krakowa przez wojsko rosyjskie w 1831 r. ................................................. 183

IV. VARIA – oCHRoNA dZIedZICTWA WojSKoWeGo

Beata K. NykielCmentarz wojenny nr 123 Łużna Pustki (okręg IV Łużna). Z problematyki badań i ochrony wojennych nekropolii z okresu I wojny światowej w Galicji Zachodniej ..................... 195

Aleksander SmolińskiŹródła do historii wojskowej i możliwość ich wykorzystania w nauczaniu historii w szkolnictwie podstawowym, ponadpodstawowym oraz w kształceniu uniwersyteckim... ..... 238

48

Tomasz Karpiński (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

TWIeRdZa KOŹle W CZaSIe wojny siedMioletniej

„posadą bardziey mieysca , niżeli sztuką warowną: albowiem rzeka odra tam się po nizinach rozlewając,

bliskiemi topieliskami na około ją ubespiecza”1

Koźle odegrało w trakcie wojny siedmioletniej ważną rolę jako twierdza ochraniająca ważne strategicznie trakty prowadzące przez

śląsk. Pomimo wielokrotnych blokad i prób jej zdobycia przez wojska habsburskie, do końca wojny twierdza i miasto pozostały w rękach pru-skich. W doktrynie wojennej fryderyka II twierdze miały jednak więcej za-dań do spełnienia, czego dobitnie dowodzi instrukcja króla pruskiego dla komendanta twierdzy kozielskiej z grudnia 1753 r.2 W niniejszym artykule podjąłem próbę odpowiedzenia na pytanie, w jakim stopniu komenderując w Koźlu niemal przez cały czas trwania konfliktu, gdyż do początków wio-sny 1762 r., generał Krzysztof fryderyk von lattorf uwzględniał zalecenia monarsze przygotowując twierdzę do działań wojennych, jak i broniąc jej przed atakami wojsk nieprzyjacielskich. Sprawiło to, że swoją uwagę sku-piłem na twierdzy i jej załodze – przedstawieniu stanu przygotowań do wojny, potencjałowi bojowemu, prowadzonym działaniom defensywnym. dlatego też przy pisaniu artykułu skorzystałem przede wszystkim ze źró-deł proweniencji pruskiej oraz literatury przedmiotu będącej wytworem historiografii pruskiej i niemieckiej, a w szczególności pruskiej szkoły hi-1. fragment dotyczący Koźla: j. S. Bandtke, Dzieje Królestwa Polskiego, Wrocław 1820, tom I, s. 267.2. Instruction für den Obersten Lattorff als Commandanten in Kosel [w:] Die Werke Friedrichs des Großen, hrsg. G. B. Volz, Berlin 1913, s. 341-346, opublikowane także w: H. Alexander, Friedrich der Grosse und Cosel, Cosel 1936, s. 55-56. W literaturze przypisuje się powstanie instrukcji na okres początku wojny sied-mioletniej tj. 1756, i jej uniwersalny charakter – prócz lattorfa mieli ją otrzymać również inni komen-danci twierdz pruskich.

Twierdza Koźle w czasie wojny siedmioletniej

49

storyczno-wojskowej. Artykuł stanowi jedynie wstęp do szerszego opraco-wania przedstawiającego działania wojenne nie tylko pod Koźlem, ale na całym śląskim teatrze wojennym w trakcie wojny siedmioletniej w oparciu o dużo szersze ujęcie literatury i źródeł, zwłaszcza austriackich3.

1756-1757W 1756 r. Prusy zaatakowały Księstwo Saksonii rozpoczynając długi,

trwający siedem lat konflikt pomiędzy państwami europejskimi. działania wojenne objęły europę, Azję i Amerykę Północną. Szczególnie intensyw-ne i krwawe działania wojenne prowadzono na terenie śląska, o czym na „własnej skórze” przekonali się m.in. mieszkańcy Koźla.

Koźle u progu wojny siedmioletniej było jedną z większych twierdz frydery-cjańskich położonych na śląsku. Zmodernizowana i przebudowana w oparciu o wykonane w trakcie drugiej wojny śląskiej (1744-1745) umocnienia, otrzy-mała nowy kleszczowy charakter4. Główne prace prowadzono w 1744 r. pod kierunkiem inżyniera gen. mjra Gerharda Corneliusa von Walrawe (Walrave). Wał główny oparty został na narysie pięcioramiennej gwiazdy z 5 narożami i czterema rawelinami umieszczonymi we wnękach kleszczy, oddzielonych mokrą fosą od drogi krytej, która miała narys gwiazdy dzie-więcioramiennej5. Ponieważ umocnienia twierdzy i etapy jej rozbudowy zostały wnikliwie przedstawione przez G. Podrucznego w artykule opubli-kowanym w 2007 r., poprzestanę tylko na powyższych uogólnieniach6.

Walory obronne dzieł fortyfikacyjnych podwyższały warunki topogra-ficzne. Twierdza ulokowana była na prawym brzegu rzeki odry, przy ujściu Kłodnicy. dostęp od wschodu wiódł jedynie przez łączący twierdzę z le-wym brzegiem odry most, zabezpieczony przez umocniony przyczółek mostowy. dostęp od zachodu ograniczał staw większycki, a od północy i południa rozległe bagna i tereny podmokłe7.

3. Przede wszystkim zbiory Kriegsarchiv w Wiedniu i zespoły Alte feldakten oraz Manuscripten. 4. W literaturze przedmiotu panuje pogląd, że twierdza powstała na bazie starych austriackich umocnień, czego zdecydowanym przeciwnikiem jest Grzegorz Podruczny, Twierdza Koźle w latach 1743-1806 [w:] Wojna i pokój w dziejach twierdzy i miasta Koźle, red. e. Nycz i S. Senf, opole 2007, s. 64-77.5. j. Bogdanowicz, Twierdza Koźle. Problem planu w świetle systemu kleszczowego szkoły staropruskiej i szkoły Arad, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, cz. 1, Warszawa, s. 153-162. j. Stankiewicz, Ze studiów nad fortyfikacjami pruskimi na ziemiach polskich, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, cz. 1, Warszawa, s. 121; T. Ciesielski, R. Słota, Znaczenie militarne nadodrzańskich miast Śląska w XVI i XVIII wieku na przykładzie Opola i Koźla [w:] Zamki, twierdze i garnizony Opola, Śląska i dawnej Rzeczypos-politej, red. T. Ciesielski, Zabrze 2010, s. 70-71.6. G. Podruczny, Twierdza..., passim.7. [G. N. Raspe], Plan der Vestung Cosel in Schlesien welche im Monath Octob(er) 1760 von einen Kayser(lische). König(lische) Corps d‘Armee unter Com(m)aTndo des Generals Laudohn belagert worden, Sächsische landesbi-

50

toMasz karPiński

od 11 XII 1753 r. komendantem twierdzy i jednocześnie szefem regi-mentu piechoty garnizonowej stacjonującej w Koźlu był Krzysztof fryde-ryk von lattorf. Urodzony 7 września 1696 r. był doświadczonym oficer. W wojsku służył od 17 roku życia. Brał udział w pierwszej wojnie śląskiej dowodząc batalionem grenadierów przejętym po Auguście fryderyku von Itzenplitz. W 1742 r. awansował do stopnia majora, a w 1743 r. do stop-nia pułkownika. W 1746 został dowódcą regimentu fizylierów szefostwa ernsta Henryka Augusta barona de la Motte-fouqué8. Wraz z powierzoną komendanturą w Koźlu, awansowany został do stopnia generała majora.

Po objęciu stanowiska, jeszcze w grudniu 1753 r., generał lattorf otrzymał od króla instrukcję określającą zadania i obowiązki spoczywają-ce na komendancie w przypadku wybuchu wojny i regularnego oblężenia twierdzy9. jednym z głównych zadań było zbieranie zapasów siana, sło-my i wszelkiego prowiantu z okolicznych miejscowości. Twierdza miała być przygotowana pod względem aprowizacyjnym na wypadek wojny na 6 miesięczny okres oblężenia. fryderyk przestrzegał przed lekceważeniem nieregularnych oddziałów przeciwnika, takich jak oddziały milicji granicz-nej, czy huzarzy Zobowiązał również komendanta do sporządzania szy-frowanych meldunków o ruchach wojsk przeciwnika. Instrukcja określała w sposób szczegółowy zasady postępowania w trakcie regularnego oblę-żenia, w tym przeciwdziałania kopaniu przez przeciwnika paralel, sypa-niu baterii czy podjęcia ostatecznego szturmu. Komendant mógł poddać twierdzę tylko w przypadku, gdy nie mógł się spodziewać żadnej pomocy z zewnątrz. Miał jednak wynegocjować co najmniej honorową kapitulację z prawem swobodnego odejścia garnizonu do Brzegu lub Nysy. W przy-padku odsieczy, generał lattorf powinien był wraz z całym garnizonem przeprowadzić wypad na pozycje przeciwnika tak, aby wziąć go w „dwa ognie”10. Instrukcja ta odegrała znaczącą rolę w dziejach twierdzy.

Na początku 1756 r. garnizon twierdzy składał się z kompanii garnizo-nowej artylerii – 165 artylerzystów, oddziału minerów, niewielkiego oddzia-

bliothek - Staats- und Universitätsbibliothek dresden, Adelung, johann Christoph, Inv.-Nr.: SlUB/KS A9325, dostępne na: http://www.deutschefotothek.de/obj70305021.html [dostęp 17.11.2011].8. A. Weltzel, Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Cosel, Berlin 1866, s. 355, B. Poten, Lattorf, Christof Friedrich von, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 18 (1883), s. 19-20.9. Instruction für den Obersten Lattorff als Commandanten in Kosel [w:] Die Werke Friedrichs des Großen, hrsg. G. B. Volz, Berlin 1913, s. 341-346, opublikowane także w: H. Alexander, Friedrich der Grosse und Cosel, Cosel 1936, s. 55-56. W literaturze przypisuje się powstanie instrukcji na okres początku wojny sied-mioletniej tj. 1756, i jej uniwersalny charakter – prócz lattorfa mieli ją otrzymać również inni komen-danci twierdz pruskich.10. Instruction..., s. 341-346.


51

łu 40 huzarów przeznaczonych do służby zwiadowczej i łącznikowej oraz 1390 żołnierzy w dwóch batalionach regimentu garnizonowego generała majora K. f. von lattorf11. Później, zgodnie z instrukcją fryderyka II spo-rządzoną 2 sierpnia dla feldmarszałka Kurta von Schwerina, do twierdzy przybył jako wzmocnienie batalion grenadierów mjra johanna fryderyka von Kreytzena12. Wkrótce jednak grenadierzy opuścili twierdzę i powrócili do niej dopiero w grudniu 1756 r.

Po wybuchu wojny Prusacy podjęli wysiłki, aby lepiej przygotować twierdzę do działań bojowych. Regiment lattorfa został rozbudowany 1 VIII 1756 r. o dwa bataliony i liczył w sumie prawie 3000 żołnierzy i ofi-cerów13. dodatkowo kompania artylerii garnizonowej została uzupełniona przez najstarszych i najbardziej wysłużonych żołnierzy i inwalidów z kom-panii regimentu artylerii polowej. Kapitan von luderitz został mianowany pierwszym kapitanem kompanii artylerii kozielskiej. W kompani służył tak-że kapitan Karl józef Michelmann, pierwszy porucznik johann Grzegorz Richter, podporucznicy Gottlieb Kegel i johann fryderyk Hirsekorn, po-rucznik zaprzęgu eckmann. Po tych wzmocnieniach, ale też i oddaniu czę-ści żołnierzy do służby polowej, kompania liczyła około 130 żołnierzy14.

Nie zachowały się informacje o sprzęcie stanowiącym wyposażenie ar-tylerii fortecznej. jedyne rzetelne dane jakie posiadamy pochodzą z 6 IX 1745 r., tj. z momentu zdobycia twierdzy przez wojska pruskie i mogła wynosić: 7 dział metalowych, w tym 30 funtowy moździerz i 2 10-funto-we haubice, 39 dział mosiężnych w tym 17 dział 12-funtowych, 8 dział 6-funtowych, 4 haubice 10-funtowe oraz 17 sztuk innego rodzaju broni palnej15. W sumie sprzęt był różnorodny i niezbyt wartościowy, jeśli wziąć pod uwagę potrzeby twierdzy i jej załogi.

król fryderyk II zadbał o przygotowanie fortyfikacji twierdzy do obrony. Z jego rozkazu 3 VII 1756 r. zwieziono do Koźla z okolicznych miejscowo-ści drewno niezbędne do opalisadowania wałów i innych prac przy twierdzy.

11. f. W. Gaudi, Journal vom Siebenjährige Kriege, 1756, hrsg. j. Ziechmann, oldenburg 1996, tom I, s. 78.12. Instruktion für Feldmarschall Schwerin [w:] Die Werke Friedrichs des Grossen, s. 189-190, Die Kriege Friedrichs des Großen. Dritter Teil: Der Siebenjährige Krieg 1756–1763, hrsg Großer Generalstab, t. 1, Pirna und Lobositz, Berlin 1901, Anlage 1, s. 92. oddział minerów i kompania artylerii istniały wcześniej niż sugeruje to T. Ciesielski i R. Słota, Znaczenie militarne..., op. cit., s. 80.13. Die Kriege Friedrichs des Großen…, t. 1, Anlage 1, s. 29.14. A. Weltzel, op. cit., s. 355-356.15. Poza wymienionymi, które stanowiły najbardziej efektywny element artylerii oblężniczej, w 1745 r. zdobyto także: 2 austriackie działa 3-funtowe, 6 dział 5-funtowych, po jednej armacie 4- i 2-funtowej, 2 jednofuntówki, 14 podwójnych hakownic, 3 tzw. „kocie łby”, 2 metalowe folgerze pruskie, H. Alex-ander, op. cit., s. 47-48.

52

toMasz karPiński

Koszt wykonanych pracy wyniósł prawie 10 400 talarów. W 1756 i 1757 r. wykonano wiele prac fortyfikacyjnych i budowlanych. Na początku września 1756 r. z rozkazu generała Kurta von Schwerina wzniesiono nowe trawersy (koszt 1905 talarów), uzupełniono palisady i inne przeszkody, w tym kozły hiszpańskie otaczające umocnienia twierdzy (766 talarów), wybudowano po-sterunki i wachty na przedpolu twierdzy (999 talarów), wykonano stodoły dla koni oddziału huzarów (415 talarów); w październiku 1756 r. ukończono kładkę służącą do przejścia warta na rawelin (133 talary), w dniach od 16 do 20 listopada zbudowano laboratorium (286 talarów); od 11 grudnia do marca 1757 r. opalisadowano także magazyny prochowy i żywnościowy (629 talarów), a w grudniu 1757 r. kryte drogi wewnątrz twierdzy (842 talary). Po-nadto 1005 talarów wydano pomiędzy 1 września a 12 listopada 1757 r. na opalisadowanie małej reduty przy jeziorze Większyckim i wykończono śród-szańce. już wtedy istniało zewnętrzne dzieło w postaci reduty większyckiej. dodatkowy 961 talarów wydano na narzędzia do prac ziemnych przy forty-fikacjach, trawersy, pale i kosze szańcowe. Wzmocniono także umocnienia po drugiej stronie rzeki. od 22 stycznia do końca marca 1757 r. wykonano dwa nowe mosty zwodzone łączące twierdzę z przyczółkiem mostowym, oraz jej lunetę nr 5 (nakładem 325 talarów). Ponadto pod kierunkiem inż. ppłka von Wrede, za cenę 1125 talarów wzmocniono nadbrzeże odry16.

W tym czasie twierdza nie była niepokojona przez Austriaków, lecz znaj-dowała się pod ich obserwacją. W połowie października 1756 r. pojawił się w okolicy liczący 2500 żołnierzy austriacki oddział pułkownika Symschöna, którego zadaniem była obserwacja twierdz w Koźlu i Nysie17. W grudniu 1756 r. do twierdzy na leża zimowe ponownie przybył batalion grenadierów Kreytzena, a do pobliskiej Kłodnicy oddział 60 huzarów18. W 1757 r. oddział Kreytzena zluzowali grenadierzy z batalionu majora leopolda von Ratha19.

1758Na początku 1758 r. w Koźlu urządzono magazyny żywności na potrze-

by przygotowywanej przez fryderyk II inwazji w głąb Czech20. Twierdza świetnie się do tego nadawała, nie tylko ze względu na fortyfikacje chro-niące zgromadzone zapasy przed nagłym nieprzyjacielskim wypadem, ale

16. Ibidem, s. 356-357.17. f. W. Gaudi, op. cit., t. I, s. 89, t. IV, s. 135.18. Ibidem, t. I, s. 163.19. Ibidem, t. IV, s. 135, 138.20. G. f. Tempelhof, Geschichte des siebenjährige Krieges in Deutschland, Berlin 1785, t. 2 , s. 30.


53

przede wszystkim ze względu na swoje położenie nad spławną odrą. 6 lipca do twierdzy przybył korpus gen. por. von Ziethena. Kilkanaście dni wcześniej, 21 VI 1757 r. z twierdz Koźla i Nysy 21 wyruszył duży konwój zmierzający pod oblegany przez Prusaków ołomuniec. Na 3-4 tysiącach wozów przewożono znaczne zapasy amunicji (818 wozów), mąki, żywności i innych niezbędnych do prowadzenia oblężenia materiałów. jego eskortę stanowiło 8 batalionów piechoty, 2000 rekrutów i rekonwalescentów i 1100 żołnierzy kawalerii pod dowództwem płk fryderyka Wilhelma von Mosel, a nadzór nad całą operacją logistyczną sprawował gen. por. von Ziethen21. Wśród jednostek zmierzających pod ołomuniec znalazły się bataliony nr I i II regimentu garnizonowego Gustawa von Sydowa (jung-Sydow), któ-rego dwa pozostałe bataliony wchodziły od 6 lipca w skład załogi twierdzy Koźle22. oba bataliony jung Sydowa przetrwały bitwę pod domašovem 30 VI 1758 r., w której generał ernst Gideon von laudon rozbił konwój pruski, a w 1759 r. wzięły udział w krwawych bitwach pod Kijami (23 VII 1759) i Kunowicami (12 VIII 1759)23.

W twierdzy latem 1758 r. pozostały po dwa bataliony z regimentów gar-nizonowych junga Sydowa (nr III i IV) oraz von lattorfa. jeden z batalio-nów z regimentu latroffa odesłano do Brzegu, a drugi znalazł się w skła-dzie korpusu polowego generała de la Motte fouqué24. W sumie w Koźlu pozostało nieco ponad 1300 żołnierzy w 4 batalionach (etat załogi twier-dzy przewidywał ok. 2800 żołnierzy). Słabość liczebną garnizonu pogłę-biał dodatkowo fakt, że w oddziałach było dużo katolików ze śląska, któ-rzy niechętni służyli protestanckiemu królowi Prus i przy każdej nadarza-jącej się okazji dezerterowali lub uciekali do przeciwnika25. W późniejszym okresie ucieczki przybrały tak kolosalne rozmiary, zwłaszcza w regimencie jung Sydowa, że fryderyk w liście do komendanta w lipcu 1760 r. nakazał przeprowadzać natychmiastowe egzekucje na pochwyconych dezerterach, aby ukrócić ten proceder26.

25 lipca 1758 r. pod twierdzę przybył austriacki ppłk Kalinek z 1500 żołnierzy milicji granicznej (3 bataliony) i kilkuset huzarami. oddziały te

21. Ibidem, s. 87.22. f. W. Gaudi, op. cit., t. V, s. 174.23. G. Gieraths, Die Kampfhandlungen der Brandenburgische-preussischen Armee, Berlin 1964. s. 310.24. G. f. Tempelhof, op. cit., t. 2, s. 33. Gierhats podaje także, że w twierdzy obecny był batalion grenadierów von Wangenheima, który mógł trafić do Koźla po nieudanej kampanii pod ołomuńcem, op. cit., s. 310.25. Die Kriege Friedrichs des Großen..., t. VIII, s. 332.26. Politische Correspondenz Friedrich’s des Grossen, hrsg. A. duncker i inni, Berlin 1892, t. XIX, s. 502.

54

toMasz karPiński

nie były w stanie zagrozić twierdzy, ale 31 lipca rozpoczęły jej blokadę od strony Pogorzelca (dzisiaj w obrębie miasta Kędzierzyna-Koźle). 6 sierp-nia Prusacy dokonali wypadu na austriackie pozycję pod mostem pogo-rzelskim. Według relacji atak przeprowadzono siłami 800 piechurów i 100 huzarów wspartych 4 działami i chłopami. Prusacy tracąc 50 zabitych i 30 rannych wyparli oddział milicji granicznej z zajmowanych pozycji do lasu27, ale nie znieśli blokady. Siły austriackie wsparte zostały przez oddziały ge-nerała kawalerii markiza de Ville28. 19 sierpnia twierdza została zabloko-wana od strony Reńskiej Wsi. 24 sierpnia przeciwnik zaatakował forpoczty przy narożu nr 5, a 27 sierpnia wachtę przy młynie na Kukli, kontynuując natarcie aż pod samą twierdzę. Na atak odpowiedziano silnym ogniem z dział fortecznych, który zatrzymał Austriaków. 1 września komendant postanowił wysłać z twierdzy oddział w celu spalenia domostw w Kobyli-cach, aby w ten sposób pozbawić przeciwnika dogodnego miejsca do wy-prowadzenia szturmu. 2 i 6 września twierdza była niepokojona ze wszyst-kich stron przez nieustannie wszczynane alarmy. do szturmu jednak nie doszło. Nieustanny ogień dział austriackich sprawdzał czujność wart. Pod-czas podjętych przez przeciwnika ataków zostały spalone: 13 września fol-wark pod Kobylicami, a 24 września młyn na Kukli. 25 i 27 września prze-ciwnik wzmocnił swoje pozycje pod Reńską Wsią i zintensyfikował ostrzał twierdzy. ogień nie wyrządził większych szkód fortyfikacjom. 26 września przeciwnik bez powodzenia zaatakował wał główny zewnętrznego dzieła szczytu nr 5. Następnego dnia obrońcy zrewanżowali się Austriakom or-ganizując wypad od strony Kłodnicy, przy okazji którego zagarnięto w du-żej liczbie bydło zgromadzone przez przeciwnika. oddziały gen. de Ville częściowo zwinęły blokadę 9 listopada, na wieść o nadciągającej odsieczy prowadzonej przez króla pruskiego. dwa dni później oddział gen. de Ville, wzmocniony przez 3000 żołnierzy, powrócił pod twierdzę. Chciał on zająć z zaskoczenia Koźle, ale plan spalił na panewce29.

Generał porucznik de la Motte fouqué na wieści o austriackiej pró-bie zdobycia Koźla, wysłał niewielki oddział pod dowództwem genera-

27. H. Alexander, op. cit., s. 59.28. Korpus de Ville składał się na początku czerwca 1758 r. z regimentu piechoty Simbschen, regi-mentu dragonów jung Modena i Sachsen-Gotha, saskich regimentów kawalerii: Garde, Karabiniers, Prinz Albreht, Graf Bruhl i Prinz Karl, pułków ułanów Renarda i Rudnickiego, 1000 graniczarów i 3000 żołnierzy odkomenderowanych z załogi ołomuńca zob.: Die Kriege Friedrichs des Großen..., t. VII, s. 115.29. A. Weltzel, op. cit., s. 358-359, C. Grünhagen, Schlesien unter Friedrich dem Grossen, Bd 2: 1756-1786, Breslau 1892, s. 123, f. W. Gaudi, op. cit., t. V, s. 337.


55

łów majorów Karola Krzysztofa von Goltza i Paula von Wernera złożony z batalionu grenadierów von Ratha, regimentu fizylierów Henryka mar-grabiego von Brandenburg-Schwedt, 400 dragonów i 5 szwadronów hu-zarów szefostwa von Wernera30. oddziały pozbawione zostały tornistrów, namiotów oraz wozów z bagażami, aby przyspieszyć marsz i jak najszyb-ciej przybyć twierdzy na ratunek. Zgrupowanie to dotarło 15 listopada pod Reńską Wieś31 i przekroczywszy bagna, zarośla oraz odrę z drugiej strony twierdzy, zaatakowały niespodziewanie przeciwnika jednocześnie z dwóch stron. „Brązowi huzarzy” Wernera ścigali zaskoczonego przeciwnika aż do Krzanowic. Zabito i raniono 80 przeciwników, a do niewoli wzięto około 50 z nich, zdobyto ponadto 18 wozów z bagażami. W tym samym czasie komendant twierdzy zorganizował wypad, który zadając Austriakom po-ważne straty32. Warto zauważyć, że komendant postępował zgodnie z zale-ceniami zawartymi w instrukcji królewskiej z 1756 r.

oddziały generała von Goltza odpoczywały następnego dnia w Koź-lu, a 16 listopada wyruszyły w pogoń za Austriakami, którzy maszerowali w stronę Głubczyc. W twierdzy pozostawiono batalion grenadierów von Ratha oraz 50 huzarów33. 13 grudnia do twierdzy powrócił jeden z „polo-wych” batalionów regimentu lattorfa, drugi na leża zimowe został skiero-wany do Prudnika34.

Z rozkazu króla lattorf przeprowadził w grudniu zbiórkę danin z dóbr kameralnych, uzupełniając magazyny i uniemożliwiając przeprowadzenie podobnej grabieży przez Austriaków35.

Podniesiony do stopnia generała porucznika, 22 grudnia lattorf został za zasługi w obronie twierdzy odznaczony przez fryderyka II orderem Czarnego orła36.

30. Die Kriege Friedrichs des Großen..., t. VIII, s. 332, G. Gierhats, op. cit., s. 411, G. f. Tempelhof podaje, że były to bataliony Neumeister, Rath i margrabiego Henryk, idem, op. cit., t. 2, s. 368, f. W. Gaudi, op. cit., t. V, s. 459.31. G. f. Tempelhof, op. cit., t. 2, s. 368, G. Gierhats, op. cit., s. 441.32. A. Weltzel, op. cit., s. 359, S. Buchholtz, j. f. Heynatz, Neueste preui︣sch-brandenburgische Geschichte: Welcher die Regierung Königs Friedrich II bis auf den Hubertsburgischen Frieden enthält, Berlin 1775, cz. 2, s. 294, f. W. Gaudi, op. cit., t. V, s. 459-460.33. Die Kriege Friedrichs des Großen, op. cit., t. VIII, s. 333.34. f. W. Gaudi, op. cit., t. V, s. 462.35. Politische Correspondenz..., t. XVII, 10584, s. 414.36. A. Weltzel, op. cit., s. 359.

56

toMasz karPiński

1759Czwarty rok działań bojowych był dla Koźla spokojniejszy. Po raz kolej-

ny w Koźlu urządzono magazyn37. Na początku wiosny z rozkazu barona de la Motte fouque w twierdzy zgromadzono zapasy drewna, drągów i fa-szyn zwiezionych z okolicznych okręgów. Natomiast w marcu z rozkazu króla przeprowadzono dalsze prace fortyfikacyjne. Wybudowano blokhaus nad narożem krytej drogi, podwyższono stoki, uzupełniono braki w pali-sadzie oraz wykonano inne drobne naprawy. Kosztowało to 17 324 talary, a w pracach udział brali robotnicy przysłani przez landratów ze Strzelec opolskich i Bytomia38.

22 kwietnia do twierdzy przybył oddział 200 żołnierzy z regimentu jung-Sydowa, którzy eskortowali konwój z furażem przeznaczonym dla korpusu barona de la Motte fouque. Następnego dnia konwój szczęśliwie, nie niepokojony przez Austriaków ruszył w dalszą drogę39.

Niespełna miesiąc później, 17 czerwca Austriacy po raz drugi w tej wojnie podeszli pod twierdzę. Tym razem blokada (a nie oblężenie) pro-wadzona przez pułkowników Kalinka i Kleina dowodzących 1200-1500 huzarów i żołnierzy milicji granicznej, objęła tylko wschodni brzeg odry od strony Kłodnicy i Pogorzelic. Trwała blisko miesiąc i została zwinięta 15 lipca40.

Kolejna blokada twierdzy prowadzona była w październiku przez dwa bataliony milicji granicznej i oddział huzarów. Na wieść o nadciągającej odsieczy, Austriacy odeszli jednak w pośpiechu w kierunku głównych sił laudona. odsiecz pruska tworzyło 600 żołnierzy piechoty i 5 szwadro-nów „brązowych huzarów” dowodzonych przez generała majora Paula von Wernera. oddziały te przybyły 10 października pod twierdzę i prze-maszerowały przez nią ponownie w drodze powrotnej na kwatery zimowe do Gościęcina 10 listopada41.

Wbrew temu, co błędnie powtarza się w polskiej literaturze przedmio-tu, pod Koźlem w 1759 r. nie było generała laudona, który miał na czele 20 tys. żołnierzy oblegać twierdzę, a jedynie wspomniane wyżej oddziały42.37. G. f. Tempelhof, Geschichte des siebenjährige Krieges in Deutschland, Berlin 1787, t. 3, s. 51.38. A. Weltzel, Geschichte der Stadt, op. cit., s. 359-360.39. f. W. Gaudi, op. cit., t. VI, s. 307-308.40. f. W. Gaudi, op. cit., t. VI, s. 308; A. Weltzel, Geschichte der Stadt, op. cit., , s. 360.41. f. W. Gaudi, op. cit., t. VI, s. 311, 363, 368.42. Prawdopodobnie doszło do przypisania zdarzeń z 1760 r. do roku 1759 – por.: K. jonca, S. Senft; Wojny śląskie i pierwszy okres administracji pruskiej (do 1806r.) [w:] Kędzierzyn-Koźle. Monografia miasta, red. e. Nycz i S. Senft, opole 2001, s. 66, K. jonca, Wielka Armia Napoleona w kampanii 1807 r. pod Koźlem, „Szkice Kędzierzyńsko-Kozielskie”, red. S. Senft, opole 1985, t. 1, s. 11. o oblężeniu Koźla w 1759 r.


57

ostatnim godnym odnotowania wydarzeniem z 1759 r. było przybycie pod twierdzę 12 listopada korpusu wojsk pruskich. jego dowódca gen. de la Motte fouque ulokował w Koźlu swoją kwaterę główną, a oddziały rozlo-kował w okolicznych miejscowościach43.

1760W 1760 r. garnizon twierdzy nadal składał się z 4 batalionów z regimen-

tów garnizonowych von lattorfa i jung Sydowa (po dwa z obu)44. Pozosta-łe jednostki za wyjątkiem oddziału huzarów, minerów i kompanii artylerii odesłane zostały do służby polowej. Gen. Goltz postanowił wzmocnić za-łogę twierdzy dosyłając jeszcze jeden batalion regimentu garnizonowego jung Sydowa. Wzmocnienie to podyktowane było obawą przed śmiały-mi rajdami podjazdów wysyłanych z korpusu laudona, który pojawił się na Górnym śląsku na początku marca. Wódz austriacki wysłał oddziały w kierunku Koźla, Głubczyc i Raciborza, a sam udał się pod Prudnik. Tu 15 marca napotkał oddziały Goltza i wycofał się pod Krnov45. jeden z wy-dzielonych oddziałów austriackich, 26 marca blokował twierdzę kozielską, po czym wycofał się do Krzanowic46.

Na początku sierpnia komendant Koźla w obawie, aby znajdujące się nieopodal twierdzy magazyny z sianem i słomą nie wpadły w ręce prze-ciwnika, nakazał zgromadzone w nich zapasy rozdać ludziom, a częściowo wrzucić do odry47.

Po odejściu wojsk fryderyka II i feldmarszałka leopolda józefa dau-na do Saksonii, dowództwo nad pozostawionymi na śląsku wojskami au-striackimi objął generał Gideon laudon. Podlegało mu 50 batalionów i 81 szwadronów w sile 38 231 żołnierzy wspieranych przez 170 dział. laudon wydzielił kilka zgrupowań, które rozesłał m.in. na granicę czeską, w kie-runku świdnicy, Wrocławia i legnicy. Sam natomiast z głównymi siłami

przez laudona nie wspominają: C. Tschink, Loudons Leben und Thaten, Wien 1791, t. 1, s. 185-195 oraz W. e. von janko, Laudon’s Leben. Nach original-Acten des k. k. Haus-, Hof-, Staats- und Kriegs-Archivs, Cor-respondenzen und Quellen, Wien 1869, s. 82-88, zwłaszcza, że laudon dowodził w 1759 r. korpusem 8-9 tysięcznym i w omawianym czasie manewrował pod Trutnovem (vide Die Kriege Friedrichs des Großen…, t. X, s. 28) i lubaniem (Die Kriege Friedrichs des Großen…, t. X, s. 43).43. G. f. Tempelhof, op. cit., t. 3, s. 380; C. Grünhagen, op. cit., s. 137-138, pod samą twierdzą na leża zi-mowe rozłożono regiment Kalcksteina, natomiast pozostałe oddziały w okolicznych miejscowościach, f. W. Gaudi, op. cit., t. VI, s. 370-371.44. A. Sodenstern, Der Feldzug des Königlich Preussischen Generals der Infanterie Heinr. Aug. Baron de la Motte Fouqué in Schlesien 1760, Cassel 1862, s. 39.45. Die Kriege Friedrichs des Großen…, t. XII, s. 46-49.46. A. Weltzel, Geschichte der Stadt, op. cit., s. 360.47. Ibidem.

58

toMasz karPiński

udał się do Ząbkowic śląskich, gdzie na zwołanej radzie wojennej zapadła decyzja o oblężeniu Koźla48.

Szczęście sprzyjało Prusakom, gdyż 7 października nastąpiło pogorsze-nie pogody, któremu towarzyszyły częste opady deszczu49. W poważnym stopniu ograniczyło to możliwości przeprowadzenia regularnego oblęże-nia, wspartego szeroko zakrojonymi pracami ziemnymi. paraleli. Podmo-kły teren wokół twierdzy sprawiał, że ludzie i sprzęt grzęzły w błocie.

liczący 20 000 żołnierzy korpus laudona 20 października przemasze-rował z Głogówka do Białej. Wśród oddziałów austriackich znalazły się m.in. regimenty piechoty: ludwika Grzegorza Simperta margarbiego von Baden-Baden, filipa ludwika baron von Moltke, franz markiza los Rios de Gutierez, regiment wynajęty od Wielkiego Księcia Toskanii, von An-gern, Marschalla (ernsta dietrich Hrabiego Rzeszy von Biberstein), deut-schmeistera (Wielkiego Mistrza księcia Klemensa August von Wittelsbach), franza Wenzel księcia von Wallisa, loudon, leopolda Stefana księcia von Pálffy, 4 bataliony milicji granicznej, kilka batalionów grenadierów, inży-nierzy, minerzy i saperzy oraz regimenty kawalerii: kirasjerów księcia le-opolda, franza III d’este, księcia Modeny, franz Karl księcia Trautmanns-dorf, i fryderyka Hannibal baron von Schmerzing oraz dragonów generała kawalerii Christiana filipa księcia löwenstein-Wertheim, józefa Wenzela księcia liechtenstein. Poza wymienionymi znalazło się jeszcze kilka innych oddziałów, w tym huzarzy50. Siły austriackie rozłożyły się na wzgórzach pomiędzy Reńską Wsią, Większycami i Komornem, zajmując w dniu na-stępnym wszystkie okoliczne wsie i zabudowania. laudon swoją kwaterę umieścił w Krzanowicach.

do Białej odesłany został płk fabera z własnym regimentem piechoty i setką huzarów w celu eskortowania parku artyleryjskiego. 22 października Austriacy odcięli twierdzę od wschodu zajmując dębową i Kobylicę. Tego dnia przerzucono dwa mosty pontonowe, jeden pod Brzeźcami, a drugi (Koźlimi) Rogami, po których część wojska habsburskiego przeszło na dru-gi brzeg odry. Twierdza została całkowicie zablokowana. Pod Reńską Wsią obozowała większa część kawalerii austriackiej, niezbyt przydatnej przy dzia-łaniach oblężniczych, a pod Radziejowem i Większycami specjalnie wydzie-lone oddziały. 23 i 24 października piechota austriacka rozpoczęła sypanie

48. e. Kessel, Das Ende des Siebenjährigen Krieges 1760-1763, hrsg. von T. linder, t. 1, Padeborn – Mün-chen – Wien – Zürich 2007, s. 59.49. Ibidem, s. 66.50. H. Alexander, op. cit., s. 67.


59

szańców i kopanie paralel. do prac wykorzystano większość z wykonanych przez okolicznych chłopów 30 000 faszyn oraz wiele drągów i pali. W nocy z 24 na 25 października kontynuowano przygotowania do ataku, a garnizon Koźla sposobił się do odparcia szturmu. Sygnałem do ataku miały być dwa wystrzały z armat, lecz podkomendni von lattorfa stali pod bronią i atak z zaskoczenia nie wchodził już w rachubę. W południe do obozu laudona przybyły korpusy generałów ferdynanda filipa Grafa von Harsch i józefa Grafa von Bethlem. Wzmocnieni Austriacy podjęli o 6 wieczorem próbę opanowania przyczółku mostowego. W tym samym czasie naprzeciw Ko-bylic i Rogów przeprowadzono ataki na reduty większycką i kobylicką.

W obronie przyczółku mostowego wyróżnił się jego dowódca major johann leopold von Arnswald, który dzięki umiejętnemu wykorzystaniu ognia artylerii, zmusił przeciwnika około godziny 21,30-22 do odwrotu, zadając mu przy tym spore straty51. laudon próbował zdobyć Koźle nie tylko ogniem dział i muszkietów, ale także siłą perswazji. Wysyłał swoich podkomendnych pod mury twierdzy, aby nawoływali żołnierzy pruskich do dezercji. Taktyka ta zastosowana przez laudona pod Kłodzkiem odniosła sukces. Żołnierzom dobrowolnie opuszczającym posterunki w twierdzy obiecano pardon generalny. jeśli wierzyć relacji generała von lattorfa, rów-nież ten sposób zawiódł. 25 października do Głogowa powrócił generał von Goltz z korpusem liczącym 22 bataliony piechoty i 36 szwadrony jaz-dy. W sztabie austriackim zapanowało poruszenie. Wszyscy zdawali sobie sprawę, że czas nagli i lada chwila pod Koźle przybędzie odsiecz pruska. ostrzał ciężkiej artylerii oblężniczej nie przynosił sukcesu, a na regularne oblężenie nie było czasu. dodatkowo jesienna pogoda i bagienne okolice nie sprzyjały długotrwałym działaniom oblężniczym. Ponadto artyleria nie posiadała wystarczającej ilości amunicji.

o godzinie pierwszej 26 października Austriacy wykorzystując groblę na odrze ponownie zaatakowali przyczółek mostowy, „nowe” piekarnie, magazyny mąki i paszy, most na odrze oraz śluzę. W wyniku ostrzału, zwłaszcza prowadzonego z haubic, poważnie ucierpiały palisada i wał, lecz zostały one tuż po ataku naprawione na rozkaz komendanta przy użyciu zgromadzonych zawczasu w twierdzy zapasów. Austriacy mieli wystrzelić 500 pocisków. Podczas, gdy artyleria ostrzeliwała palisadę, żołnierze milicji granicznej przy pomocy drabin forsowali przeszkodę. Za nimi posuwał się batalion grenadierów wsparty 16 żołnierzami z kompanii liniowych.

51. f. W. Gaudi, op. cit., t. VIII, s. 241.

60

toMasz karPiński

Magazyn paszy szybko znalazł się w ogniu. Prusakom obsadzającym śluzę oraz place broni nr 4 i 5 udało się odeprzeć wszystkie natarcia. W walkach wyróżnił się major Sebastian fryderyk von Braxein. Austriacka artyleria oblężnicza kontynuowała intensywny ogień od godziny 2 w nocy do 5 nad ranem z przerwą na posłanie gońca z propozycją kapitulacji. lattorf oczywiście odmówił i ostrzał został wznowiony. Po bezskutecznych pró-bach, 27 października Austriacy odesłali park artylerii oblężniczej. dnia 28 października rozebrano oba mosty pontonowe, a główne siły otrzymały rozkaz do odwrotu. dwa dni później, 30 października ostatecznie zwinięto oblężenie, Austriacy spalili faszyny, a drabiny porzucili.

laudon pozostawił dla obserwacji pod Urbanowicami niedaleko Reń-skiej Wsi mały oddział dowodzony przez płk Hieronima Barona liubibra-ticha von Trebynia. oddział ten złożony z 2 batalionów milicji granicznej i 100 huzarów, 1 listopada został przepędzony aż pod Racibórz przez wy-pad zorganizowany przez garnizon kozielski. Natomiast główne siły au-striackie wycofały się do Głogówka. Prusacy mieliby jakoby stracić przez cały ten czas zaledwie 2 zabitych i rannych, a w trakcie oblężenia nie odno-towano dezercji52. lattorf w swym liście relacjonującym przebieg oblężenia napisał, że nie więcej niż 7 rannych53.

1761W 1761 r. Koźle ponownie znalazło się na uboczu działań wojennych

prowadzonych przez wojska austriackie na Górnym śląsku. W tym też roku najprawdopodobniej nie doszło do żadnego regularnego oblężenia, ani też znaczących starć zbrojnych w rejonie miasta. Nie wspomina o nich ani Au-gustin Wetzel w monografii historii miasta i twierdzy Koźle, ani Günthera Gieraths w pracy o działaniach bojowych oddziałów brandenbursko-pru-skich w latach 1648-1807. Również w żadnym z ważniejszych niemieckoję-zycznych opracowań dotyczących dziejów wojny siedmioletniej w europie

52. A. Weltzel, op. cit., s. 360-363; e. Kessel, Das Ende…, s. 61; f. S. Seydel, Nachrichten über vaterländische Festungen und Festungskriege, t. 3, leipzig-Züllichau 1821, s. 435-437; Straehle A., Lexicon der Schlachten, Treffen, Gefecht, Scharmutzel, Recontres, Belagerung, Neuwied 1853, s. 54; j. C. Schuster, Beyträge zur neuern Staats-Und Krieges-Geschichte, t. 104, danzig 1761, s. 501, 658-663; Geschichte des siebenjährigen Krieges in einer Reihe von Vorlesungen, Prussia Armee Grosser Generalstab, t. 4, Berlin 1834, s. 272-273, C. Tschik, Loudons Leben und Thaten, t. 1, s. 279, j. f. Seyfart, Lebens- und Regierungs-Geschichte Friedrichs des andern Königs in Preussen, leipzig 1786, t. 2, s. 687-689 oraz Beylage No CVII; Hofbericht von der Belagerung von Cosel, im Octobr(er) 1760, s. 798-804, H. Alexander, op. cit., s. 66-71; C. Grünhagen, op. cit., s. 178-180, f. W. Gaudi, op. cit., t. VIII, s. 241-243.53. Tekst listu w całości przytoczył H. Alexander, op. cit., s. 67-69. Na raporcie von lattorfa zapewne oparli opis oblężenia Koźla A. Weltzel, j. C. Schuster i j. f. Seyfart.


61

nie znajdujemy informacji wskazujących na oblężenie twierdzy w 1761 r.54 jedynym zdaje się śladem domniemanych walk pod Koźlem w tym roku, dość niejednoznacznym, są zastępcze pieniądze (krajcary, grosze i gre-szele) wykonane z mosiądzu, na których wybity jest herbu miasta i napis CoSel/176155. świadczy to o zaistnieniu problemu z wymianą gotówki w mieście, ale jak twierdzą autorzy niemieccy, są raczej efektem długiej blokady twierdzy w poprzednich latach56 oraz, co bardzo prawdopodobne, nadwyrężenia budżetu miejskiego nieustannymi wydatkami na prace przy modernizowaniu twierdzy i utrzymywaniu jej w stanie pogotowia bojowe-go, pokrywanymi tylko częściowo przez króla pruskiego.

fryderyk liczył się z możliwością oblężenia Koźla, dlatego też zlecił ge-nerałowi lattorf o sporządzenie mapki przedstawiającej okolice twierdzy. Miało mu on posłużyć w przygotowaniu planu ewentualnej odsieczy. Ko-mendant wykonał zadanie przesyłając gotowy plan 7 czerwca 1761 r.57

Głównym celem oddziałów Marii Teresy w 1761 r. było zdobycie Nysy. o koncentracji i zamiarach przeciwnika lattorf informował króla już 13 czerwca58. Zresztą o zamierzeniach i ruchach wojsk austriackich komen-dant kozielski meldował fryderykowi przez cały 1761 r.59 W rejonach twierdzy przez większość czasu operował korpus Bethlena złożony z 5 batalionów piechoty, 2 kompani grenadierów 13 szwadronów jazdy (4600 żołnierzy) i 12 dział60. Siły te wystarczały jedynie na kontrolowanie terenów okalających twierdze Nysę i Koźle. 29 lipca do Bethlena dołączyły posiłki (2 regimenty piechoty i regiment dragonów), a dowództwo nad całością sił objął generał draskovitz61. Prawdopodobnie Koźle było w owym cza-sie nawet kilkukrotnie blokowane, lecz zawsze były to działania doraźne, a nie celowe. Pod koniec września draskowitz dysponował 13 batalionami i 15 szwadronami jazdy, a pod koniec października odmaszerował, pozo-stawiając na Górnym śląsku generała Bethlena z 4 batalionami piechoty, 2 batalionami graniczarów i 17 szwadronami jazdy62. Prusacy na kwatery 54. Por.: Geschichte des siebenjährigen Krieges in einer Reihe ....,, A. Straehle, Lexicon der Schlachten, Treffen, Ge-fecht, Scharmutzel, Recontres, Belagerung, Neuwied 1853, s. 54, Militair Conversations-Lexikon, hrsg H. e. W. lühe, leipzig 1834, t. IV, s. 337-338.55. P. Kalinowski, Pieniądz Miasta Koźle: Katalog, Kalety 2011, s. 6.56. H. Alexander, op. cit., s. 70.57. Politische Correspondenz, op. cit., t. XX, 12920, s. 426, T. Konieczny, Friedrich der Grosse und Cosel, „der oberschlesier“, 1936, t. 7-8, s. 325-326.58. e. Kessel, Das Ende, op. cit., s. 215.59. Politische Correspondenz…, t. XX, 13030, s. 519; t. XXI, 13217, s. 20 I 13280, s. 67.60. e. Kessel, Das Ende…, s. 218.61. Ibidem, s. 222.62. Ibidem, s. 259, 269.

62

toMasz karPiński

zimowe w okolicach Brzegu rozłożyli korpus generała porucznika Grafa von Wieda (13 batalionów, 30 szwadronów), który w razie potrzeby mógł szybko nadejść z odsieczą dla Nysy, bądź Koźla63.

1762W ostatnim roku działań bojowych twierdza nie była już bezpośrednio

nękana działaniami wojennymi. Przez Koźle przemaszerowały kolejno: 12 maja korpus gen. Paula Wernera, (złożony z batalionów grenadierów ppł-ka Przemysława Ulryka von Kleista, Karla lebrechta von dem Büscha, johanna fryderyka von Benekendorfa, Chrystiana Wilhelma von Bocka, mjra Karla fryderyka floraiana von Thielau i mjra Aleksandra von Bud-berg, IV batalionu regimentu garnizonowego lattorfa, regimentu dra-gonów Kurta fryderyka von flanss, regimentu huzarów von Wernera, 8 ciężkich dział 12-funtowcy i 4-7-funtowych haubic), a 13 czerwca korpus gen. mjra Karla Krzysztofa Zeunera (złożony z regimentu fizylierów fran-za Karla ludwika Grafa Wied zu Neuwied, batalionu grenadierów Karla eliasa Adolfa von Hachenberg i 7 szwadronów huzarów Chrystiana von Möhringa). Przy okazji tych „wizyt” z Koźla ewakuowano chorych wraz z bagażami64.

Siły te miały uniemożliwić oddziałom austriackim generała von Becka (50 tys. żołnierzy) rozpoczęcie oblężenia Koźla. oddziały pruskie rozło-żyły się obozem pod Raciborzem i bacznie obserwowały poczynania prze-ciwnika. 16 czerwca do obozu pruskiego przybyły posiłki przyprowadzone przez płka Krzysztofa Wilhelma von Nimschefski (600 piechoty i 800 ka-walerii), które rozłożyły się obozem pod Kłodnicą.

Wzięci przez Prusaków do niewoli 18 czerwca pod Łanami Austria-cy (2 podoficerów i 30 huzarów) zeznali, że niedaleko pozycji pruskich, pod Raciborzem znajdował się korpus gen. Becka. Podjazdy huzarów po-twierdziły, że Austriacy pomaszerowali do Kietrza. Werner wyruszył na spotkanie przeciwnika. 20 czerwca pod Baborowem doszło do spotkania, ale gen. Beck wycofał się do Zubrzyc i do bezpośredniej konfrontacji nie doszło. obie armie rozłożyły się obozami, a huzarzy z obu stron prowa-dzili drobne utarczki. 24 czerwca do obozu pruskiego przybyły kolejne posiłki (2 bataliony grenadierów, 4 bataliony piechoty i 10 szw. dragonów)

63. Ibidem, s. 273.64. A. Weltzel, op. cit., s. 284-285, jeszcze w kwietniu fryderyk podesłał wsparcie w postaci 3 bata-lionów piechoty, które zajęły pozycje na przedmieściach Politische Correspondenz…, t. XXI, 13609, s. 369.


63

dowodzone przez gen. Augusta Wilhelma Herzoga von Braunschweig-lüneberg-Bevern65.

Twierdza w tym czasie otrzymała nowego komendanta. Po śmierci von lattorfa, 3 kwietnia 1762 r. nowym dowódcą twierdzy został wspomniany już płk Gerard von Sass. Załoga twierdzy składała się z 5 batalionów re-gimentów garnizonowych – trzech (I-szy, II-gi i III-ci) von Sassa i dwóch jung Sydowa66.

*W latach 1756-1763 twierdza Koźle uniknęła wielomiesięcznych oblężeń

i długotrwałych bombardowań. Przez cały okres wojny siedmioletniej pozo-stawała niejako „w cieniu” wysiłków podejmowanych przez Austriaków w celu zdobycia Nysy. Charakterystyczny pozostaje fakt, że najpoważniejsze oblęże-nie twierdzy w 1760 r. trwało niespełna 10 dni, a z kilku blokad twierdzy przez wojska austriackie, tylko jedna trwała dłużej - w 1758 r., ale prowadzona była przez niewielkie zgrupowanie oddziałów nieregularnych. Nie znaczy, że Koź-le nie odegrało znaczącej roli w trakcie wojny. Należy pamiętać, że już samo wiązanie sporych sił przeciwnika w strategicznym punkcie śląska pruskiego wywierało korzystny wpływ na całokształt działań bojowych na tym terenie.

Innym interesującym zagadnieniem pozostają okoliczności pełnej reali-zacji jedynej jak dotąd znanej instrukcji napisanej przez króla fryderyka II dla komendanta twierdzy. dzieje Koźla świadczą o pełnej realizacji zaleceń króla, dodajmy, że sporządzonych przez osobę posiadającą w 1753 r. zde-cydowanie większą wiedzę teoretyczną niż doświadczenie w prowadzeniu działań wojennych przeciwko twierdzom.

65. A. Weltzel, op. cit., s. 288, H. Alexander, op. cit., s. 72.66. Geschichte des siebenjährigen Krieges…, Berlin 1841, t. 6, cz. 1, Beilage A.

64

toMasz karPiński

Shrnutí

Tomasz KarpińskiPevnost Koźle během sedmileté války

Pevnost Koźle byla jednou z menších pevností fridricha II. Velikého, které se nacházely ve Slezsku. Vzhledem ke své strategické poloze byla v průběhu sed-mileté války nejednou zasažena válečnými událostmi. V roce 1756 byla pevnost pod dohledem rakouského vojska, avšak teprve v roce 1758 bylo zahájeno delší obléhání, které trvalo přes 2 měsíce. obléhání bylo ukončeno s příchodem pru-ského vojska. V r. 1759 trvalo obklíčení rakouské armády již necelý měsíc, zatímco o rok později se blokáda změnila na krátkodobé obléhání, během kterého vojska, jimž velel Gideon laudon, neúspěšně opakovala útoky na opevnění pevnosti. Ne-příznivé počasí a příchod posil znemožnily rakouskému vojevůdci úspěšné doko-nčení akce a donutily ho k urychlenému ústupu. V r. 1761 rakouská vojska ještě několikrát pevnost obléhala, avšak již v roce 1762 operovaly kolem pevnosti pouze pruské síly. Po celé období sedmileté války pobývala v pevnosti početná posádka čítající více než 2000 vojáků, která byla příležitostně posilována dodatečnými od-díly granátníků a batalióny posádkové pěchoty.

Pevnost byla kontinuálně modernizována a její prostory byly využívány jako sklady potravin pro pruskou armádu. Za pozornost stojí, že velitel pevnosti plně dodržoval pokyny, které pro něho vypracoval fridrich II. Veliký, a řádně podle nich postupoval. V pokynech byl stanoven způsob obrany a úkoly, které měla pevnost plnit v zázemí válečných aktivit.

Twierdza Koźle w czasie wojny siedmioletniej

Documents

Transcript of Twierdza Koźle w czasie wojny siedmioletniej