The Qezel Owzan River Basin During the Chalcolithic Period Based on Archaeological Surveys of Bijar...

ويژگي هاي کلي مقاله مورد پذيرشهدف نشریه ی علمی - پژوهشی پژوهش های باستان شناسی ایران انتشار پژوهش ها و تجربه های علمی در زمینه های باستان شناسی و تاریخ هنر و معماری است.

نوشتار باید نتیجه پژوهش هاي نویسنده )یا نویسندگان( بوده و در نشریه دیگر منتشر نشده باشد.پذیرش مقاله براي چاپ پس از داوری و با تایید در جلسه هیئت تحریریه مجله است.

درستي نوشته ها با خود نویسنده )یا نویسندگان( مقاله است.مقاله باید بر یک روي صفحه استاندارد )30×21 سانتیمتر( و با اندازه )سایز( 13 و قلم )فونت( B Mitra با فرمت 2003 و WORD 2007 و تنظیم حواشي ارسال شود.

براي ارسال مقاله امکان استفاده از پست الکترونیکي )E-Mail( به آدرس: [email protected] و یا [email protected] نیز فراهم است.صفحه اول باید شامل نام و نشاني کامل و شماره تلفن نویسنده، پست الکترونیک و محل خدمت و مرتبه ي علمي وي باشد.

در صورتي که مقاله برگرفته از پایان نامه نویسنده باشد، مجوز و ذکر نام استاد راهنما الزامی است.ــف، نتیجه گیــري و تشــکر، ــه تحقیــق شــامل موضوعــات مختل ــی نظــری، بدن ــده، مقدمــه، روش تحقیــق، پیشــینه ی تحقیــق، مبان ــوان، چکی ــه ترتیــب شــامل: عن ــد ب نوشــتارها بای

فهرســت منابــع طبــق راهنمــاي شــیوه ارجــاع و چکیــده انگلیســي باشــد.چکیده باید بیان کننده تمام نوشتار باشد. چکیده فارسی نباید بیشتر و یا کم تر از 300 کلمه باشد.چکیده انگلیسي بایستی 600 کلمه باشد و در برگیرنده بخش های مهم و نتیجه گیری مقاله باشد.

عناوین جدول ها با ذکر شماره در باال و تصاویر، نقشه ها، طرح ها و نمودارها با ذکر شماره )توضیحات و ذکر منابع( در پایین ضروري است.ــت ــت JPG و کیفی ــا فرم ــه و ب ــل جداگان ــک فای ــا به صــورت مجــزا در ی ــک نســخه از آن ه ــه و ی ــرار گرفت ــن ق ــد داخــل مت ــا بای ــا، نقشــه ها و طرح ه ــا، نموداره ــر، جدول ه تصاوی

DPI 300 هــم راه مقالــه بــه دفتــر نشــریه ارســال گــردد.مقاله نباید از 20 صفحه استاندارد )24 سطری A4( بیشتر باشد.

مقاله فقط به زبان فارسي پذیرفته می شود.- "عنوان" شامل موضوع مقاله، نام و نام خانوادگي نویسنده و مرتبه علمي و دانشگاه محل تدریس و تحصیل وي است؛ عنوان مقاله باید گویا و بیانگر محتواي نوشتار باشد.

- "چکیده" شرح مختصر، اما جامعي از مسایل محتوایي و نوشتاري شامل: بیان مسئله، هدف، ماهیت پژوهش، نکته هاي مهم و نتیجه بحث است. - "کلیدواژه گان" شامل چهار تا شش واژه تخصصي که بسامد و اهمیت آن در متن مقاله بیش از سایر واژه بوده است.

- "مقدمــه" شــامل طــرح مســئله اصلــي اســت کــه مــورد پذیــرش و هــدف پژوهشــگر از بررســي و انتشــار آن اســت؛ در ایــن بخــش بایــد بــه اجمــال پیشــینه و فرضیــات پژوهشــي و پرســش های اصلــی بایــد مشــخص گــردد کــه در طــی بررســی بــه آن پرداختــه شــود.

- "روش تحقیق" شامل ذکر بسیار مختصر روش و ابداعات نویسنده در پژوهش در این زمینه است.-بحــث و نتیجه گیــري و تشــکر شــامل متــن اصلــي مقالــه و بحــث نتیجه گیــري بــا روش منطقــي و مفیــد و روشــن گر مســئله مــورد پژوهــش اســت و مي توانــد بــا جــدول، تصویــر

و نمــودار و.. هــم راه باشــد. -"سپاسگزاری"در پایان این بخش نویسنده، راهنمایي دیگران-که در نوشتن مقاله موثر بوده اند- را یادآوري و از ایشان مختصراً سپاسگزاري مي نماید.

شيوه ارجاع به منابع:ارجاعات مندرج در مقاله، مستند و مبتني بر منابع خواهد بود و از معتبر ترین منابع استفاده شود.

در باره آثار مفقود و نیز منسوب، به منابعي که از آن ها یاد کرده و یا توضیحي داده اند، ارجاع داده مي شود.ارجاع داخل متن مقاله: نام خانوادگي نویسنده، سال چاپ اثر: شماره صفحه یا صفحات؛ مثال فارسي: )نگهبان، 1378: 112(.

دربــاره اســتفاده از ســنت شــفاهی )مصاحبــه بــا افــراد خبــره و صاحــب نظــر( به صــورت زیــر ارجــاع دهــی صــورت گیــرد و در بخــش تشــکر از ایشــان سپاســگزاری شــود )حســینی، مصاحبــه شــونده، 1390/1/12(.

ارجاع پاياني متن مقاله )منابع و ماخذ(: فارسي:

ارجاع به کتاب:- نام خانوادگی، نام، و نام و نام خانوادگی سایر افراد دخیل؛ تاریخ چاپ اثر، "نام اثر"، ترجمه ی...، تعداد جلد...، نام محل نشر؛ نام ناشر.

ارجاع به مقاالت دانشنامه ها )دایره المعارف ها( فصلنامه ها، مجالت و نمونه های دیگر: - نام خانوادگی، نام، تاریخ چاپ اثر،"نام مقاله"، نام مجموعه مقاالت، تعداد جلد، محل نشر: ناشر، شماره صفحه آغاز و پایان مقاله.

التين:در کتاب نامه التین حروف اول باید بزرگ باشد و بین فواصل ویرگول قید شود.

ارجاع به کتاب:Ward-Perkins, J.B 1990. Roman Imperial Architecture London, Penguin Books.

ارجاع به مقاالت مجله ها:Trinkaus, E. 1982. Artificial Cranial Deformation in the Shanidar 1 and 5 Neanderthals. Current Anthropology 23 (2): 198-199.

ارجاع به مجموعه مقاالت:Liverani, M 2003. "The Rise and Fall of Media" Continuity of Empire (?): Assyria, Media, Persia, ( Lanfranchi, G.B and oth-ers( eds. Padova, 1-12.

ارجاع به پايان نامه ها:Blom, D.E. 1999. Tiwanaku Regional Interaction and Social Identity, a Bioarchaeological Approach, Ph. D Thesis, Department of Anthropology, University of Chicago.

نکات ديگر در باب ارجاع به منابع:- منابع مقاله به صورت الفبایي و بر اساس نام مولف تنظیم مي شود؛ منابعي که در پایان مقاله ذکر مي شود همان منابعي است که در داخل متن استفاده شده است.

- در صورتي که یک نویسنده منابع متعدد مربوط به سال هاي مختلف استفاده کرده باید به ترتیب تاریخ انتشار باشد.- در صورتي که از یک نویسنده منابعي ذکر شود که مربوط به یک سال شمسي یا میالدي به این صورت عمل شود: )مجیدزاده، 1387الف: 15( و )مجیدزاده، 1387ب: 35(.

- در صورتي که مولف منبع اثر، معلوم نباشد، نام اثر جایگزین نام مًولف مي شود.- عنوان کتاب ها و مقاله ها در منابع پایاني مقاله به طور کامل ذکر خواهد شد.

- منابع غیر فارسي، پس از منابع فارسي و به ترتیب، عربي، انگلیسي، فرانسوي و... آورده شود.- هر توضیح دیگري غیر از ارجاع به منابع مورد استفاده، در پي نوشت، ذکر شود.

- مقاله هــاي علمي-پژوهشــي را به عنــوان ســردبیر نشــریه هــم راه بــا درخواســت کتبــی نویســنده و یــا نویســندگان مقالــه باشــد و بــه نشــاني: " همــدان، میــدان فلســطین، بلــوار غبــار همدانــي دفتــر مجلــه، دانشــکده هنر و معمــاري" و یــا بــه نشــانی پســت الکترونیکــی نشــریه ارســال فرماییــد.

:

دو فصلنامه ی علمی - پژوهشی پژوهش های باستان شناسي ايران

گروه باستان شناسی دانشکده هنر و معماري دانشگاه بوعلی سينا

شماره شاپا: 2345-5225 شماره شاپا الکترونيکی: 2345-5500

شماره 5، دوره سوم، پاییز و زمستان 41392

دو فصلنامه علمی - پژوهشیپژوهش های باستان شناسي ايران

گروه باستان شناسی دانشکده هنر و معماري بوعلی سيناشماره 5، دوره سوم، پاييز و زمستان 1392

صاحب امتیاز )ناشر(: دانشگاه بوعلي سينامدیر مسئول و سردبیر: دکتر محمدابراهيم زارعي

هيأت تحريريه )به ترتیب حروف الفبا(:دکتر جالل الدين رفيع فر

استاد گروه انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهراندکتر بهمن فيروزمندي شيره جينی

دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهراندکتر يعقوب محمدي فر

دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلي سینا دکتر عباس مترجم

استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلي سینا دکتر مهدي مرتضوي

دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستاندکتر کاظم مالزاده

دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه بوعلي سینا دکتر حکمت اهلل مالصالحي

دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه تهراندکتر سيد رسول موسوي حاجي

دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه مازندراندکتر رضا مهرآفرين

دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه مازندراندکتر کمال الدين نيکنامي

استاد گروه باستان شناسی دانشگاه تهراندکتر عليرضا هژبري نوبري

استاد گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس

ویراستار انگلیسی: اردشير جوانمردزادهمدیر داخلی: صفانه صادقيان

طراحی لوگو: استاد احمد تيموريطرح روي جلد: غالمرضا شاملوصفحه آرا: خليل اهلل بيک محمدي

چاپ: گيتینشاني: همدان، فلکه فلسطين، بلوار غبار همداني، دانشکده هنر و معماري، گـروه باستان شناسي

پست الکترونیکي:[email protected] / [email protected]تلفن: 8291129 - 0811، فاکس: 8290941 - 0811

قیمت: 9000 تومانحقوق کليه مقاالت براي دانشگاه بوعلي سينا محفوظ مي باشد.

5

نظــر نقطــه لزومــًا منــدرج مقــاالت ــی ــای باستان شناس ــه پژوهش ه دوفصلنامــه ــاالت ب ــئولیت مق ــت و مس ــران نیس ایمی باشــد. گرامــی نویســندگان عهــده اســتفاده از مطالــب و کلیــه تصاویــر نشــریه

ــت. ــع اس ــع بالمان ــر منب ــا ذک ب

شماره شاپا: 2345-5225شماره شاپا الکترونیکی: 2345-5500

ــی ــای باستان شناس ــه پژوهش ه دوفصلنامــی ــی - پژوهش ــه علم ــران دارای درج ایبر اسـاس مـــجوز شـــماره 3/18/547398 تاریــخ 1392/10/23 از کمیســیون بررســی نشــریات علمــی وزارت علــوم، تحقیقــات و

ــد. ــاوری می باش فن

5 فهرست مطالب

بطال

ــــ

مـت

رسـه

ــــ

ف

صنايع سنگی محوطه چياسبز شرقی، سد سيمره: تغييرات تکنولوژيکی از دوره انتقالی نوسنگی به نوسنگی بی سفال در غرب ايرانحجت دارابی7-24

حوزه آب گير رودخانه قزل اوزن در دوره مس و سنگ: براساس بررسی های باستان شناختی شهرستان بيجارامیر ساعدموچشی25-50

بررسی تغييرات فرهنگی دشت کنگاور از دوره مس سنگ تا پايان عصر مفرغ بر اساس مدل های استقراریعباس مترجم و طیبه الماسی51-62

مطالعه پتروگرافی سفال عصر آهن غار هوتوامیرصادق نقشینه، الناز حاتمی و هومن نیکروان متین63-78

محوطه ها و استقرارهای اشکانی جزيره ی قشم علیرضا خسروزاده79-100

بررسی باستان شناختی پهنه فرهنگی نيشابور از منظر معدن کاوی و فلزکاری کهن در دوران اسالمی سولماز حاجی علیلو و هایده الله101-120

گونه شناختی و معرفی سفالينه های دوران اسالمی بلوچستان )مکران جنوبی(سید رسول موسوی حاجی، محمدمهدی توسلی، روح اهلل شیرازی و مریم زور121-140

مطالعه ساختار، ويژگی های تکنيکی و زمينه های تاريخی ساخت بنای گنبدقابوسمریم محمدی، کاظم مالزاده و سینا فرامرزی141-154

پژوهشی تحليلی بر جلوه های آيات قرآنی بر آثار فلزکاری ايران در دوران صفوی و قاجار»با استناد به آثار فلزی موزه ملی ايران«مجید ساریخانی155-168

بررسی جايگاه مهندسی ژئوماتيک در کاربردهای ميراث فرهنگی - باستان شناسی و معماریسعید علیتاجر و سمیه افشاری آزاد169-195

25 حوزه آب گیر رودخانه قزل اوزن در دوره مس و سنگ ..

حوزه آب گیر رودخانه قزل اوزن در دوره مس و سنگ: براساس بررسی های باستان شناختی شهرستان بیجار

امیر ساعدموچشیاستادیار دانشگاه پیام نور همدان

[email protected]

تاریخ دریافت: 92/07/21، تاریخ پذیرش: 92/11/23)از ص 25 تا 50(

چکیدهــا، ســنت های ســفالی و بررســی الگوهــای اســتقراری ــی محوطه ه ــه معرف ــه ب ــن مقال در ایــه قــزل اوزن در شهرســتان محوطه هــای شناســایی شــده دوره مس و ســنگ حــوزه ی رودخانــه براســاس 6 فصــل بررســی بیجــار پرداختــه شــده اســت. نتایــج ارایــه شــده در ایــن مقالایــن شهرســتان اســت. براســاس ایــن بررســی ها 76 محوطــه دارای آثــار دوران مس و ســنگ ــزل اوزن ــه ق ــوزه رودخان ــی از ح ــه بخش ــار ک ــتان بیج ــتقرار در شهرس ــروع اس ــتند. ش هســر ــوده اســت. عــدم وجــود دوره هــای قدیمی ت ــه ب به شــمار مــی رود از دوره مس و ســنگ میانــرایط ــه و ش ــاد منطق ــاع زی ــوان در ارتف ــی، می ت ــیوه بررس ــی ش ــان احتمال ــر نقص را عالوه بــدد ــه متع ــنگ میان ــتقرارهای مس وس ــداد اس ــت. تع ــه دانس ــک منطق ــم خش ــخت و اقلی سو سراســر نواحــی مختلــف شهرســتان را در بــر می گیــرد. پــس از ایــن دوره و در دوره مس و ســنگ جدیــد تعــداد اســتقرارها تــا حــدودی کاهــش یافتــه و بســیاری از محوطه هــای ــه ــا ب ــش محوطه ه ــد گرای ــنگ جدی ــس و س ــوند. در دوره م ــروک می ش ــل مت دوره ی قبابتــدای حوزه هــای آب گیــر قابــل مشــاهده و از تعــداد محوطه هــای بــزرگ کاســته می شــود و در عــوض محوطه هــای متوســط رشــد می کننــد. الگوهــای اســتقراری شناســایی شــده در ــوان ــاید بت ــه ش ــاره دارد ک ــا اش ــن خوشــه در محوطه ه ــود چندی ــس و ســنگ به وج دوره مچندیــن کاربــرد مختلــف را بــرای آن هــا پیشــنهاد کــرد. در نحــوه پراکنــش محوطه هــا و نیــز ــا ــع و ت ــن، آب، مرات ــع زمی ــه مناب ــل زیســت محیطی چــون دسترســی ب ــا عوام ــدازه آن ه انحــدودی مســیرهای طبیعــی نقــش اصلــی را داشــته اســت. در هــر دو مرحلــه مس و ســنگ میانــه و جدیــد، محوطه هــا بــه ســه خوشــه قابــل تقســیم بندی هســتند و کاربردهــای چــون ــنهاد ــی پیش ــک فصل ــای کوچ ــین و محوطه ه ــتاهای یک جانش ــزی، روس ــتاهای مرک روســتفاده شــده اســت. ــز اس ــناختی نی ــای قوم باستان ش ــن پژوهــش از داده ه شــده اســت. در ایــفال های ــادی از س ــتره زی ــی گس ــات میدان ــده از مطالع ــت آم ــفالی به دس ــنت های س س VI ــن ــن VII و گودی ــی، ســه گابی، گودی ــران شــامل ســنت دالمای شــناخته شــده غــرب ایــر می گیــرد. ایــن منطقــه نقطــه تالقــی ســنت های ســفالی ــی را در ب و نیــز فرهنــگ پیزدل

ــت. ــزی اس ــا زاگرس مرک ــران ب ــمال غربی ای شــای ــزل اوزن، الگوه ــه ق ــز رودخان ــوزه آب خی ــنگ، ح ــار، دوره مس و س ــدواژگان: بیج کلی

اســتقراری، پیشــینه اســتقرار.


مقدمهــددی در شهرســتان بیجــار به منظــور شناســایی ــد ســال گذشــته بررســی های متع طــی چنآثــار آن انجــام شــده امــا بــا ایــن حــال تاکنــون نتایــج آن بــه چــاپ نرســیده اســت. پژوهــش ــول ــده در ط ــادث ش ــرات ح ــنگ، تغیی ــای دوره ی مس و س ــی محوطه ه ــه معرف ــر ب حاضــر پراکنــش محوطه هــا، ســنت های ســفالی رایــج مراحــل مختلــف آن، عوامــل تأثیرگــذار بمنطقــه و الگوهــای اســتقراری دوره مس و ســنگ می پــردازد. شهرســتان بیجــار در منطقــه ای ــا آذربایجــان و جنــوب آن بــا شهرســتان های قــرار گرفتــه کــه در بخش هــای شــمالی آن بــتند، ــزی هس ــب زاگرس مرک ــاه در قل ــتان کرمانش ــا اس ــرز ب ــم م ــه ه ــگالن ک ــروه و ده قــا ــه ب ــدان ک ــان و هم ــتان های زنج ــه اس ــرق ب ــتان در ش ــن شهرس ــت. ای ــده اس ــع ش واقــم و ــن مه ــه اســت. ای ــرار گرفت ــای فرهنگــی هســتند، ق ــزی دارای برهم کنش ه فالت مرکنیــز انتشــار گــزارش و نتایــج پژوهش هــای میدانــی و وجــود آثــار متعــدد دوران مس و ســنگ

ــه را فراهــم آورد. از جملــه انگیزه هایــی بــود کــه موجبــات نــگارش ایــن مقالحــوزه آب گیــر رودخانــه قــزل اوزن: تمامــی منطقــه مــورد مطالعــه یعنــی شهرســتان بیجــار در حــوزه آب گیــر رودخانــه قــزل اوزن قــرار دارد )تصویــر شــماره 1 و 2(. این رودخانــه ــه می گــردد1. ــزرگ از شــاخه ها و رودخانه هــای متعــددی در شــرق اســتان کردســتان تغذی بــا جهــت ــان داشــته و ب ــه مشــرق جری رود قــزل اوزن در منطقــه مــورد تحقیــق از مغــرب بــتان ــرقی شهرس ــیه شمال ش ــر از حاش ــعبات دیگ ــت ش ــمال غربی و دریاف جنوب شرقی–شــر ــند، جوان ت ــه آن می رس ــاحل ب ــه از دو س ــی ک ــی کنون ــاخه های فرع ــذرد. ش بیجــار می گاز رودخانــه اصلــی اســت و پــس از خشــک شــدن حوضــه رســوبی به وجــود آمــده و بــا توجــه ــودی، ــد )محم ــی گســترش یافته ان ــه شــکل فعل ــن ب ــاختمان زمی ــری و س ــه شــیب ظاه بــن اســتان ــع از مســاحت ای ــر مرب ــن رود حــدود 12000 کیلومت 1352: 17(. آب هــای روان ایــرآورد ــاس ب ــین، 1373: 22(. براس ــود )افش ــامل می ش ــتان( را ش ــتان کردس )44/5 کل اسمیــزان آب این رودخانــه در شــش ماهــه مهــر لغایــت اســفند ســال 1368 از ایســتگاه گیلــوان ــه ــن رو رودخان ــش، 1373: 243(، از ای ــد )موحددان ــب را نشــان می ده ــر مکع 51454 کیلومت

ــن شــاخه ســفیدرود اســت )احمــدی و دیگــران، 1386: 7(. ــزل اوزن اصلي تری ق

1. بنــا بــه نوشــته: حمــداهلل مســتوفی در نزهه القلــوب کــه بــه ســال 740 هـــ.ق بــه رشــته تحریــر آورده شــده، قــزل اوزن در زمــان ــام ایــن رود تــا دوره صفویــه: ســپیدرود و یــا ســفیدجوی ذکــر شــده اســت )نجفــی، مغــوالن، »هوان مــوران« نــام داشــته اســت. نــاب، 1366: 61(. ــد )فخرالکت ــز می خوانده ان ــردوس« نی ــام: »م ــزل اوزن را به ن ــه ق ــوق رودخان ــای ف ــر نام ه 1369: 521(. عالوه ب

ــز ــوزه آب خی ــه ح ــر 1: نقش تصویحوزه هــای دیگــر و قــزل اوزن آب خیــز اســتان کردســتان )احمــدی

و دیگــران، 1388: شــکل 1(.


شهرستان بیجار، جغرافیا و شرایط طبیعی شهرســتان بیجــار بــا مســاحتی در حــدود 5806 کیلومتــر مربــع وســعت در شــرق و ــان از ــدار و ماه نش ــای قی ــا بخش ه ــون ب ــده و اکن ــع ش ــتان واق ــتان کردس ــرق اس شمال شتوابــع اســتان زنجــان در شــرق و شــمال شــرق، بــا شهرســتان تــکاب در شــمال غربی و بــا کبودرآهنــگ همــدان در ســمت جنوب شــرقی همســایه اســت. در داخــل اســتان کردســتان بــا شهرســتان های قــروه و دهــگالن در جنــوب و شهرســتان دیوانــدره در غــرب هــم مــرز اســت

ــی، 1382: 13(. ــد )مریوان ــتان می باش و دارای 11 دهســی از ارتفاعــات زاگــرس قلمــداد ــه بیجــار کــه در بیشــتر نقشــه های موجــود جزی منطقــته ــد فاصــل رش ــه ح ــدارد، بلک ــرس ن ــه زاگ ــچ ارتباطــی ب ــا هی ــه تنه ــت ن ــده در حقیق شکوه هــای غربــی و ســرآغاز قســمتی از کوه هــای مرکــزی ایــران اســت. بنابرایــن اطــالق نــام زاگــرس بــه منطقــه مــورد تحقیــق، صحیــح نیســت به طــوری کــه حتــی در برخــی مــوارد ــن ــد. ای ــه کار می برن ــز ب ــزل اوزن نی ــه ق ــوزه رودخان ــرای ح ــروس در ب ــالت گ ــالح ف اصط

تصویر 2: موقعیت شهرستان بیجار.


شهرســتان از هــر لحــاظ به ویــژه شــکل عــوارض ناهمــواری واحــد مســتقلی اســت کــه از بســیاری جهــات بــا مناطــق مجــاور متفــاوت بــوده و کوه هــای نســبتاًً مرتفعــی قســمت های ــه بیجــار حــدود شــمالی آن را احاطــه کــرده اســت )محمــودی، 1352: 1(. در سراســر منطقخارجــی تقســیمات اداری بــه اســتثنای چنــد مــورد بــر عــوارض طبیعــی ناحیــه )خــط تقســیم ــرق ــمت ش ــران، قس ــوژی ای ــیم بندی ژئومورفول ــان: 2(. در تقس ــت )هم ــق اس آّب( منطباســتان کردســتان جــزو واحــد شــمال غربی ایــران تقســیم بندی شــده اســت. از ویژگی هــای ــتر در ــوارض را بیش ــن ع ــت. ای ــانی اس ــای آتشفش ــه مخروطه ه ــن منطق ــی ای پیکرشناس

ــی، 1386: 92(. ــرد )عالیی طالقان ــاهده ک ــوان مش ــار می ت ــراف بیج اط

پیشینه پژوهشیاســتوارت ســویینی بخش هایــی از بیجــار را بیشــتر به منظــور شــناخت آثــار مانایــی بررســی ــا تاریخ نگاری هــای کــرد. تحلیــل وی از دوره هــای پیــش از تاریــخ و به ویــژه مس وســنگ بــر ــا حــدودی تغیی بعــدی کــه در مناطــق شــمال غربی و زاگرس مرکــزی صــورت گرفــت، تیافــت. وی ســنت موســوم بــه دالمــا را کــه هم اینــک به عنــوان دوره مس و ســنگ قدیــم )در .)Swiney 1975( ــت ــنگی می دانس ــه دوره نوس ــوط ب ــد، مرب ــر می گیرن ــان( در نظ آذربایجــار ــتان بیج ــمالی شهرس ــه ش ــی نیم ــوان بررس ــده، می ت ــام ش ــی های انج ــر بررس از دیگــر ــی )1371( را ذک ــم الیاســوند )1385، 1386 و 1387( و هوشــنگ ثبوت توســط محمدابراهیــد، ــناختی پرداخته ان ــی باستان ش ــه بررس ــتان ب ــن شهرس ــه در ای ــرادی ک ــایر اف ــرد. از س کــاد و حومــه، بررســی ــه بررســی اقبــال عزیــزی )1382( در دهســتان های نجف آب ــوان ب می تــی ــه )1385( و بررس ــدهای منطق ــدوده س ــور در مح ــدی بیگ محمدپ ــب و مه ــی آذرش علــان ــب و حیدری ــوار )وحدتی نس ــد تال ــر س ــوزه آب گی ــدوده ح ــب در مح ــد وحدتی نس حامــه ــه حاضــر براســاس پژوهش هــای باستان شــناختی صــورت گرفت 1388( اشــاره کــرد. مقالتوســط میراث فرهنگــی اســتان کردســتان اســت. در ایــن شهرســتان محوطه هــای کلنــان و چهل امیــران بــه ترتیــب توســط ساعدموچشــی )ساعدموچشــی و دیگــران 1390ب( و مترجــم )1389( - هــر دو متعلــق بــه دوره مس و ســنگ- و نیــز محوطــه امامــزاده عقیــل یاســوکند

ــور )1384( کاوش شــدند. ــی اســالم توســط بیگ محمدپ ــه دوره میان ــق ب متعلمحوطه هــای شناســایی شــده مس وســنگ شهرســتان بیجــار: طــی بررســی های متعــدد ــار ــتان بیج ــنگ در شهرس ــه دوران مس وس ــق ب ــه متعل ــداد 76 محوط ــناختی تع باستان شــده می شــود. در ــا دی ــری آن ه ــر محــل قرارگی ــر 3 زی ــه در تصوی شناســایی شــده اســت کجــدول 1 ســایر مشــخصات محوطه هــا ماننــد نــام محوطــه، نــام روســتا یــا شــهر، دهســتان، ــات ــا، مختص ــطح دری ــاع از س ــر، ارتف ــاس مت ــرض براس ــول و ع ــع آب، ط ــا مناب ــه ت فاصل

جغرافیایــی و دوره هــای پیشــنهادی ذکــر شــده اســت.

محوطه های مرحله مس وسنگ میانههمان طــور کــه در نقشــه ها و جــدول دیــده می شــود، تعــداد 76 محوطــه دارای آثــار دوره ی مس وســنگ بررســی و شناســایی شــده اســت کــه قدمــت آن هــا بــه فــاز میانــی مس وســنگ میانــه )دوره دالمــا( تــا دوره مس وســنگ جدیــد برمی گــردد. تعــداد محوطه هــای مس وســنگ میانــی شهرســتان بیجــار بــه 56 مــورد می رســد. ایــن تعــداد در دوره مس وســنگ جدیــد بــا ــنگ ــای دوره ی مس وس ــان محوطه ه ــد. در می ــدد می رس ــه 36 ع ــدی ب ــش 36 درص کاه


میانــه فقــط 16 مــکان )26 درصــد( بــه دوره بعــد )مس وســنگ جدیــد( تــداوم اســتقرار داشــته اســت. بــا نــگاه بــه ایــن 16 محوطــه می تــوان پــی بــرد کــه ویژگــی مهــم آن هــا در وســعت بزرگ تــر آن هاســت. بیشــتر ایــن محوطه هــا بیــش از یــک هکتــار یــا تقریبــاًً یــک هکتــار ــد. ــعت دارن ــار وس ــک هکت ــر از ی ــماره 31، 38 و 67 کم ت ــه ش ــه محوط ــد. س ــعت دارن وسمحوطــه شــماره 38 محوطــه بزرگــی بــوده کــه بــر اثــر فعالیت هــای انســانی تخریــب شــده و بخش هایــی از آن از بیــن رفتــه اســت. محوطــه 67 نیــز بیشــتر از نیــم هکتــار وســعت دارد ــنگ ــه مس وس ــینی در دو مرحل ــیوه کوچ نش ــی ش ــداوم احتمال ــانه ت ــز نش ــه 31 نی و محوطــر ــد، ب ــار بوده ان ــر دو دوره دارای آث ــه ه ــی ک ــا در کل محوطه های ــد اســت. ام ــه و جدی میاناهمیــت تــداوم زندگــی در محوطه هــای بــا قابلیــت کشــاورزی اشــاره دارد. آمــار محوطه هــا نشــان دهنده گســترش اســتقرار در دوره مس وســنگ میانــه و تغییــر آن در دوره مس وســنگ

جدیــد اســت.

الگوهای استقراری محوطه هاالگوهــای اســتقراری مس وســنگ میانــی: میانگیــن مســاحت اســتقرارهای دوره مس وســنگ ــر از ــه 1849 مت ــا ب ــاع آن ه ــن ارتف ــع و میانگی ــر مرب ــه 11262 مت ــدد( ب ــا 56 ع ــی )ب میانســطح دریاهــای آزاد می رســد. در دوره مس وســنگ میانــی 56 محوطــه شناســایی شــد کــه ــر ــه ســه خوشــه ی زی ــه لحــاظ مســاحت تفاوت هــای چشــم گیری را نشــان می دهــد و ب بنیــم هکتــار، بیــن نیــم تــا ســه هکتــار و بیــش از ســه هکتــار تقســیم شــدند. 19 محوطــه در خوشــه محوطه هــای زیــر نیــم هکتــار، 32 محوطــه در خوشــه بیــن نیــم تــا ســه هکتــار و 5 محوطــه در خوشــه بیــش از ســه هکتــار جــای دارنــد. تفــاوت ایــن خوشــه ها بــه وســعت، ارتفــاع و حجــم نهشــته های آن هــا منحصــر نمی گــردد، به طــوری کــه نحــوه پراکنــش ایــن

ــد. ــروی می کن ــز از الگــوی خاصــی پی ــه نی ــا در منطق محوطه ه

ــر 3: محوطه هــای مس وســنگ تصویشناســایی شــده شهرســتان بیجار.


تصویــر 4: پراکنــش محوطه هــای ــه. ــنگ میان دوره مس وس

ــش محوطه هــای ــر 5: پراکن تصویــد. ــنگ جدی دوره مس وس


محوطه هــای زیــر نیــم هکتــار: از 19 محوطــه ی )34 درصــد کل محوطه هــای ــار چشــمه )منظــور نزدیک تریــن منبــع ــه( ایــن خوشــه، 5 محوطــه در کن مس و ســنگ میانــع ــا واق ــار رودخانه ه ــدی در کن ــه بع ــتند و 14 محوط ــرار داش ــت( ق ــه اس ــه محوط آب بــودن ــی ب ــی اســت کــه خــود نشــان گر موقت ــه آن فصل ــر 5 نمون ــورد اخی شــده اند کــه از مــا 1814 اســتقرار در آن اســت. میانگیــن ارتفــاع محوطه هــای خوشــه نخســت از ســطح دریمتــر اســت. 4 محوطــه دارای فاصلــه بیــش از 200 متــر نســبت بــا منابــع آبــی اســت. ایــن مســافت در ســایر محوطه هــا زیــر 200 متــر اســت و غالبــاً در کنــار منابــع آب واقــع شــده اند. ــد. ــروی می کن ــه پی ــاص در منطق ــوی خ ــار از دو الگ ــم هکت ــر نی ــای زی ــی محوطه ه جایابــد. ــرار گرفته ان ــع شهرســتان بیجــار ق ــا در مناطــق مرتف ــن محوطه ه در الگــوی نخســت ایایــن مناطــق بــه لحــاظ منابــع کشــاورزی ضعیــف هســتند و غالبــاً مراتــع آن هــا مــورد توجــه ــه ــی و ب ــای فصل ــمه ها و روده ــار چش ــاً در کن ــو غالب ــن الگ ــای ای ــت. محوطه ه ــوده اس بدور از رودخانه هــای دایــم و پــرآب قــرار گرفته انــد. در الگــوی دوم محوطه هــای زیــر نیــم هکتــار در پســت ترین مناطــق شهرســتان بیجــار و در کنــار رودخانه هــای پــرآب واقــع ــا الگــوی ــاًل ب ــاع کام ــه لحــاظ ارتف ــن دو الگــو ب ــب این جاســت کــه ای ــه جال شــده اند. نکتــده می شــود ــز دی ــا نی ــه در جــدول محوطه ه ــز اســت. همان طــور ک ــم متمای نخســت از همحوطه هــای خوشــه اول در مناطــق متوســط قــرار نگرفته انــد. در مــورد محوطه هــای واقــع در ارتفاعــات اظهــار نظــر راحت تــر اســت، چــرا کــه خاصیــت چنیــن مناطقــی شــکل گیری ــم اســت ــر دای ــای غی ــا پایگاه ه ــتاهای کوچــک ی ــری روس ــا کارب ــای کوچــک ب محوطه هامــا پیشــنهاد کاربــری محوطه هــای زیــر نیــم هکتــار در دشــت های بــا ارتفــاع کــم دشــوار ــا ــی رودخانه ه ــاخه های اصل ــار ش ــت و در کن ــق پس ــا در مناط ــن محوطه ه ــرا ای ــت، زی اسواقــع شــده اند. شــاید بتــوان گفــت کــه ایــن محوطه هــا نیــز پایــگاه گلــه داران بــوده اســت. در طــی بررســی میدانــی نگارنــده از منطقــه متوجــه شــدیم کــه روســتاییانی کــه روســتای ــود، در مهــار ــا قــزل اوزن قــرار گرفتــه ب ــوار ی آن هــا در کنــار رودخانه هــای پرآبــی چــون تلــد. ــه در پاییــن قــرار داشــت دچــار مشــکل بودن ــه به ویــژه زمانــی کــه بســتر رودخان رودخانالبتــه ارتفــاع پاییــن ایــن محوطه هــا می توانــد محــل چــرای مناســبی در ایامــی باشــد کــه ــی ــرای ایام ــا ب ــرده و ی ــاز نک ــان را آغ ــش گیاه ــوز روی ــتان هن ــع شهرس ــای مرتف بخش همناســب باشــد کــه ســایر شهرســتان بــا بــارش بــرف ســفیدپوش شــده اند. مســاحت بعضــی از محوطه هــای ایــن خوشــه ماننــد محوطــه شــماره 14 بــا مســاحت 150 متــر مربعــی فقــط ــود. یکــی از ویژگی هــای کلــی ایــن خوشــه ــرای یــک پایــگاه موقتــی مناســب خواهــد ب ب

ــف نهشــته های فرهنگــی اســت. حجــم ضعیمحوطه هــای بیــن نیــم تــا 3 هکتــار: 32 محوطــه )56 درصــد کل محوطه هــای ــع ــا مناب ــا ب ــه آن ه ــه هم ــه فاصل ــد ک ــای می گیرن ــه ج ــن خوش ــه( در ای ــنگ میان مس وســه 16 محوطــه چشــمه و 16 محوطــه آبــی زیــر 200 متــر اســت. نزدیک تریــن منبــع آب بدیگــر در کنــار رودخانــه قــرار گرفته انــد. میانگیــن ارتفــاع ایــن خوشــه 1884 متــر از ســطح دریاهــای آزاد اســت. پراکنــش ایــن خوشــه در تمــام منطقــه شــامل مناطــق مرتفــع و پســت ــر ــا مناطــق جانبــی رودخانه هاســت و خــود ایــن امــر نشــان ب ــار کوه پایه هــا گرفتــه ت از کن

ــت. ــه اس ــاورزی و دام داری منطق ــای کش ــام ظرفیت ه ــه از تم ــن خوش ــری ای بهره گیمحوطه هــای بیــش از 3 هکتــار: در ایــن خوشــه 5 محوطــه )بــا 9 درصــد کل ــه ــن خوش ــای ای ــت. محوطه ه ــه اس ــرار گرفت ــه( ق ــنگ میان ــای دوره ی مس وس محوطه ه


ــه )محوطــه شــماره 36(، همگــی ــه جــز یــک نمون ــع شــده اند و ب ــی واق ــع آب ــار مناب در کنــر ــاع از دیگ ــاظ ارتف ــه لح ــه ب ــن محوط ــد. ای ــرار گرفته ان ــی ق ــای اصل ــار رودخانه ه در کنــر ــا 1755 مت ــوم ب ــه س ــی خوش ــن ارتفاع ــر اســت. میانگی ــه بلندت ــن خوش ــای ای محوطه هــای ــن در گذرگاه ه ــرار گرفت ــت. ق ــر اس ــی پایین ت ــه قبل ــای آزاد از دو خوش ــطح دریاه از ســب از ــا و آب مناس ــورداری از زمین ه ــز برخ ــت( و نی ــز دش ــه و مراک ــار رودخان ــی )کن طبیعــرداری از ــز بهره ب ــت و نی ــوان کارکــرد مرکزی ــن محوطه هاســت. می ت دیگــر ویژگی هــای ای

ــرد. ــنهاد ک ــه پیش ــن خوش ــرای ای ــر را ب ــع آب بهت ــاورزی و مناب ــای کش زمین هــدد ــا 36 ع ــد ب ــنگ جدی ــای دوره مس وس ــداد محوطه ه ــد: تع ــنگ جدی دوره مس وســد امــا در عــوض میانگیــن وســعت آن هــا ــه دوره قبــل 36 درصــد کاهــش می یاب نســبت بــد، ــاء می یاب ــع ارتق ــر مرب ــه 12031 مت ــش و ب ــی افزای ــه دوره ی مس وســنگ میان نســبت بامــا میانگیــن ارتفــاع از ســطح دریــا تقریبــاًً ثابــت و بــه 1854 متــر می رســد. محوطه هــای ــر و ــای آب گی ــدای حوزه ه ــا و ابت ــه کوه پایه ه ــش ب ــل گرای ــه دوره قب ــبت ب ــن دوره نس ایــش از ــای بی ــداد محوطه ه ــد. از تع ــان می ده ــمه ها را نش ــار چش ــن در کن ــرار گرفت ــز ق نیــا افزایــش چشــم گیری ــه شــدت کاســته شــده و محوطه هــای خوشــه دوم ب ــار ب ســه هکتروبروســت. در ایــن دوره نیــز ماننــد دوره ی قبــل و براســاس ویژگی هایــی چــون مســاحت، ارتفــاع و غیــره ســه خوشــه ی زیــر نیــم هکتــار، بیــن نیــم تــا ســه هکتــار و بیــش از ســه

ــردد. ــنهاد می گ ــار پیش هکتــنگ ــه در دوره ی مس وس ــار: 12 محوط ــم هکت ــر نی ــای زی ــه اول: محوطه ه خوشجدیــد زیــر نیــم هکتــار وســعت دارنــد کــه 33 درصــد کل محوطه هــای ایــن دوره را شــامل ــایر ــر اســت و س ــش از 200 مت ــع آب بی ــا مناب ــه )25 درصــد( ب ــه 3 محوط ــود. فاصل می شمحوطه هــا کم تــر از 200 متــر و غالبــاً در کنــار منابــع آب واقــع شــده اند. میانگیــن ارتفاعــی ــر از ســطح دریاهــای آزاد اســت و به نظــر می رســد کــه همــان دو الگویــی آن هــا 1801 متــه پیشــنهاد شــد را در ــار در دوره مس وســنگ میان ــم هکت ــر نی ــای زی ــرای محوطه ه ــه ب کــاط و ــت ترین نق ــا در پس ــا ی ــه، محوطه ه ــن خوش ــرد. در ای ــه ک ــوان ارای ــز می ت ــا نی این جــن خوشــه در ــد. 12 محوطــه )66 درصــد( از محوطه هــای ای ــرار گرفته ان ــات ق ــا در ارتفاع یــد ــای گرفته ان ــا ج ــار رودخانه ه ــده )34 درصــد( در کن ــار چشــمه ها و 4 محوطــه باقی مان کنکــه از نمونــه اخیــر دو محوطــه در کنــار رودخانه هــای فصلی انــد. همیــن آمــار نشــان دهنده تکیــه آن هــا بــر منابعــی اســت کــه در کشــاورزی اهمیــت رودخانه هــا را نــدارد. قرارگیــری ــم، ــعت ک ــاورزی، وس ــاعد کش ــای مس ــات و دوری از زمین ه ــا در ارتفاع ــی از آن ه بخشــا ــه آن هــا از چشــمه ها ی ــودن فاصل ــا حــدودی دور ب ــز ت دوری از رودخانه هــای دایمــی و نیرودخانه هــا همگــی دال بــر عــدم اســتفاده دایــم از آن هاســت. محوطه هایــی چــون محوطــه شــماره 17 بــا 330 متــر مربــع مســاحت، و محوطــه شــماره 69 بــا 240 متــر مربــع مســاحت از جملــه محوطه هــای بســیار کوچکــی هســتند کــه دایمــی بــودن اســتفاده از آن هــا بســیار

بعیــد اســت.خوشــه دوم: محوطه هــای بیــن نیــم تــا ســه هکتــار: بیشــترین تعــداد محوطه هــای دوره مس وســنگ جدیــد بــا 23 عــدد )64 درصــد( در ایــن خوشــه قــرار می گیرنــد. گرایــش بــه قرارگیــری ایــن خوشــه در کنــار چشــمه ها از ویژگی هــای ایــن گــروه اســت، به طــوری ــه ــده اند. از 9 محوط ــع ش ــمه ها واق ــار چش ــه( در کن ــا )14 محوط ــد محوطه ه ــه 60 درص کــه جــز 4 ــه آن فصلــی اســت. ب ــد ، 2 نمون ــار رودخانه هــا قــرار گرفته ان ــده کــه در کن باقی مان


محوطــه همــه نمونه هــای ایــن خوشــه در کنــار منابــع آب هســتند و فاصلــه ایــن 4 نمونــه ــن خوشــه متوجــه می شــویم ــای ای ــه محوطه ه ــگاه ب ــا ن ــر اســت. ب ــر از 200 مت ــز کم ت نیکــه اکثــر آن هــا در ابتــدای حوزه هــای آب گیــر و در منطقــه ی بیــن ابتــدای دشــت و کوه هــا واقــع شــده اند و بــه رژیــم معیشــتی محتاطانــه کشــاورزی بــه هــم راه دام داری اشــاره دارد. از ــرار ــز دشــت ها ق ــا 7 محوطــه شــماره: 7، 27، 49، 67، 68، 74 و 75 در مرک ــن محوطه ه ایگرفته انــد کــه همگــی جــزو محوطه هــای وســیع هســتند، به طــوری کــه بــه جــز محوطــه شــماره 67 بــا 7000 متــر مربــع، همگــی آن هــا بیــش از یــک هکتــار وســعت دارنــد. اما ســایر

محوطه هــا تمایــل چندانــی بــه مراکــز دشــت ندارنــد.خوشــه ســوم: محوطه هــای بیــش از ســه هکتــار: در دوره مس وســنگ جدیــد فقــط محوطــه شــماره 58 بیــش از 3 هکتــار وســعت دارد. ارتفــاع آن 1816 متــر از ســطح دریاهــای آزاد اســت و در کنــار رودخانــه و در نزدیکــی کریــدور و جــاده امــروزی بیجــار بــه ســنندج قــرار گرفتــه اســت و نســبت بــه محوطه هــای هم تــراز خــود در دوره ی مس وســنگ میانــه خیلــی

بــه رودخانه هــای پــر آب مرکــز دشــت متکــی نیســت.

سنت های سفالی رایج منطقه در دوره مس وسنگ میانه و جدیدبــا نــگاه بــه ســفال های حاصــل از بررســی های باستان شــناختی صــورت گرفتــه در منطقــه، ــمال غربی ــه ش ــد منطق ــه مانن ــن منطق ــود. در ای ــده می ش ــی دی ــفالی مختلف ــنت های س سایــران، زاگرس مرکــزی و نیــز بخشــی از منطقــه فالت مرکــزی ایــران، ســفال دالمــا ســنت Hamlin 1975; Henrickson 1985; Levin and Young 1988 Ma�( ــت ــری اس فراگی

jidzadeh 1981 و خســروی و دیگــران 1388(. ســنت ســفال دالمــا در تپــه کلنــان بیجــار بــا تاریخ گــذاری مشــابه ســایر نقــاط ایــران )4200 تــا 3700 ق.م( رایــج بــوده اســت )ســاعد موچشــی و دیگــران 1390ب(. در تمامــی محوطه هــای ایــن دوره در منطقــه می تــوان ســفال و ســنت دالمایــی را مشــاهده کــرد. عالوه بــر منطقــه بیجــار، در ســایر مناطــق اطــراف نیــز ــی ــش یعن ــورد پژوه ــه م ــوب منطق ــال در جن ــور مث ــود. به ط ــده می ش ــی دی ــنت دالمای س X ــه ــف(، در الی ــران 1390ال ــی و دیگ ــگالن )ساعدموچش ــروه و ده ــتان های ق در شهرســا ــه دالم ــی تپ ــنت دالمای ــت، س ــد در ماهیدش ــی دالما-عبی ــنت ترکیب ــگاور، س ــن کن گودی ،)Solecki 1999; Solecki & Solecki 1973( و ســیوان در آذربایجــان )Hamlin 1975(در محوطه هایــی چــون ســهاچای تپه )رحیمــی 1387( و محوطه هــای منطقــه ابهــررود ــی ــفال آلوی ــان و س ــتان زنج ــران 1388 و Alibaigi et al. 2012( در اس ــروی و دیگ )خســون و ــرد )Majidzadeh 2008(. هنریکس ــاهده ک ــوان مش ــزی را می ت ــرب فالت مرک در غــر ــد )154: 1987(. عالوه ب ــر کرده ان ــابهی را ذک ــای مش ــز محوطه ه ــن نی ــی در حمری ویتالایــن در بررســی های کامیــاران )نــوری 1389(، موچــش )بختیــاری 1387(، مریــوان و در غــار مرتفعــی چــون کنــه شمشــم مریــوان و در بازدیدهــای نگارنــده در منطقــه ســقز، ســنندج در اســتان کردســتان نیــز ســنت ســفال دالمایــی دیــده می شــود. بنابرایــن در چنیــن شــرایطی ــا غیــره را انتظــار نمی تــوان وجــود ســنت )هــای( ســفالی دیگــری ماننــد ســنت عبیــدی یداشــت. امــا ذکــر ایــن نکتــه نیــز ضــروری اســت کــه در هیــچ کــدام از محوطه هــای ایــن منطقــه و در خــالل در بررســی های انجــام شــده، ســفال دورنــگ دالمایــی به دســت نیامــد. Henrickson,( ــده اســت ــزارش ش ــن گ ــه آذربایجــان و گودی ــفالی از منطق ــه ی س این گون69 :1985(. در الیه نــگاری تپــه کلنــان نیــز ســفال دو رنــگ به دســت نیامــد کــه البتــه شــاید


دلیــل ایــن امــر تعلــق تپــه کلنــان بــه فــاز جدیدتــر دالمایــی را نشــان دهــد. امــا ســنت رایــج دیگــر، ســنت ســفاِل ســه گابی اســت. ســنت ســفال ســه گابی بعــد از دوره دالمــا رایــج شــد ــن ســفال بیشــتر در شــرق ــگ اســت. ای ــوش ســیاه رن ــا نق و دارای ســفال های نخــودی ب.)Young 1969( ــوده اســت ــج ب ــن IX رای ــده می شــود و در دوره گودی ــزی دی زاگرس مرکســفال های مشــابه دوره پیزدلــی در آذربایجــان و به صــورت محــدود در شــمال شهرســتان بیجــار شناســایی شــد و بــه هیــچ وجــه بــه گســتردگی ســفال های گودیــن VII و VI نیســت. بیشــترین شــباهت بــا ســفال پیزدلــی در بیــرون از ایــران را در مناطــق پَســت غربــی هــم بــه ــد ــا XII دی ــوان در الیه هــای گاورای XIII ت ــن می ت ــه لحــاظ تزیی لحــاظ شــکل و هــم بــن ــا گودی )Voghit, 1989: 286(. در بررســی های منطقــه مجموعه هــای ســفالی مشــابه ب Levine & Young, 1988:( شناســایی شــد )VII و VI ــن ــد )گودی دوره مس وســنگ جدیــوده و در ایــن دوره ســفال های ــه منطقــه بیجــار محــدود نب 33(. گســتردگی ایــن ســنت بــد ــترش می یاب ــران گس ــق ای ــیاری از مناط ــوش در بس ــف و منق ــودی ظری ــش نخ ــا پوش ب

.)Voghit, 1989: 287; Majidzadeh 1981; Ghirshman 1939(ــون ــری چ ــق دیگ ــزی و مناط ــه زاگرس مرک ــد در منطق ــنگ جدی ــر دوره مس وس اواخفالت مرکــزی و نیــز جنوب غــرب ایــران بــا رواج ســفال های فرهنــگ اوروک شــناخته شــده اســت. ایــن نــوع ســفال از هیــچ کــدام از محوطه هــا بررســی شــده، به دســت نیامــد. شــاید علــت ایــن امــر دارا نبــودن شــاخصه هایی اســت کــه بین النهرینی هــا به دلیــل آن بــه خــاور نزدیــک نفــوذ کردنــد و می توانــد عواملــی چــون کمبــود یــا نبــود منابــع معدنــی و شــرایط ــن ــمت بین النهری ــتان به س ــتان کردس ــد. از اس ــار باش ــتان بیج ــی شهرس ــخت جغرافیای سگــذرگاه طبیعــی مناســبی کــه بتوانــد زمینــه مبادلــه را فراهــم کنــد بســیار کــم اســت. در حال ــات ــه ســرقلعه در شهرســتان ســروآباد در غــرب اســتان کردســتان قطع حاضــر فقــط در تپمعــدودی ســفال اوروکــی شناســایی شــده اســت )ساعدموچشــی و دیگــران 1391( شهرســتان ــن ــران و بین النهری ــع نشــدن در مســیر ارتباطــی ای ــز واق ــاد و نی ــاع زی ــل ارتف بیجــار به دلی

ظاهــراً چنــدان مــورد توجــه اوروکی هــا نبــوده اســت.

ــای ــه دوره ه ــق ب ــای متعل ــود محوطه ه ــدم وج ــی ع ــل احتمال دالیقدیمی تــر از مس وســنگ میانــه در منطقــه

ــتان ــژه شهرس ــتان و به وی ــتان کردس ــرق اس ــه ش ــاص منطق ــب و خ ــث جال ــی از مباح یکــم ــگاری، عــدم وجــود ســفال های دوره نوســنگی و مس وســنگ قدی ــه گاهن بیجــار در زمینبراســاس داده هــای موجــود اســت. در شــرق اســتان کردســتان کــه شهرســتان بیجــار نیــز جزیــی از آن اســت، 11 فصــل بررســی باستان شــناختی انجــام شــده و مناطــق مختلــف آن ــی از ــای فراوان ــده و محوطه ه ــی ش ــا بررس ــه ماهوره ــت ها و تپ ــا، دش ــم از کوه پایه ه اعــیده اند، ــت رس ــه ثب ــایی و ب ــر اســالمی شناس ــای متأخ ــا دوره ه ــی ت دوره مس وســنگ میانــت در ــده اس ــایی ش ــه شناس ــش از 125 محوط ــه بی ــنگ میان ــه از دوره مس وس به طوری کــده ــزارش نش ــا گ ــر از دالم ــفالی قدیمی ت ــا س ــنگی و ی ــه نوس ــه محوط ــه هیچ گون حالی کاســت )ساعدموچشــی 1390(. البتــه قطعیــت در مــورد شناســایی تمــام محوطه هــای باســتانی ــرا ــت چ ــراز داش ــوان اب ــودن آن نمی ت ــی ب ــورت پیمایش ــی در ص ــوردی حت ــچ م را در هیــی ــن بررس ــت پایی ــوب گذاری دشــت ها، کیفی ــایش، رس ــد: فرس ــی مانن ــل مختلف ــه عوام کــد ــذار باش ــا تأثیرگ ــه محوطه ه ــی ب ــدم دسترس ــا ع ــن ی ــن رفت ــر از بی ــد ب ــره می توان و غی


ــه ــا این ک ــردد، کم ــایی گ ــر شناس ــای قدیمی ت ــده محوطه ه ــی های آین ــاید در بررس و شــی در منطقــه مرتفعــی چــون ابهــر محوطــه نوســنگی شناســایی و کاوش شــده اســت )عال1385 و Valipour et. al 2013; Alibaigi & Khosravi 2009(. امــا بایــد در نظــر داشــت کــه شناســایی تعــداد بیــش از 125 محوطــه متعلــق بــه دوران مس وســنگ )ساعدموچشــی 1390( و عــدم شــناخت حتــی یــک محوطــه قدیمی تــر، ایــن احتمــال کــه در دوره دالمایــی محوطه هــا بــه گســترش کامــل در منطقــه می رســند، بســیار محتمــل اســت. همیــن قضیــه نیــز دلیلــی بــر ایــن امــر اســت کــه نقصــان شــیوه های بررســی را در ایــن امــر خیلــی دخیــل ندانیــم. البتــه ناگفتــه نمانــد کــه براســاس محوطه هــای کاوش شــده بــازه زمانــی ارایــه شــده ــد ــزی( را نبای ــا زاگرس مرک ــان ت ــرای آذربایج ــا 3700 ق.م ب ــا )4200 ت ــه دالم ــرای مرحل بــازه ای غیــر قابــل تغییــر دانســت، چــرا کــه در کاوش تپــه کلنــان به طــور قطــع به عنــوان بتاریــخ مطلــق 4042 ق.م ق.م از الیــه 8 به دســت آمــد )ساعدموچشــی و دیگــران، 1390ب: ــا( در ســایر مناطــق ــر دالم ــاز قدیمی ت ــا )ف ــوش دالم ــق ســفال منق ــا اف ــخ ب ــن تاری 50(. ایهم زمــان اســت، در حالی کــه در تپــه کلنــان تعــداد ســفال منقــوش کــم و بیشــتر ســفال ها را طیــف ســاده آن تشــکیل مــی داد )توضیــح این کــه ســفال های منقــوش دالمایــی از انــواع ــه ــرد ک ــرح ک ــال را مط ــن احتم ــوان ای ــن رو می ت ــت( از ای ــر اس ــاری قدیمی ت ــاده و فش سســنت منقــوش دالمایــی در ایــن منطقــه و نیــز احتمــااًل در آذربایجــان می توانــد بــه تاریخــی قدیمی تــر از تاریخ هــای موجــود برگــردد و بعیــد نیســت کــه بخشــی از فــاز دالمــا بــه دوره ای

ــود. ــذاری ش ــزی تاریخ گ ــم زاگرس مرک ــنگ قدی ــا مس وس ــق ب ــم اف هــی دوره ی ــواد فرهنگ ــود م ــدم وج ــران ع ــمال غربی ای ــی ش ــای نواح ــی از ویژگی ه یکــد ــم اســت، به طــوری کــه در بیشــتر نقــاط آن بعــد از دوره نوســنگی جدی مس وســنگ قدیــد ــر کرده ان ــی را ذک ــا دوره دالمای ــان ب ــه هم زم ــنگ میان ــروز(، دوره مس وس )دوره حاجی فیــه ــروز ک ــد از دوره حاجی فی ــه چــه در بررســی ها و چــه در کاوش هــای بع ــن نحــو ک ــه ای بــا 5200 ق.م )هــول 1381( ادامــه پیــدا می کنــد، یــک هــزاره فتــرت وجــود دارد و بعــد از تآن دوره دالمایــی ظاهــر می شــود )هــول، 1387: 77 و هــول، 1381: 100(. در هیــچ کاوشــی در آذربایجــان چــه در غــرب و چــه در شــرق دریاچــه ارومیــه هیــچ محوطــه ای بــا آثــار دوران مــس و ســنگ قبــل از دالمــا )قبــل از 4200 ق.م( ذکــر نشــده اســت. ایــن وضعیــت را حتــی ــری ــم. در کاوش محوطــه قوشــاتپه شــهریری در 70 کیلومت ــز می بینی ــل نی در اســتان اردبیشــمال غربی اردبیــل بعــد از دوره نوســنگی جدیــد دوره دالمایــی بــا یــک هــزاره فتــرت ظاهــر ــابهی ــت مش ــز وضعی ــار نی ــتان بیج ــرج 1385(. در شهرس ــری و پورف ــود )هژبری نوب می شــنگ ــه دوره مس وس ــق ب ــه ای متعل ــه محوط ــز هیچ گون ــه نی ــن منطق ــاهدیم. در ای را شقدیــم شناســایی نشــده اســت یــا الاقــل مــا براســاس مــواد موجــود قــادر بــه تشــخیص آن ــه ــا منطق ــزل اوزن در بیجــار ب ــه ق ــیه رودخان ــه حاش ــالف منطق ــا نقطــه اخت ــم. تنه نبوده ایآذربایجــان، در عــدم وجــود دوره نوســنگی در بیجــار اســت. شــاید دلیــل آن را بتــوان بــه علــت ــاد بیجــار، شــرایط اقلیمــی خشــک و ســخت دانســت. شــاید هــم به دلیــل عــدم ارتفــاع زیمشــابهت منطقــه بیجــار بــا مناطقــی اســت کــه فرهنــگ نوســنگی حســونایی در آن هــا رایــج ــد. ــروز در آذربایجــان ش ــگ دوره حاجی فی ــه شــکل گیری فرهن ــه منجــر ب ــدی ک ــود، رون بویــت معتقــد اســت کــه فرهنــگ نوســنگی حاجی فیــروز در مکان هــا و مناطقــی گســترش ــود )ویــت، ــان ب ــه آن ــدک در نظــام معیشــتی نهادین ــرات بســیار ان ــه کــه مســتلزم تغیی یافتــه ــه آذربایجــان ب ــا منطق ــار ب ــه بیج ــه، منطق ــن نظری ــتن ای ــر داش ــا در نظ 1387: 488(. ب


لحــاظ جغرافیایــی و معیشــتی متفــاوت اســت و مــورد نظــر مردمــان نوســنگی حاجی فیــروز نبــوده اســت. عالوه بــر آذربایجــان در شــرق اســتان زنجــان نیــز ایــن وقفــه بیــن دوره هــای ــا وقفــه ای ــل مشــاهده اســت، به طــوری کــه بعــد از دوره نوســنگی ب نوســنگی و دالمــا قاب

ــران 1389(. ــروی و دیگ ــود )خس ــر می ش ــی ظاه ــفال های دالمای ــان، س ــابه آذربایج مشدر منطقــه حاشــیه رودخانــه گاماســیاب کــه توســط سعیدی هرســینی بررســی و مطالعــه شــده، بــا وجــود شناســایی بیــش از 150 محوطــه دوره مس وســنگ میانــه و جدیــد، فقــط 4 ــد ــه دوره مس وســنگ قدیــم شناســایی شــده اســت. از شهرســتان نهاون ــوط ب محوطــه مربــینی، 1385: 480(. ــت )سعیدی هرس ــده اس ــر نش ــن دوره ذک ــی از ای ــه محوطه ای هیچ گونــود ــود. کمب ــامل می ش ــیاب را ش ــه گاماس ــیه رودخان ــتان حاش ــرده، 4 شهرس ــی نامب بررســیاب ــد در گاماس ــه و جدی ــای میان ــا دوره ه ــه ب ــم در مقایس ــنگ قدی ــای مس وس محوطه هــا حــدودی الگوهــای مشــابهی را از ایــن ــه قــزل اوزن ت و نبــود ایــن دوره در حاشــیه رودخانحیــث ارایــه می کنــد. منطقــه بیجــار از منطقــه گاماســیاب مرتفع تــر اســت و احتمــااًل همیــن عامــل بــر عــدم وجــود محوطه هــای مس وســنگ قدیــم و نوســنگی تأثیرگــذار بــوده اســت. عالوه بــر عامــل ارتفــاع زیــاد منطقــه، عوامــل دیریــن اقلیم شناســی نیــز در ایــن امــر دخیــل

بــوده اســت.

تأثیــر عوامــل دیریــن اقلیم شناســی بــر عدم یــا کمبــود؟ اســتقرارهای پیــش از دوره مس وســنگ میانــه منطقــه

شــواهدی در دســت اســت کــه شــرایط اقلیمــی در اوایــل هلوســن بــا شــرایط امــروز تــا حــدود متفــاوت بــوده اســت، مســئله ای کــه می توانــد بــر کمربندهــای رویــش، منابــع آب، خــاک، جانــداران و نیــز الگوهــای اســتقراری کشــاورزان موثــر واقع شــود. در بحــث مربوط به شــرایط ــن اقلیم شناســی ــات دیری ــا مطالع ــق آن ب ــز تلفی ــا و نی ــار در این ج ــه بیج ــی منطق جغرافیایمی تــوان دالیــل جغرافیایــی و دیریــن اقلیم شناســی را در ایــن امــر مؤثــر دانســت. در منطقــه بیجــار و در شــهری چــون بیجــار میانگیــن حداقــل و حداکثــر دمــا به دلیــل ارتفــاع زیــاد آن از ســطح دریــا در ســال در حــدود 78 درجــه اســت و تعــداد روزهــای یخبنــدان 195 روز اســت، بدیــن ترتیــب فقــط 170 روز، زمــان آزاد از یــخ اســت کــه ایــن امــر یــادآور برخــی از نواحــی جنــب قطبــی اســت )جعفرپــور، 1356: 63(. عالوه بــر ایــن در همیــن قســمت بــه تغییــرات ــا ــه دوره دالم ــان ب ــی 4000 ق.م و هم زم ــه و در دوره تقریب ــن میان ــی در دوره هلوس اقلیمــط ــه مرتب ــن منطق ــا شــروع و گســترش اســتقرار در ای اشــاره شــده کــه به نظــر می رســد بباشــد. براســاس مطالعــات دیریــن دریاچه شناســی، منطقــه زاگــرس از شــروع دوره هلوســن ــا افزایــش و در ــوده اســت. در 4000 ق.م ب ــا حــدودی خشــک تر از امــروز ب ــا 4000 ق.م ت تعیــن حــال ثبــات در بــارش مواجهیــم و شــرایط اقلیمــی تــا حــدودی خنک تــر شــده اســت. ــارش ــت و ب ــید )Purser, 1973: 15( و رطوب ــان رس ــه پای ــک ب در 4000 ق.م، دوره خشزاگــرس بــه ســطح کنونــی می رســد )Van Zeist & Wright 1963(. در هــزاره چهــارم ق.م ســطح آب هــای خلیج فــارس 3 متــر باالتــر از ســطح کنونــی بــوده اســت )بروکــس، 1377: 10(، ایــن در حالــی اســت کــه در 5000 ق.م ایــن میــزان 10 متــر پایین تــر از ســطح معاصــر بــوده اســت )Zarins, 1992: 57(. افزایــش نــزوالت جــوی در هلوســن میانــه )هم زمــان بــا مس وســنگ میانــه( بــه زاگــرس منحصــر نبــوده و در هــالل حاصلخیــزی ایــن افزایــش بــه

.)Crown, 1972: 320( ــد ــد می رس 50 درص


بــا در نظــر گرفتــن شــرایط اقلیمــی نامســاعد قبــل از 4000 قبــل از میــالد و نیز احتســاب ارتفــاع منطقــه شــرق کردســتان و نیــز نبــود )براســاس داده هــای کنونــی( و یــا کمبــود آن )در صــورت کشــف در پژوهش هــای آینــده( می تــوان عامــل بــارش و نیــز ســرما را عوامــل اصلــی نبــود آثــار قدیمی تــر از مس وســنگ میانــه دانســت. تقــدم و تأخــر در شــروع اســتقرارها در مناطــق زاگــرس نیــز دیــده می شــود. غــرب منطقــه زاگرس مرکــزی زودتــر از شــرق دارای اســتقرار شــد. دونالــد مــک کان بــه تأثیــرات زیســت محیطی شــرق و غــرب زاگرس مرکــزی در توضیــح ایــن امــر اشــاره دارد. وی تفــاوت در زهکشــی زمین هــا، شــرایط اقلیمــی، فــرم زمیــن و واحدهــای زمیــن ریخت شناســی را در ایــن امــر مؤثــر می دانــد. عالوه بــر ایــن شــرق ــری ــاک کم ت ــت خ ــعت تر و ضخام ــم وس ــر، ک ــی مرتفع ت ــزی دارای دره های زاگرس مرکاســت. به طــور عمــوم بخــش شــرقی زاگرس مرکــزی بلندتــر، ســردتر، و خشــک تر از غــرب ــی و ــع غذای ــد مناب ــری برخــوردار اســت و فاق آن اســت و از قابلیت هــای کشــاورزی پایین تمعدنــی مهــم بــرای انســان دوره نوســنگی اســت. در حالی کــه بــا تغییــر شــرایط اقلیمــی در میانــه دوره هلوســن بیــن ایــن دو بخــش تــا بــه امــروز اختالفــی دیــده نمی شــود. تنهــا در دوره مس وســنگ بــود کــه بــا بهبــود شــرایط اقلیمــی و افزایــش قابلیــت کشــاورزان توانســتند Mcdonald,( تمــام ســال را در تعــداد انگشــت شــماری محوطــه در بخش شــرقی ســر کننــدــا شــرق زاگرس مرکــزی را هــم در شــرایط ــه ای بیجــار ب 577 :1979(. شــباهت های منطقــن ــرد. ای ــاهده ک ــوان مش ــابه می ت ــتقراری مش ــای اس ــم در الگوه ــابه و ه ــی مش جغرافیایــارش آن هاســت. ــزان ب ــا و می ــاد آن ه ــاع زی ــر در شــروع اســتقرار، ارتف ــه تأخی شــباهت ها بمیــزان بــارش نــزوالت جــوی در زاگرس مرکــزی بیــن 350 تــا 500 میلی متــر اســت کــه بــا Mc�( حرکــت از غــرب بــه شــرق و از شــمال بــه جنــوب آن از میــزان آن کاســته می شــود

ــودی، ــر و )محم ــار 409 میلی مت ــالیانه در بیج ــارش س ــط ب ــزان متوس Donald 1979(. می1352: 13( مشــابه منطقــه شــرق زاگرس مرکــزی اســت. منطقــه شــرق کردســتان بــه لحــاظ ارتفــاع یکــی از مرتفع تریــن دشــت های ایــران اســت و میانگیــن ارتفــاع از ســطح دریاهــای

ــت. ــر اس ــود بی نظی ــوع خ ــنگ آن در ن ــای دوره مس وس آزاد محوطه هدر شهرســتان بیجــار دوره ایــی متعلــق بــه قبــل از دوره دالمــا )گودیــن X( -ماننــد ســنت ــا بخشــی ــگاور ب ســفال شــهن آباد- شناســایی و کاوش نشــده اســت. دوره شــهن آباد در کن .)Levine & Young, 1988: 17( از دوره ی ســفال جــی در غــرب آن هــم دوره اســتــه ــت در حالی ک ــم ق.م اس ــزاره پنج ــه ه ــق ب ــهن آباد متعل ــق دوره ش ــذاری مطل تاریخ گــن رو به نظــر می رســد ــده اســت؛ از ای ــفال به دســت نیام ــوع س ــن ن ــتان ای ــتان کردس در اســوده ــتان بیجــار ب ــر از شهرس ــده زودت ــزی دو س ــتقرار در شــرق زاگرس مرک ــروع اس ــه ش ک Levine and McDonald, 1977:( اســت. مجموعــه شــهن آباد قدیمی تــر از دالماســتــتقرار در ــروع اس ــدم در ش ــه تق ــود این ک ــا وج Levine and Young, 1988: 17 ;46(. بــده آن ــزارش ش ــای گ ــداد محوطه ه ــار، تع ــه بیج ــه منطق ــبت ب ــزی نس ــرق زاگرس مرک شزیــاد نیســت. از کنــگاور هیــچ محوطــه دیگــری از فــاز شــهن آباد معرفــی نشــده اســت، امــا .)Howell, 1979: 157( در مالیــر واقــع در جنوب شــرق، دو محوطــه گــزارش شــده اســتــه در دوره ــن منطق ــتقرار ای ــخصی از اس ــانه مش ــگاور نش ــرده دره کن ــبتاًً فش ــی نس در بررسنوســنگی متأخــر به دســت نیامــده و بررســی های گســترده تر در دره هــای اســدآباد، نهاونــد و صحنــه نیــز ظاهــراً چنین انــد )اســمیت و یانــگ، 1382: 46(. البتــه بایــد خاطرنشــان کــرد کــه ــا ویژگی هایــی ــوان گــروه IA ب ــا عن ــه خــود، ســفال هایی را کــه ب یانــگ در انتشــارات اولی


چــون ســفال های نارنجــی- قرمــز تــا نخودی-صورتــی طبقه بنــدی کــرده بــود را نخســتین افــق ســفالی منطقــه می دانســت و آن هــا را شــبیه ســفال های نوســنگِی بــا شــاموت خشــِن ــش ــتان و علی ک ــوران لرس ــه گ ــاه، تپ ــراب کرمانش ــه س ــولدوز، تپ ــروز دره س دوره حاجی فیــا ســفال های الیه هــای ــاز همیــن ســفال ها را ب ــه ب ــران می دانســت امــا در همــان مقال دهل Young, 1966:( تحتانــی گودیــن –کــه قدیمی تــر از دالمــا نیســت- مقایســه کــرده اســت C 233(. اســمیت و یانــگ پیــدا شــدن دو تکــه ســفال مربــوط بــه اواخــر دوره ســراب در تپــهــر وجــود ســکونت گاه های اولیــه در دره هــای محوطــه ســه گابی را -کــه مک دانلــد شــاهد بباالدســت رود گاماســیاب در ایــن منطقــه پیــش از آغــاز اســتقرار در تپــه C می دانســت- دلیــل

ــر اســتقرار کشــاورزی در آن جــا نمی داننــد )اســمیت و یانــگ، 1382: 46(. ب

ــوزه ــه ح ــنگ میان ــای دوره مس وس ــش محوطه ه ــابهت در افزای مشآب گیــر رودخانــه قــزل اوزن بــا مناطــق دیگــر

افزایــش محوطه هــای اســتقراری در دوره مس وســنگ در بیشــتر نقــاط ایــران از ویژگی هــای خــاص ایــن دوره اســت. در دوره مس وســنگ شــمار محوطه هــای شــناخته شــده هشــت برابــر ــران و بخش هــای ــه، فالت مرکــزی ای ــه حــوزه دریاچــه ارومی ــک از جمل شــد و خــاور نزدیــمیت و ــد )اس ــکون ش ــل مس ــور کام ــرعت و به ط ــه س ــن ب ــی بین النهری ــمالی و جنوب شــز افزایــش اســتقرارها را در سراســر منطقــه می بینیــم. در یانــگ، 1382: 38(. در زاگــرس نیــده دارای اســتقرار اواخــر هــزاره پنجــم ق.م بیشــتر مناطــق خشــک حتــی به صــورت پراکنــه ــنگ میان ــا دوره مس وس ــه ب ــد ک ــد جدی ــد )Hole, 1989: 153(. در دوره عبی می گردنــرد. ســواحل ــر می گی ــن را در ب ــاط بین النهری زاگــرس هم زمــان اســت اســتقرارها بیشــتِر نققســمت های پســت و بیشــتر دره هــای مرتفــع را روســتاهای کوچــک و دهکده هــا پوشــش می دهنــد و در قســمت هایی کــه از قابلیــت کشــت بهتــری برخــوردار بودنــد، یــک یــا چنــد مرکــز ده هکتــاری ظاهــر می شــود )Wright et al, 1975: 130(، پدیــده ای کــه در بیجــار ــه اعــم از ــن منطق ــده می شــود. در دوره دالمــا بیشــتر مناطــق ای ــر دی در مقیاســی کوچک ت

دشــت ها و کوه پایه هــا مســکونی می گــردد.گاف الگوهــای اســتقراری گــذر از عبیــد بــه اوروک دره هــای مرتفــع لرســتان را مشــخص کــرده اســت. هــر دره بزرگ تــر یــک یــا چنــد مرکــز بزرگ تــر بیــن 3 تــا 10 هکتــار را در بــر می گیــرد و بیشــتر دره هــا یــک یــا چنــد مرکــز روســتایی حــدود 1 هکتــار را شــامل می شــود ــد: ــاری مانن ــود غ ــن وج ــا ای ــرای دره اســت، ب ــری ب ــزار نف ــد ه ــت چن ــر جمعی ــه دال ب ک .)Goff, 1971:145( کنجــی نشــان بــر جمعیت هــای کامــاًل کوچ نشــین در ایــن تاریــخ داردمشــخصه دوره مس وســنگ میانــی در حوضــه آب خیــز کارون شــمالی در اســتان چهارمحــال ــنگ ــوروزی، 1388: 165(. مس وس ــت )ن ــتقرارهای آن اس ــمار اس ــش ش ــاری افزای و بختیمیانــه دوره اوج گســترش انفجــاری اســتقرارها در سراســر منطقــه بختیــاری اســت. در ایــن دوره اســتقرارها، هــم از لحــاظ تعــداد و هــم انــدازه گســترش می یابنــد )زاگارل، 1387: 71(.ــد معرفــی ــوان عبی ــا عن ــن دوره کــه ب ــه افزایــش محوطه هــای ای ــز ب در ماهیدشــت نیشــده اســت، اشــاره شــده اســت )Levine, 1975: 488(. در دره هلیــالن نیــز هم زمــان بــا 4000 ق.م بــا افزایــش محوطه هــا روبروییــم )Mortensen, 1974: 31(. نخســتین شــواهد ــاز می گــردد کــه در آن مــا بــرای مســکون شــدن گســترده دره هــای کنــگاور بــه دوره ای بــده از دوره ــت آم ــج به دس ــگ، 1382: 48(. نتای ــمیت و یان ــت )اس ــا رواج داش ــفال دالم س


ــت در ــش جمعی ــان دهنده ی افزای ــاه نش ــتان کرمانش ــنقر در اس ــه س ــنگ از منطق مس وســان، 1387: ــوی و حیدری ــت )موس ــم آن اس ــه دوره قدی ــبت ب ــی نس ــنگ میان دوره مس وســنگ ــن و در دوره مس وس ــد از ای ــی بع ــر حت ــل دشــت مالی ــترده و کام ــتقرار گس 199(. اسجدیــد )گودیــن VI( آغــاز شــد )Howell 1979(. در منطقــه بیســتون نیــز اســتقرار گســترده ــه ــن منطق ــه در ای ــوری ک ــردد، به ط ــاز می گ ــی ب ــنگ میان ــه دوره مس وس ــه ب در منطقــتونی 1389( و در ــروع )مرادی بیس ــتقرار ش ــه اس ــا 2 محوط ــی ب ــنگی میان ــه نوس در محوطــنگ ــی در دوره مس وس ــد، در حال ــدد 1 می رس ــه ع ــش ب ــا کاه ــم ب ــنگ قدی دوره مس وسمیانــی بــه 31 محوطــه افزایــش می یابــد )محمدی قصریــان 1391(. عالوه بــر ایــن مناطــق، ــه ــت و اســتقرار در دوره مس وســنگ میان ــش جمعی ــز افزای ــه پیشــکوه لرســتان نی در منطقــرس ــای زاگ ــته کوه ه ــای رش ــت )Henrickson, 1985b: 40(. در انته ــده اس ــزارش ش گــود ــده می ش ــه دی ــنگ میان ــتقرارهای مس وس ــداد اس ــش تع ــم افزای ــارس ه ــه ف و در منطقــایر ــا س ــار ب ــترک بیج ــکات مش ــی از ن ــامنر، 1377: 42 و Alizadeh, 1988: 29(. یک )سمناطــق غــرب در ایــن اســت کــه نخســتین شــواهد مــا بــرای مســکون شــدن گســترده آن در

ــت. ــاده اس ــاق افت ــی اتف ــنگ میان دوره مس وسدر منطقــه ابهــررود واقــع در شــرق منطقــه بیجــار نیــز در دوره مس وســنگ میانــه افزایش محوطه هــا را شــاهدیم. در حــوزه آب ریــز ابهــررود، دوره نوســنگی دارای یــک محوطــه اســت ــی ــد )عال ــدد می رس ــه 19 ع ــه ب ــنگ میان ــا در دوره مس وس ــداد محوطه ه ــه تع در حال ک1385 و Alibaigi et al. 2012(. ایــن وضعیــت را در مناطــق شــرقی تر نیــز می تــوان شــاهد بــود. براســاس بررســی های باستان شــناختی انجــام شــده در منطقــه قمــرود در اســتان قــم، تعــداد محوطه هــا در هــزاره چهــارم ق.م بــه 15 عــدد افزایــش می یابــد. ایــن تعــداد رشــدی ســه برابــری نســبت بــه دوره قبــل از خــود )5 عــدد در هــزاره پنجــم ق.م( را نشــان می دهــد ــراق ــمال ع ــه ش ــن دوره را در منطق ــا در ای ــمار محوطه ه ــش ش ــی، 1378: 52(. افزای )کابلنیــز شــاهدیم )Wilkinson, 2003: 40(. همان طــور کــه مشــاهده شــد، همــه ایــن مناطــق ــه نشــان می دهــد. هماننــد شهرســتان بیجــار رشــد محوطه هــا را در دوره مس وســنگ میان

ــتاییان ــت روس ــیوه های معیش ــه ش ــاره ایی ب ــی: اش قوم باستان شناسمعاصــر در منطقــه بیجار

در راســتای انجــام پژوهــش کــه بــر شــناخت الگوهــای اســتقراری دوره مس وســنگ منطقــه بیجــار تمرکــز دارد، ســعی شــد تــا اطالعاتــی از شــیوه های تعامــل روســتاییان با زیســت محیط منطقــه در موضوعاتــی چــون کوچ نشــینی و رمه گردانــی اخــذ شــود. پایــه علمــی اســتفاده از ایــن داده هــا ماننــد هــر داده قوم باستان شناســی دیگــری بــر مقایســه اســتوار اســت. از ایــن رو فــرض بــر شــباهت دو پدیــده در زمــان حــال و گذشــته )دوره مس وســنگ( اســت. یکــی از Abdi( ــت ــی اس ــینی و رمه گردان ــنگ کوچ نش ــت در دوره مس وس ــوم معیش ــای مرس روندهــک ــوان ی ــر دو به عن ــتعمال ه ــباهت ها و اس ــه ش ــود این ک ــا وج ــیوه ب ــن دو ش 2003(. ایــال را ــی از س ــردم فصل ــیوه کوچ نشــینی م ــی هســتند. در ش ــد دارای تفاوت های ــوم واح مفهــه روســتایی خــاص ــد و ب در یــک منطقــه و فصــل دیگــر را در منطقــه ای دیگــر می گذراننــر ــیوه اخی ــته اند. در ش ــتا وابس ــه روس ــا ب ــردی چوپان ه ــیوه چراگاه گ ــتند. در ش ــته نیس وابســه دار ــه ایــن نحــو کــه ممکــن اســت فــرد گل ــه داد، ب ــوان ارای ــد مــدل مختلــف را می ت چنپــس از چــرای دام هــای خــود و پیمایــش چندیــن کیلومتــری اطــراف روســتای خــود، شــب ها


ــی از ســال ــا فصول ــد روزهــا ی ــه خــود ســپری کنــد. در مــدل دیگــر دام دار می توان را در خانرا در ارتفاعــات )در فصــول گــرم ســال( بــه هــم راه گلــه خــود ســپری کنــد. در ایــن شــیوه ممکــن اســت بــرای اســکان مکان هــای فصلــی کوچکــی نیــز ایجــاد شــود. بــا بررســی های قوم باستان شناســی مختصــری کــه در پاییــز 1389 در منطقــه بیجــار )ساعدموچشــی 1390( به عمــل آمــد دو شــیوه معیشــت روســتایی در منطقــه بیجــار مشــاهده شــد. در هــر دو شــیوه پایــه اســکان به صــورت دایــم در روســتا اســت. بــه عبــارت دیگــر بــا وجــود این کــه تفــاوت در شــیوه تطابــق بــا محیــط در هــر دو ســبک مردمــان از محلــی ثابــت بــه نــام روســتا بهــره ــع در مرکــز و ــه مختلــف روســتا یعنــی روســتاهای واق ــن پژوهــش دو گون ــد. در ای می گیرنحاشــیه )در نزدیکــی ارتفاعــات( شهرســتان انتخــاب شــد. در مرحلــه اول روســتایی از مرکــز ــه دوم ــاب و در مرحل ــود انتخ ــاورزی ب ــرای کش ــاعدی ب ــای مس ــه دارای زمین ه ــت ک دشــرای کشــت ــه جمــع آوری داده هــا از روســتایی در ارتفاعــات کــه از زمین هــای مناســبی ب ببرخــوردار نبــود متمرکــز شــدیم. بــرای روســتای داخــل دشــت روســتای ســیرالن در دهســتان بابارشــانی و بــرای روســتاهای موجــود در ارتفاعــات، روســتاهای مرتفــع دهســتان های طغامین ــد ــد، قره کن ــدی، آغ کن ــاق، شــریف کندی، خان کن ــد: چت ــتان بیجــار مانن ــی در شهرس و کران

و ســراب انتخــاب شــد.

اطالعــات قوم باستان شناســی روســتاهای حاشــیه شــمالی شهرســتان بیجــار )حاشــیه ارتفاعات(

در روســتاهای ایــن منطقــه به دلیــل وجــود زمین هــای نامســاعد جهــت کشــاورزی، صعب العبــور بــودن منطقــه، شــیب زیــاد اراضــی، بازدهــی کم تــر زمین هــا و امــکان ــردم ــتاها م ــود. در این روس ــتری می ش ــد بیش ــر دام داری تأکی ــا ب ــاری زمین ه ــر آبی کم تاکثــراً دام دارنــد و در نگهــداری دام هــا بــر دام هــای بــز و گوســفند تأکیــد می شــود و تعــداد گاو کم تــر اســت. در روســتاهای حاشــیه ارتفاعــات، برخــالف روســتاهای مناطــق مرکــزی که ــود ــای خ ــرم ســال گله ه ــام گ ــد، در ای ــود ســپری می کنن ــه خ ــه داران شــب ها را در خان گلــد. ــداری می کنن ــا نگه ــود را در آن ج ــات خ ــرما حیوان ــروع س ــا ش ــرده و ت ــا ب ــه کوه ه را بدلیــل ایــن امــر اســتفاده از مراتعــی اســت کــه هــم نســبت بــه دشــت ها دیرتــر شــروع بــه رشــد می کننــد و هــم این کــه گلــه حیوانــاِت روســتاها امــکان اســتفاده از آن هــا را در اوایــل فصــل بهــار ندارنــد. روســتاهای مناطــق مرتفــع شــمالی شهرســتان بیجــار از اردیبهشــت بــه ــای آن ــان از چراگاه ه ــط آب ــر و اواس ــر مه ــا اواخ ــد و ت ــوچ می کنن ــع ک ــای مرتف چراگاه هــاالی ــات خــود را در ب اســتفاده می کننــد. در ایــن منطقــه معمــواًلً علوفــه مــورد نیــاز حیوان

ــد. ــداری می کنن ــد، نگه ــرد کنن ــا را خ ــه آن ه ــدون این ک ــا و ب خانه هــواع ــداری ان ــیرالن(: نگه ــتای س ــت )روس ــع در دش ــی واق ــای قوم باستان شناس داده هــداد ــود. تع ــده می ش ــتا دی ــز، گاو، ســگ، اســب و االغ در روس ــفند، ب ــامل گوس ــات ش حیوانســگ های روســتا زیــاد اســت کــه دلیــل ایــن امــر وجــود حیوانــات وحشــی زیــادی اســت کــه در منطقــه بیجــار زندگــی می کننــد. در این روســتا چــرای حیوانــات به صــورت مشــترک ــان خــود )معمــواًلً از ــا چوپ ــه ای ب ــا هــر خان ــرای بخشــی از روســتا و ی ــان ب ــک چوپ ــا ی یــفند ــط 100 رأس گوس ــور متوس ــه به ط ــر خان ــرد. در ه ــورت می گی ــواده( ص ــای خان اعضنگهــداری می شــود. میانگیــن تعــداد بزهــا در هــر خانــه 5 الــی 6 عــدد اســت. مســافتی کــه توســط چوپانــان بــرای چــرای حیوانــات طــی می شــود بســیار زیــاد و در حــدود 7 کیلومتــر


ــرده( ــا )گاوب ــوه گبری ــا ک ــیرالن ت ــتای س ــاکن روس ــای س ــال چوپان ه ــوان مث ــت. به عن اســیرالن ــتای س ــد. در روس ــر می گردن ــتا ب ــه روس ــروب ب ــرده و غ ــرا ب ــرای چ ــات را ب حیوانــا را ــر روز آن ه ــد و ه ــداری نمی کنن ــا نگه ــات را در کوه ه ــال حیوان ــچ روزی از س در هیــتر ــاور بیش ــتاهای مج ــه روس ــبت ب ــتا نس ــای این روس ــد. زمین ه ــر می گردانن ــتا ب ــه روس بــرده می شــوند و ــه چــرا ب ــات ب ــرف حیوان ــارش ب ــان ب ــا زم اســت. در روســتای ســیرالن، تــا ــن از اواســط آذر ت ــای ســرد ســال به طــور میانگی ــه در ماه ه ــات در طویل ــداری حیوان نگهــاز از زمین هــای کشــاورزی جمــع آوری ــورد نی ــه م ــن انجــام می شــود. علوف اواســط فروردیــتان ــز و تابس ــل پایی ــتر در فص ــار و بیش ــال یک ب ــات در س ــش حیوان ــل زای ــود. فص می شاســت و بــرای ذبــح حیوانــات جهــت مصــرف، بیشــتر از گوســفندان نــر یــک ســاله اســتفاده ــرده ــرا ب ــه چ ــش ب ــا آی ــای کشــاورزی درو شــده و ی ــات بیشــتر در زمین ه ــود. حیوان می شــه این روســتا کــوچ نمی کننــد و براســاس گفتــه ــا در کوه هــا. هیــچ گاه عشــایر ب می شــوند ت

ــد. ــین بوده ان ــه یک جانش ــیرالن همیش ــتای س ــان روس ــی مردم اهالــا ــین ب ــتاهای دشت نش ــی از روس ــوان منتخب ــیرالن به عن ــتای س ــه روس ــا مقایس بــوان دو ــن می ت ــی و طغامی ــتان های کران ــار در دهس ــتان بیج ــمالی شهرس ــتاهای ش روسشــیوه معیشــت را مشــاهده کــرد. نخســت: مردمــان مرکــز دشــت کــه از زمین هــای بهتــری ــد ــتا می پردازن ــراف روس ــردی در اط ــه دام داری چراگاه گ ــاورزی ب ــن کش ــد و ضم برخوردارنو شــب ها را در روســتاهای خــود ســپری می کننــد. در شــیوه دوم کــه در روســتاهای حاشــیه دشــت و روســتاهای مرتفــع دیــده می شــود، به دلیــل کیفیــت پاییــن زمین هــای کشــاورزی بــر دام داری تأکیــد بیشــتری می شــود. عالوه بــر ایــن و مهم تــر از اختــالف قبلــی، روســتاییان ایــن منطقــه در فصــول گــرم ســال بــه هــم راه گلــه بــه ارتفاعــات می رونــد و ضمــن نگهداری ــتای ــد. در روس ــپری می کنن ــا س ــرما در آن ج ــل س ــا فص ــب ها را ت ــا، ش ــات در کوه ه حیوانســیرالن برخــالف روســتاهای حاشــیه ارتفاعــات شــمالی بیجــار، علوفــه مــورد نیــاز حیوانــات

ــد. ــره می کنن ــار کاه ذخی ــرده و آن را در انب ــا وســایلی چــون خرمن کــوب خــرد ک خــود را ب

نتیجه گیریــایی ــار شناس ــتان بیج ــنگ در شهرس ــه مس وس ــداد 76 محوط ــن پژوهــش تع ــاس ای براســی ــی و پیزدل ــفال دالمای ــد: س ــران مانن ــفالی مناطــق شــمال غربی ای ــد. ســنت های س گردیــروع ــود. ش ــده می ش ــن IX ،VII و VI دی ــون گودی ــزی چ ــنت های زاگرس مرک ــز س و نیاســتقرارهای منطقــه بــا مس وســنگ میانــه اســت و احتمــااًل دالیــل زیســت محیطی در ایــن ــتیم. ــز هس ــا نی ــی محوطه ه ــش ناگهان ــاهد افزای ــن دوره ش ــت. در ای ــوده اس ــر ب ــر موث امــع ــق مرتف ــترده ایی از مناط ــف گس ــا طی ــش محوطه ه ــی، پراکن ــنگ میان در دوره مس وســنهاد ــتقراری آن پیش ــای اس ــرای الگوه ــه ب ــه خوش ــود و س ــامل می ش ــت ها را ش ــا دش تــود. در دوره ــده می ش ــز دی ــد نی ــنگ جدی ــه در دوره مس وس ــه خوش ــن س ــت. ای ــده اس شــش ــتقراری و پراکن ــای اس ــده و الگوه ــته ش ــا کاس ــداد محوطه ه ــد از تع ــنگ جدی مس وسمحوطه هــا دچــار تغییــرات فاحشــی بــا دوره قبــل می گــردد کــه از ایــن حیــث بــا بســیاری ــل ــیه ایی تر، تمای ــق حاش ــتقرار در مناط ــه اس ــل ب ــی دارد. تمای ــران هم خوان ــق ای از مناطبــه قرارگیــری محوطه هــا در کنــار چشــمه ها، کاهــش تعــداد محوطه هــا و کاهــش ــتاهای ــا روس ــینی و ی ــد کوچ نش ــااًل رش ــار احتم ــه هکت ــر از س ــای بزرگ ت ــداد محوطه ه تعــه ــت ک ــر داش ــن در نظ ــوان چنی ــه می ت ــود. البت ــادآور می ش ــی را ی ــاد رمه گردان ــا اقتص ب


بخشــی از جمعیــت دوره مس وســنگ میانــه بــه محوطه هــای بزرگ تــر مس وســنگ جدیــد ــاس ــدند. براس ــر ش ــدودی بزرگ ت ــا ح ــا ت ــر محوطه ه ــون در دوره اخی ــده اند، چ ــذب ش جخوشــه بندی ذکــر شــده می تــوان طیــف گســترده ایی از محوطه هــای مرکــزی تــا ــی را پیشــنهاد کــرد. خوشــه روســتاهای کوچــک یک جانشــین و پایگاه هــای کوچــک فصلــا ــری آن ه ــت قرارگی ــود. موقعی ــامل می ش ــار را ش ــم هکت ــر از نی ــای کم ت اول محوطه هــن ــر ای ــاره دارد. عالوه ب ــا اش ــاورزی آن ه ــت کش ــودن قابلی ــف ب ــه ضعی ــز ب ــه نی در منطقضخامــت الیه هــای فرهنگــی آن هــا نیــز ضعیــف اســت، از ایــن رو کاربــری موقتــی بــرای آن هــا پیشــنهاد شــده اســت. مناطــق اطــراف شهرســتان بیجــار چــه در اســتان کردســتان و ــه کوچ نشــینان ــد به نظــر می رســد ک ــد و بعی ــتان های همجــوار همگــی مرتفع ان ــه در اس چــا را ایجــاد کــرده باشــند، ــن پایگاه ه ــردد داشــته و ای ــه ت ــن منطق ــه ای ــاًل تخصصــی ب کامــک ــای کوچ ــدادی از محوطه ه ــرای تع ــی ب ــینی رمه گردان ــیوه کوچ نش ــاس ش ــن اس برایپیشــنهاد می شــود. یکــی دیگــر از دالیــل ایــن امــر وجــود چنیــن شــیوه ای در حــال حاضــر ــات باستان شــناختی ــن پژوهــش چــه به صــورت مطالع ــج ای ــه اســت. یکــی از نتای در منطقــنگ ــی در دوره مس وس ــیوه رمه گردان ــنهاد ش ــناختی، پیش ــورت قوم باستان ش ــه به ص و چــرار داشــته کــه ــه ق ــی ای در منطق ــن صــورت کــه پایگاه هــای کوچــک فصل ــه ای اســت، بــع ــرداری از مرات ــت بهره ب ــا جه ــم راه گله ه ــه ه ــا ب ــال را در آن ج ــبان ها شــب هایی از س شــل ــتند. دلی ــاز می گش ــود ب ــتاهای خ ــه روس ــال ب ــات س ــی اوق ــد و در باق ــپری می کردن سایــن امــر در گذشــته وجــود محوطه هایــی بســیار کوچکــی اســت کــه حتــی مســاحت آن هــا کم تــر از 500 متــر مربــع و گاهــی تــا 150 متــر مربــع اســت. محوطه هــای خوشــه اول یــا ــد ــه می توان ــد ک ــرار گرفته ان ــتان ق ــای شهرس ــن بخش ه ــا در پایین تری ــات و ی در ارتفاعــه دوم ــد. خوش ــته باش ــاره داش ــه اش ــای دام داری منطق ــام ظرفیت ه ــرداری از تم ــه بهره ب بمــورد بحــث در این جــا کــه مســاحتی بیــن نیــم تــا ســه هکتــار را داراســت، محوطه هایــی هســتند کــه غالبــاً در مناطــق مختلفــی از شهرســتان پراکنــده شــده اند و قابلیــت اســتفاده از ــرای ــینی را ب ــی روستانش ــوان زندگ ــتند و می ت ــتان ها را دارا هس ــا و کوهس ــت ها، روده دشآن هــا پیشــنهاد کــرد. احتمــااًل مردمــان ایــن خوشــه و خوشــه ســوم، عامــالن ایجــاد تعــدادی از محوطه هــای خوشــه اول هســتند. خوشــه ســوم محوطه هایــی هســتند کــه غالبــاً در مرکــز دشــت ها و در کنــار رودهــای بــزرگ و پــرآب و نیــز در گذرگاه هــای طبیعــی ایجــاد شــده اند و از ارتفــاع پایین تــری نســبت بــه ســایر محوطه هــا برخوردارنــد و می توانــد نقــش مرکــزی ــًاً ــن حجــم نهشــته های فرهنگــی آن هــا باالســت. تقریب ــر ای ــد. عالوه ب ــا کن را در منطقه ایف

ــود. ــده می ش ــد دی ــه و جدی ــنگ میان ــر دو دوره مس وس ــه در ه ــه خوش ــن س ای


٢١

مختصات دوره (هاي) پيشنهاديبراساس طول شرقي و عرض

شمالي

ارتفاع از سطح دريا

براساس متر

طول و عرض

براساس متر

فاصله تا منابع آب (متر)

رديف مربوطهنام محوطه و روستاي نام دهستان

36° 10′ 38.00" مس و سنگ ميانه (دالمايي) و اسالمي"32.4 ′26 °47

1 محوطه ديه كهن روستاي آب باريك سياه منصور كنار چشمه 60در 150 1824

36° 13 ′ 5.18" ) و اسالمي6مس و سنگ جديد (گودين "27.00 ′ 26 47°

2 اوچ گل تپه باستاني روستاي سياه منصور 60 35در 30 1630

35° 54′ 44.56" مس و سنگ جديد و عصر آهن."13.99 ′34 °47

در 150 1918200

تپه كاني چيمن روستاي قره بالغ سياه منصور كنار چشمه ميانكوه

3

36° 10′ 48.00" مس و سنگ ميانه(دالمايي)."29.65 ′25 °47

4 تپه امامزاده روستاي آب باريك سياه منصور 30 55در 40 1864

36° 11′ 14.40" مس و سنگ ميانه (دالمايي) و تاريخي."9.73 ′32 °47

رودخانه 300 30در 40 1820 فصلي

5 تپه قره زمين حسن آباد چاروق سياه منصور

36° 12′ 896" مس و سنگ ميانه (دالمايي)."79 ′11 °47.

كنار رودخانه 30در 35 2025 فصلي

6 گنبدتپه شمامه روستاي گچه سياه منصور

دالمايي) و مس و سنگ جديد(سفال مس و سنگ ميانه ( )، عصر آهن.قرمز شرق درياچه اروميه

"15.89 ′90 °36 "48.36 ′24 °47

در 200 1864150

7 تپه كاني دوست علي روستاي گل بالغ سياه منصور كنار آبراهه

36° 17′ 19.6" ).7مس و سنگ جديد (گودين "48.6 ′30 °47

دهستان چشمهكنار 100 در 74 2047 طغامين

8 آغبالغتپه ديبك داشي روستاي

36° 14′ 6.79" مس و سنگ مياني(دالمايي) و تاريخي."20.63 ′36 °47

دهستان كنار رودخانه 80در 110 1764 طغامين

9 تپه قلعه ي روستاي اوچ گنبدخان

36° 20′ 331" مس و سنگ مياني (دالمايي)"722 ′33 °47

در 210 2068130

دهستان كنار آبراهه طغامين

10 محوطه اولچه بالغ روستاي بستان دره

36° 15′ 591" مس و سنگ ميانه (دالمايي)."950 ′29 °47

دهستان كنار چشمه 45در 35 1995 طغامين

تپه حسين آباد گل تپه

11

36° 22′ 915" ).7مس و سنگ جديد(گودين "55 ′34 °47

در 110 2031100

دهستان كنار چشمه طغامين

12 قبرستان قديمي روستاي آغكند

36° 18′ 9.74" مس و سنگ مياني(دالمايي)."35.50 ′32 °47


دهستان طغامين

قبرستان روبرو ممالغ(قلم ستان) روستاي سراب

13

36° 17′ 73" مس و سنگ ميانه (دالما) و دوره ي اسالمي."907 ′24 °47

دهستان 220 10در 15 1960 طغامين

14 تپه هاي دره زمين روستاي قزلجه

36° 18′ 18.55" مس و سنگ مياني(دالمايي) و دوران اسالمي."3.61 ′26 °47

دهستان 200 50در 40 2020 طغامين

محوطه قلعه گوزوي روستاي شريف كندي

15

36° 24′ 9.30" ).7مس و سنگ جديد (گودين "5.08 ′29 °47

16 تپه شهرك چاي روستاي شهرك دهستان كراني كنار چشمه 40در 50 2239

36° 18′ 34.5" ) و تاريخي.7مس و سنگ جديد (گودين "2.36 46 °47

تپه سويدري شهريار ياسوكند دهستان كراني چشمه 200 33در 10 1715

17

36° 20′ 3.78" ).8مس و سنگ ميانه (گودين 14.8 ′44 °47

18 تپه مرد الو دره سي روستاي قيطاس دهستان كراني 120 50در 190 2016

36° 20′ 4.59" ) و اسالمي.8مس و سنگ مياني (گودين "6.43 ′48 °47

19 تپه ميل آزاد ويس باال 2تپه شماره دهستان كراني چشمه 140 60در 85 2000

36° 19′ 739" مس و سنگ ميانه و جديد و دوره اسالمي."982 47 °47

تپه روبه رويي(شكربالغي) آزادويس دهستان كراني كنار چشمه 120در 70 1941سفلي

20

و 3مس و سنگ ميانه (دالمايي و سرگراب)، عصر آهن اشكاني.

"2.92 ′21 °36 "9.44 ′37 °47

در 130 1956120

21 تپه كهنه آغ يازي روستاي آغ يازي دهستان كراني 170

36° 15′ 37.20" سنگ ميانه و عصر آهن.مس و "25.90 ′41 °47

22 پير دره سي نوشاد دهستان كراني 200 60در 70 1654

36° 15′ 7.6" .3مس و سنگ جديد و عصر آهن "3.66 ′46 °47

تپه لَلَه كهريزي شوره درسي شهر دهستان كراني چشمه 180 20در 50 1626ياسوكند

23

36° 21′ 1.45" (دالمايي).مس و سنگ ميانه "4.64 ′37 °47

تپه حسن خان گُز سي روستاي آغ دهستان كراني كنار رودخانه 95در 110 1870 يازي

24

جدول 1: نام و مشخصات محوطه ها


٢٢

36° 15′ 619" مس و سنگ مياني (دالمايي) و احتماال تاريخي."713 ′40 °47

25 نوشادقال تپه(قلعه تپه) روستاي دهستان كراني كنار رودخانه 70در 35 1670

36° 10′ 402" مس و سنگ مياني (دالمايي) و اسالمي."504 ′46 °47.

دهستان كنار رودخانه 30در 60 1511 گرگين

كل تپه روستاي چول ارخ

26

مس و سنگ مياني (دالما)، مس و سنگ جديد(پيزدلي) و عصر آهن.

"881 ′12 °36 "48 ′55 °47

در 100 1681100

دهستان كنار رودخانه گرگين

تپه هاي گل قشالق روستاي گل قشالق

27

36° 13′ 119" مس و سنگ مياني (دالمايي) و اسالمي."336 ′54 °47

دهستان كنار رودخانه 150و 200 1542 گرگين

تپه قلعه روستاي زيوه

28

36° 12′ 38.90" مس و سنگ مياني." 19.64 ′52 °47


دهستان گرگين

منجوق تپه روستاي گرگين

29

مس و سنگ ميانه (دالمايي) و مس و سنگ جديد (شرق درياچه اروميه).

"15.47 ′18 °36 "6.01 ′51 °47

در 137 1888200

دهستان چشمه 150 گرگين

تپه كول دره روستاي تكيه

30

36° 13′ 20.83" ).6مس و سنگ ميانه(دالمايي)، مس و سنگ جديد(گودين "44.15 ′51 °47

رودخانه 400 40در 30 1542 فصلي

دهستان گرگين

حسين تپه گرگين

31

36° 03′ 42.39" مس و سنگ مياني (دالمايي) و دوره تاريخي"47.87 ′41 °47

در 170 1599170

دهستان 100 سيلتان

تپه ترباخ لي روستاي سلطان آباد دره ويران

32

47° 37′ 36.2" (دالمايي) و عصر آهن.مس و سنگ ميانه "10.3 ′53 °35

تپه تخت روستاي تخت دهستان حومه كنار رودخانه 70در 100 2029

33

35° 48′ 5.68" ) و تاريخي (اشكاني).7مس و سنگ جديد (گودين "8.55 ′29 °47

قلعه تنگه ويسمريد دهستان حومه كنار رودخانه 80در 300 1909

34

35° 47′ 156" ) و تاريخي.7جديد (گودين مس و سنگ "871 ′33 °47

35 محوطه شمال قلعه گلبالغ عليا دهستان حومه چشمه 300 30در 50 1959

35° 53′ 16.90" مس و سنگ ميانه (دالمايي) و تاريخي."6.34 ′32 °47

در 200 2014150

تپه بان ديونه چنگيز قلعه دهستان حومه كنار چشمه

36

35° 48′ 30.98" سنگ مياني (دالمايي) و تاريخيمس و "50.18 ′29 °47

37 تپه چشمه فخرالدين ويسمريد دهستان حومه كنار رودخانه 80در 300 1935

، دوران 3مس و سنگ ميانه، مس و سنگ جديد، عصر آهن تاريخي و اسالمي متاخر.

"18.59 ′52 °35 "24.04 ′36 °47

قلعه باالي بيجار دهستان حومه كنار چشمه 50در 50 1923

38

مس و سنگ مياني(دالمايي) و اسالمي.

"5.23 '41 °35 "2.13 '25 °47

در 205 1933140

39 محوطه ناوقالي روستاي خاندانقلي دهستان حومه كنار رودخانه

35° 50' 5.95" مس و سنگ جديد، عصر آهن."18.3 '28 °47

40 محوطه دره توانگل روستاي سعدآباد دهستان حومه 630 50در 80 1958

35° 50' 12.89" .3مس و سنگ ميانه(دالمايي) و عصر آهن "40.09 '29 °47.

41 تپه كاني خان علي روستاي سعدآباد دهستان حومه كنار چشمه 70در 150 2010

مس و سنگ مياني(دالمايي) و مس و سنگ جديد(گودين 7.(

"50.32 '46 °35 "40.83 '42 °47

در 100 1974100

42 تپه خولكوان سيه روستاي دولت آباد دهستان حومه كنار چشمه

) و 7مس و سنگ ميانه(دالمايي)، مس و سنگ جديد(گودين دوره اسالم ميانه.

"56.30 '48 °35 "38.44 '25 °47

در 190 1804120

تپه ديونه روستاي قراطوره دهستان حومه كنار رودخانه

43

35° 47' 38.40" مياني (دالمايي).مس و سنگ "54.00 '26 °47

در 150 1847100

محوطه كاروانسراي قراطوره دهستان حومه كنار چشمه

44

35° 48' 16.7" مس و سنگ ميانه و مس و سنگ جديد و اسالمي ميانه."18.0 '41 °47

تپه قشالق آب باريك روستاي دولت دهستان حومه چشمه 100 90در 120 2035 آباد

45

35° 56' 9.45" ).7مس و سنگ جديد(گودين "25.69 '23 °47

70در 50 1654 متر

46 تپه قلعه هوارگه كون روستاي قم دره دهستان حومه كنار رودخانه

مس و سنگ ميانه(دالمايي) و عصر آهن.

"23.87 '48 °35 "8.60 '44 °47

در 190 2077150

47 گريه روستاي دولت آباد تپه قشالق دهستان حومه كنار چشمه

35° 48' 06.4 " مس و سنگ ميانه(دالمايي) و عصر آهن."04.8 '33 °47

تپه قره شيره روستاي مقلي دهستان حومه كنار چشمه 50در 70 1991

48

35° 48′ 814" مس و سنگ جديد و دوره تاريخي."64 ′48 °47

در 160 1982130

دهستان كنار چشمه خورخوره

قبرستان كيني كچكين چشمه تپه كوره

49

35° 43′ 35.24" مس و سنگ جديد (شرق درياچه اروميه) و اسالمي.27.84 ′21 °47

دهستان كنار رود فصلي 70در 80 2033 دنجف آبا

تپه بان تاش علي آباد

50

35° 48′ 37.98" ) و اسالمي.7مس و سنگ جديد (گودين "59.27 ′10 °47


دهستان نجف آباد

تپه درك ئاسن حصار سفيد

51


٢٣

35° 48′ 7.01" مس و سنگ مياني (دالمايي)."1.09 ′11 °47

دهستان 70 90در 70 1920 نجف آباد

52 تپه نزديك روستاي حصار سفيد

35° 40′ 15.08" مس و سنگ ميانه، جديد و عصر آهن."20.88 ′21°47

در 170 195170

دهستان كنار چشمه نجف آباد

تپه كاله زرخانم روستاي شيركش پايين

53

35° 43′ 33.93" مس و سنگ مياني(دالمايي) و قرون ميانه اسالمي."47.52 ′16 °47

در 120 197050

دهستان 50 نجف آباد

تپه سرقلعه (دركين) روستاي خراسان

54

) و مس و سنگ جديد 8مس و سنگ مياني (گودين .3) و عصر آهن 7(گودين

"47.48 ′45 °35 "35.29 ′16 °47

در 100 1901115


تپه هسيل ناوراست روستاي باشوكي

55

مس و سنگ ميانه، مس و سنگ جديد، قرون ميانه اسالمي.

"38.77 ′47 °35 "2.79 ′14 °47

در 150 1850100


حيدربيگ (قلعه) روستاي نجف تپه آباد

56

35° 46′ 17.41" دوره مس و سنگ مياني(دالما) و دوران تاريخي."26.62 ′16 °47

در 100 1876100


تپه خرمن باشوكي

57

35° 46′ 7.04" ).7مس و سنگ جديد(گودين "35.94 ′16 °47

در 350 1816150

دهستان كنار رودخانه نجف آباد

58 تپه ابراهيم آباد

35° 45′2.84" مس و سنگ جديد و عصر آهن."1.33′15 °47

در 180 1888100


59 محوطه گله وران باشوكي

35°32′21.79" ) و دوره اسالمي.7مس و سنگ جديد (گودين "18.28′34 °47

در 100 188880

دهستان كنار رودخانه خسرو آباد

تپه روستاي بودال

60

35° 34' 7.70" مس و سنگ جديد، دوره تاريخي و اسالمي."4.70 '23 °47

در 100 201360

كنار رودخانه فصلي

دهستان خسرو آباد

61 تپه دول شيره محمد آباد نيل

35° 30′43.11" مس و سنگ مياني(دالمايي)."4.91 ′37 °47

دهستان رودخانهكنار 40در 30 1815 خسرو آباد

تپه شمامه چشمه روباه

62

35° 31′32.10" مس و سنگ مياني(دالمايي) و عصر آهن."0.70 ′40 °47

دهستان چشمه 300 70در 70 1794 خسرو آباد

تپه چم بوچك (دوسر) روستاي چشمه روباه

63

35° 41′ 56.41" مس و سنگ مياني (دالمايي) و اسالم ميانه."36.93 ′36 °47

در 250 1725100

دهستان 100 بابارشاني

64 تپه گل دائي روستاي دارغياث

35° 39′ 49.88" مس و سنگ ميانه(دالمايي)، دوره آهن و اسالمي."14.74′50 °47.

در 150 164670

دهستان 180 بابارشاني

تپه كوسوار سالمت آباد

65

سنگ ميانه مس و سنگ ميانه قديم(دالما) و مس و ميانه(سه گابي).

"10.43 ′44 °35 "32.90 ′38 °47

در 100 1817100

دهستان كنار چشمه بابارشاني

تپه كلنان سيرالن

66

47° 41′ 4.32" مس و سنگ مياني، مس و سنگ جديد، آهن."8.15 ′43 °35

در 70 1780100

دهستان چشمه 50 بابارشاني

تپه دره چمان روستاي چشمه آدينه

67

مس و سنگ مياني(دالمايي)، مس و سنگ )، مفرغ.7جديد(گودين

".11 '44 °34 "54.6'52 °47

در 200 1641180

دهستان كنار رودخانه بابارشاني

تپه قشالق غربي (ديونه) چهل اميران

68

35° 43' 44.67" مس و سنگ جديد، عصر مفرغ(يانيك)."13.88 '38 °47

در 270 1800240

دهستان چشمهكنار بابارشاني

69 تپه دركين روستاي سيرالن

35° 41′ 71.42" مس و سنگ مياني(دالمايي) و عصر آهن."35.45 ′43 °47

دهستان 280 60در 80 1707 بابارشاني

تپه دركين دارغياث

70

مس و سنگ ميانه(دالمايي)، تاريخي(اشكاني) و قرون ميانه اسالم.

"51.1 ′47 °35 "31.8 ′46 °47

دهستان كنار چشمه 40در 45 2079 بابارشاني

تپه كاني قلقله ده بنه

71

مس و سنگ ميانه(دالما) و اشكاني.

"44.10 ′41 °35 "13.00 ′52 °47

دهستان كنار رودخانه 20در 20 1637 بابارشاني

72 تپه كاني چاي كهريز

35° 41' 3.72" مس و سنگ مياني(دالمايي و سه گابي)."14.00 '53 °47

در 400 1673150

دهستان كنار چشمه بابارشاني

تپه كلنان كهريز

73

مس و سنگ ميانه(دالمايي) و مس و سنگ ).7جديد(گودين

"48.10 ′45 °35 "57.1 ′53 °47

در 120 1638110

دهستان كنار رودخانه بابارشاني

محوطه روستاي رضا آباد

74

مس و سنگ جديد مس و سنگ قديم (دالمايي) و (شبيه شرق درياچه اروميه).

"23.5 ′48 °35 "7.40 ′58 °47

در 120 1967120

دهستان چشمه 90 پيرتاج

محوطه باستاني كنار جاده ي روستاي حسن تيمور

75

35° 46′ 5.07" مس و سنگ جديد و مفرغ (يانيقي)."0.32′7 °48

دهستان كنار چشمه 40در 80 1697 پيرتاج

شمالي پيرتاجتپه چال

76

ها: نام و مشخصات محوطه1جدول


سپاسگزاریاز هم یــاری ارزنــده جنــاب آقــای محمدابراهیــم الیاســوند جهــت تکمیــل اطالعــات میدانــی و از راهنمایی هــای جنــاب آقــای دکتــر کمال الدیــن نیکنامــی و جنــاب آقــای ســجاد

ــی را دارم. ــپاس و قدردان ــت س ــی نهای علی بیگ

کتابنامهــور، مهــدی؛ منتشــر نشــده. "گــزارش بررســی ســدهای ــی، بیگ محمدپ - آذرشــب، عل

اســتان کردســتان در ســال 1385"، آرشــیو میراث فرهنگــی اســتان کردســتان.ــرآورد و ــت اهلل، 1386."ب ــي، نعم ــا؛ و همت ــي، محمدرض ــن؛ اختصاص ــدي، حس - احم MPSIAC ــا اســتفاده از مدل هــاي مقایســه پتانســیل رســوبدهي فرســایش بــادي و آبــي بــاد ــز نعمت آب ــوزه آب خی ــوردي: ح ــه م ــک"، )مطالع ــق نیمه خش 1 و IRIFR.E.A در مناط

ــي، دوره 60: 11-1. ــع طبیع بیجــار(، نشــریه دانشــکده منابــرب ــت در غ ــار جمعی ــداد: فش ــروع اع ــر، 1382. "نی ــگ، کایل ــپ؛ یان ــمیت، فیلی - اسمرکــزی زاگــرس، 12000 تــا 4500 ق.م"، ترجمــه کــوروش روســتایی، مجلــه باستان شناســی

ــخ، ســال هفدهــم، شــماره دوم: 51-37. و تاری- الیاســوند، محمــد ابراهیــم، منتشــر نشــده." بررســی باستان شــناختی بخــش ســیلتان و

خورخــوره شهرســتان بیجــار در ســال 1385". - الیاســوند، محمــد ابراهیــم، منتشــر نشده."بررســی باستان شــناختی بخــش طغامیــن و

ســیاه منصور شهرســتان بیجــار در ســال 1386".- الیاســوند، محمــد ابراهیــم، منتشــر نشــده. "بررســی باستان شــناختی بخــش کرانــی و

گرگیــن شهرســتان بیجــار در ســال 1387".- افشــین، یــداهلل، "رودخانه هــای ایــران"، نشــر وزارت نیــرو، شــرکت مهندســین مشــاور

جامــاب، چــاپ اول، 1373".- بختیــاری، ذبیــح اهلل، منتشــر نشــده. "بررســی باستان شــناختی بخــش موچــش در ســال

1387"، ســازمان میراث فرهنگــی اســتان کردســتان.- بروکــس، یــان، ای، 1377. ژئومورفولــوژی اقلیمــی ایــران 1،"شــواهد ژئومورفولوژیــک دگرگونی هــای اقلیمــی در ایــران طــی بیســت هــزار ســال گذشــته )قســمت اول("، ترجمــه

دکتــر علــی خورشیددوســت، رشــد آمــوزش جغرافیــا 47، صــص: 12-3.کاوش هــای اول فصــل "گــزارش نشــده، منتشــر مهــدی، بیگ محمدپــور، -ــی، ــازمان میراث فرهنگ ــوکند"، س ــل یاس ــام زاده عقی ــی ام ــه تاریخ ــناختی محوط باستان ش

صنایع دســتی و گردشــگری اســتان کردســتان در ســال 1384".- ثبوتــی، هوشــنگ، منتشــر نشــده. "گزارش بررســی شهرســتان بیجــار در ســال 1371"،

میراث فرهنگــی اســتان کردســتان، فصــل اول.- خســروی، شــکوه، خطیب شــهیدی، حمیــد، علی بیگــی، ســجاد؛ 1388. "حوضــه آبریــز ابهــررود در دوره مس و ســنگ: مــروری بــر اســتقرارهای دالمایــی حاشــیه شــمال غربی مرکــز

فــالت ایــران"، پیــام باستان شــناس، ســال ششــم، شــماره دوازدهــم: 52-37.- خســروی، شــکوه، خطیب شــهیدی، حمیــد، وحدتی نســب، حامــد، علی بیگــی، ســجاد؛ 1389. "الگوهــای اســتقراری دوران پیــش از تاریــخ در حــوزه آبریــز ابهــررود"، مجلــه پیــام

باستان شــناس، ســال هفتــم، شــماره ســیزدهم: 23- 46.


- رحیمی ســرخنی، رقیــه، 1387، "پایان نامــه کارشناســی ارشــد بــا موضــوع گاهنــگاری ــتان زنجــان"، دانشــکده ــش از تاریخــی ســهاچای-تپه در اس ــه پی ــق محوط نســبی و مطل

ادبیــات دانشــگاه تهــران. - زاگارل، الــن، 1387. "باستان شناســی پیش از تاریــخ منطقــه ی بختیــاری: ظهــور شــیوه ی زندگــی در ارتفاعــات"، ترجمــه کــوروش روســتایی، شــهرکرد، چــاپ گنجینــه نقــش

جهــان.- ساعدموچشــی، امیــر، 1390. رســاله دکتــری بــا موضــوع "بررســی الگوهــای اســتقراری محوطه هــای دوران مس وســنگ شــرق اســتان کردســتان )حــوزه آب گیــر رودخانــه

ــران. ــات دانشــگاه ته ــزل اوزن("، دانشــکده ادبی ق- ساعدموچشــی، امیــر، نیکنامــی، کمال الدیــن، کریمــی، زاهــد، عزیــزی، اقبــال، بهنیــا، ــوار ــه تل ــه رودخان ــنگی میان ــای مس س ــتقراری محوطه ه ــای اس ــی؛ 1390الف."الگوه علــماره ــتم، ش ــال هش ــناس، س ــام باستان ش ــه پی ــروه("، مجل ــگالن و ق ــتان های ده )شهرس

ــص: 34-17. ــانزدهم، ص ش- ساعدموچشــی، امیــر، نیکنامــی، کمال الدیــن، مشــکور، مرجــان، فاضلــی نشــلی، حســن، فیروزمنــدی شــیره جینی، بهمــن؛ 1390ب. "گاهنــگاری نســبی و مطلــق تپــه کلنــان بیجــار: ــه در غــرب ایــران"، نامــه ی باستان شناســی، ــه دوره مس و ســنگ میان محوطــه ای متعلــق ب

شــماره اول، دوره اول، صــص: 56-31. - ساعدموچشــی، امیــر، آذرشــب، علــی، غفــاری، زهــرا؛ 1391." تپه ســرقلعه: شــواهدی از ســفال اوروک در اســتان کردســتان و ارتبــاط ان بــا مســیرهای ارتباطــی بین النهریــن"، مجلــه

پیــام باستان شــناس، ســال نهــم، شــماره هجدهــم، صــص: 48-37.ــه ای در خــاور نزدیــک: ــر منطق ــن، 1377. " بررســی های فراگی ــام ماروی - ســامنر، ویلینمونــه ای از ایــران"، ترجمــه کامیــار عبــدی، مجلــه باستان شناســی و تاریــخ، ســال ســیزدهم،

شــماره اول: 51-36.ــک: ــاور نزدی ــه ای در خ ــر منطق ــن، 1377." بررســی های فراگی ــام ماروی ــامنر، ویلی - سنمونــه ای از ایــران"، ترجمــه کامیــار عبــدی، مجلــه باستان شناســی و تاریــخ، ســال ســیزدهم،

شــماره اول: 51-36.- ســعیدی هرســینی، محمدرضــا. منتشــر نشــده. "بررســی و تحلیــل داده هــای باستان شــناختی حــوزه رودخانــه گاماســیاب در دوران مس ســنگی"، رســاله دکتــری دانشــگاه

ــدرس، 1385. ــت م تربیــناختی ــایی باستان ش ــی و شناس ــی بررس ــزارش توصیف ــل، 1385."گ ــی، ابوالفض - عالحــوزه آبریــز ابهــررود"، پیــام باستان شــناس، ســال ســوم، شــماره ششــم، صــص: 17- 42.

ــال ــار در س ــه بیج ــناختی منطق ــی باستان ش ــده. "بررس ــر نش ــال، منتش ــزی، اقب - عزیــتان. ــتان کردس ــی اس ــیو میراث فرهنگ 1382"، آرش

- عالیی طالقانی، محمود، 1386."ژئومورفولوژی ایران"، نشر قومس، تهران. ــای ــخ و جغرافی ــری در تاری ــه ناص ــکراهلل، 1366. "تحف ــنندجی(، ش ــاب )س - فخرالکت

ــران. ــر، ته ــارات امیرکبی ــح"، انتش ــه و تصحی ــا مقابل ــف ب ــتان، تالی کردس- کابلــی، میــر عابدیــن؛ 1378. "بررســی های باستان شناســی قمــرود"، تهــران،

باستان شناســی. پژوهشــکده Tal 12 ــزارش فصــل اول کاوش نجات بخشــی ــاس، منتشــر نشــده، "گ ــم، عب - مترج


ــی. ــکده باستان شناس ــیو پژوهش ــال 1389"، آرش ــران( در س ــی چهل امی ــالق غرب ــه قش )تپ- محمدی قصریــان، ســیروان، 1391. "بیســتون و مناطــق پیرامــون آن در دوره نوســنگی ــماره 8: ــارم، ش ــال چه ــدرس، س ــی م ــای باستان شناس ــه پژوهش ه ــنگ" مجل و مس وس

صــص: 47-34.ــدره"، نشــریه ــروه- بیجار-دیوان ــه ای ق ــای ناحی ــرج اهلل، 1352، "جغرافی ــودی، ف - محم

ــی. ــای جغرافیای ــماره 9، گزارش ه ش- مــرادی بیســتونی، علیرضــا، 1389."ورگــر، محوطــه ای از اواخر دوره نوســنگی در شــرق

منطقــه درود فرامــان کرمانشــاه"، باستان شناســی ایــران، شــماره 1، صــص: 34-27.- مریوانی، محمد، 1382. "بیجار در گذر زمان"، تهران، انتشارات نیک پندار.

ــران"، انتشــارات ــای ســطحی ای ــوژی آب ه ــر، 1373. "هیدرول ــش، علی اصغ - موحددانســمت، تهــران.

- موســوی، ســید مهــدی؛ حیدریــان، محمــود، 1387. "بررســی فراگیــر باستان شناســی ســنقر کلیایــی"، مجلــه دانشــکده ادبیــات و علــوم انســانی، شــماره 185-4، دوره 59، صــص:

.214-193- نجفی، سیدیداهلل، 1369، "جغرافیای عمومی استان کردستان"، انتشارات امیرکبیر.

ــز کارون ــه آب خی ــی در حوض ــات باستان شناس ــر، 1388. "مطالع ــوروزی، علی اصغ - نشــمالی )اســتان چهــار محــال و بختیــاری( "، مطالعــات باستان شناســی، شــماره 2، دوره 1،

ــص: 175-161. ص- نــوری، نــادر، منتشــر نشــده. "بررســی و شناســایی بخــش مرکــزی شهرســتان کامیاران

در ســال 1389"، آرشــیو ســازمان میراث فرهنگــی کردســتان.- هژبری نوبــری، علیرضــا؛ پورفــرج، اکبــر، 1385. "تبییــن دوران نوســنگی و کالکولتیــک ــی ــه علم ــهریری"، مجل ــاتپه ش ــناختی قوش ــای باستان ش ــاس داده ه ــل براس ــه اردبی منطقپژوهشــی دانشــکده ادبیــات و علــوم انســانی دانشــگاه تهــران، شــماره 2-18، دوره 57، صص:

.26-1- هول، فرانک، 1381. "باستان شناسی غرب ایران"، تهران، انتشارات سمت.

- هــول، فرانــک، 1387. "نوســنگی در ایــران"، ترجمــه امیــر ساعدموچشــی، باســتان پژوه شــماره 18، ســال دهم، صــص: 83-73.

- ویــت، مــاری، ام،"تپــه حاجی فیــروز"، 1387. ترجمــه علــی صدرایــی و صمــد علیــون، ــه هنر. انتشــارات گنجین

� Abdi, K. 2003. "The Early Development of Pastoralism in the Central Zagros Mountains", Journal of World Prehistory 17)4(: 395�448.

� Alibaigi, S, & Khosravi, S, 2009. "Tepeh Khaleseh: a new Neolithic and Palaeolithic site in the Abharrud basin in north�western Iran", Antiquity, Vol. 083.

� Alibaigi S, Khosravi S, & Ali, A, 2012. "Early villages and prehistoric sites in the Abharroud Basin, northwest of the Iranian Central Plateau", Doc�umenta Prehistorica XXXIX: 459�472.

� Alizadeh, A. 1988. "Socio�economic and political complexity in south�western Iran during the fifth and fourth millennia B.C: The evidence from Tall�e Bakun A". Iran 26: 17�33.

� Crown, A. D. 1972. "Toward a reconstruction of the climate of Palestine


8000 B.C.–0 B.C", Journal of Near Eastern Studies 31)4(: 312�330.� Ghirshman, R. 1939. "Fouilles de Sialk", Librarie Orientaliste paul

Geuthner. Paris.� Gilbert, A. S. 1983. "On the origins of specialized nomadic pastoralism

in Western Iran". World Archaeology 15)1(:105�119.� Goff, C. 1971. "Luristan before the iron age", Iran 9: 131�152.� Hamlin, C. 1975. "Dalma Tepe". Iran 13: 111�128. � Henrickson F. E, Vitali, V, 1987. "The Dalma tradition: Prehistoric in�

ter�regional cultural integration in highland western Iran", Vol.13/2: 37�45.� Henrickson, F. E. 1985. "An updated chronology of the early and mid�

dle chalcolithic of the central Zagros highlands". Western Iran, Iran XXIII: 63�108.

� Henrickson, E. F. 1985b. "The early development of pastoralism in the central Zagros highlands )Luristan( ". Iranica Antiqva: 1�42.

� Henrickson, F. E. Vitali, V. 1987. "The Dalma tradition: Prehistoric in�ter�regional cultural integration in highland western Iran", Iran13 )2(: 37�46.

- Hole, F. 1989, "Pattern of burial in the fifth millennium, in upon this foundation", The Ubaid Reconsidered: proceedings from the Ubaid Sym�posiium Elsinore May 30th – June 1st 1988, )Henrickson E. F. and Thuesen I.( eds. Copenhaghen: Carsten Niebuhr Institute Publication )10(:149�180.

� Howell, R, 1979. "Survey of the Malayer plain", Iran 17: 156�157.� Levine, L. D, and Mc Donald, M.A, 1977. "The Neolithic and Chalco�

lithic Periods in the Mahidasht", IranXV: 39�50.� Levine. L. D. and Young. Jr, T. C, 1988. "A Summary of the ceramic as�

semblages of the central western Zagros from the middle neolithic to the late third millennium B.C", Colleques Internationau, CNRS, Paris, pp: 15�53.

� Majidzadeh, Y, 1981. "Sialk II and the pottery sequence at tepe Ghab�ristan", The Coherence of the Cultures of the Central Iranian Plateau, Iran XIX: 141�146.

� Majidzadeh, Y. 2008. "Excavation at Tepe Ghabristan, Iran" IsMEO, Rome.

� Mcdonald, M, M, A., 1979. "An examination of mid�Holocene settle�ment pattern in the central Zagros region of Western Iran", a thesis submitted in conformity with the requirements for the degree of doctor of philosophy in the University of Toronto.

� Mortensen, P. 1974. "A Survey of Prehistoric Settlements in Northern Luristan". Acta Archaeologica 45: 1�47.

� Purser, B. H. 1973. "The Persian Gulf, Holocene Carbonate Sedimenta�tion in a Shallow Epi continental Sea". New York: Springer�Verlag.

� Solecki, R, L, & Solecki, R, S, 1973. "Tepe Seavan, A Dalma period site in the Margavar valley Azerbaijan", Iran, Bulletin of the Asian institute 3: 98�116.

� Solecki, R. 1999. "An archaeological survey in western Azerbaijan, Iran". The Iranian World: Essays on Iranian art and archaeology presented to Ezat O. Negahban, )eds( Abbas Alizadeh, Yousef Majidzadeh and Sadegh Malek Shahmirzadi, Iran, University press, Tehran, pp: 28�43.

� Solecki, R. S. 1969. "Survey in Western Azerbaijan" Iran 7: 189�190.� Stein, A, 1938. "An Archaeological Journey in Western Iran", The Geo�


graphical Journal, Vol. 92)4(: 313�342.� Swiny, S, 1975. "Survey in North�West Iran 1971", East and West 25)1�

2(:77�98.- Valipour, H, R, Davoudi, H, Mostafapour, I, and Gręzak, A, 2013. "Tepe

Khaleseh, a Late Neolithic Site in Zanjan Province", The Neolithisation of Iran: 147�177.

� Van Ziest, W. and Wright Jr. HE, 1963. "Preliminary pollen studies at lake Zeribar", Zagros mountain, southwestern Iran, science 140: 65�67.

� Voigt, M. M. 1989. "Northwest Iran in the fourth millennium B.C". Paléorient 15)1(: 286�288.

� Wilkinson, T.J. 2003, "Archaeological survey and long�term population trends in upper Mesopotamia and Iran", Yeki bud, Yeki Nabud )Essay on the archaeological of Iran in honor of William M. Sumner(, )Miller, N. F and Abdi, K.( eds. Los Angeles: 39�52.

� Wright, H. E, Jr, 1983, "Climatic changes in the Zagros mountains", prehistoric Archaeology along the Zagros flanke, )Braidwood, L.S. and Braidwood, R.J and Howe, B. Reed, C. and Watson, P.J.( Eds. The Oriental institute of the University of Chicago: 505�510.

� Wright, H.T. Neely, J. A. Johnson, G.A. and Speth, J. 1975. "Early Fourth Millennium Developments in South Western Iran", Iran13: 129�147.

� Young Jr, C. 1969." Excavations at Godin Tepe, First Progress Report". Royal Ontario Museum, Occasional Paper 17.

� Young, Jr. T.C., 1966. "Survey in Western Iran, 1961", Journal of Near Eastern Studies 25: 228�239.

� Zarins, J. 1992. "The early settlement of southern Mesopotamia: A re�view of recent historical, geological, and archaeological research", Journal of the American Oriental Society, 112)1(: 55�77.

Vol. 3 No.5, Autumn-Winter 2014

PAZHOHESH-HA-YE BASTANSHENASI IRAN

Archaeological Researches of IranJournal of Department of Archaeology,

Faculty of Art and Architecture Bu-Ali Sina University

7

plain towards the grasslands. Moreover, proximity to the springs, intact area, small size, and the weak thickness of material culture, all refer to temporary use of the site clusters. The periphery of Bijar County in the Kurdistan province and other provinces is highland and it seems that has been occupied by specialized pastoralism and probably belongs to transhumance pastoralist peoples as this way of life is still common. The undertaken ethnoarchaeology studies by author showed that the transhumance practices in the contemporary village is currently available to observe. Transhumance pastoralism in the Chalcolithic Period can be suggested in the some sites having less than 500 m2, and even less than 150 square meters. Second parts of the first cluster are sites that located in the lowest area in the Bijar County proposed to practice transhumance pastoralist subsistence during all over the year. On the base of our data in the ethnoarchaeo-logical survey, some of the village along the big river with lower bed were not able to control the river by the spring. The second group of sites distributed in all area including mountains, plains, along the river and streams, and based on settlement pattern, extension and the bulk of material culture, they could be sedentary villages. It is pos-sible that the sites of this and third cluster can make the part of the first cluster. The third cluster are the sites that bigger than 3 hectares. These sites are located at the center of Plain close to the large river, where the paths have low elevation and could play a central role in the settlement pattern. Almost three clusters in both the Middle and Late Chalcolithic Period can be classified.Keywords: Bijar County, Chalcolithic Period, Qezel Awzan River basin, Settlement Patterns, History of Sedentary Society.





6

The Qezel Owzan River Basin During the Chalcolithic Period Based on

Archaeological Surveys of Bijar County

Amir Saed MucheshiAssistance Professor Payam-e Noor University of Hamadan

[email protected]

Received: 2013/10/13 - Accepted: 2014/02/12

AbstractThis paper is trying to introduce the sites, ceramic traditions and Chalcolithic settlement patterns of the Bijar County in the Qezel Awzan River basin which have been collected over six seasons of survey in the Bijar County. The total number of recorded sites are 76 attributed to the Chalcolithic Period. The history of sedentary life in the region it seems to be backed as early as the Middle Chalcolithic period along major watercourse and alluvial plain, suggesting the expansion of agricultural regime over the region. The lack of the earlier settlements before the Middle Chalcolithic period could be explained by existence of drier and cooler climate of the region as it is in other parts of the East Central Zagros. The number of middle chalcolithic sites reached to 56 and this period is characterized by three distinct Wares: Dalma Impressed, Red-slipped and Black-on-Buff while, the Late chalcolithic is characterized by Godin VII and VI and partially Pisdeli wars and the number of sites dropped to 33. Despite to dramatic change in the number of sites, the settlement patterns show major change. Here, in the Middle and Late Chal-colithic Period, three clusters of settlements can proposed: 1- Less than half a hectare, 2- Between half to three hectares and 3- Over three hectares. The dramatic reduction of sites and decrease of big sites with bigger than three hectares extent, and a tendency to occu-py the early basin, suggesting an increasing reliance on proximate village-based herding or pastoralism. Several Middle Chalcolithic sites have abandoned, while the Late Chalcolithic sites are extended suggesting an emigration of people from Middle to Late chalcolithic sites or move from earlier to later sites. The rank-size models of set-tlement patterns show a wide range of differences, including central sites, sedentary sites and campsites. The first cluster includes sites with less than half a hectare and Part of these seem to be tempo-rary campsites beyond the agricultural zone in the peripheries of the





PAZHOHESH-HA-YE BASTANSHENASI IRANArchaeological Researches of Iran

Journal of Department of Archaeology, Faculty of Art and Architecture Bu-Ali Sina University


License Holder (Publisher): Bu-Ali Sina University Manage Director& Editor-in-Chief: Mohammad Ebrahim Zarei Ph.D.

Editorial Board: Jalaledin Rafifar Ph.D

Professor in Faculty of Social Sciences University of TehranBahman Firouzmandi Shirejini Ph.D.

Associate Professor, Department of Archaeology in University of TehranYaghub Mohammadifar Ph.D.

Associate Professor, Department of Archaeology in Bu-Ali Sina UniversityAbbas Motarjem Ph.D.

Assistant Professor, Department of Archaeology in Bu-Ali Sina UniversityMehdi Mortazavi Ph.D.

Associate Professor, Department of Archaeology in Sistan & Baluchestan UniversityKazem Mollazedeh Ph.D.

Associate Professor, Department of Archaeology in Bu-Ali Sina UniversityHekmatollah Mollasalehi Ph.D.

Associate Professor, Department of Archaeology in University of TehranSeyed Rasoul Mousavi Haji Ph.D.

Associate Professor, Department of Archaeology in Mazandaran UniversityReza Mehr Afarin Ph.D.

Associate Professor, Department of Archaeology in Mazandaran UniversityKamal-Aldin Niknami Ph.D.

Professor, Department of Archaeology in University of TehranAli Reza Hozhabri Nobari Ph.D.

Professor, Department of Archaeology in Tarbiat Modares University

English Editor: Ardashir JavanmardzadehExecutive Director: Safaneh SadeghianCover Design: Gholam Reza Shamlou

Logo Type: Professor Ahmad TeymouriLayout: Khalilollah Beik Mohammadi

Address: Faculty of Art and Architecture, Bu-Ali Sina University, Ghobar-e Hamedani blv, Hamedan, Iran

E-Mail: [email protected] & [email protected]: 0811 - 8291129, Fax: 0811 - 8290941

Price: 9000 Toman(All right reserved for the Bu-Ali Sina University)

3

ISSN: 2345-5225Online ISSN: 2345-5500

5

Main Characteristics of Acceptable Articles:- The aim of the “PAZHOHESH-HA-YE BASTANSHENASI IRAN” Archaeological Researches of Iran journal is to publish the “research-es and scientific experience in archaeology and history of art and architecture”.- The article must be the result of author(s) research and has not been published in other journals.- The acceptance of article for publish is depending on scientific judgment and editorial board approval.- The responsibility of the scripts is remains with the author (s).- The article must be provided in A4 (21×30 cm), B Mitra (13) font, with 2003/ 2007 office word format, as well as the peripheries must be adjusted. - The opportunity of submission is provided by e-mail ([email protected] & [email protected]).- The first page must contains the correspond authors’ name and complete postal address and phone number, e-mail, institute and his/ her position. - The permission and name of advisor professor is needed, if the article is the result of thesis. - The articles must be arranged as: title, abstract, introduction, research methodology, and literature review, theoretical bases, body, conclu-sion, acknowledgments, reference cited and English abstract. - The Persian abstract must mentions to the whole body of the article and not to be more than 300 words.- The English abstract must mentions to the main parts and the conclusion of the article and not to be more than 600 words.- The charts’ names must be mentioned with number on top and the figures, maps, plates and graphs with number below. The resources and references must be mentioned. - The figures, maps, plates and graphs must be within the text and an apart version of them in jpg with 300 dpi resolutions, also needed separately. - The article must not be more than 20 pages in given format. Only Persian articles can be submitted to be published. - The “title” includes the topic, first and last name of author(s), position and the institute; the title must declare the content.- The abstract is short explanation, but clarifying the whole article content: the problem, research aim, essence, main points and conclusion. - The keywords must include 4-6 words showing their quantity and importance in the article.- The introduction includes designing the main problem, which is the main goal of the author to write the article; in the introduction, the literature review, hypothesis and the questions must be noted.- Research methodology incudes a brief note of the procedure of doing the research discussion, conclusion and acknowledgments includes the article body and concluding remarks using reasonable and clarifying method; it cans be illustrated by chart, figure, graph and etc.- Acknowledgments will be written at the end of the article; the author(s) will remind the useful comments and briefly thanks the correspond-ing people.Referring Method: - The mentioned references in the article body must be documented among the most acceptable references. - The forgotten or attributed references, the mentioning references must be addressed. - To refer inside the article: last name, publication date: page(s) number; I.E.: Negahban, 1378: 112-5).- About the oral references (interview with scholars) must be referred as mentioned in below and must be addressed in acknowledgments (Hoseyni, the Interviewee, 12/1/1390).The Final Referring:Persian:Refer to a Book:- Last name, name, (name and last name of co-authors); date of publish, “Title”, translated by.., volume(s), publication place, publisher.- Refer to encyclopedias, seasonal journals, journals and etc.:- Last name, name, (name and last name of co-authors); date of publish, “Title”, encyclopedia/ journal name, volume(s), publication place, publisher, page(s) number.Latin:- In the Latin references the first letter must be caps lock and between spaces must be a virgule. Refer to A Book:- Ward-Perkins, J.B 19 Roman Imperial Architecture London, Penguin Books.Journals:- Trinkaus, E. 1982. Artificial Cranial Deformation in the Shanidar1 and 5 Neanderthals, Current Anthropology 23(2): 198-199.Refer to Complex Articles (Edited):- Liverani, M 2003, “The Rise and fall of Media” Continuity of Empire (?): Assyria, Media, Persia, (Lanfranchi, G.B And Others) Eds. Padova, 1-12.Dissertations:- Bloom, D.E. 1999. Tiwanaku Regional Interaction and Social Identity, a Bio archaeological Approach, PhD Thesis, Department of Anthro-pology, University Of Chicago. Some Notes on Referring:- The bibliographic resources must be arranged alphabetically either based on author›s names or resources; these are the referred resources inside the article. - In case of two or more reference of same author, they must arrange from early too late. - In case of two or more reference of same author with same date, it must arrange as: (Majidzadeh, 1387 A: 15) and (Majidzadeh, 1387 B: 35).- If the author is unclear, the title will be replaced.- The title of books and articles must be fully described.- The non-Persian references must come after Persian, as: Arabic, English, French and etc. - Any explanation other than references must come as endnote.- Scientific- research articles the publishing request of the Author (s)should be sent to the journals’ secretory to this address: faculty of art and architecture, Gobar-E Hamedani Blvd., Journals’ Office, Palestine Sq. Hamadan, Iran or the E-mail of the Journal: [email protected] / [email protected]

The Qezel Owzan River Basin During the Chalcolithic Period Based on Archaeological Surveys of Bijar...

Documents

Transcript of The Qezel Owzan River Basin During the Chalcolithic Period Based on Archaeological Surveys of Bijar...