Temel Göstergelerle Türkiye Ekonomisi

Özgür TONUS

2015

© 2015 Ekin Yayınevi Tüm hakları mahfuzdur. Bu kitabın tamamı ya da bir kısmı 5846 Sayılı Yasa’nın hükümlerine göre, kitabı yayınlayan yayınevinin izni olmaksızın elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılamaz, özetlenemez, yayınlanamaz, depolanamaz. Sertifika No: 0607-16-008681 ISBN: Sayfa Düzeni / Kapak Tasarımı: Baskı ve Cilt: Star Ajans Ltd. Şti. Alaaddinbey Mah. 634. Sk. NİLTİM Ayaz Plaza No: 24 Tel. (0224) 249 33 20 Sertifika No: 15366 1. Baskı Tarihi: Aralık 2013 2. Baskı Tarihi: Mart 2015 EKİN Basım Yayın Dağıtım Şehreküstü Mah. Cumhuriyet Cad. Durak Sk. No: 2 Osmangazi / BURSA Tel .: (0.224) 220 16 72 - 223 04 37 Fax.: (0.224) 223 41 12 e-mail: info@ekinyayinevi.com www.ekinyayinevi.com

ÖNSÖZ

İktisatçıların rakamlara boğulmuş, ampirik çalışmalarla gerçeklikten uzaklaşmış olduğu günümüzün tartışma konularından biridir. Üniversitelerde lisans düzeyinde iktisat derslerinde arkadaşlarımız teorik konularda oldukça başarılı olurlar da, genellikle son sınıflarda “iktisat uygulamaları” gibi derslerde hazırladığı dar kapsamlı araştırma raporlarında örneğin “son beş yılda Türkiye ekonomisi büyüme hızı nedir?” sorusuna verilere ulaşarak, bir grafikle cevap veremez. Bunun yerine sanal alemde, genellikle bir arama motoruna “Türkiye ekonomisi son beş yılda ne kadar büyümüş?” sorusunu aynen yazarak karşısına çıkan ilk metinden kopyalama yoluyla araştırmasını sonlandırır, üzerine adını soyadını yazar ve teslim eder. Elbette bu genellemeyle-abartıyla amacım sadece bir sorunun varlığına işaret etmektir.

Lisans programlarında ders yürüten öğretim üyelerinin genel serzenişleri de bu düşüncelerimi destekler niteliktedir. Bu soruna katkı sağlayan birçok faktör bulunmaktadır. Ama hepsinden önce iğneyi kendimize batırmamız gerekiyor: sanırım iktisadı yaşamın içinde, karar almayı kolaylaştıran bir düşünce biçimi olarak kabul etmek, sevmek-sevdirmek gerekiyor. Son yıllarda takip edebildiğim kadarıyla bu amaçla yayımlanan birçok kitap ve blog bulunması oldukça önemli bir gelişme.

Uzun yıllar Fakültemde Türkiye Ekonomisi derslerini yürüttüm. Bu derslerde Türkiye ekonomisinin tarihsel gelişimini, yapısal sorunlarını, fırsatları ve gelecek perspektiflerini katılımcılarla tartışmaya çalıştık. Bu tartışmalarda Türkiye ekonomisine ilişkin genel trendleri ortaya koymak bizlere yol gösterdi. Bunun için de temel makro göstergelerin zaman içinde değişimini gözlemlemek gerekiyor. Bir ülke ekonomisini incelerken zaman serileri ve grafikler işimizi kolaylaştıran en önemli araçlardır ancak bu araçları kullanabilmek için hangi veriyi, nereden, nasıl elde edebileceğiz? Nasıl yorumlayacağız? gibi temel sorulara cevap vermek gerekiyor.

Türkiye’de araştırmacıların, özellikle iktisatçıların en çok yakındıkları konulardan birisi de oldukça sık istatistiksel yöntemlerin değişmesi

sonucunda serilerin devamlılığının sağlanamamasıdır. Örneğin yaşadığınız şehrin ekonomisindeki değişimi takip edemezsiniz. 2001 krizinden sonra şehrin ulusal gelire katkısı ne ölçüde değişti? bulamazsınız. Düzenli verileri uluslararası ekonomik kuruluşların veri tabanlarından sağlamak zorunda kalırsınız. Her şeye rağmen Türkiye İstatistik Kurumu ve Merkez Bankası veri tabanları iktisatçıların en sık başvurduğu kaynaklardır. Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu ve Birleşmiş Milletler, Dünya Ticaret Örgütü ve Uluslararası Çalışma Örgütü veri tabanları da başvurulabilecek temel uluslararası kaynaklar arasındadır.

İşte bu nedenle elinizdeki bu kılavuzu hazırlamaya karar verdim. Türkiye ekonomisini anlamaya çalışırken kullanılabilecek makro göstergeler ve bu göstergelere ulaşım hakkında bilgileri bir araya getirmeyi amaçladım. Elbette göstergelerin seçimi ve kapsamı eleştirilebilir. Bölümleri kaleme almaya başlayınca zaman içinde güncellenen ve eksikliklerini tamamlamaya çalışan bir öğrenme sürecinin parçası olduğumu anladım. Bu kitapta Türkiye ekonomisini ilgilendiren konuların tümünü kapsayan, tarihsel bakış açısıyla sektörel ve yapısal analizler yapılan bir içerikten ziyade amacımız günümüz Türkiye ekonomisini anlamaya ve yorumlamaya yönelik makroekonomik göstergelere ilişkin bir rehber oluşturabilmektir. Bu niteliği ile kitabın diğer Türkiye Ekonomisi kitaplarından ayrıştığını da vurgulamak gerekiyor.

Elbette bu kitap yayımlandığında içinde yer alan verilerin birçoğu kaçınılmaz olarak eskimiş olacaktır. 2015 yılı başında güncellemeler yapılarak 2. baskısı kullanımınıza sunulmuştur. Bazı tablolarda ve grafiklerde 2015 yılına ait veriler okuyucuların güncel verilere ulaşarak serileri devam ettirmesi amacıyla boş bırakılmıştır.

İktisat öğrenimine yeni başlayan, meslek sınavlarına hazırlanan ve Türkiye ekonomisini anlayıp-yorumlamaya çalışan okuyuculara katkı sağlayabilme dileğiyle...

Özgür TONUS,

Eskişehir, 2015.

İçindekiler

 Bölüm I  

Ulusal Gelir ve Büyüme  

Ulusal Gelir Hesapları ........................................................................................ 3  Ulusal Gelir Hesaplama Yöntemleri ................................................................ 4  

Gelir Yöntemi ............................................................................................................. 4  Harcama Yöntemi .................................................................................................... 6  Üretim Yöntemi ........................................................................................................ 9  

Reel - Nominal Gayri Safi Yurt İçi Hasıla ve Deflatör ............................................. 12  Büyüme - Konjonktür ...................................................................................... 14  

Kişi Başına Gayri Safi Yurt İçi Hasıla ................................................................ 19  Sektörel Gayri Safi Yurt İçi Hasıla ..................................................................... 22  Büyümenin Kaynakları ......................................................................................... 24  

Genel Denge ..................................................................................................... 28  Onuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı .................................................................. 31  Orta Vadeli Program ........................................................................................ 32

Bölüm II  

Nüfus ve İşgücü  

Türkiye’nin Nüfus Göstergeleri ve Projeksiyonları .......................................... 42  Nüfusun Nitelikleri ................................................................................................ 45  

Türkiye’de Aktif Nüfus, İstihdam ve İşsizlik ................................................ 49  İşgücüne Katılma Oranı ....................................................................................... 51  İstihdamın Sektörel Dağılımı .............................................................................. 54  

İşsizlik ................................................................................................................ 57  İşgücüne Dahil Olmayan Nüfus ........................................................................ 61  Eksik İstihdam ........................................................................................................ 62

Bölüm III  

Gelir Dağılımı ve Yoksulluk  

Türkiye'de Gelir Dağılımı Araştırmaları ve Sonuçları ............................................ 70  Kişisel Gelir Dağılımı ............................................................................................. 71  Fonksiyonel Gelir Dağılımı .................................................................................. 75  

Yaşam Koşulları ............................................................................................... 76  Yoksulluk ........................................................................................................... 78

Bölüm IV  

Kamu Kesimi Göstergeleri  

Bütçe Giderleri ................................................................................................. 90  Bütçe Gelirleri ................................................................................................... 95  Bütçe Dengesi .................................................................................................. 97  

Kamu Kesimi Borçlanma Gereği ..................................................................... 100  Bütçe Açığının Finansmanı ............................................................................... 102  

Orta Vadeli Mali Plan ve Kamu Kesimi Dengesi ....................................... 103  Özelleştirme .................................................................................................. 105

Bölüm V  

İç ve Dış Borçlar  

İç Borçlar ........................................................................................................ 113  Kamu Net Borç Stoku ........................................................................................ 118  Avrupa Birliği Tanımlı Borç Stoku ................................................................... 119  

Dış Borçlar ..................................................................................................... 121  Dış Borç Rasyoları ............................................................................................... 123  

Toplam Dış Borç / GSYH .......................................................................................................................... 124  Dış Borç Servis Oranı .................................................................................................................................. 124  Net Dış Borç Stoku ....................................................................................................................................... 125  Toplam Dış Borç Stoku / İhracat ........................................................................................................ 126  Toplam Dış Borç Servisi / İhracat ...................................................................................................... 126  Dış Borç Faiz Servisi / İhracat .............................................................................................................. 127  Uluslararası Rezervler / Toplam Borç Stoku .............................................................................. 128  MB Rezervleri / Kısa Vadeli Dış Borç Stoku ................................................................................ 129

Bölüm VI  

Sanayi – Üretim  

İmalat Sanayi Göstergeleri .......................................................................... 135  Sanayi Üretim Endeksi ...................................................................................... 136  Kısa Dönemli İş İstatistikleri ............................................................................ 141  

Sanayi Sektörü ................................................................................................................................................ 141  Verimlilik ............................................................................................................................................................. 143  Hizmetler Sektörü ......................................................................................................................................... 145  

İktisadi Yönelim Anketi ...................................................................................... 147  İnşaat Sektörü ................................................................................................................................................. 149  İş Demografisi ................................................................................................................................................. 150  

Tarım Sektörü Göstergeleri ......................................................................... 151  Tarımsal Yapı ve İstihdam ................................................................................ 152  Tarımsal Üretim ................................................................................................... 154  Tarım Ürünleri Dış Ticareti ................................................................................ 158

Bölüm VII  

Fiyatlar  

Fiyat Endeksleri – Enflasyon ...................................................................... 163  Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE) .................................................................... 165  Yurt İçi Üretici Fiyatları Endeksi (Yİ-ÜFE) ..................................................... 169  Çekirdek enflasyon ............................................................................................. 171  

Enflasyon Hedeflemesi ................................................................................ 173  Çıktı Açığı ............................................................................................................... 175  Reel Döviz Kuru ................................................................................................... 176  Satın Alma Gücü Paritesi Fiyat Düzeyi Endeksi ......................................... 179  Bina İnşaatı Maliyet ve Konut Fiyat Endeksi ............................................... 179  Tarımsal Fiyat İstatistikleri ............................................................................... 181  

Ücret – Kazanç .............................................................................................. 182  Kazanç Yapısı ........................................................................................................ 184

Bölüm VIII  

Para – Sermaye Piyasaları  

Merkez Bankası ............................................................................................. 190  Merkez Bankası Analitik Bilançosu ................................................................ 192  

Para Arzı ................................................................................................................ 194  Açık Piyasa İşlemleri ........................................................................................... 197  

Doğrudan Alım-Satım İşlemleri ........................................................................................................... 198  Repo ve Ters Repo İşlemleri .................................................................................................................. 198  Depo Alım-Satım İşlemleri ...................................................................................................................... 198  

Reeskont ve Zorunlu Karşılık Oranları .......................................................... 199  Rezerv Opsiyon Mekanizması ......................................................................... 200  

Para Piyasası Göstergeleri .......................................................................... 201  Faiz .......................................................................................................................... 201  

Kısa Vadeli Faiz Oranı (Politika Faizi) ............................................................................................... 202  Gecelik Borçlanma Faizi (Faiz Koridoru) ......................................................................................... 203  Geç Likidite Penceresi (LON) .................................................................................................................. 204  

Döviz Kuru Politikası .......................................................................................... 207  Döviz Kuru Sistemleri ................................................................................................................................. 208  

Rezervler ............................................................................................................... 209  Bankacılık Sistemi ........................................................................................ 210  

Krediler ................................................................................................................... 214  Sermaye Piyasaları ....................................................................................... 217  

Hisse Senedi Piyasası Göstergeleri ............................................................... 221  Tahvil Piyasasını Etkileyen Faktörler ............................................................ 227  Vadeli İşlemler ve Opsiyon Piyasası .............................................................. 228  

Finansal Kesim Dışındaki Firmaların Döviz Varlık ve Yükümlülükleri .. 229  Finansal Yatırım Araçlarının Reel Getirileri ............................................... 231

Bölüm IX  

Dış Ticaret  

Dış Ticaret Göstergeleri ............................................................................... 240  Dış Ticaret Dengesi ............................................................................................. 242  İhracat .................................................................................................................... 243  

Fasıllara Göre İhracat ................................................................................................................................. 245  Ekonomik Faaliyetlere Göre İhracat ................................................................................................. 246  Uluslararası Standart Sanayi Sınıflandırmasına Göre İhracat ......................................................... 247  Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İhracat ....................................................... 247  Ülke ve Ülke Gruplarına Göre İhracat .............................................................................................. 248  

İthalat ..................................................................................................................... 251  Fasıllara Göre İthalat .................................................................................................................................. 253  Ekonomik Faaliyetlere Göre İthalat .................................................................................................. 254  Uluslararası Standart Sanayi Sınıflandırmasına Göre İthalat .......................................................... 255  

Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına Göre İthalat ......................................................... 255  Ülke ve Ülke Gruplarına Göre İthalat ............................................................................................... 257  

Dış Ticaret Endeksleri .................................................................................. 260  Dış Ticaret Birim Değer Endeksi ..................................................................... 260  Dış Ticaret Miktar Endeksi ................................................................................ 262  Dış Ticaret Hadleri .............................................................................................. 263  Girişim Özelliklerine Göre Dış Ticaret ............................................................ 265

Bölüm X  

Ödemeler Dengesi  

Ödemeler Bilançosu Ana Hesapları ........................................................... 272  Cari işlemler Hesabı ............................................................................................ 273  Sermaye ve Finans Hesabı ............................................................................... 280  Net Hata Noksan ................................................................................................. 285  Genel Denge ......................................................................................................... 286  Rezerv Varlıklar .................................................................................................... 288  

Beş Yıllık Kalkınma Planında Ödemeler Dengesi .......................................... 289  Uluslararası Yatırım Pozisyonu .................................................................. 290

Bölüm XI  

Beklentiler  

TCMB Beklenti Anketi .................................................................................. 297  Ekonomik Güven Endeksi ............................................................................ 298  Tüketici Güven ve Tüketim Endeksleri ...................................................... 300  YASED Barometre Anketi ............................................................................ 301  Sermaye Piyasası Beklenti Anketleri ......................................................... 302  Dış Ticaret Beklenti Anketi .......................................................................... 303  TEPAV Perakende Güven Endeksi .............................................................. 304   Kaynakça ........................................................................................................ 307 Dizin ................................................................................................................ 311