v

Prof. DOGAN KUBAN' Av

ARMAGAN

Prof. Doğan Kuban'aArmağan

Armağan Dizisi No. 1

Yayım/ayaıı: Muhittin Salih ERENIstanbul 1996

34-96- Y-70-054

ISBN 975-7622-40-0

EREN YayıncılıkKitap-Dağıtım ne. ve San. Ltd Şti.

Tünel, Istikl51Cad. Sofyalı Sokak No: 3480050BEYoGLU-ISTANBUL

Tel: (212) 251 28 58 - (212) 252 05 60Te/efııx: (212) 243 30 16

Diz.):i ve O/fet Hazırlık: Eren

Baskı Özenet Maıbaacılık Ltd. - 6/25070

Prof. Doğan Kuban'aArmağan

Yayına hazırlayanlar:

Zeynep Ahunbay - Deniz Mazlum - Kutgün Eyüpgiller

EREN

İçindekiler

Sunuş

Prof. Doğan Kubarı'm Özgeçmişi

Prof. Doğan Kuban'rn Bilimsel ve Mesleki Çalışmaları

Prof. Doğan Kuban Yönetiminde Yapılan Tez Çalışmaları

Prof. Doğan Kuban'ın Yayınları

Doğan Kuban İçin Ne Dediler?

Vii

IX

Xl

xnıXV

xxın

Doğan Kuban'lara Yazık OlmasınKemali SÖYLEMEZOGLU

Türk Sanat Tarihinde Düşünsel Boyut ve Doğan KubanJale ERZEN

3

Türk Sanatının NiteliğiAyla ÖDEKAN

5

Endüstri Tasarımında Post-ModernizmFiliz ÖZER

II

Modernizmin Başlangıç Aşamasında 1926-33 Yılları ArasıTürk Mimarlığında Yaşanan Gelişmelerin Bir Değerlendirmesi 17Inci ASLANOGLU

Anadolu Selçuklu Dönemi Hanları ve Posta-Menzil-Derbent Teşkilatlar ı 25Ayşıl YAVUZ

Osmanlı Külliyelerinde Yerleşme Düzeni - Bir Tipoloji Denemesi 39Aptullah KURAN

18. yy. İstanbul'unda Basılı Kitabın Öyküsü ve Kütüphaneler 45Deniz MAZLUM

Anıtsal Mimari ve Konut Arasındaki İlişkiler YönündenSinan Yapılarına Bir Bakış 51Semra ÖCEL

Klasik Dönem Osmanlı Metropolünde Konutun "Reel" Tarihi: Bir Standart SaptamaDenemesi 57Uğur TANYELf

Onbeşinci Yüzyıl Anıtsal Yapılarında Üst Örtü-Geçit Alanı İlişkisiİlter BÜYÜKD/GAN

73

Bir Osmanlı Kale-Kentinin Yapımı: Anavarin ÖrneğiGülsun TANYEL!'

85

Süleymaniye Camisi İnşaatı İle İlgili Bir Belge Üzerine Düşüncelerİlknur A. KALA Y

95

Cihannüma Kasrı ve Erken Osmanlı Saraylarında Kule Yapıları HakkındaAyda AREL

99

Taşkışla İçin Küçük Bir TarihAfife BATUR

117

Koruma Politikalarına Temel Yaklaşım veKorumada Estetik Düzeylilik SorunuAhmet ERSEN

125

Tarihi Yarımada'nın Haliç SiluetiNurAKIN

129

Amasya Kenti'nin 16-19. Yüzyıllar Arasındaki Fiziksel YapısınınOsmanlı Arşiv Belgelerine Göre İrdelenmesiKani KUZUCULAR

137

1925 Yılından Günümüze Kastamonu Kent Dokusunda İzlenen Planimetrik Değişimve Kaybolan Mimari Miras 159Kuıgün EYÜPGİLLER

İstanbul Bizans Mimarisinde Tuğla Boyutları ÜzerineYegan KAHYA

171

Kabartmalarla Bezenmiş Olan Sütun GövdeleriMükerrem Usman ANABOLU 183

İstanbul Karasurları Tl - T6 Burçları Arası Beden Duvarları Seğirdim YoluSeviyesinde GözlemlerMetin AHUNBAY

187

Sultan Ahmet Meydanı'nda Bulunan Marmara Üniversitesi Rektörlük Binaları'nınTarihi Kimliği ve Restorasyon Sorunları 195Zeynep AHUNBA Y

SÜLEYMANİYE CAMİsİ İNŞAATI İLE İLGİLİ BİR BELGE ÜZERİNEDÜŞÜNCELER

İlknur Aktuğ KOLAy*

Osmanlı döneminde devlet ve devlet adamları tarafından yaptırılan veya onarılan binaların yapımharcamalarının kayıt edildiği inşaat ve keşif defterleri, o dönemde kullanılan yapı malzemeleri ve üc-retleriyle, bazen de bu malzemelerin kullanıldığı yerler, kullanım biçimleri ve temin edildikleri yerlereilişkin bilgilerle mimarlık tarihi açısından önemli ipuçları vermektedir. Bu belgelerde adı geçen bazımalzemeler günümüzde kullanılmadıklan gibi ne oldukları da tamamen unutulmuş terimler olarakkarşımıza çıkmaktadır. Bu malzemelerin tanımlarına açıklık getirmek için yapım faaliyetleri ile ilgiliçeşitli belgelere dayanan geniş kapsamlı bir çalışma gerekmektedir. Bu anlamda yürüttüğümüz biraraştırma kapsamında belgelerde "köpri taşı", "köprilik taşı" olarak yapıda kullanıldığı belirtilen taşhakkında açıklayıcı bilgilere Ö. L. Barkan'ın Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı adlı eserinin II.cildinde yer alan 42 numaralı vesikada' rastlamaktayız. Bu vesikada yapıdaki yeri ve boyutları tanım-lanan "köpri" taşının bugün arşitrav olarak tanımladığımız yapı öğesi olduğu anlaşılmaktadır. Buvesika aynı eserde yer alan 27 Ra. s. 960 (28 Mart 1553) tarihli Süleymaniye Camisi hareminde kul-lanılmak üzere Selanik'te bulunan mermerlerin incelenerek, uygun olanlarının cinslerinin ve boyutla-rının belirlenip, her birinden örnek parçalar alınarak İstanbul'a gönderilip bina eminine teslim edil-mesi konusundaki 41 numaralı vesikaya- cevap olarak yazılmıştır. 42 numaralı vesikada Selanik'tebulunan mermer parçaları ve yapı elemanları altı grupta toplanarak verilmiştir. Bunların ilk beşindeyalnız tek tek elemanların cinsleri, sayıları ve renkleri belirtilmiş, fakat altıncı maddede bir yıkıntınıncephesinde yer alan mermer elemanlar yapıda bulundukları yerleri de tanımlanarak verilmiştir.Oldukça detaylı olan bu tanıma dayanarak kalıntının bir restitüsyon denemesinin yapılması, özellikle"köpri" taşının anlamının anlaşılması açısından aydınlatıcı olacaktır. Bu anlamda açıklayıcı bilgileresahip bazı belgelerdeki anlatıma ve verilen ölçülere dayanarak günümüzde mevcut olmayan bazı yapı-ların plan- ve yapım tekniği+ ile ilgili restitüsyon denemeleri de yapılmıştır.

Ö. L. Barkan tarafından yayınlanan Süleymaniye Külliyesi inşaatı ile ilgili emir ve fermanlar ara-sında yer alan 42 numaralı belgenin 6. maddesinde yer alan bilgiler şöyledir:

"Ve Abdülmelik nam kimesne vakfında beş kıt'a beyaz sütun vardır, tüli altışar zira'S (4,548 m) ve 'arzı birer zira'dır(0,758m). Amma ateş dokunub ba'zı yeri yanmışdır. Ve zikr olan sütunların üzerinde birer zira' yanıklar olub, anun üze-rinde tOIi dörder buçuk zira' (3,411 m) ve 'arz i ondört barmak (0,441 m) ve kalını ondört barmak dört kıt'a köpri olub;

Mezkür köpri üzerinde tüli dörder buçuk zira' (3,41 i m), 'arzı birer zira' (0.758 m), kalını onsekiz barmak (0,567 m)dört kıt'a mermer olub;

Üzerinde tüli dörder buçuk zira' (3,411 m), 'arzı ikişer zira' (I ,S 16 m) ve kalını onsekiz barmak (0,567 m) dört kıt'akafatahta olub;

Anun üzerinde birer zira'(O,758 m), kalını buçuk zira'(0,379 m) dört kıt'a çarşü-i kürsi olub;Üzerinde tOli iki buçuk zira'(1,89S m), 'arzı bir zira'(0,7S8 m), kalını on iki barmak (0,378 m) dört kıt'a

kalını. musavver direk olub;Anun üzerinde tüli dörder buçuk zira'(3,41 i m), 'arzı on sekiz barmak (0.567 m) üç kıt'a köpri vardur. "

• Doç. Dr.; I.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Tarihi Anabilim Dalı.i Ö. L. Barkan, Süleymaniye Cami ve Imareti inşaatı, cilt 2, TTK, Ankara, 1978, s. 23, vesika no: 42.2 a. g. e., s. 22, vesika no:41.3 Edirne Sarayı, E. H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, cilt Ill, istanbul, 1973, s. 240-257; Fatih Camisi, a.

e., s. 371- 372; i. Sa'dabad Köşkü. S. H. Eldem, Sa'dabad, Kültür Bakanlığı yayınları: 292, İstanbul, 1977, s. 6-77;Çeşitli köşk ve kasırlar, S. H. Eldem, Kôşkler ve Kasırlar, cilt I, İstanbul, 1969.

4 Nuruosmaniye Camisi, D. Kuban, "Notes on Building Technology of the 18th Century. The Building of the Mosqueof Nuruosmaniye at Istanbul, According to 'Tarih-i Cami-i Şerif-i Nur-u Osmani", /. Uluslararası Türk-islam Bilimve Teknoloji Tarihi Kongresi /4- 18 Eylül /98/, cilt V, ıTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü yayını, İstanbul,1981, s. 271-293.

5 Bir mimari zira' 0,758 m, bir parmak 1/24 zira' 3,15 cm'dir.

96 İlknur Aktuğ KOLA Y

Bu belgelerden anlaşıldığına göre Abdülmelik isimli kişiye ait vakıf arazisi içinde boyu 4,55 m veçapı 0,76 m olan beş tane sütun vardır. Sütunların üzerinde uzunluğu 3,41 m, eni 0,44 m vekalınlığı 0,44 m olan dört tane "köpri" (arşitrav) bulunur. Arşitravların üzerinde uzunluğu 3,41 m,eni 0,76 m ve kalınlığı 0,57 m olan dört tane mermer blok yer alır. Bunların üzerinde de uzunluğu3,41 m, eni 1,52 m ve kalınlığı 0,57 m olan dört tane kafatahtav (profilli korniş) vardır. Kornişinüzerinde ise yüksekliği 0,38 m olan 0,76 x 0,76 m boyutunda kare planlı dört adet "kürsi"(kaide) yeralır. Kaidelerin üzerinde de boyu i,90 m, eni 0,76 m ve kalınlığı 0,38 m olan dikdörtgen kesitli veön yüzleri.. ... resimli? dört tane dikme bulunur. Dikmelerin üzerinde de uzunluğu 3,41 m, eni 0,57 molan üç tane "köpri"(arşitrav) vardır. Yangın geçirmiş bir yapının cephesinin tanımlandığı bu metin-deki verilere göre bir restitüsyon yaptığımızda (şekil 1), beş sütun ve üzerinde bunları birbirine bağ-layan dört arşitravın yer aldığı görülür. Burada dikkati çeken nokta sütunların kaideleri ile başlıkları-nın varlığı hakkında bilgi bulunmamasıdır. Belgeyi hazırlayan kişinin asıl amacının, yapı cephesitasviri olmayıp, sadece kullanılabilecek mermer parçalarını tespit etmek olduğu göz önüne alınarakburadaki kaide ve sütun başlıklarının kullanılabilecek durumda olmadıkları düşünülerek belgede be-lirtilmediği varsayılabilir. Hatta yangından etkilenerek kullanılamaz durumda olduklarına dikkat çeki-lebilir. Fakat belgede sütunlar üzerindeki izleri "sütunların üzerinde birer zira'(0,758m) yanıklarolub" şeklinde ifade edilen bir yangında en azından ya başlıkların ya da kaidelerin çok fazla etkilerı-memiş olması gerekir. Ayrıca yanık izlerinden bahsedildiği halde sütunların yeniden kullanımı düşü-nüldüğüne göre bu yangın sütunları da fazla etkilememiştir. Belgede sütunların dışındaki diğer mer-mer elemanların yangından etkilendiğine dair bilgi bulunmaması da yangının kaide ve başlıkları ha-rap edecek derecede olmadığını işaret etmektedir. Ayrıca üst kısımda yer alan daha küçük boyuttakidikmelerin kaidelerinin belgede boyutları ile belirtildiği göz önüne alındığında alt sırada daha büyükboyutta olması gereken kaidelerin belirtilmemesi,· burada kaide bulunmadığını düşündürmektedir.Belgede hem sütun sırası hem de dikme sırasında başlık yer aldığına ilişkin bir bilgi bulunmamakta-dır. Fakat benzer şekildeki, mevcut yapılardan ve harabelerden getirtilen taşlarla ilgili üzerinde çalışı-lan diğer belgelerde de8 sütun başlığı getirilmesine ilişkin herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. Buda, genelde sütun, büyük boyutta mermer parçaları ve tekrar kullanılabilecek boyut ve biçimdeki ka-ide vb. taşların uzak yerlerden İstanbul'a taşındığını, başlık gibi işlenmesi zaman alan ve yeniden iş-lendiğinde küçük boyutta taş parçaları oluşturacak elemanların getirtilmediğini göstermektedir. Bu ne-denle söz konusu olan yapı kalıntısında sütun başlıkları bulunduğu halde yeniden kullanımları düşü-nülmediğinden belgede başlıkların isimleri geçmemektedir (şekil 2). Sütunların üzerinde yer alan"köpri" taşları boyutu, sayısı ve üzerindeki diğer elemanların, özellikle de "kafatahta"nın (profillikorniş) tanımları doğrultusunda arşitrav taşları olmalıdır. Arşitravların üzerinde yer alan parçalar birfriz dizisini düşündürmekte ise de üst sıradaki dikmelerin üzerindeki bezemeden bahsedildiği haldeburada bezemeden bahsedilmemesi, bu taşların yüzeyinin bezemesiz, düz olduğunu gösterir. Bumermerlerin üzerinde ise "kafatahta" yani üzeri profilli korniş taşı yer alır. Belgede bunların üzerindede kare planlı dört kaidenin bulunduğu belirtilmektedir. Kaidelerin üzerindeki dikmeleri birbirinebağlayan arşitravlar ile alt sıra sütunların arşitravlarının aynı uzunluğa sahip olması, üst sıradaki ka-ideler ve dikmelerle alt sıra sütunlarının aynı aksta yer aldığını gösterir. Alt sırada beş sütun olduğuhalde üst sırada dört dikmenin bulunmasından da yapının bu bölümünün yıkılmış veya yeniden kul-lanılamayacak durumda olduğu anlaşılmaktadır. Kaidelerin üzerindeki dikdörtgen kesitli dikmeler be-zemeli olan dar yüzleri cephe ye bakacak şekilde yerleştirilmişlerdir. Belgede dikmelerin üzerinde yeralan arşitravların boyu ve eni verilmiş, fakat kalınlığı belirtilmemiştir. Bu sıradaki arşitravların da alt

6 "Kafatahtası" profilli saçak siirnesi veya korniş, E. H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. SuLtan MuradDevri, cilt ll, İstanbul, 1972, s. 427, Dipnot 1.

7 Burada mu sev ver kelimesi kullanılmıştır. Tasvirli, resimli anlamına gelen bu kelimeden önce yer alan ve resim türünüanlatan sözcük vesikada okunamamıştır.

8 Ö. L. Barkan, Süleymaniye Camii ve imareti inşaatı, cilt 2, TTK, Ankara, 1979; Ahmet Refik, Onaltıncı Asırdaİstanbul Hayatı, ikinci baskı, İstanbul, 1935; Ahmet Refik, Hicri Onbirinci Asırda Istanbul Hayatı, Istanbul, 1931;Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asırda Istanbul Hayatı İstanbul, 1930; P. Hochhut, Die Moschee Nuruosmaniye inlstanbul, Berlin, 1986.

SÜLEYMANIYE CAMIsİ INŞAATı ILE İLGILI BIR BELGE ÜZERİNE DÜŞÜNCELER 97

sıradakiler gibi kare kesitIi olduğu varsayılıp, kalınlıkları kesit restitüsyonunda kesik çizgilerle gös-terilmiştir.

Ele aldığımız belge, Osmanlı Dönemine ait inşaat ve keşif defterlerinde "köpri" veya "köprilik"taşı olarak adı geçen yapı elemanına, yapıdaki yerini ve boyutunu vererek açık bir tanım getirip bu-gün arşitrav olarak adlandırılan yapı elemanı olduğunu göstermektedir. Belgedeki tanıma açıklık ge-tirmek amacıyla da verilen bilgiler ve ölçüler doğrultusunda bir restitüsyon denemesi yapılmıştır.Restitüsyon çalışması, hazırlanış amacı kullanılabilir yapı taşlarının belirlenmesi olan belgedekibilgilerin oldukça detaylı ve doğru olduğunu göstermektedir.

KESİT

~---

i 1----

~~~--Ö----

KESİT

II r 1 r L r 'ı

i i i ii i i i

o 1CEPHE

5 •_ıc::=::=--===-_

i i i

n o

r 'ı~ r 1 r 1

i i i i

- - - i- ~

CJı:PIlli o 1 5 •

Süleymaniye Camisi İnşaat defterindeki belgede tanımlanan yapının cephe restitüsyonu önerisi.