SOSYAL BİLGİLER DERS KİTAPLARI

Şahin ORUÇ*

Eğitimin vazgeçilmez araçları ve eğitim-öğretim sürecinin

temel dayanaklarından biri olan ders kitapları, insan

kaynaklarının niteliğinin geliştirilmesinde, öğretmenler,

fiziki olanaklar ve ders programları kadar önemli bir yere

sahiptir (Ceyhan ve Yiğit, 2003). Ders kitapları, bir ders

içinde kullanılan ve o dersin süreç içinde gelişmesine, bilgi

ve uygulamaya, yaşama dönük açılım ve yayılım kazanmasında rol

oynarlar (Topses, 2001).

Ders kitaplarının kendilerinden beklenen faydayı

sağlayabilmeleri, nitelikli kullanılabilir olmalarına bağlıdır.

Bir ders kitabının seçiminde birinci özellik içeriktir.

İçerikte güncel bilgiler yer almalı, bilgiler günlük yaşamla

ilişkilendirilmelidir. Ders kitabı, eğitim programıyla

tutarlılık göstermelidir (Öztürk ve Otluoğlu, 2003).

2004 yılından itibaren yayınlanmaya başlayan yeni sosyal

bilgiler ders kitapları önceki dönemde hazırlanmış olan ders

kitapları ile hemen hemen her açıdan farklılık göstermektedir.

Sosyal bilgiler ders kitaplarının içeriği, görsel unsurları,

hazırlık ve değerlendirme soruları tamamen değişmiştir.

Konuların farklılığının yanı sıra, bu konuların sunum tarzı da

tamamen değişmiştir. Tabii ki bu durum 2004 yılında yenilenen

sosyal bilgiler programındaki değişikliklerden

kaynaklanmaktadır (Oruç, 2009). * Yrd. Doç. Dr., Niğde Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalı Öğretim Üyesi, e-posta: sahinoruc44@hotmail.com

1

Sosyal bilgiler ders kitaplarının içerik açısından

değişmesinin en önemli yönü konuların sunum şekilleridir.

Önceki sosyal bilgiler ders kitaplarında kullanılan “düz ve

bilgi aktarıcı metinler” yeni kitaplarda oldukça az oranda

kullanılmıştır. Bu durumun nedeni bilindiği üzere

yapılandırmacı yaklaşımın programlarda uygulanmasıdır. Bu

yaklaşıma göre doğrudan bilgi aktarımı yapılmayıp konular

çeşitli kurgular dâhilinde verilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla

ders kitaplarında konular işlenirken çok çeşitli kurgular

kullanılmıştır (Oruç, 2009).

Sosyal bilgilerin yapısından kaynaklanan sürekli bir

değişim söz konusudur. Çünkü sosyal bilgiler bireyi ve toplumu

ilgilendir, birey ve toplum değişmekte ve gelişmektedir.

Dolayısıyla sosyal bilgilerde değişmektedir. Birey ve toplumun

değişimine paralel olarak bilimin ilerlemesi ki özelde eğitimle

ilgili bilimlerinin gelişimi sosyal bilgileri de etkilemiştir.

Söz konusu değişim ve etkilenme, sosyal bilgilerin yapısı,

mantığı ve öğretimini kapsar. Sosyal bilgilerin öğretiminde

meydana gelen değişim özellikle ders programı ve ders kitapları

ile alakalıdır.

Ülkemizde de sosyal bilgiler dersinde büyük değişiklikler

yapılmıştır. Talim ve Terbiye Kurulu tarafından bütün derslere

yönelik 2004–2006 yıllarında program değişikliği yapılmıştır.

Programı değişen derslerin başında sosyal bilgiler dersi

gelmektedir. Daha önceki dönemlerde hazırlanan ders programları

davranışçı yaklaşıma uygun olarak hazırlanmıştı. Ama en son

yapılan değişikliklerle ders programları yapılandırmacı

2

yaklaşıma göre hazırlanmış olup günümüzde de bu anlayış etki ve

popülerliğini devam ettirmektedir.

Ders programlarının değişimi doğal olarak ders kitaplarını

etkilemiş ve ders kitaplarının yapı ve içeriğini

değiştirmiştir. Öğretmenlerin eğitim-öğretim sürecini

yürütmelerinde ilk ve temel kaynakları ders kitaplarıdır. Ders

kitapları programın somutlaştırılmış, programa bir nevi şekil

verilmiş halidir. Ders kitabı olmayan dersin olması mümkündür.

Ama ders kitabının sağladığı kolaylık ve etki aynı ders için

söylenemez. Yani ders kitabı etkili, verimli bir dersin

işlenmesi için yegâna yardımcıdır. Bu sebeple ilk ve orta

öğretimde okutulan derslerin ders kitapları vardır ve bu

kitaplar öğretimi daha işlevsel hale getirmektedir.

Bilindiği üzere ders kitapları öğrenme-öğretme sürecinde

özellikle planlı eğitim uygulamalarında öğrencilerin neler

öğreneceğini ve öğretmenlerin neler öğreteceğini önemli ölçüde

etkileyen bir kaynaktır. Ders kitabı bütün öğeleriyle öğretimin

hedeflerini gerçekleştirmeyi amaçlar. Öğrencilerin toplumda her

yönüyle söz sahibi olabilecek bir takım özelliklerle

donatılması onlara sunulacak kaliteli eğitim ve kaliteli ders

kitapları sayesinde gerçekleşecektir (Büyükalan, 2003).

Ders kitapları kimi zaman öğretimi zorlaştırmaktadırlar.

Bu duruma sebep olarak şunları söyleyebiliriz: Ders kitabının

yazımından ve baskısından kaynaklan sebepler, bazı

öğretmenlerin ders kitabından ne tarzda istifade edebileceğini

veya onu nasıl kullanması gerektiğini bilmemesinden kaynaklanan

sebepler. Özellikle yapılandırmacı yaklaşım anlayışına göre

3

yazılan ders kitaplarında bu problemler daha çok yaşanmaktadır.

Yukarda da bahsettiğimiz gibi program değişikliği ders

kitaplarını değiştirmiştir. O halde yeni ders kitapları ile

eskiler arasında ne gibi farklar olduğunu açıklamak yerinde

olacaktır. Öncelikle ilköğretim birinci ve ikinci kademe de

okutulan ders kitapları üçlü takım haline getirilmiştir. Bu

takım içerisinde, Ders Kitabı, Öğrenci Çalışma Kitabı ve

Öğretmen Kılavuz Kitabıdır. Ders kitapları içerik yönünden

program çerçevesinde büyük ölçüde değişmiştir. Ders kitabı

yazarları, kitapta işledikleri konuları yapılandırıcı yaklaşım

ilkeleri dâhilinde ele almışlar ve ders kitaplarının sadece

içeriğini değil fiziki yapısını da değiştirmişlerdir.

Ders kitapları, Talim ve Terbiye Kurulunca

değerlendirilerek uygun görüldükleri takdirde okutulmaya hak

kazandıkları için söz konusu kurum tarafından yazımda dikkat

edilmesi gereken çeşitli kriterler ortaya konmuştur. Bu sebeple

ders kitapları Talim ve terbiye Kurulunca belirlenen kriterler

doğrultusunda hazırlanmıştır. Ders kitaplarının hazırlanma

sürecinde dikkat edilmesi gereken kriterler ve aranan

nitelikleri şu şekilde ifade edebiliriz (MEB, 2007):

1. Öğrencileri; millî, ahlaki, insani, manevi ve kültürel

değerler bakımından besleyen; demokratik, laik ve sosyal

bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti'ne karşı

görev ve sorumluluklarını yerine getirmede yol gösteren

ve bu değerlerle ilgili ders konularını sevdiren okuma

metinlerini içerir.

2. Türk Millî Eğitiminin genel amaçları ve temel ilkeleri

4

ile kitabın hitap ettiği eğitim kurumunun amaçlarına

uygun olur.

3. Atatürk İlke ve İnkılâpları ile ilgili konulara,

öğretim programlarına ve Kurulca alman kararlara uygun

olur.

4. Demokrasi ve insan haklan ile kültürel ve evrensel

değerlere katkı sağlar.

5. Bilginin nasıl üretileceğine ilişkin vurgu yapar.

6. Bilişim teknolojisinin etkin ve verimli kullanımım teşvik

eder.

7. Türk toplumunun sosyal, ahlaki, kültürel ve tarihî

değerlerini geliştirerek yaşatır.

8. Öğretim programının kazandırmayı amaçladığı bilgi, beceri

ve yetkinlikleri kapsar.

9. Ön yargı ve normatif önermelerden uzak olarak konuyla

ilgili farklı bakış açıları içerir.

10. Kişi, kurum ve kuruluşları yıpratıcı unsurları taşımaz.

11. Her türlü etkinlikte öğretmenin rehberliğinde öğrenciyi

merkeze alır.

12. Konuların hazırlanması ve düzenlenmesinde

öğrencilerin ilgi, yetenek ve ihtiyaçlarım göz önünde

bulundurur.

Ders Kitabı

Öğrencinin kullandığı ve bu üçlü takımın en temel

kitabıdır.

5

Yeni sosyal bilgiler programı öğrenme alanları ve bu

alanlar içerisinde ünitelerden oluştuğu için ders kitabı da

ünitelerden oluşmaktadır. İncelenen Sosyal Bilgiler Ders

kitaplarında (MEB, 2006; UZUN ve Diğerleri, 2006; KOLUKISA ve

Diğerleri, 2006) her ünitenin ilk iki sayfası oryantasyon yani

uyum sayfası olarak belirlenmiş ve üniteye bir giriş

niteliğinde sunulmuştur. Bu bölümde ünitenin genelini

kapsayacak şekilde bir veya birkaç görsel materyal

kullanılmıştır. Her kazanım ifadesine yönelik hazırlanmış olan

ünite hazırlık soruları, ünitenin kavramları ve ünitede yer

alan konu başlıkları da burada yer almaktadır. Bu bölümün

işlenmesine öğretmen kitabında özen gösterildiğini

söyleyebiliriz. Bu durumun sebebi de ünitenin ilk etapta

öğrenci tarafından fark edilmesi, tanıması ve o üniteye yönelik

öğrenme hazırlığının yapılması içindir.

Ünitenin sonunda yer alan son iki sayfa da ünitenin

değerlendirilmesine yönelik sorulara yer verilmiştir. Burada da

dikkat çekici ve olumlu bir gelişme, soru tarzlarının

çeşitliliğidir. Daha önceki ders kitaplarında sadece açık uçlu

sorulara yer verilirken yeni kitaplarda “doğru yanlış”,

“çoktan seçmeli”, “eşleştirmeli”, “açık uçlu” sorulara yer

verilmiştir. Ayrıca performans değerlendirme, portfolyo, öz

değerlendirme, akran değerlendirme, öğrenci değerlendirme vs.

ölçme değerlendirme formlarıyla da ölçme değerlendirme

yapılmaktadır. Ayrıca yeni ders kitaplarında hazırlık soruları

ve değerlendirme sorularında direk öğrenci muhatap alınarak bir

çeşit sizli bizli konuşma gerçekleştirilmiştir. Sadece hazırlık

ve değerlendirme soruları ile yetinilmemiş metin aralarına

6

sorular eklenmiştir.

Bu sorularla geçmişte olduğu gibi bilgi ve kavrama

düzeylerinde (Tokcan, 2003) kalınmamış aynı zamanda eleştirel

düşünce, yaratıcı düşünce, empati ve diğer üst düzey düşünme

becerilerini gerektiren ve geliştiren sorulara yer verilmiştir.

Yine incelenen ders kitaplarında yer alan ve üniteleri

oluşturan her konunun başlangıcında hazırlık soruları yer

alırken, konunun sonunda da her konunun değerlendirilmesine

yönelik değerlendirme soruları mevcuttur.

Talim ve Terbiye kurulunca uzmanlar tarafından hazırlanan

bu kriterler çerçevesi içerisinde ders kitabı yazarları,

kitapların yazımında çok çeşitli anlatım yöntemleri ve seviyeye

uygun eğitimsel görseller kullanmışlardır.

Yeni yazılan ders kitaplarında yazarların konuyu işlemede,

anlatmada kullandıkları metinler çok çeşitlidir. Özellikle

edebi ürünlerin çok sayıda kullanılması dikkat çekicidir.

Programda yer alan bir kazanımın gerçekleştirilmesi için

ders kitaplarında çok çeşitli kurgular kullanılmıştır. Bu

kurguların kullanılma gerekçesi tabiidir ki yapılandırmacı

yaklaşımdan kaynaklanmaktadır. Şuan kullanılan ders

kitaplarında yapılandırmacı yaklaşım ilkelerine uygun olarak

işlenen konuların hazırlanmasında aşağıda yer alan kurgular

kullanılmıştır.

Öğrencilerin kendileri ile özdeşleştirebilecekleri

emsalleri olan öğrencilerin (kitap kahramanlarının)

7

konuşturulması. Bu kahramanlar genellikle kendilerinden

örnekler vererek başlarından geçen olayları

anlatmaktadırlar. Bir tür anı aktarımı yapmaktadırlar.

Yapılan bu anı aktarımı, yazar tarafında kurgulanmış ve

konuyla uyumlu hale getirilmiştir. Yani bu anılar, önceden

var olan veya herhangi bir yerde yayınlanmamıştır.

Bir kanıt ve gerçek belge niteliğinde gazete

haberleri çıkış noktası kabul edilerek kullanılması. Bu

tür bir kurguda da özellikle konuya uygun seçilmiş gazete

haberleri veya çeşitli belgeler kullanılmıştır. Bu gibi

belgeler konuya giriş veya konuyu desteklemek amaçlı

kullanılmıştır.

İnternet sayfalarının düzenlenerek kopyalanması.

İnternet sayfalarının düzenlenmesinden maksat da haber

niteliği taşıyan bir kesitin verilmesidir. Herhangi bir

gazete haberinin kullanılmasıyla internet haberinin

kullanılması aynı işlevi sağlamaktadır.

Kişiler arası diyalog. Bu tür bir kurguda da iki

öğrenci, öğretmen-öğrenci veya öğrenci-veli arasında geçen

konuşmalar kullanılmıştır. Bu diyaloglarla konu

açıklanmaya çalışılmıştır.

Çizgi roman karakterlerinin kullanılması (Bu bölüm

öğrencilerin en çok dikkatlerini çeken bölümdür). Çok

fazla olmamakla beraber kullanılan çizgi roman sayfaları

ders kitaplarına farklı bir hava katmıştır. Çünkü çizgi

romanın eğlendirici, dikkat çekici yönünden istifade

edilmiştir.

8

Karikatür, fıkra, bilmece gibi mizah ürünlerinin

işlendiği bir köşesinin oluşturulması (Bu bölüm

öğrencilerin en çok dikkatlerini çeken bölümdür).

Yapılandırmacı yaklaşımla beraber sosyal bilgiler ders

kitaplarında meydana gelen en ciddi ve renkli değişim

mizah ürünlerinin kullanılmasıdır. Burada özellikle şunu

belirtmeliyiz ki mizah ders kitaplarında sadece öğrenciyi

eğlendirsin, güldürsün diye konmamıştır. Bu tür

ürünlerinde işlevi konuyu farklı tarzda sunmak, değişik

bakış açıları kazandırmak içindir.

Şiir, hikâye, destan, atasözleri gibi edebi ürünlerin

kullanılarak oluşturulan edebiyat köşesi veya hikâye

köşesinin kullanılması. Sosyal bilgileri edebiyat ve

edebiyat ürünlerinden ayrı düşünmek imkânsızdır.

Dolayısıyla yeni sosyal bilgiler ders kitapları edebi

ürünlerle zenginleştirilmiştir.

Günlük tutmak. Öğrencinin tuttuğu günlükten sayfalar

ders kitaplarında yerini almıştır. Böylece hem konunun

işlenmesinde farklı bir kurgu kullanılmış hem de günlük

tutmak gibi yararlı bir alışkanlığın öğrencilere

kazandırılması hedeflenmiştir.

Görsel materyal sorgulaması (Fotoğraf, tablo, gravür

vs.). ders kitaplarında kullanılan görsel unsurlar, kitabı

süslemek için kullanılmamış aynı zamanda konun farklı

yönlerini yansıtmak için ve bir belge niteliğinde de

kullanılmıştır. Görselleri kullanılmasını işlevsel kılan

durum onlara yönelik soruların yöneltilmesidir.

9

Tarihi şahsiyetlerin konuşturulması. Bu kurgu türünde

de tarihi şahsiyetler kendi ağızları ile faaliyetlerini,

etkilerini anlatmaktadırlar.

Burada belirttiğimiz kurgu örnekleri MEB tarafından

yazılan ve özel yayın evleri tarafından hazırlatılan bütün

sosyal bilgiler ders kitaplarında kullanılmıştır.

Ders Kitaplarının Hazırlanması (MEB, 2006)

Bakanlık ve özel kesim tarafından hazırlanacak ders

kitabı, temel ders kitabı, alan uzmanı/uzmanları, editör, dil

uzmanı, görsel tasarımcı, ölçme ve değerlendirme uzmanı,

program geliştirme uzmanı, rehberlik veya gelişim

uzmanlarından oluşan ekipçe; İçerik, Dil, Anlatım ve Üslup,

Öğrenme, Öğretme ve Ölçme-Değerlendirme, Teknik, Tasarım ve

Düzenleme yönlerinden aşağıdaki hususlara göre hazırlanır:

a) İçerik

1)Dersin öğretim programını kapsayacak şekilde

düzenlenir. Dersin kazanımlarının tümünün işe koşulup

koşulmadığına dikkat edilir. Kazanımların ve yeterliklerin

bire bir aynı ifadeyle kitapta yer alması beklenilmez.

Kazanmalara dolaylı olarak yer verilmesi, tüm kitapların

homojen bir yapıya bürünmemesi açısından önemlidir

2) Konular ve üniteler, sınıf seviyesine göre günlük

10

hayatla bağlantılı ve uygulamalı olarak ele alınır.

3) Konular ve üniteler; problemleri belirtme,

inceleme ve gözlem yolu ile gerekli deneyleri yapma,

deneylerden sonuç çıkarma ve bu sonuçları kontrol ederek

bilimsel düşünme yöntemini güçlendirecek şekilde işlenir.

4) Dersin özelliğine göre ünite, bölüm ve konular

arasında hacim bakımından programında belirtildiği şekilde

uygun bir denge kurulur.

5) Kazandırılacak bilgi, beceri, tavır ve tutumlar ile

değerler sınıf seviyesine uygun kavram ve örneklerden hareket

edilerek verilir.

6) Konuların işlenişinde, aynı sınıfta okutulan diğer

derslerle olan ilişkisi göz önünde bulundurulur. Ayrıca bir

önceki sınıfın konularıyla bilgi, kavram, ilke ve beceri

bakımından bağlantısı kurulur ve bir üst sınıfla ilgili

hazırlayıcı açıklamalara yer verilir.

4) Konular, öğretime yardımcı unsurlarla desteklenerek

anlaşılır hâle getirilir.

8)Dersin özelliğine göre yeri geldiğinde deyimler,

atasözleri, destanlar, türküler, resimler, fotoğraflar,

minyatürler ve benzeri kaynaklar kültürümüzün gelişmesini ve

devamlılığını sağlayacak şekilde işlenir.

9) Konuların işlenişinde gereksiz bilgi ve ayrıntıya

yer verilmez.

10) Konular öğrenciyi sorgulama, araştırma, inceleme

ve başka kaynaklara yönlendirmeye teşvik edecek şekilde

11

işlenir.

11) İstatistikî ve bilimsel bilgiler güncellenmiş olarak

verilir.

12) Konuların işlenişinde, yakından uzağa, basitten

karmaşığa, kolaydan zora ve somuttan soyuta giden bir yöntem

izlenir.

13) Öğrencilerin kitaplardan verimli şekilde

yararlanmasını sağlayacak unsurlara yer verilir.

14) Kitaplarda metinleri açıklamak, pekiştirmek veya

yorumlamak için kullanılan görsel unsurlar metin ile uyumlu

olacak biçimde verilir.

b) Dil, Anlatım ve Üslup;

1) Yaşayan Türkçe doğru, güzel ve etkili kullanılır.

2) Türkçeleşmiş kelimeler, yaşayan Türkçenin bir parçası

olarak değerlendirilir.

3) Öğrencilerin seviyelerine uygun, yeni kelimeleri

öğrenmelerine fırsat veren zengin ve akıcı Türkçenin

kullanılmasına özen gösterilir.

4) Cümleler, öğrencinin zihnindeki bilgilerin

yapılandırılmasına yönelik olarak kurulur.

5) Paragraf düzenleme kurallarına uyulur ve paragraflar

arasındaki anlam ve mantık ilişkisine dikkat edilir.

6) Cümle uzunlukları, sınıf seviyesine uygun olarak

düzenlenir.

7) Türkçenin kullanımında, baskıya hazır nüshanın

12

teslim tarihindeki Türk Dil Kurumunun son yayımladığı

Türkçe Sözlük ve Yazım Kılavuzu esas alınır. Baskıya hazır

nüshanın inceleme sürecinde Yazım Kılavuzu'nda yapılan

değişiklikler baskıya hazır nüshanın puanlanmasında dikkate

alınmaz. Ancak değişikliklerin yansıtılması başvuru

sahibinden istenir.

8) Konuların işlenişinde doğru, açık, anlaşılır bir dil

ve anlatım kullanılır.

9) Kelimeler, nüanslara dikkat edilerek titizlikle

seçilir.

10) Metinlerde akıcılık, mantık dokusu ve fikir

bütünlüğü sağlanır.

11) İlköğretimin ilk üç sınıfında soyut kavramların

kullanılmasından kaçınılır.

c) Öğrenme, Öğretme ve Ölçme-Değerlendirme;

1) Konular, öğrencileri muhakemeye, bağımsız ve yaratıcı

düşünmeye, kıyaslamaya ve edinilen bilgilerden hareketle

sonuçlar çıkarmaya yöneltecek şekilde işlenir.

2) Konularla ilgili hazırlık çalışmalarının öğrenciyi

düşünmeye ve araştırmaya yöneltecek nitelikte olmasına dikkat

edilir.

3) Öğrencinin yeni bilgileri ezberlemesi değil, zihninde

yapılandırması hedeflenir.

4) Öğrenme yöntemleri ve stratejileri dikkate alınır ve

üst düzey (metakognitif) düşünme becerileri geliştirilir.

13

5) Konular, programın ilgili temel becerileri ile alt

becerilerini kazandıracak şekilde düzenlenir ve öğrencinin

etkin rol almasına imkân verecek biçimde işlenir.

6) Değerlendirmeye ilişkin unsurlar, ölçme ve

değerlendirme ilke ve teknikleri dikkate alınarak

düzenlenir.

7) Her ünite veya bölümün sonunda öğrenciye konularla

ilgili bilgi, beceri, değer, tutum ve yeterliklerin

kazandırılıp kazandırılmadığını ölçmeye yarayan değerlendirme

sorularına yer verilir.

8) Çoktan seçmeli, doğru-yanlış, boşluk doldurma,

eşleştirme, yazılı yoklama ve benzeri sonuç değerlendirme

teknikleri ile ürün dosyası (portfolyo) değerlendirme,

performans değerlendirme, gözlem formu gibi süreç

değerlendirme tekniklerine yer verilir.

d) Teknik, Tasarım ve Düzenleme;

1) Sayfa tasarımlarında resim, fotoğraf, grafik, şema,

plan, harita ve benzeri görsel unsurların yerleştirilmesinde

görsel algının yanı sıra, bunların eğiticilik ve

öğreticilik niteliğine de önem verilir.

2) Görsel unsur, öğrencilerin gelişim basamaklarına

uygun; görsel algı yönünden ise renk uyumuna dikkat edilerek

açık, temiz ve net bir baskıyla hazırlanır.

3) Her türlü yazı, resim, fotoğraf ve benzeri

materyallerden telif haklan gözetilerek alıntı yapılabilir.

4) Konuların daha iyi öğrenilebilmesi için açıklayıcı,

14

tamamlayıcı ve eğitici nitelikteki öğretime yardımcı harita,

kroki, fotoğraf, şema, grafik, resim ve benzeri görsel

unsurlara yeterince yer verilir.

5) Kitaplarda yer alan başlıklar sistematik biçimde

düzenlenir ve ikonografik bir sistem oluşturulur.

6) Kitaplarda yer alacak Türk Bayrağına, "Türk Bayrağı

Kanunu" ve "Türk Bayrağı Tüzüğü"ne uygun olarak yer verilir.

Öğrenci Çalışma Kitabı

Öğrenci çalışma kitabı öğrencilerin kazanımları tam

anlamıyla elde etmelerine yönelik ekstra etkinliklerin yer

aldığı, araştırma ve ödevleri ilgili çalışmaların bulunduğu

ders kitabı tamamlayıcısı niteliğindedir.

Öğrencilerin öz değerlendirme ve grup öz değerlendirme

yapabildiği bu kitapta çok sayıda etkinlik yer almış ve bu

etkinliklerle öğrenciler araştırmaya, düşünmeye ve pratikte bir

şeyler yapmaya zorlanmıştır.

Öğrenci Çalışma Kitabının Hazırlanması

Öğrenci çalışma kitabında;

a) Öğretim programlarında yer alan amaçlar

doğrultusunda öğrencilere bilgi ve beceri kazandırılmasında

yardımcı olacak ve öğrenmeyi pekiştirecek unsurlara yer

verilir.

15

b) Öğrenmeyi kolaylaştırmak amacıyla öğrencinin

ilgisini çekecek çeşitli örnekler bulunur.

c) Konularla ilgili öğrenmeyi destekleyici ve günlük

hayatla ilgisini kurabileceği çalışmalara ağırlık verilir.

ç) Dersin özelliğine göre her konu işlendikten sonra o

konuda amaçlanan bilgi, beceri, değer ve tutumların

kazandırılıp kazandırılmadığını ölçen çalışmalara ve

değerlendirmelere yer verilir.

d) Konular, öğrencinin öğrenmesini kolaylaştıracak ve

ilgisini çekecek grafik, şekil, resim, fotoğraf, harita,

karikatür gibi görsel öğelerle desteklenir.

e) Öğrencilerin yeteneklerini geliştirmede yardımcı

olacak çeşitli örnek, alıştırma, işlenen konular ve

ünitelerle ilgili internet adresleri ve okuma kaynaklarına yer

verilir.

f) Dersin özelliğine göre uygulama ve işlem sonucunun

yazılacağı çizelgelere, bilgi ve veri tablolarına, şekil,

grafik, kroki, şablon, harita, plan, resim, levha, fotoğraf

ve benzeri öğretime yardımcı unsurlara; bazı ünite

konularında kullanılmak üzere video kaseti, ses kaseti,

slayt, CD, DVD, VCD, disket ve benzeri öğretimi

destekleyici materyallere yer verilebilir.

g) Dersin özelliğine göre soru-cevap, doğru-yanlış,

çoktan seçmeli, eşleştirme, boşluk doldurma, bireysel ve grup

çalışmaları, canlandırma, tablo tamamlama, cümle tamamlama

gibi yöntem, teknik ve etkinliklere de yer verilir.

i) Dersin Özelliğine göre inceleme, gezi, gözlem, deney

16

ve uygulamalarla ilgili yapılacak ön hazırlıklara, alınacak

sağlık ve güvenlik tedbirlerine, izlenecek iş ve işlem

basamaklarına, zaman ve malzeme tasarrufu bakımından

uyarılara, her işlem basamağında öğrencilerle öğretmenin

kuracağı iletişime, sonuca ulaşmak açısından önemli

yönlendirici tedbirlere ve hangi unsurların özellikle

irdeleneceğiyle ilgili bilgilere yer verilir.

Öğretmen Kılavuz Kitabı

Öğretmen kitabı genel itibariyle dört bölümden

oluşmaktadır. Bunlar:

1. Sosyal bilgiler programının ve öğretmen kılavuz

kitabın tanıtımına yönelik bilgiler,

2. Söz konusu üniteye ilişkin açıklayıcı bilgiler:

Öğrenme alanı bilgisi, ünite hakkında genel bilgi,

kazanım tablosu, Atatürkçülük kazanımları, değer ve

beceri açıklaması, ünitede kullanabilecek kaynakların

listesi vs.

3. Ders kitabı sayfalarının ve ilgili açıklamaların yer

aldığı bölüm

4. Ünite sonlarında öğretmene ek bilgi sunmak amacıyla

bilgi notları ve öğrenciyi değerlendirmede

kolaylıklar sağlayacak ölçme-değerlendirme ölçütleri

ve tabloları.

Öğretmen kılavuz kitapta hem ders kitabı hem de öğrenci

çalışma kitabının fotoğraflarına yer verilmiştir. Bu durum

17

öğretmenin aynı zaman içinde iki kitabı da kontrol etmesi

sağlanmıştır. Zaten bu kitapta yer alan talimatlar, tanıtımlar,

tavsiyeler ve sunulan ek bilgiler öğretmenin işini oldukça

kolaylaştırmıştır.

Hem ders kitabının hem de öğrenci çalışma kitabının sayfa

sayıları sınırlıdır. Fakat öğretmen kitabında böyle bir

sınırlılık söz konusu değildir. Bundan dolayı yazarlar öğretmen

kitabına ekstra etkinliklerde koyarak öğretmene farklı

alternatifler sunmuşlardır.

Öğretmen Kılavuz Kitabının Hazırlanması

Öğretmen kılavuz kitabında;

a) Konuların işlenişinde ulaşılmak istenen hedefler

belirtilir.

b)Öğretim programlarında yer alan amaç ve açıklamalar

doğrultusunda öğrencilere bilgi, beceri, tavır ve tutumların

kazandırılmasında öğretmene yardımcı olacak ve öğretmeyi

kolaylaştıracak açıklayıcı bilgiler yer alır.

c)Öğretmeyi ve öğrenmeyi kolaylaştırmak amacıyla ilgi

çekici değişik örnek ve uygulamalar yer alır.

ç) Bilgi, beceri, tavır ve tutumlar ile değerlerin

öğrencilere kazandırılabilmesi için kullanılabilecek araç-

gereçle birlikte öğretim yöntem ve tekniklerine yer verilir.

Buna göre;

18

1) Konu ile ilgili zaman analizine ve konunun işleniş

planına,

2) Öğretmenin konu ile ilgili yapacağı ön hazırlıklara,

1) Konuya girerken daha önce işlenen konularla

ilişkisini sağlayacak ve öğrencinin ilgisini çekecek

hatırlatmalara, sorulara ve benzeri unsurlara,

2) Ders kitabında yer alan ve açıklama gerektiren

şekil, şema, çizelge.ve benzeri öğretime yardımcı unsurlara

yer verilir.

d)Öğrencilerin gelişim farklılıkları dikkate alınarak

seviye gruplarına göre hangi hususların vurgulanması

gerektiği belirtilir.

e) Konular işlenirken yeri geldikçe;

l)Diğer derslerle bağlantı kurulur.

2)Konuların günlük hayatla ilgisini kurmak için örneklere

yer verilir.

f) Dersin özelliğine göre konu işlendikten sonra bu

konuda amaçlanan bilgi, beceri, tavır ve tutumlar ile

değerlerin kazandırılıp kazandırılmadığını anlamak için

bunları değerlendiren yeterli sayıda örnek soru yer alır.

Öğrencilerin cevaplandıramadığı soruların özelliğine göre ne

yapılacağı konusunda öğretmene yol gösteren alternatif

değerlendirme çalışmalarına yer verilir.

g)Öğrencileri araştırmaya, bilgi ve teknoloji üretmeye

19

yöneltecek ödev, proje ve benzeri çalışmalara yer verilir.

h) Dersin özelliğine göre öğrencilerde, standartlara

uygun, ucuz, kaliteli mal ve hizmet üretme, kullanma ve

geliştirme bilinci ve alışkanlıkları kazandıracak çalışmalara

yer verilir.

i) Öğretmen kılavuz kitabının başında, sonunda veya

ünite/ tema başlarında ait olduğu dersin ünitelendirilmiş

yıllık plan taslağı; Türkçe dersi için kazanımların

metinlere/temalara dağılım plan taslağı verilir.

j) Konuların sonunda, verilen kavramlarla ilgili sözlük

bulunur.

k) Konu ile ilgili olarak öğretmenlerin ayrıntılı bilgi

elde edebileceği kaynaklara yer verilir.

Ders kitaplarının İnceleme Usul ve Esasları

İnceleme komisyonları, baskıya hazır nüshaları; ilgili

dersin öğretim programları ile bu yönergenin ders kitaplarının

nitelikleri, ders kitaplarının hazırlanmasına ilişkin hükümler

doğrultusunda içerik; dil, anlatım ve üslup; öğrenme, öğretme

ve ölçme-değerlendirme; teknik, tasarım ve düzenleme

yönlerinden inceler ve ilgili dersin Kurul tarafından

belirlenen puanlamaya esas olan kriterleri doğrultusunda

değerlendirir.

Baskıya hazır nüshanın incelenmesi sonucunda, komisyon

rapor düzenler. Bu raporda, içerik; dil, anlatım ve üslup;

20

görsel tasarım varsa ölçme ve değerlendirme ile ilgili

tespitler belirtilir.

Baskıya hazır nüshalar için inceleme komisyonlarınca 100

tam puan üzerinden değerlendirme yapılarak rapor düzenlenir.

Takım halinde başvurusu yapılan baskıya hazır nüshalar da

birlikte incelenerek 100 tam puan üzerinden değerlendirilir.

Öğrenci çalışma kitabı ekinde yer alabilecek eğitim

materyallerinin inceletme ücreti 2 forma ücreti üzerinden

hesaplanır. Bu eğitim materyali için ayrı bir rapor

düzenlenir. Baskıya hazır nüsha, 80 puanın altında almış ise

ek eğitim materyali incelenmez. 80 ve üzerinde puan almış ise

ek eğitim materyali de incelenir/'Uygun bulundu." veya "Uygun

bulunmadı."hükümlerinden biri ile değerlendirilir. Uygun

bulunmayanların rapor doğrultusunda düzeltilmesi istenir.

İnceleme sonucu ne olursa olsun bu eğitim materyalinin ders

kitabı takımının değerlendirilmesinde puantaja herhangi bir

etkisi olmaz.

Buraya kadar olan bölümde ders kitaplarına yönelik istenen

genel kriterleri bildirmiş olduk. Bu doğrultuda sosyal bilgiler

ders kitaplarında ise kriterleri şu şekilde belirtebiliriz:

Sosyal Bilgiler Kitaplarını İnceleme ve Değerlendirme

Ölçütleri

Öğrencilerin kitaptan verimli şekilde yararlanmasını

sağlayacak unsurlara ve organizasyon şemasına yer

verilmeli

21

Öğretim programı kazanımlarına ve kazanımlarla

ilişkilendirilmiş beceri ve değerlere yer verilmeli

Bilimsel hata ve bilgi hatası olmamalı

Sınıf düzeyine uygun olmalı

Ders kitabı, öğretmen kitabı ve çalışma kitabı ile

ilişkilendirme yapılmalı

Hacim bakımından programdaki dağılımın ve ünitelere

ayrılan ders sürelerinin önerilen oranlara uygun olmalı

Programın öngördüğü ilişkilendirmeler yapılmalı

İçerikte verilen bilgilerin güncel olmalı

Kitaplarda sözlük kısmına yer verilmeli

Kitabın yazımında yararlanılan kaynakları içeren

“kaynakça” bölümüne yer verilmeli.

İşlenişin yapılandırıcı yaklaşımın ilkelerine, öğrenme

yöntem ve tekniklerine uygun düzenlenmiş olmalı

Yardımcı unsurlara yer verilerek çeşitlilik sağlanmalı

Öğrencilerin bireysel farklılıkları dikkate alınmalı

Ölçme değerlendirme tekniklerine yer verilmeli ve

çeşitlilik sağlanmalı

Yazım ve noktalama kurallarına uygun olmalı

Dil bilgisi kurallarına uygun olmalı

Yukarda da ifade ettiğimiz gibi yeni programlarla ders

kitaplarında en köklü değişiklik, ders kitaplarının; ders

Kitabı, Öğrenci Çalışma Kitabı ve Öğretmen Kılavuz Kitabının

bir takım halinde hazırlanması olmuştur. Bu kitaplarla ilgili

değişiklikleri tek tek ele almamız gerekmektedir.

22

KAYNAKLAR

BÜYÜKALAN, S. Filiz (2003). Ders Kitabı ve Öğretim Programı

İlişkisi. Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu

Sosyal Bilgiler. Ankara:Gündüz Yayıncılık.

CEYHAN, E., YİĞİT, B. (2003), Konu Alanı Ders Kitabı

İncelemesi. Anı Yayıncılık, Ankara.

KOLIKISA, E., TOKCAN, H., VE AKBABA, B. (2006). İlköğretim

Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı, A yayınları,

Ankara.

Küçükahmet), Nobel Yayıncılık, Ankara.

MEB (2004), İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı,

MEB Yayınları, Ankara.

MEB (2006), İlköğretim Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı.

MEB Yayınları, Ankara.

MEB, (2006). Sosyal Bilgiler Kitaplarını (4-7. Sınıflar)

İnceleme ve Değerlendirme Ölçütleri

http://ttkb.meb.gov.tr/ 06.12.2006 tarihinde

alınmıştır.

MEB, (2007). Ders Kitapları İle Eğitim Araçlarının İncelenmesi

23

ve değerlendirilmesine İlişkin Yönerge. Tebliğler

Dergisi. S.2597.Haziran

ORUÇ, Şahin (2009). Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitaplarında

Edebi Ürünler, Türkiye Sosyal araştırmalar Dergisi, Yıl:

13, Ağustos Sayı 2

ÖZTÜRK, C. ve OTLUOĞLU, R. (2003). Sosyal Bilgiler Öğretiminde

Edebi Ürünler ve Yazılı Materyaller. PegemA Yayıncılık,

Ankara.

TOPSES, G. (2001), “Hayat Bilgisi Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu

Hazırlama Gerekçesi”, Konu Alanı Ders Kitabı İnceleme

Kılavuzu Hayat Bilgisi 1-3. Küçükahmet, L. (Ed.). Nobel

Yayın Dağıtım, Ankara.

UZUN, E. ALTUN, A. ve DOĞAN, Y. (2006), İlköğretim Sosyal

Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı, Altın Kitaplar Yayınevi,

İstanbul.

24