1

«Προσωπική και επαγγελματική ζωή. Η αντιπαράθεση.»

Η τέχνη διδάσκει την ισορροπία;

Βιωματικό εργαστήριο-προσέγγιση μέσω της μεθόδου «Κριτική και

δημιουργική μάθηση μέσα από την αισθητική εμπειρία»

Παναγιώτα Τσεντούρου, tsentourou.pan@nbg.gr

Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων στην Εθνική Τράπεζα

και Δημήτρης Πατρώνας, dpatro@nbg.gr

Εκπαιδευτής Ενηλίκων στην Εθνική Τράπεζα (συμμετοχή)

Θεωρητική προσέγγιση

H μέθοδος ARTiT «Κριτική και δημιουργική μάθηση μέσα από την αισθητική εμπειρία»

βασίζεται εκπαιδευτικά στις πεποιθήσεις ότι:

η αισθητική εμπειρία είναι ιδιαιτέρως σημαντική και ως εκ τούτου θα πρέπει να

είναι βασικό στοιχείο της μαθησιακής διαδικασίας.

οι εκπαιδευτές ενηλίκων θα πρέπει να προσπαθούν με κάθε τρόπο να δημιουργούν

ένα μαθησιακό περιβάλλον το οποίο δίνει τη δυνατότητα στους εκπαιδευόμενους

να έρθουν σε επαφή με έργα τέχνης και να τα προσεγγίσουν συναισθηματικά,

διανοητικά και κριτικά.

Το ζητούμενο από την εκπαιδευτική πλευρά είναι οι εκπαιδευόμενοι ως παρατηρητές να

εισέλθουν σταδιακά στη βαθύτερη κατανόηση των έργων τέχνης με στόχο την ενεργοποίηση

της στοχαστικής και κριτικής λειτουργίας.

Από τα διάφορα «μοντέλα» παρατήρησης - ανάλυσης έργων τέχνης, στη μέθοδο ARTiT

χρησιμοποιείται ως εργαλείο προσέγγισης των έργων που εντάσσονται στη μαθησιακή

διαδικασία, η διεργασία μεθοδικής παρατήρησης των έργων τέχνης του Perkins. Ο D.Perkins,

ερευνητής και φιλόσοφος, με επιστημονικό υπόβαθρο από τα πεδία των μαθηματικών, της

τεχνητής νοημοσύνης και των επιστημών της αγωγής, έχει καταθέσει σημαντικό επιστημονικό

έργο, όσον αφορά τη χρήση των τεχνών στην εκπαίδευση.

Στο βιβλίο του The Intelligent Eye (1994) περιγράφει μια διεργασία μέσω της οποίας ο

παρατηρητής, εντοπίζοντας συγκεκριμένα στοιχεία του έργου τέχνης αναπτύσσει

μεθοδευμένα μια επιχειρηματολογία που σχηματοποιεί και ενδυναμώνει την άποψή του για το

συγκεκριμένο έργο τέχνης. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργεί μια κριτική - στοχαστική διάθεση

2

απέναντι στα γεγονότα εντός ή εκτός του εκπαιδευτικού πλαισίου. Ο ίδιος ο Perkins θεωρεί

ότι η διεργασία αυτή μπορεί να ακολουθηθεί και σε οποιαδήποτε στιγμή της καθημερινής

ζωής χρειάζεται η στοχαστική διάθεση για τη λήψη απόφασης, από την περίπτωση επίλυσης

μιας σύγκρουσης μέχρι τη λήψη μιας κρίσιμης απόφασης με σοβαρές συνέπειες. Η διεργασία

περιλαμβάνει τέσσερις διαδοχικές φάσεις παρατήρησης: Χρόνο για παρατήρηση, ανοικτή και

περιπετειώδη παρατήρηση, αναλυτική και εις βάθος παρατήρηση και ανασκόπηση.

Στο πλαίσιο της μεθοδολογίας ARTiT αναπτύχθηκαν παραλλαγές της προσέγγισης αυτής

προσαρμοσμένες στις ιδιαιτερότητες άλλων μορφών τέχνης όπως ο κινηματογράφος, η

μουσική και η λογοτεχνία. Στις παραλλαγές αυτές η βασική μέθοδος παραμένει η ίδια. Αρχικά

δίνεται αρκετός χρόνος ώστε να ενεργοποιηθεί η παρατηρητικότητα και να αναδυθούν όσο το

δυνατόν περισσότερα ερωτήματα. Στη συνέχεια μέσω καθοδηγητικών ερωτήσεων από τον

εκπαιδευτή οι εκπαιδευόμενοι εμβαθύνουν στην παρατήρηση και στα σημεία που δεν

εντοπίστηκαν με την πρώτη προσέγγιση. Ακολουθούν συμπεράσματα τεκμηριωμένα στις δύο

προηγούμενες φάσεις παρατήρησης τα οποία μπορεί να εκφραστούν προφορικά, να

αποτυπωθούν γραπτά τόσο με τη μορφή μιας άσκησης όσο και μιας δραστηριότητας, ενώ

τελικά οι παρατηρητές οργανώνουν τα στοιχεία που αποκαλύφθηκαν στις τρεις προηγούμενες

φάσεις για να προσεγγίσουν το έργο ως ολότητα.

Την ίδια φιλοσοφία, χωρίς να εισέρχονται σε τέτοια έκταση και βάθος, αντικατοπτρίζουν και

οι τεχνικές Visible και Artful Thinking από εκπαιδευτικές δράσεις που υποστηρίζονται από το

Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου του Harvard όπως το Project Visible Thinking και

Artful Thinking (βλ. σχετική ιστοσελίδα). Οι παραπάνω τεχνικές βοηθούν στην ανάπτυξη της

κριτικής και δημιουργικής σκέψης με τη χρήση τρόπων προσέγγισης εικαστικών,

λογοτεχνικών κινηματογραφικών και άλλων έργων που έχουν τη μορφή σύντομων μοντέλων

με συγκεκριμένα βήματα (“learning routines”). Για παράδειγμα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί

μια σειρά ερωτήσεων για το έργο τέχνης που ενεργοποιεί το ενδιαφέρον και εισάγει στη

βαθύτερη παρατήρηση, ασκεί στην ερμηνεία με ταυτόχρονη τεκμηρίωση ή ενθαρρύνει την

έκφραση και εξερευνά διαφορετικές οπτικές γωνίες. Δύο παραδείγματα τέτοιων μοντέλων θα

χρησιμοποιηθούν κατά τη διάρκεια του βιωματικού μέρους του εργαστηρίου και

αποτυπώνονται στην περιγραφή του.

Συμπερασματικά, ο στόχος της παρατήρησης είναι το πέρασμα από την επιδερμική αντίληψη

σε πιο βαθιές ερμηνείες και η ενθάρρυνση των εκπαιδευόμενων να αντλήσουν το δικό τους

3

νόημα από το έργο (Perkins, 1994). Είναι τελικά μια περιπέτεια κατανόησης των ιδεών, των

αντιλήψεων, των αξιών, των συναισθημάτων και καταστάσεων που δημιουργούνται στον

αποδέκτη (Κόκκος και Συνεργάτες, 2011).

Τα θεμέλια της μεθόδου ARTiT είναι οι απόψεις επιστημόνων και μελετητών όπως ο Dewey

(1934 [1980]), o Efland (2002), o Eisner (2002),o Gardner (1983, 1990) οι οποίοι έχουν

τονίσει τη σημασία της αισθητικής εμπειρίας για τη γνωστική ανάπτυξη, την καλλιέργεια της

πολλαπλής νοημοσύνης, την ανάπτυξη της φαντασίας και της δημιουργικότητας.

Εξάλλου ενσωματώνεται το σκεπτικό του Freire (1978) που χρησιμοποίησε την ολιστική

προσέγγιση από εκπαιδευόμενους εικαστικών «κωδικοποιήσεων» - σκίτσων (ζωγραφισμένων

από σημαντικούς ζωγράφους της εποχής), με σκηνές οικείες στις δικές τους εμπειρίες ώστε να

καταστούν αφορμές για κριτική ανάλυση της κοινωνικής τους πραγματικότητας. Επιπλέον, οι

θεωρητικοί της μετασχηματίζουσας μάθησης όπως ο Mezirow (Mezirow και Συνεργάτες,

2007), ο Greene (2000), o Kegan (2000) και o Jarvis (2006) συνδέουν τον κριτικό στοχασμό

με τη γνωστική, συναισθηματική και δημιουργική διάσταση της μάθησης όταν αυτή

εμπλουτίζεται με συχνή παρατήρηση και ανάλυση σημαντικών έργων τέχνης.

Η μέθοδος ARTiT στην ολοκληρωμένη της μορφή περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια:

1ο στάδιο: Προσδιορισμός της ανάγκης για κριτική και δημιουργική διερεύνηση ενός

θέματος.

Ο εκπαιδευτής ερευνά την ανάγκη για κριτική και δημιουργική εξέταση ενός θέματος

που αφορά σε στερεοτυπικές αντιλήψεις των εκπαιδευόμενων. Στη διερεύνηση των

εκπαιδευτικών αναγκών πριν από το σχεδιασμό ενός προγράμματος ή στα πρώτα

στάδια της υλοποίησής του, μπορεί να διαπιστώσει ότι οι συμμετέχοντες έχουν

κάποιες απόψεις οι οποίες στην πραγματικότητα είναι στερεότυπα προσωπικά ή

κοινωνικά. Στην περίπτωση αυτή ο εκπαιδευτής συζητά με τους εκπαιδευόμενους,

τους ενθαρρύνει να εκφράσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους και τους

υποκινεί να συμφωνήσουν να εξετάσουν κριτικά τις πεποιθήσεις τους.

2ο στάδιο: Έκφραση των απόψεων των συμμετεχόντων για το θέμα.

Ο εκπαιδευτής ζητά, με τη μορφή ανοιχτών ερωτήσεων, από όλους τους

συμμετέχοντες να εκφράσουν γραπτά τις απόψεις τους για το υπό συζήτηση γενικό

θέμα. Οι καταγεγραμμένες απόψεις θα βοηθήσουν στην αποτελεσματικότερη

διαμόρφωση της στρατηγικής για την ανάπτυξη της κριτικής και δημιουργικής

4

προσέγγισης του θέματος ώστε στα τελευταία στάδια της εφαρμογής της μεθόδου οι

απόψεις να είναι δυνατόν να συγκριθούν με αυτές που θα διαμορφωθούν στη συνέχεια

της παρατήρησης. Ο εκπαιδευτής προτείνει να συζητηθούν οι ιδέες σε μικρές

υποομάδες και στη συνέχεια στην ολομέλεια της εκπαιδευτικής ομάδας.

3ο στάδιο: Προσδιορισμός των επί μέρους θεμάτων που θα προσεγγιστούν.

Ο εκπαιδευτής, αφού εξετάσει τις προτάσεις της ομάδας που προέκυψαν από τη

σύνθεση του προηγούμενου σταδίου, διαπραγματεύεται μαζί τους τα επιμέρους

θέματα που θα συζητηθούν και τη σειρά με που θα τα επεξεργαστεί η ομάδα.

4ο στάδιο: Προσδιορισμός έργων τέχνης ως εναυσμάτων επεξεργασίας των επί μέρους

θεμάτων.

Ο εκπαιδευτής επιλέγει σε συνεργασία με τους εκπαιδευόμενους έργα τέχνης,

διαφορετικών μορφών, τα οποία έχουν θεματολογία σχετική με το υπό συζήτηση επί

μέρους θέμα. Η συμμετοχή των εκπαιδευόμενων στη διαδικασία επιλογής των έργων

τέχνης μπορεί να έχει τις παρακάτω μορφές:

α. Ο εκπαιδευτής προτείνει στους εκπαιδευόμενους κάποια έργα τέχνης που ο ίδιος

θεωρεί κατάλληλα για κριτικό στοχασμό και οι εκπαιδευόμενοι επιλέγουν ποια από

αυτά προτιμούν και με ποια σειρά θα γίνει η παρατήρηση και η ανάλυσή τους.

β. Ο εκπαιδευτής προτείνει πηγές στις οποίες οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να

αναζητήσουν κατάλληλα για παρατήρηση και κριτική ανάλυση, έργα τέχνης και οι

εκπαιδευόμενοι εντοπίζουν και επιλέγουν έργα της προτίμησής τους

γ. Ο εκπαιδευτής ορίζει κριτήρια για την αναζήτηση και την επιλογή έργων τέχνης.

δ. Οι εκπαιδευόμενοι προτείνουν τα έργα τέχνης που προτιμούν και στη συνέχεια

συζητούν με τον εκπαιδευτή και επιλέγουν από κοινού.

ε. Συνδυασμός των παραπάνω αναφερόμενων επιλογών.

5ο στάδιο: Παρατήρηση - ανάλυση των έργων τέχνης

Ο εκπαιδευτής υποκινεί την ομάδα να εκφράσει τις απόψεις - πεποιθήσεις της για το

επί μέρους θέμα. Στη συνέχεια γίνεται η συστηματική παρατήρηση και ανάλυση των

έργων τέχνης, Για το σκοπό αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος του Perkins,

παραλλαγές της όπως η μέθοδος ARTiT for films, for literature, for music, ή οι Visible

and Artful Thinking Techniques. Η φάση αυτή και οι εναλλακτικές της προσεγγίσεις,

έχουν παρουσιαστεί τόσο στην ανάλυση του θεωρητικού μέρους που προηγήθηκε, όσο

και στην περιγραφή του βιωματικού εργαστηρίου που ακολουθεί. Εάν έχουν επιλεγεί

περισσότερα από ένα έργα τέχνης, η διεργασία επαναλαμβάνεται για κάθε ένα από

αυτά.

5

6ο στάδιο: Αναστοχασμός

Συζητούνται και αποτυπώνονται γραπτά οι απόψεις - πεποιθήσεις των

εκπαιδευόμενων όσον αφορά το πρώτο επί μέρους θέμα. Στο σημείο αυτό μπορεί να

συγκριθούν με τις αντίστοιχες απόψεις - πεποιθήσεις τους πριν από την εκπαιδευτική

χρήση της αισθητικής εμπειρίας.

Τέλος, γίνεται επανεξέταση και εμπλουτισμός των αρχικών απόψεων πεποιθήσεων

των εκπαιδευόμενων, σύνθεση, εξάγονται συμπεράσματα και γίνεται η σύνδεση με τα

υπόλοιπα προς συζήτηση θέματα ή την υπόλοιπη ύλη του εκπαιδευτικού

προγράμματος.

Η ίδια η μέθοδος προβλέπει ευελιξία στη χρήση της, με έναρξη απευθείας από το τρίτο ή

τέταρτο στάδιο και άλλες παραλλαγές, ανάλογα με τις εκπαιδευτικές ιδιαιτερότητες, ανάγκες,

τις συνθήκες, το διαθέσιμο χρόνο, την εμπειρία του εκπαιδευτή, τη συγκεκριμένη ομάδα των

εκπαιδευόμενων, το πόσο γνωρίζει ο εκπαιδευτής την ομάδα και τις ιδιαιτερότητές της κατά

τη διάρκεια του σχεδιασμού της εκπαίδευσης, το βαθμό εξοικείωσης των εκπαιδευόμενων με

την τέχνη, κ.α.

Η μέθοδος διαμορφώθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος Grundvig, ARTiT:

«Ανάπτυξη καινοτομικών μεθόδων για την εκπαίδευση εκπαιδευτών». Το πρόγραμμα

στοχεύει στην ανάπτυξη μιας μεθοδολογίας εκπαίδευσης εκπαιδευτών που θα τους επιτρέψει

να ασκούν εκπαιδευτικό έργο αξιοποιώντας τη συστηματική παρατήρηση έργων τέχνης ώστε

να προάγουν τον κριτικό στοχασμό και τη δημιουργικότητα των ενήλικων εκπαιδευόμενων.

Σχεδιάστηκε με βάση ερευνητικά δεδομένα και παρέχει στους εκπαιδευτές, εκπαιδευτικές

προσεγγίσεις στα θέματα: «Σχέσεις των Φύλων», «Εργασία και κοινωνική ζωή στη σύγχρονη

εποχή», «Παγκοσμιοποίηση και διαπολιτισμική μάθηση», «Βιώσιμη ανάπτυξη» και

«Εκπαιδεύοντας δημιουργικούς και κριτικά σκεπτόμενους εκπαιδευτές ενηλίκων». Για κάθε

θέμα έχει αναπτυχθεί ένα εκπαιδευτικό πακέτο που περιλαμβάνει κριτικά ερωτήματα και

επιλεγμένα έργα τέχνης σε σχέση με το θέμα, οδηγίες για τη χρήση των έργων τέχνης στο

πλαίσιο της εκπαιδευτικής ενότητας, εργαλεία για την αυτο-αξιολόγηση των εκπαιδευτών και

των εκπαιδευομένων καθώς και οδηγίες για τη χρήση των παραπάνω εργαλείων.

Η ενότητα που παρουσιάζεται στο εργαστήριο αναπτύχθηκε σαν μέρος του εκπαιδευτικού

πακέτου με γενικό θέμα «Εργασία και κοινωνική ζωή στη σύγχρονη εποχή». Με βάση τη

6

μέθοδο είναι δυνατόν να σχεδιαστούν και να αναπτυχθούν παρόμοιες εκπαιδευτικές ενότητες

και εργαλεία για να καλύψουν μια πληθώρα εκπαιδευτικών αντικειμένων.

Το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα συντονίζεται στην ολότητά του από την Επιστημονική Ένωση

Εκπαίδευσης Ενηλίκων και υλοποιείται από Πανεπιστήμια και Εκπαιδευτικούς φορείς στην

Ελλάδα (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο), τη Δανία (Rosklide University, VUCFYN

Ringen Glamsberg), τη Ρουμανία (Pitesti University) και τη Σουηδία (Arbetarnas

Bildingsforbund – ABF, Workers’ Educational Association), με τη συνεργασία Μουσείων και

άλλων Εκπαιδευτικών οργανισμών στις χώρες αυτές (βλ. σχετική ιστοσελίδα).

Βιωματικό εργαστήριο

Το εργαστήριο θα υλοποιηθεί σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος οι συμμετέχοντες θα λάβουν

μέρος ως εκπαιδευόμενοι σε ενότητα με θέμα «Ισορροπία προσωπικής-επαγγελματικής

ζωής», στην οποία θα γίνει χρήση της μεθόδου ARTiT και εξοικείωση τους με την εφαρμογή

της. Στο δεύτερο μέρος που ορίζεται ως «θεωρητική προσέγγιση» θα παρουσιαστεί με

σύντομο και περιεκτικό τρόπο η μέθοδος καθώς και μια πιλοτική εφαρμογή της στην

πραγματικότητα της αίθουσας σε σεμινάριο επαγγελματικής κατάρτισης. Το εργαστήριο θα

κλείσει με το τρίτο μέρος, με διάλογο και επισήμανση συμπερασμάτων χρήσιμων για τη

διδακτική πρακτική των συμμετεχόντων.

Α Μέρος: Προσέγγιση του θέματος “Ισορροπία προσωπικής-επαγγελματικής ζωής» μέσω της

μεθόδου ARTiT «Κριτική και δημιουργική μάθηση μέσα από την αισθητική εμπειρία» από τους

συμμετέχοντες στο συνέδριο

Για την εκπαιδευτική προσέγγιση του θέματος επιλέγεται η πιο συντομευμένη χρήση της

μεθόδου ARTiT . Σε αυτή, η έναρξη της εκπαιδευτικής διαδικασίας γίνεται από το 4ο στάδιο

(όπως αυτό περιγράφηκε στο θεωρητικό μέρος), δηλαδή απευθείας από την επιλογή και

επεξεργασία των έργων τέχνης. Ωστόσο στην περίπτωσή μας η επιλογή γίνεται από τον

εκπαιδευτή για δύο λόγους:

1. Λόγω του περιορισμένου χρόνου, προτιμάται να δοθεί έμφαση στο βιωματικό μέρος

της παρατήρησης των έργων τέχνης και της διαμόρφωσης και επεξεργασίας των

κριτικών ερωτημάτων, παρά στη διάγνωση της ανάγκης εξέτασης του θέματος και

στην επιλογή των έργων τέχνης

2. Μπορεί να γίνει καλύτερη σύγκριση των τάσεων που θα διαμορφωθούν κατά την

υλοποίησή του στο συνέδριο, με συμπεράσματα - τάσεις από την εφαρμογή του ίδιου

7

μοντέλου της μεθόδου στο χώρο της επαγγελματικής εκπαίδευσης και συγκεκριμένα

στην εκπαίδευση εργαζόμενων στη διαχείριση άγχους, όπως αυτό περιγράφεται στο

τελευταίο μέρος της παρουσίασης.

Θα ακολουθήσει η συστηματική παρατήρηση - ανάλυση των έργων τέχνης (5ο στάδιο, όπως

περιγράφτηκε στη θεωρητική προσέγγιση) είναι και ο αναστοχασμός ( 6ο στάδιο, όπως

περιγράφτηκε στη θεωρητική προσέγγιση) όπου θα γίνει η σύνδεσή τους με το υπό συζήτηση

θέμα και τα κριτικά ερωτήματα που προκύπτουν από αυτό.

Βήματα υλοποίησης του βιωματικού εργαστηρίου

1. Παρατήρηση/ανάλυση ενός έργου τέχνης (Φωτογραφία) για ενεργοποίηση του

ενδιαφέροντος των συμμετεχόντων.

Θα χρησιμοποιηθεί μια απλή προσέγγιση της κριτικής παρατήρησης όπως αυτή

παρουσιάζεται στα Visible and Artful Thinking Projects του Παιδαγωγικού Τμήματος του

Πανεπιστημίου του Harvard, με τον τίτλο “What makes you say that?” – «Τι σε κάνει να

το λες αυτό;» η οποία βασίζεται σε δύο βασικά ερωτήματα τα οποία προάγουν την

αιτιολόγηση με δομημένα επιχειρήματα.

Τι συμβαίνει εδώ; (Το πρώτο ερώτημα ζητά μια ερμηνεία)

Τι σε κάνει να το λες αυτό; (Το δεύτερο ερώτημα ζητά τεκμηρίωση)

Παράλληλα, επειδή οι εκπαιδευόμενοι παροτρύνονται να μοιραστούν με τους υπόλοιπους

τις δικές τους ερμηνείες, τους δίνεται η δυνατότητα να κατανοήσουν ότι υπάρχουν

διαφορετικές οπτικές γωνίες και εναλλακτικές ερμηνείες.

2. Πρόταση προσέγγισης του θέματος «Ισορροπία προσωπικής-επαγγελματικής ζωής» και

εισαγωγή στο θέμα. Έκφραση των απόψεων των συμμετεχόντων ως προς το θέμα με τη

μορφή του καταιγισμού ιδεών και καταγραφή τους σε πίνακα – Διαμόρφωση

ερωτημάτων – Διατύπωση κριτικών ερωτημάτων

3. Παρατήρηση/ανάλυση ενός δεύτερου έργου τέχνης (Φωτογραφία). Για το έργο αυτό θα

χρησιμοποιηθεί ακόμη μια απλή προσέγγιση της κριτικής παρατήρησης όπως αυτή

παρουσιάζεται στα Visible and Artful Thinking Projects του Harvard με τον τίτλο “See

Think Wonder” και έχει ως βασικό κορμό τα ερωτήματα:

Τι βλέπεις; (παρατήρηση, ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος)

Τι σκέφτεσαι γι’ αυτό; (ερμηνεία, τεκμηρίωση και κριτική σκέψη)

Τι ερωτήματα σου δημιουργεί;

8

4. Παρατήρηση/ανάλυση πίνακα ζωγραφικής “Room in New York” του Edward Hopper

(1932) με υποκίνηση των συμμετεχόντων για έκφραση των απόψεών τους μέσω εργασίας

σε ομάδες, με τη βοήθεια ερωτηματολογίου που βασίζεται στη στοχαστική προσέγγιση

ενός έργου τέχνης σύμφωνα με τον Perkins και περιλαμβάνει τέσσερις φάσεις:

Πρώτη φάση: Χρόνος για παρατήρηση

Οι παρατηρητές καλούνται να παρατηρήσουν το έργο τέχνης προσεκτικά,

βαθμιαία αργά, χωρίς ακόμα να το ερμηνεύουν ή να το κρίνουν. Παραδείγματα

καθοδηγητικών ερωτήσεων που θα χρησιμοποιηθούν σε αυτή τη φάση: Τι βλέπετε,

τι συμβαίνει εδώ, ποιο γεγονός ή ιστορία υπάρχει;

Δεύτερη φάση: Ανοικτή και περιπετειώδης παρατήρηση

Το έργο εδώ παρατηρείται με ανοιχτό πνεύμα και δημιουργική διάθεση. Γίνεται

ενεργοποίηση της σκέψης όχι για να ερμηνεύσει αλλά για να παρατηρήσει

καλύτερα, χωρίς να παίρνει τίποτα ως δεδομένο. Παραδείγματα καθοδηγητικών

ερωτήσεων: Ποια είναι η ατμόσφαιρα; Ποια συναισθήματα σας δημιουργούνται;

Τι παρατηρείτε όσον αφορά τεχνικά χαρακτηριστικά (χρώματα, σχήματα, μεγέθη

κλπ);

Τρίτη φάση: Ξεκάθαρη, αναλυτική και βαθιά παρατήρηση

Οι παρατηρητές ξεκαθαρίζουν, συγκρίνουν, εμβαθύνουν ερμηνεύουν και εξηγούν.

Προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις στα ερωτήματά τους. Παραδείγματα

καθοδηγητικών ερωτήσεων: Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό που σας έκανε

εντύπωση; Γιατί ο καλλιτέχνης το έκανε αυτό; Ποια αλλαγή θα κάνατε στον

πίνακα για να δώσετε μια απάντηση στα ερωτήματα που τέθηκαν;

Τέταρτη φάση: Ανασκόπηση της διεργασίας- ολιστική προσέγγιση του έργου

Οι παρατηρητές βλέπουν το έργο στην ολότητά του, συνθετικά, λαμβάνοντας

υπόψη τις εμπειρίες των προηγούμενων φάσεων. Αξιοποιείται η οργανωτική τους

σκέψη, ξαναζούν την εμπειρία και αναστοχάζονται τι τους προσέφερε συνολικά .

Παραδείγματα καθοδηγητικών ερωτήσεων: Δείτε πάλι τον πίνακα ως σύνολο και

σκεφτείτε τι προσφέρει στο θεατή; Τι προσφέρει στο θεατή όσον αφορά τον

προβληματισμό για το θέμα «Ισορροπία προσωπικής – επαγγελματικής ζωής»;

Μετά την παρατήρηση σε ομάδες, θα γίνει διάλογος ώστε να αξιοποιηθεί η δυναμική της

ευρύτερης ομάδας (ολομέλεια) και να καταγραφούν τα βασικά συμπεράσματα και

ερωτήματα.

9

5. Προβολή αποσπάσματος της κινηματογραφικής ταινίας «Πολίτης Kane» του Orson

Welles (1941). Παρατήρηση/Ανάλυση του έργου με βάση παραλλαγή της μεθοδολογίας

του Perkins προσαρμοσμένης σε κινηματογραφικά έργα. Ομαδική άσκηση εφαρμογής της

στοχαστικής προσέγγισης της συγκεκριμένης ταινίας, διαμόρφωσης εισαγωγικών

ερωτημάτων και κριτικών ερωτημάτων εστιασμένων στο θέμα «Ισορροπία προσωπικής-

επαγγελματικής ζωής». Οι συμμετέχοντες θα κληθούν να χειριστούν το θέμα από

εκπαιδευτική άποψη και συνεργαζόμενοι στις ομάδες τους να φτιάξουν το εκπαιδευτικό

πλάνο με βάση το οποίο θα έθεταν ερωτήματα σε εκπαιδευόμενους για να παρατηρήσουν

σταδιακά και να εμβαθύνουν στο περιεχόμενο της κινηματογραφικής ταινίας και μετά να

σχεδιάσουν τα βασικά βήματα της συζήτησης ώστε (να διατυπωθούν και να απαντηθούν

κάποια εισαγωγικά και κριτικά ερωτήματα.

6. Σύνδεση με την παρατήρηση και τα συμπεράσματα από τον πίνακα ζωγραφικής “Room

in New York”. Κλείσιμο της ενότητας - Συζήτηση – Αναστοχασμός – Προτάσεις για

απαντήσεις στα ερωτήματα που τέθηκαν, περεταίρω επεξεργασία των έργων τέχνης,

εκπαιδευτικές εφαρμογές όσων προέκυψαν από τις συζητήσεις και την υλοποίηση των

ομαδικών δραστηριοτήτων.

Β Μέρος: Θεωρητική προσέγγιση

Στο μέρος αυτό θα γίνει συνοπτική παρουσίαση της μεθοδολογίας του ARTiT «Κριτική και

δημιουργική μάθηση μέσα από την αισθητική εμπειρία», των σταδίων που αυτή περιλαμβάνει

και των μεθόδων με τις οποίες μπορεί να γίνει η συστηματική παρατήρηση και η κριτική

προσέγγιση ενός έργου τέχνης. Η παρουσίαση θα γίνει με χρήση των παραδειγμάτων που οι

συμμετέχοντες επεξεργάστηκαν κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου.

Στη συνέχεια θα παρουσιαστεί η προσέγγιση του θέματος “Ισορροπία προσωπικής-

επαγγελματικής ζωής» μέσω της μεθόδου ARTiT στους εργαζόμενους της Εθνικής Τράπεζας.

Η πιλοτική εφαρμογή της μεθόδου στην εκπαίδευση των εργαζόμενων της ΕΤΕ, (η οποία)

πραγματοποιήθηκε σε εκπαιδευτικό πρόγραμμα με θέμα «Τεχνικές διαχείρισης εργασιακού

άγχους». Στο πρόγραμμα αυτό, οι εργαζόμενοι συμμετέχουν σε εθελοντική βάση. Ανάμεσα

στα υπόλοιπα θέματα, περιλαμβάνει την ενότητα που αφορά στην ισορροπία προσωπικής -

επαγγελματικής ζωής. Οι στόχοι της ενότητας ήταν σε επίπεδο στάσεων οι εκπαιδευόμενοι

να ευαισθητοποιηθούν στη σημασία της ισορροπίας της προσωπικής και της επαγγελματικής

ζωής ως μεθόδου διαχείρισης του άγχους και σε επίπεδο δεξιοτήτων να αρχίσουν να

αναπτύσσουν ή να αναπτύξουν περεταίρω την κριτική σκέψη στα ζητήματα της καθημερινής

ζωής.

10

Οι συμμετέχοντες θα έχουν την ευκαιρία να δουν στοιχεία από τρεις πλευρές.

την οπτική γωνία των εκπαιδευόμενων μέσω συμπερασμάτων από τα γραπτά

ερωτηματολόγια που οι ίδιοι συμπλήρωσαν πριν και στο τέλος της εκπαιδευτικής

ενότητας

από την πλευρά της εκπαιδεύτριας η οποία εκπαιδεύτηκε στη μέθοδο, σχεδίασε και

υλοποίησε την ενότητα και θα δώσει στοιχεία αξιολόγησης του προγράμματος και

αυτοαξιολόγησης

καθώς και την οπτική του εκπαιδευτή- παρατηρητή, ο οποίος ήταν γνώστης της

μεθόδου, δεν είχε ενεργή συμμετοχή στην εφαρμογή του προγράμματος και θα

προσφέρει μια επιπλέον κριτική ερμηνεία.

Θα παρουσιαστούν στοιχεία όπως: τα κύρια συμπεράσματα, οι βασικές τάσεις, η

ανταπόκριση της ομάδας των συμμετεχόντων και προτάσεις για μελλοντικές εφαρμογές. Τα

στοιχεία θα συγκριθούν με αυτά που θα προκύψουν από την ομάδα των συμμετεχόντων στο

συνέδριο, ώστε να αναδειχθούν ομοιότητες και διαφορές.

Γ Μέρος: Συζήτηση – συμπεράσματα

Το εργαστήριο θα κλείσει με σύνοψη, επισήμανση των βασικών συμπερασμάτων,

επίλυση πιθανών αποριών και συζήτηση των ευρημάτων.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση

Κόκκος, Α. και Συνεργάτες (2011). Εκπαίδευση μέσα από τις Τέχνες. Αθήνα:

Μεταίχμιο

Mezirow, J. και Συνεργάτες (2007). Η Μετασχηματίζουσα Μάθηση. Αθήνα:

Μεταίχμιο

Ξενόγλωσση

Dewey, J. (1934 [1980]). Art as Experience. USA: The Penguin Group.

Efland, A. (2002). Art and Cognition. New York: Teachers College Press.

Eisner, E. (2002). The Arts and the Creation of Mind. New Haven and London: Yale

University Press.

11

Freire, P. (1978). Letters á Guinée-Bissau sur l’alphabétisation. Paris: Maspero.

Gardner, H. (1983). Frames of mind: The theory of multiple intelligences. New York:

Basic Books.

Gardner, H. (1990). Art Education and Human Development. Los Angeles: The Getty

Education Institute for the Arts.

Greene, M. (2000). Releasing the Imagination. San Francisco: Jossey-Bass.

Jarvis, C. (2006). Using Fiction for Transformation. In E. Taylor (Ed.), Teaching for

Change. New Directions for Adult and Continuing Education, no 109. San Francisco:

Jossey-Bass.

Kegan, R. (2000). What «Form» Transforms? A Constructive-Developmental

Approach to Transformative Learning. In J. Mezirow and Associates, Learning as

Transformation: Critical Perspectives on a Theory in Progress. San Francisco: Jossey-

Bass.

Perkins, D. (1994). The intelligent Eye. Harvard Graduate School of Education.

Δικτυογραφία

http://www.artit.eu/en/index.html Ιστοσελίδα με πληροφορίες για όλα τα επί μέρους στοιχεία

του ARTiT

http://pzweb.harvard.edu/vt/VisibleThinking_html_files/VisibleThinking1.html

http://www.pz.harvard.edu

Ιστοσελίδες με πληροφορίες για τα Project Visible Thinking, Artful Thinking και τα

παιδαγωγικά προγράμματα που υποστηρίζονται από το Harvard.